FRANCISCI 'SAMUELIS KARPE Caes. Res. Phii.osophiae Ih Universitate Viehnensi Professoris INSTITUTIONES PHILOSOPHLE DOGMATIČNE PERPETUA K ANTIANA DISCIPLINA KATIONE HABITA. TOMU S SECUNDUS L O G I C A M COMPLECTENS. VIENNTE SUMTIBUS CHR1ST. FRID. WAPPLER ET BECK. 1 8 0 4 » •i PHILOSOPHEE THEORETICUE PARS SECUNDA L O G I C A. A 2 # 0 * ■SB •O#« L O G I C E S PROLEGOMENA. i«) Logiccs definitio. §. U I jfomincm cogitare, et cogitnta proloqni , adeoque co- gitandi et Ioquendi facultate, i. e. intelle£lu , feu ratione et oratione praditum efTe, dubium videri nequit, Cum cogitamus, non minus quam cum loquimur, legibus co- gitandi et loquendi obfequimur, quamquam non femper earum nobis confcii fimus, Logica , i 4 e, do&rina de intellečlu , principia et leges cogitandi explicat , uti Grammdtka principia et leges loquendi tradit. Logica univerfalis ct particularis difcrimen , §. 2. Uti vero in masiina diverfitate linguafum, quarum qusvis fuam particularem Graininaticam babet, qusdam univerfalis orationis humana: materia et forma datur in eo, quod partes orationis et fynttixirn appella- mus, polita, quam Grammmca univerfalis exp;icat, ita etiatn in 5 in tnasima obječterum , qust fub intellečhim huma- num eadunt, diverfitate datur quadam materia et forma cogitandi univerfalis , cui intelleclus humanus, quaccnn» que (it cogitandi materia fpecialis , adftri&us efl. Scientia univerfalis illius cogitandi tnateriae et forma; eft Logica univerfalis , ut a quacunque particulari diftin- guatur, qute leges ad particularem intelleclus materiam et ufum fpe&antes perfequitur, • 3 .) Logica univerfalis diflributio et nftiSi §. 3. Logica univerfalis in muneris cogitandi partim naturam , partirn reflitudinem inquirit, ut Grammatica univerfalis partim orationis elementa, partitn ftručturam univerfe aperit; a priori tnunere analytico para, a po- fteriore fynthetico applicata dicitur. §. 4. Logica? univerfalis ufus non in eo pofitus eft, quod ea lir ars inveniendi univerfalis, aut organon , quo alis verirates et fčientia: efficiantur, uti eft Algebra, ve¬ ram in hoc maxiine confiftit ejus vis , quod fit critica facultatis cognofcitiv*, ac veri difceptatris et judes, feu canon. Etenim univerfale omuis veri criterium confen- fu cognitionis humana? ctim legibus cogitandi, quibus etiam res ipfae fubfunt, continetur* §. 5, Logices ftudio eognitionem principiorum er legum debemus, per quas mens humana veri cujuscun- que generis capax et partireps efficitur, qqa re rnentis ejusque critics potentia et fcopus oinnis abfolvitur,j; L O- LOGICES S Y S T E M A. 7 LOGICiE UNIVERSALIS PARS ANALYTICA S E U LOGICA PURA. Logica? purae matcria ambitus et ufus. §, 6, Logica pura naturam univcrfi cogitandi mune* tis perfequitur, Cogitandi munus univerfe confideratum, duabus rebus continetur, nimirum cogitandi matcria et forma itniverfali, i, e* fummis omnium cogitabiiium de- terminationibus, et primariis cogitandi fun£tionibus, ha- rumque communibus et propriis legibus, §. 7. Gluare Logica pura , cognitionis humana ana- Ijtica , hanc univerfe Ipečtatam in ultima fua elementa, quae ab intellečlu habet , nimirum materialia et formalia refolvit, adeoque duplici munere abfolvitur, primum iU lo anatomico , quo lunama m cogitandi materiam , i. e, ca- tegorias; tum iflo pbyfiologico, quo intimam cogitandi formam, i, e, primarias intellečtus operationes harumque leges aperit. L O- z LOGIC AE PURAE CAPUT PRIMUM Anatomia cogitandi muneris uni verfi, f e u De fuprema cogitandi materia et de principiis ad eam pertinentibus. PROOEMIUM. J, 8. Anatomia humani cogitandi muneris fupre- mas omnium, quae mens cogitando attingere poffit, de- terminationes, cum abfolutas tum relativas, feu categorias perquirit, adeoque notiones et principia, intellečlus hu¬ mani materialia prima, tradit, fine quibus, fint co¬ gitandi funčliones harumque legcs plane intelligi nequit; quare rečle etiam philojophia prima feu eletnentaris et on- tologia logica dicitur, §« 9. Categorice an veras ipfarum rerum notas ex- hibeant, adeoque etiam rebus fiipra fertfus pofitis con- venianr, uti dogmatici ftatuunt; an vero fint mera; men- t:s inteiiigentis forma nativae, quibus nonnifi rudia fen- fcuin repraefentamina velut modulis fublint, ut esperien- tiarum viin aflumant, uti crhicis videtur, ex geniji et in- dole Jingtihrum eruendum cit. S E c. 9 S E C T I O PRIMA De commariiffhnis omnhim, qiiee fub cognitio - nem bumanam cadcmt, determhiationibus abfohtth. §, io, Ad univerfaliffimam omnis bumante cogni« tionis materiam partim primitivi omniurn entium cbarac- teres, partim fuminae omnium, quae iis conveniunt, affec- tionuin clafles pcrtinent , nec circa objcttiva cogni- tionis fua: elementa analyfin et abftraclionetn ultra profer- re valet mens humana, ARTICULUS PRIMUS. De primitivis entium chafa&eribus. §* ii, Entis nomen partim latiore ftnfu , quo eriam objedla imaginaria et conceptus omni objedlo vacuos de- liotat, partim ftridliore ufurpatur, quo ea, qu* re vera funt innuit; quare etiam duplex entis charadter dfftingui debet, nimirum entis fenfu latiore et improprio, et fenfu ftridliore] ac proprio fumti, I. De charactere entis in genere. §, 12, Q.uidquid entis nomine quocunque tenfii ve- niat, id aliqnid et pojjthile effe deberc, fenfus communis requirit, et ufus Ioquendi ubique confirmat. §. 13, Q.uare entis in genere cbaradler in eo pofitus eft, quod fit Aliquid et Poffibile, mero liihilo et im« pofljbili oppofitum. u 10 I.) Aliquid mhilo repugnantise oppofitum*’ §. 14. Gluod entis nomine veniat, aliquid, adeoque reprtefeutabile , cogitabile, faltem fcnfu negante, hinc ve. fugnantia et contradictione vacuum efle debet. Q.uidquid enim repugnantiam involvit£-4- a — a), eft plane inco- gitabile, adeoque non aliqaid, fed nihilum repugnan¬ tia a — a — o,) I.) ^ 'Notiomtm repugnantia et contradicUonis expo/ttio. §. 15* Repugnantia et contradi£Uo non plane idem funt; prior eft fynthefis eorum, quse fe mutuo (imme- diate vel mediate, ex integro vel pro parte) tollunt, poflerior eft ejusdem affirmatio et negatio. §. 1 6, Ad pugnam et contradičlionera, qux non fit mere apparens fed vera, requiritur, ut idem, de eodem, eodem plane refpcflu , et tempore ponatur et tollatur. §, 17. Repugnantia eft vel obfoluta, vel relativa tantum, cum aliquid vel in fe lpe£latum, vel in nexu et certis adjunclis confideratum , repugnat. Contradiciio vel eft aperta et in adjeflo , vel latens ope analy(is et ratiocinii detegenda* *0 Conccptus de ente et uonente exponuntur . §« 18. Entis notnen latiftime fumtum ad omnia pertinet, qu2 non funt ex irreprasfentabiiium et repug- namium , adeoque nonentium proprie dičtorum numero, Gluia repugnantia vel vera, vel mere apparens e (Te poteft, etiam etiam ea, qus pro entihus aut lion entibu- habentur, talin cfle confequitar. $. 19. Einis nomen ftrietius acceptum ea dcnotat, quse funt c realiutn et pofitivorum namero, partim de- feftibus (negationibus et privationibas) partim meriš ideis et fiftionibus oppofita; Entia fenfu ftrictiflimo funt fubftan• tiče metapbyjica accidentibus et enribus compofiris oppofita-. II.) Poilibile et impoftibile. §. 20. Gluod ens fit et dicatur e poflibilium nn- mero efle debet, impoffibile enim quod eft, id noiiens et nihiltim eft,,fcilicet negationis fen repugnantirc, atque in* tcllefrus neceflitate pr» tali habetnr et repudiatur, A. Pojfihile definitur , difpefcitur , ct qm ratione hi cenctptus in mente humana nafcantur , incpuiritur. §. 21. Poffibile impoflibili oppofttum, eft, quod nai* lam repugnantiam involvit, adeoque per vini aliquaro ejusque leges efte poteft, Omnes vires er Jeges vero funt vel gignendi, vel cogitandi et intelligendi, vel dcnique vo* lendi et deeernendi, feu naturte, intelleclus et vojuntatisj quare omnis poffihiliras eft vel pbjjica five interna , five externa, five mixta, vel logica, vel moralii, utraque por- ro vel abfoluta et fimplex, vel conditionata et cum ad- jitnflione. §. 22. Poflibile Kantio catcgoriam i. e. intelligendi formam notat, quae ex judiciorum modalitatt rnnotefcat, 12 *tque jndiciis problematicis refpondeat, At judicia proble- matica poflibilitatem nec efficere, nec Temper innaejre, et eriticam ds poflibilitate definitionem obfcuricate et circulo laborare faeile intelligitur, cuin id poflibile efle dicat , quod esperientive i, e. intuendi et iutelligendi conditionibus, fen formi s , ad quas ttiam pdffibilitatem refert, confenta- lieuin fit, Oinnes de poftibili et impoffibili conceptus a tiribus , eortimque legibus duUi , adeoque derivativi funt, B. Principmm contradibiionis eft univerfalis omniinn, qua ejfe pojffnt, lex. Cautiones in jndiciis de pojjibili et im- poffibili obfervanda , §. 23, Id quod repugnat, nullus intelleflus cogitare , nulla, quže rationem ducem leguatur, voluntas intendere, nulla potentia efficere valet, eft enim-j- a — a — o, et propterea nihilum repugnantiae dicirur; quare princi- piuin cautradictionis, quo ea, qu;e repugnantiam ponunt, efle pofle negantur, abfolmam jomnium virium le ge m i, e, objettivam omniutn, quse efle et fieii poflint, conditionem conftituir, § 24. Cavendum , ne in judiciis de poflibili et im- poflibili labamur , atgue ea pro poffibilibus ant impofjibi- libiis habeamus, quorum impoflibilitatem aut poflibilita¬ tem (blummodo noudum exploratam babeinus, aut in Ib- lita et difficiiia , eave, qus reruin Tub experientiam ca- dentium fimilitudine concipere, aut propter mentis vel cognitionis brevifatem perfpicere non poffiimus, pro faljis et impoffibilibus habeamus, §, 25". 0.ui inancis et vngis rerutn conceptibus-, aut pratjudicatis opinionihus et praeconceptis delideriis ducuij. tur 3 l 3 tur, eos in judiciis de pcfllbilitate aut impoflibilitate fa- čile apparentia feduci, neniini mirum videri poteft, Poffi- bilitatera non peculiarein objcfti determinationem efle, a reliquis diftinflam, verum ad ejus totalitatem pertinere, cx hačlenus dičlis facile perfpicitur. ' n. . De charactere entis fenfu Itricto et firictiffimo accepti. 26. Q.u£e aliquid e(Te, et fieri polTe novimus, nori omnia etiam reapje feu res veras ejfe i, e. exifterc, aut plane per Je ejfe , judicamus; quse antem exiftunt, ea en- tia fltitto fenfu , et qus plane per fe exiftiMif i, e, qut2 non in alio, aut per alia exiftunt, ea per excellentiam et feufu ffriclijftmo entia dicimus; quare cbaratter entis ftrifle ct ftričHffime accepti in ejus exifletitia et fubflantialitate pofitus eft, nec peculiari aliqua rei exiftentis, aut per le fubfillentis affettimie , fed ejus totalitate et integritate con* tinetur, I.) De e x i ft e n t i a, A. Qu cum agant, i. e, rationem realem contineant, cur ali- qnid fiat et perduret. Primas, quas novimus efficientias et vires, tamquam conatus et nifus continuos ad mutatio- nes producendas perfenfimus; ex quo primas noftras de viribus notiones a pofteriori efTe confequitur, a quibus elein ratio ad conceptum iilmn univerfalem aflurgit. 2.) Subjlantia et ipfa vires funt fcilicet primati-:a , et viribus gaudent fcilicet derivativis, et indejtnenter agunt, §. 37. Operationum in aliquo fubje&o diverjitas vel effmtialis cft, vel accidentalis, fi ab objecti, in quod, aut cireumjlamiarum , in quibus agitur, diverfitate , ant deni- que ab efjic icntia diverfa intenjione dependet. Prior principiorum ipforum diverfitatem , adeoque virium in aliquO fubje£lo pluralitatcm arguit« §. 38- In fubftantia quacunque Unica tantum efte poteft operatio primitiva , qua nonnifi exftinfta lu 'llan- ti* esttingui poteft, at plurima derivativa , quarum alia B 2 funt 20 funt principcks, ali a fccundarise’; inde eft, cur fub- ftantiam quamvis continiio agere judicemus, et cur in ca vim primativam a derivativis , cum principalibus rum Jecundariis difcernamus. §. 39, Cum vis primitiva proprie fhbflantialitatem alicujus cntis abfolvnt, intelligitur uni metaphy(ic* fub- ftantia', cum Jimplex efic debeat, nonnifi unicam vim pri- tnitivam tribui poffe, ut sdeoque fubftantia meraphyfica lit fyftema virium et facultatum derivataium , qu£E plnri - bus viribus principalibus et uni vi primativa fubordina- t z fint« ARTICULUS ALTER. De communiffimis eutium affečliouibus fcu prteJicatis. J. 40. Ab entium cbaraftere eorum afTe£lioncs feu detcrminationes diftingucnds funt, per bas entia cogitan- tur et cognolčuntur , pcr chara&erem fuum , qui af- feSionibus fubftat, veto eonftituuntur; affe&ioncs eriam pi 1 dicata dicuntur , funtgue vel disjunctiva vel copu- iativa, I. De prasdicatis entinm communilTimis dis- junctivis- §♦ 41« Prflpdicata , qu$ de fingulis enris cujusvis af- fcčlionibus cicuntur, disjmifliva refte appellantur; lune nimirum quacunque Ipeciales entium affeftiones, primo vel realitates , vel negationes, vel limitariones, deindt vel et vel necefTariat et immutabiles, vel contingentes et tnnta* biles , denique vel effentiales, vel naturales, vel acci« dentalcs.j I.) De eo, quod in ente qnevis vel e(l qnid pofitivutn, vel ne * gativum , vel mixtum . §. 42 * Tajttivarnm determinationum feu realitatum namen univerfe id in quocunque ente denotat, quod non eft mera abfenria, merus defeflus in ipfo. Id folum, quod in entibus efl quid pofirivum et reale, eni tnm id, quod eft negativum, tnm iflud , quod eft tantum a men- te effičlum ^ens rationis, ens imaginarium) opponitur, eft primativa et direcla materin feu argumentum (^rtljflft) cognitionis , quemadmodum fola vis fundamentunt pojjibilitatis e (Te poteft. .Aliquid fimpliciter reale ( realitates abfolut*) funt fols fubftanti* metaphyfi- ca:, earumque vires, facultates et operationes; phaenome- lia vero et relauones funt tantum aliquid relative et fub- jeEtive reale, quia illis realitates abfulutae fubftant. Pri¬ mat realitates , quae fub noftram cognitionum cadunt, funt partim ea, qus fenfus noflros impellunt , partim ifta, qu.v ipfi operamur, illa fentimus, litre cogitamus ; quare realitatis coneeptus a po/leriori originem fuant habet. §. 43, Negativarttm determinationum feu negationum tt defetttitim namen univerfe abfentiam alicujus realitatis denotat, adeoque tam varie, quam realitatis nomen in« te'bgi debet; per detenninationes negativas feu defeclus aliqnid iti ente rollirur , ab eo escluditur. Defeflus i.l fubjeclo oppoiit.2 realitatis non capace dieuntur nega. tio - fiones jJriftius , ceteri vero fr katione: appellantur. Ter¬ mini negativi veras realitates , pofitivi vero rcalitacum abfentiam ftepe defignant, quia vocabulis certi conceptus non natura , fed hominum inflituto vel plane čaju adha¬ rem ; quare a g ammatica pofitione vel negatione ad phi- lofophicam non valet argumentum. §. 44 . Defe&us , qui realitatibus, viribus et operatio- nibus adhajrent, dicuntur limit ati one: , termini , limite: , quže noniina itaque abfentiam ulterioris realitatis ec po- tentite indicant, Realitates et vircs, quibus inajores co- gitari et effe poffunt, atque entia quibus ejusmodi reali¬ tates et poremice convenium, funt et dicuntur limitata ; realitates quibus nulli defečlus adharent dicuntur pura, maximce, jumma , quare etiam ens, quod e/usmodi realita¬ tihus potitur reafijjimupi et illimitatuni , Jummum appei- latur. Ens, eujus vis natura fua quatdam efficere nequir, dicitur ntitivos limttes haberc, et intrinfeee limitatnm effe, quod fi vis ejus per aliarum virium efficientiam im- pediatur, limes ejusmodi vbcatur, exterttus et adventitius ft ens ipfum extritifece limitatnm dicitur, quare limites externi funt indicium limitom internorum, H.) Pe eo, quod eft in ente quovis vel neceffariunj et iintrnj. tabile, vel contingens et mutabile. §. 45* Neccjfariurn univerfe eft, quod non effe, aut aliter fe habere nequit, quod adeoque et quatenus pnico tantum modo effe poteft , adeoque immutabile eft. Oinnis itaque neceflitas a viribus pendet, viriumque legi- bus continetur, adeoque vel per intelle&um et leges co- gitandi, vel per volumatern libcram, ejusque feu rnoruin le- Jeges, vei denique per alins vires et Ieges, ab'intelleclus et voluntatis viribus et legibus diverfas, quas natura Jlric. tius accepta vires et leges dicimus, fundatur, Gluare om- nis neceffitas eft vel logicti , vel moralis , vel phyfica , lo- gica et moralis neceffitas eft vel abfohtta fen fimplex , vel conditionata fen cum adjunctione, pbyfica vero neceffitas vel eft interna vel externa vel mixta. §, 46. Contingens univerfe eft, quod etiam non efle, aut fecus fe habere, quod adeoque et rjuatenus pluribus modis determinari poteft, adeoque mutabile eft, Gluoi falvis legibus moralibus ita, vel fecus fieri poteft, dicitur moraliter contingens , differt ltaque ab eo, quod moraliter indifferens feu adiaphoron fit ; quod pratfcindendo (_ ab- ftrabendo") ab adjunčlis pntcedendbus et concomirantibus, boe, vel alio modo in ente aliquo cpgitari poteft, dicitur in abftratto leu logice contingens ; quod in iisdem plane adjunčlis, et plane eodem alicujus entis ftatu boe, vel alio modo efle poteft, dicitur in concreto feu phyfice contin¬ gens et arbitrarnim, §. 4 jt Conceptus eorum , quse fuut neceftaria aut contingentia, nituntur notionibus eoruin , quae funt iinpoffir bilia vel poffibilia; quare illi non fecus ac hse a poflerio- ri originem fuam habent. Esperientia quidem ipla non indicat, an aliguid fit neceffarium, attamen id, quod fub experientiam cadit, jieceflarium efle poteft, adeoque ne- ceffitatis Cm charačterem habere debet; quare is menti per reflexionis, abftračlionis et ratiocinationis operadones lieceflario innotefcit, i, e. ejus conceptus in mente nafci- tur. In ulit terminorum necejfarii et contingentis , non fe¬ cus ac poffibilis et impoffibilis caudone opus eft, praeci- pue vero ubique ratio perpendi debet, cur aliquid necefi farium aut contingens dicatur. 111 ) 24 m-) De eo quod eft in ente aliquo efientiale, vel mturale, vel accidentale. §. 48» Interna: et neceftarii alicujns entis determi- nationes vocantur ejus proprietates et ejfentialia, funtque vel primitivce feu ejfentialia conflitutiva, vel derivativa feu ejfentialia confecutiva, qua etiam attributa appellan- tur funtque, vel propria vel commnnia. Interna: et con- tingentes alicujus entis determinationes dicuntur modi, funtque vel natnrales vel accidentales ; complexus mo- dorutn in ente conftituit ejus flatum, feu conditionem aEtua- lem eflentia oppofitam, §, 49. Effentia ct naturae nomen aliud logicis aliud metaphyficis denotat. Logici illo nomine intelligunt pro - prietates et relationes necejfarias, quae enti certo cenveni- re debent, ut certo rerum genere et nomine comprehen- datur , adeoqtie id , per quod aliquid eft prtecife hoc ens, et non aliud • inde eft cur logici eflentias rerum necef farias , immutabiles, srtema*, incominunicabiles, atque inftar numerorum effe dicant, Metaphy(ici per eflentiam et naturam rerum intelligunt iilud in mundo adfpeclabili, quod in omni rerum fluxu et mutabilitate perdurat et re- vera c/l, quod pbanotncnis et obječlis fenfus cxterni et interni Jhlflat, quod aliud efle nequit, quam qusdam vires , quae funt abfoluta compofitionis et confiientice fub- ftracla , adeoque illa, qu$ mctapbj/ica corpOrnm elementa } et jpiritus d i c im us, ir. 25 II. De prasdicatis entium communiflimis collec- tivis. §. jo, Prsedicnta entium communiffima, qu£ nott de fingulis ipfornm affeftionibus, verum de harum om~ nitim in ente quovis complcxtt dicuntur, rečre colkctiva ap- pella.otur; nimirum logici propter varia, qu$ entis cu- jusvis eflentiam conftituunt, cujusvis enti primum unita- tem et veritatem, i, c. infeparabilitatem ejus cflentialium et libertatem eorum a repugnantia , deinde etiam perfeciionem et ordinem, i, e, confenfum ejus effentialium fecundum leges principiorum contradičiionis et rationis fufficientis attribuunt , adeoque omne ens unum , ve¬ rum et bornim efle ajunt. Sed hi de unitate, perfečlione et ordine conceptus non omnem harum vocum vini pbi- lofopbicam eshauriunt, quare omnis horum vocabulorum potedas dcfinienda eft, quam in graviffimis rationis decre* tis tamquam pradicata habent. I.) Multitudo , unitas, gi, Entia ABC et fic porro muha dicimus, cum ea ita nobis reprtefentamus, ut in iis ad folam ipforum a ie invicem diverjitatem attendamus j quod fi in iis ad ipforuin ideutitatem prscipue animum advertimus, fingu- la mttates, eorum corriplexum vero numerum dicimus« Unum quod non funt multa, feu quod et quatenus a mul- tis differt unicum dicitur. §, 52, Q.uidquid adeoque et quatenus muititudinem escludit, id eatenus unitatem includit, s>deoque Vili - s6 Vttitas eft vel abfoluta , qux competic iis, quse funt me- taphylice fimplicia, adeoque fubftamiis abfolutis, vel rela. tiva , quce eft proprie unio i. e, variorum conjun&io ad totum aliquod conftituendum , hxc unitas eft vel realis feu obječtiva, cujusmodi locum habet in corporibus orga- nicis , vel ideali! er fubjectiva, qualis locum habet in poemate vel harmonia fonorum &c. §, 53. Hominibus etiam tamauam entibus intellečlu et voluntate prsditis, eorumque ar&ioribus conjun&ioni- bus unitatem tribuiinus nimirum perjbualem , eosque per- fonas dicimus vel fetifu pfycbologico cum eos folum tam- quain fubjecta fibi fui confcia fpectamus , vel fenfu mora. li, cum eos tamquam fubječla officiis et juribus pratdita ponfideramus. II.) Perfeclio, bonitas. §* 54, Perfe&ionis nomcn vel de fubjeflo aliquo tamquam toro, vel de fingulis ejus determinationibus aut partibus dicitur. §, 55. Perfeclio fubječH alicujus, tamquam totius vel eft abfoluta vel relativa, Abfoluta perfVdio denotat com- plesuin omnium ejus realitatum et bonorum, eftque vel iUimitata vel limitata; relativa perfeciio eft confenfus variorum in ente ad unum vel plures fines obtinendos aptorum, eftque tuin deinum maxima, cum varia illa ad plures fines obtinendos ita confpirant, ut hi in nulla alia variorum illorum conjunčtione in majori gradu pro ra- tione dignitacis fux obtineri poffint, §. 56. Singulae etiam entis alicujus determinationes funt et dicuntur pcrfeclioites vel in Je, vel propter fuam ad 27 ad finem aliguem obtinendum habilitatem, funt adcoque vel ahjolutcc, vel relativce j abfoluti funt, vel illimitata fumtaee , vel limitata:; relativa funt vel interna feu im - manentes in vivcntibus , vel tranfeuntes Jeu externa in re¬ bus virae espertibus, pratferea etiam vel ejfentiales, vel natufales , vel accidentales , §, 57. Boni nomine pniverfe venit, quidquid gra- tum ert feu pincet i. e. quidguid vel fenfii perceptum, vel intelle&u cognitum voluptate animuni perfundit, g. _§g. GLuidguid fenfu externo perceptum placet, id vel materi# , ve! forma fna vi placet, prius jucundum, contrarium vero moleftum , podecius ftilchrum, contrarium vero deforme dicitur. § jg. GLuidquid intelle&u cogitatum placet, id vel propter effcchis jueundos , vel fimpliciter propter nativam fuam gratiam et dignitatem placet; priuS utile , pofterius honeftum dicitur, quod folummodo voluntati liberx ejps- fjue confiliis et inanifeftationibus ineft. HI.) Ordo, re&itudo. §. 60. Ordinem adeffe dicimus, ubi fitnili et confen* tienti, adeoque fini et regulis confentanea ratione plura funt difpofita et conjuncla feu unita; quse res plerumque grata eft, atque utilis, Fieri tamen poteft, ut in eadem re ordinem alter admiretur, alter penitus defideret, five quod alii rerum conjunflioni adfuetus fit, five ex alia •tiam caufa, maxime fi ičopos et regulas ignoret; quare falfum eft , in judicando reruvi ordine omnia ab arbitrio et confuetudine, nihil a rerum ipfarmn natura pen- de- 28 dere, cum p Jr cogitandi, per natura et per morim leges de- terminali ordines miniine fortuiti etarbitarii videri poffint. S E C T I O ALTERA. De communijjimh omnhim, qua fub cognitionem humanimi eadunt, determlnationibus relativis. g. 61. Ad communifTimas entium determinatione3 relativas eorum conjunfliones et connexiones pertinent, Coujnnctio vero fcu uexus, unde plura conjv.ncla feu con- nexa dicuntur , inter ea intercedere dicitur , quorum al- teruin per alterum aliqua ratione determinatum eft, five Ld in metife folum, five a parte rei i, e. nomine fentiente et cogitante fiat, Hic realis nextis , qui pri mo efl: vel immediatus vel mediatus, deinde vel unilateralis vel reci- procus feu commercium, intercedit a) inter caufias effici- entes et effečlus et b) inter fcopos, eorumque apparatus, feu inter fines et media, atque propterea cffecUvus fen dynami- citf, et finalis feu teleologicus appellstur. IUe idealis ner.us vero cogitatur a) inter res ratione fpatii et teinporis con- janftas et b) inter cas, quz generum vel formarum feu fpecierum affinitate continentur. ARTICULUS PRIMUS. De reali entium nexu. Dottrina? liujus momentum. §. 62, Cum primo celeberritni fceptici cum veteres, rum reeentiores prscipuc noSros de caufiilitate et finalita- te conceptus perturbare et convellere conati fint, c,-m deinde cognitio humana caufas et fines ipeclans fit maxime fru- s6 frugifera, errores vero eo pertinentes masimc peftiferj liimirum incredulitatis et fuperftltionis errores, cum dcnique ex principiis de caufalitate erui et evinci debeat, an mens humana in cognofcendo tantuin ad experientiam reflri&a lit 5 uti Kantius conrendit, an vero etiam res fenfibus inacceflas attingere poffir, quod is negat, intel- ligicur, doetrinam de caufalitate maximi momenti efle, I. Conceptus de caufalitate determinantur et exponuntur. T 0 Origo bumanorum de rationibus et caufiis conceptuum. §, 63» Cum poflibilitas aut exiftentia unius v« g. B, poflibilitatem aut esiftentiam alterius v, g. A pr£rrequii ir ? ita ut *fine Aj- t B efle et cogitari plane nequeat, 70 A ratio et conditio , ro B vero iJlius rationatum feu con- feclarium , conditionatum efle, atque ab illo dependere di. citur, Cau^a univerfe eft illud , quod rationem exiftentiae alterius cominet; at caufa efficiens non omne id eft, quod alteri conltanter, atque velut regula in tempore anteeedis, herc enim caufat efficientis definitio ct latior er anguftior eft fiio definito, verum illud folum, quod vi et ačtione fua rationem exiftentite alterius, quod effcčlus appellatur, continet, de caufa efiiciente caufalitas et prioi itas certc nativa, de effilGu vero dependentia praedicatur, Oritur in mente liumana notio de rerum caufalitate, adeogce conceptus de caufa efiiciente, cum ca infiftendo legibus fuis cogitandi, quaruin vi quadam fine aliis et ante alia. cogitare plane nequit, de iis meditatur, qute obfervatioue. et comparatione comperta habet, adeogue a pofieriori » §. 64 . 3 ° §♦ 64. Nimirum pcr accuraratn et frequentein ph,?- nomenorum naturalium et adjunčlorum, in quibus ea eic- niunt, obfervationem et compamionem innotefcir, certa phsetiomena certis adjunciis velut conditionibus et regulis fuis adftri&a efte , cuin nimirum his politis vel femper vel certe plerumque , deficientibus vero unuqnam evenianr; hoc modo inens humana conftantiam et regularitatem in coesiftentia et fucceflione phanomenorum naturalium , adeoque ordinem et curfum natura compevit. At id , quod minime per accidens , verum conftanter et regtala- riflime certo phatiomeno antecedit, non hocipfo pro caufa illius haberi poteft, eum ei folum vel tatriqUam conditioni fine qua non, vel tamquam legi natura adfti&um efte podit. Gluod fi vero hoc, quod antecedit, vi et a&ioni fua rationem contineat, cur alterum evenire debuetit, id quod tantum ex antecedcntis proprictatibus et potentiis intelligi et evinci poteft, antecedens vera caula efiiciens eft fubfequentis tamquam fui effečlus. Ex quo coniequi- tur 1) non modo nullas fortuitas, verum eriain non om- nes neceftarias phsenomenorum anteceftiones pro veris ip- forum caufis habendas efte, quamquam a fuperftitiofis et ignortmtibus eventuum interpretibus lubinde pro talibus liabeantur, 2) rariflime a nobis vere intelligi et perfpici, phanomena earum rerurn viribus accideie, quibus rameB velut regulis fuis conftanter fuccedunt, II.') Primaria rationum et caufarum dilčrimina* §. 65. Rationes et caufae indagnndac er reddendae primario a) pro diverlitate fuorum confedai io: um et effefluum, b) pro diverlitate fui ad confedaria et cffeda eoaeorfns differunt. '0 3 l i.) Difcrimina rationum et caufarum ah earum confeEiariis et ejjettibus dueta „ §. 66 . In confe&ariis et affeftibus quantifas a qua- litate accnrate difcernenda efb. 1, Speci ata rationatorum et effettmmi cptantitate, ra- tiones et caufie dividuntur, i) iri fnfficjentes et infufficien- tes, 2) in plenas, adaqnatas et minus plenas, 3) in ne- cejjttantes Jeu decretorias, et eas qu2 folum determinant et follicitant. * 2. Spectata rationatorum et ejfeEiuuni tpualitate, ra- tiones et caufe funt, 1) poffihilitatis et exi(ientice, feu ef- lendi et exiftendi, quo faeultates et vires vari® pertinent, 2~) cognitionum, feuprincipiacognoscendi, cum fubjecliva, leu faeultates per quas, tuni objeftiva feu veritates et figna varia , ex quibus aliquid innotefeit, 3) volitionum feu ea qute neceffitatem volendi et agendi affernnt, vel objec- tivam feu moralem (leges morum,) vel fubječKvam #C pragmadcam (regul$ pragmaticB,) 6 .) Difcrimina rationum et caufaTmn pendentia a ipfarum concurfus ratione ad ftta rationata et ejfecta. §, 67. Cum in natura phtenomenon quodvis plares rationes et caulas relpiciat, videndum eft, quid harum qusvis ad ejus exiftenriam eonferat, i. e, quo modo ti ponendum ratronatum et effectum concurrat. a ) 2,2 •) Kationes et caufae primaria: atque lecundatiat. §. 68- M cavfas primarias referuntur efficientes, materiales et finales, ad fecundarias vero adjurrices , in- ftrumentales et occafionales, Caufa; efficientes funt vel inteUigentes et liber a, vel brina ; quare etiam canfalitas alta eft per libertatein, alta per naturam, i. e. eft per vi- res a libera voluntate diverfas. Caufie libera: funt vel auttores, vel ii, qui ad ačliones aliorum vel phyft'co, vel morali modo concurrunt ; caufa finalis«cft fcopns Jiu fints j* e 4 illud , cujus cogitatio continet rationein, cur ipfum exiftar. Finis eft vel operiš, vel operantis , vel pt imarius, vel fecundarias &c. b) Rationes et caufie coordinata atque fubordinatae. §, 69. Caufa, qu$ communem efTeflum habent di»' cuntur c o njune la fen concaufe, funtque vel coordinata, vel fubordinata ; caufa cui nulla alia coordinata vel fubordi- liata eft, dicitur ana feu folitaria. In caufis fubordinatis five effečtricibus, dve finalibus proxima ab intermediis cum propioribus tum remotioribus, et ab lihima feu primu cum fecundum quid, tum fimpliciter tali, prsterea in caufis fub. ordinatis efficientibus earum fubordinatio accidentalis ab ejfetitiali diftingui debet, ne principium, caufa canjce efi etiam caufa caufiti perpeiam adhibeatur. II. 33 II. IPrincipia de caufis ftabiliuntur et expiicantur. 1 .) Principium neceflari® connexionis ec confenfionis iriter caufam et cffc&um. §. 70. Caufa et effectus indivulfb nexu cohareiit, at- que neceffario tnvicetn confentiunt. In hoc principio dud fimpliciora judicia continentur: 1. Caufa plena i. e. cum omnibus efficacitatis fu® requi(itis, pojita effectus deficere nesptit, Cujus principii non ea vis eft, ut a} caufalitatis per naturam et libertatem , atque b) umnem iminediatain in diftans aftionem tollat, cum vis motrix materi® five attrabendo, five repellendo neceflario in diftans fe exferat, 2. Qualis caufa, tališ effectus, in quo principio plura judicia lateut, primo effečlus caufarum fuarum iildolem £equi, ut adeoque alterum alterius argumetnum et fignum fit: deindc non pofle plus efle in effetlu quam in caufa i, e, effe&um cauf® Tu® nec vini fuperare, nec ejus natur® repugnare pofle, atque ejus efficienti® plane proportiona- tuin efle debere. 11 .) Principium cauf® efficientfs proxim® et ultim®. §, 71, Ratio humana ad eorum, qu® contingenter exfiftunt, qu®que fiunt aut fačla funt, rationes et caufas exquirendas et reddendas comparata riequit omne, quod exiftat, ens pro rali habere, quod ab alio dependeat et efteftuin iit; quare principio opus habet, quo determine- G tur. 34 fur, cojusmodi ea effe debeant, quorum qua»dam caufa proxima et ultima effe debeat", ur philofophantes refte illam exqu!ranr, iftam vero accurate concipiant et defini- ant. Hoc prineipimn propterea principium caufa effiden- tis proxima et ultima appellatur, atque tribus judiciis feu decretis continetur, nimirum uno primitivo et fundamen- tali et duobus derivatis ex illo immediate fluentibus, *♦) Judi dum feu decretum primittvum ac fundamentuU , §. 72, 0.uidquid exfiftit, id vel abfolute necejfario feu ftsapte natura, adeoque independenter etabseterno, ve/con* tingenter, adeoque vi alterius et dependenter exfiftit et or- tutn eft. Alias enim vel a nibilo effet i. e. propterea eftet, quia nihil aliud fuiffet, cujus vi et ačtione exifteret, adeo- que merus caufs defečluš pro caufa haberetur, quod ca- fum puram appellant, vel caufa efficienš fui ipjtns effet i. e. fe ipfum produxiffet adeoqqe a fe iplb numerice diver- fum, et ie ipfo ptius et pofterius foret, vel denique dna vel plut e s res cum 11011 ejjent, fe tamen mutuo produxijfent , adeoque agerent (effe tir) priusquam fuiffent; quare quidquid eft, vel a fe, vel ab alio eft, 2 .) Judicia feu decreta deriiiata ex illo primitivo immediate fluentia, »j Sine caufa fieri nihil pot eft, , §, 73, Hoc antiquiffimum decretum duplici plane diverio, minimeque confundendo „ at fsepe tamen con- fufo, 35 fufo, fenfu intelligi poteft, et debet, prlmo: fine caufa ef- fichnte fcu a nihilo , deinde: fine caufa materiali i. e. jiue materia quadam praexiflente, qux fonnetur et ordinetur, fen ex nihilo nihil fieri pote/l. Cum enim id, quod ti:, aut faftum i, e, orturn aut mutatum eft, quodque comingen- ter i.e . ita exliitir, ut poflic etiam non esiftere, non fuapte natura exfifiit, vi et ačlionc airerius exfiftat necefie eit; eujus decreti tanta vis eft, ut rano humana cnufas potius fingat, quam nuilas ejusmodi rebus fubcfte judictt, aut irrequietum eas inquirendi et cognofčendi ftudiu/n retun- dat. Deinde in boe univerfo, et a cauiis ac virihus riui- tis, five corporeis five fpiritualibus fine omni materia prx- exifteute nihil tieri, atque fieri polhe dubium videri nequit; fed an etiam vis infinita feu divina nihil fine materia prsexiftente efficere et condere valet? Deus tripiici tan- tum modo tamquam caufa mundi cogitari poteft, primo tamquam mundi proprius fons ita, ur entia mundana ex eo, uti radii ex foie emanarint, deinde tamquam mundi opifes et architečlus ita, ut folum ejus form®, deniqv.e tamquam mundi Creator, ita ut non foium ejus form e verum etiam materia rationein contineat. Cum primum et fecundum affertuin ab abfurdis ducatur et ad abfurda ducat, tertium quamquam a mente humana cqmnrehendi nequeat, tamen ab ea fumi debete ccnfiequitur, cum ni¬ hil cogitandi legibus adverfum involvat. b) In caufarum fubordinatarum confccutione aliquid abfo* lute primum dati deber, §, 74, In (eriebus caufarum efficientium fubordinara- ruro, uti luut v, g.gallins etova, glandes etquercus, pat C 2 et 3 6 et filii e, T. p. caufa abfolute pritna dari debet; quod fi ejusmodi feries fine caufa prima a membris ipfarum plane diverfa cogitantur, rcgrejfus caufarum in infinitum, cogitari dicitur, qui eft hypotbefis non modo ad expli- candam fuorum membrorum, feu terminonifti exifteritiatn piane inepta , utpotc ad reddendain rationem exiftentiae fingulorurh fuorum membrorum infinitum eorunidem nu. meruin fumens, verum eriam apertiflimis fcatens repug- liahtiis, Eft niinirum regreflus caufarum in infinitum 1) complcxus enti.um conditicnatorum etdependentium atquc caufarum relativarum fine ente primitivo et independen- te, fine caufa abfoluta, 2) totum, quod fčmper fuifie di- citur, qUamquam nulluin ejus mcnibriim Temper fuerit ; 3) in eo Temper adeft aliquis terminus, qui eft merus effetftus, quin tamen alius terminus fupponatur, qui fit mera caufa. H®c omnia uti apertam notionum pugnam involvunt, ita non nifi abTundis confequentiis iocum rc~ linquunt> III,) Principium caufa intelligentis, §. 75* Hoc etiam rationi human® proprium eft, Ut nonnnUa pro operibus caufarum intiUigentium habeat . adeoque ejusmodi operum fcopos et eorum auetoris confilia exquirat ; in qua indagatione et dijudicatione principiis regi debet, interqute illud prscipuum eft, quo defignatur, cujusmodi opera caufatn inteUigentem rcquirant et ar - guaut, quodque propterea principium caufa intelligentis appellamus* 37 O OttHs res vehit eattfče alicujus intelligtnth confilia exifiere fiatuendttm fit ? §. 76, Cum in inveftigatione et judicio caufarum has leges lequi debet rado humana, ut rerum fimilium, eujusmodi fuiit narurse et ards humanae opera, fimiles eauias effe fiilpicetur, neque plus in effečtu, qnam in caufa effe pode, judicet, neceffe eft, ut res quasdam eaufas alicujus intelligentis opera et confilia effe ftatuat. Nimirum illas res per caufiun aliquam intelligentem ve* lat ejus confilia esifterc cenfendum eft, quat et in qui- bus omnia, quibus conftant, mutuo ad certps ufus tam* quam inftituta et fines confendunt. Tales enim res ča¬ su et fortuito atomorum concurfu enatas effe, afque boe modo, non vero confiiio alicujus entis intelligentis ufum prsftare, rado humana nullo modo judicare poteft, cum ordo, deferiptio et confenfus nullomodo cafus et fortunae ccece effeftus effe poftit. Sed in hoc judicio cautione opus eft, tum ne caufam proximam intelligentem effe debere putemus, opera enim natura; ab aliis prosime dependent, qu£e ex intelligentis et confiiio non operantur, t«m etiam, ne quemvis rei ufum ftatim pro fine operiš et confilip agentis habeamus, atque huic fines adfingamus, 2 .) Principa epe m m et auetorum fines exqnirendu §. 77. Rationi indagatrici quseftio hacc, qui fit operi* alicujus fcopus, quod aučloris ejus confilium, non minus quam illa , qu$ fit alicujus phsenomeni naturalis caufa effeclrijc neceffario obotitur, Gluarum quceftionum for¬ mula cum fepe eadein fit, nimirum cur quid fit, fiat, fac- 0 fatlmnve (it, quod bifariam intelligi potcfl: , nimirum unče feu a qua vi, er ad quid , i. e, quo fine er coniilio esiftat, cavendurn eft, ne harum qusftionum folutiones permurenrur, er ne finis afferatur vel plane fingatur, ubi caufe efficienus proferends funt, qnod fspe accidifte certuin cft, §. 7& In fcopis operum er rerum naturalium , et confiliis autlorum indagandis et judicandis has leges fequi debemus, ut imprimis operiš iingulas partes, i. e. indo- lem et efficientiam perpendamus, atque boe modo erua- mus, cui fini confequendo fingul® operiš partes, cui conjunfl® inferviant; hac ratione unam (spe rem pluri- bus finibus et ufibus prsftandis infervire deprehendemus , atque in parvis non minus, niinirum in rebus organicis et natur® regnis, quam in tnagnis, niiniruin in corpori- bus mundi totalibus eorumque fy(lematibus dari Hnium fubordinatormn et coordinatorum (vftemata, adeoque ali* quein finem fupremum intelligemus. Ubi hoc rnodo confilia et fines d.etegere non licet , ratio regulis in analogi.? prineipio contenffs ob(equi debet , ut ni¬ iniruin a) fimilium rerum fimiles fines efle fufpicetur, at- que b ) id pro confilio audloris habeat, quod ejus per- feelionihus aut propenfionibus fatis cognitis maxime con« fentaneuiT! eft. ARTICULUS ALTER, De ideali entium nexu, g. 79. Cum res plures, vel tamquam extra fe poli- tas fibive fuccedentes, vel tamquam fimiles, adeoque eidem generi, eidem fpeciei fubječlas cernimus vel cogitamus, hac cogitatio earum extra fe pofitionis, fucceffionis, at- que . 39' 1 que majoris vel minorii fimilitudinis iis aliquam Unitatem conciliat, <]tiam etiam nexum appellamus, fed idealem et fubjeclivum tantum , cum per ejusmodi conjunčlioncm aliquod totum repraelentationis folum oriatur, quamquam ejusmodi res etiam in commercio polita:, i. e, ncxu ef- fecfivo et finali devinčte efle poflint, uti eft in. corpore prganico et fyftemate folari, l, De nexu entiurn, ratione fpatii et temporis, §. 8o* Spatii et temporis natura plane fingularis nunquam non philofopborum ingenia exercuit, atque in pugnas et plane in transverfum egit. Nesvtoniani nuper cum Lcibnitianis de fpatii et temporis natura decerta- runt , nune utrisque de eadem cum Kantianis certa* men eft, D Recenfio pracipuarum de fpatii et temporis natqf* fententiarum, »D Suut tres primaria de natura fpatii ef temporis feiitentiiC toto coelo diverft. §. 8I4 De fpatii et temporis indole nonnifi trifa- riam lentiri et decerni poteft, funt nimirum fpatium et tempus: I. Vel aliajiid objeciimm et pojitivum, nimirum ali- quid, in quo tamquam in reali receptaculo res rerumque ftatus perdurent et fuccedant, adeoque quafi jnfinitum thea- 40 tfieafrnm extra nos, in quo corpora ponuntur, movcn- tur et mutantur, ut adeoque fpatium fimile fit aeri, in quo nubes aliague innatant, tempus vero rot£ , cum qua circumaguntur, quse ei adlnerefcunt, 2. Vel aVupuid fubjeclivum et ideale, nimirusn qoafi quidam moduli inentis, quibus conformari debeant, qu£ fub fenfuin csternum vel internum cadant, adeoque etiam quali theatrum infinitum , fed non estra , verum intra mentem, in qno fenfibus percepta, tamquam estra fe polita, vel fibi furcedentia compareant , ut adeoque fpatium et tempus aflruale nihil fint, nifi intuitus necef farii er nativi , quibus phacnomena fenfus interni et ex- terni comprehendantur et ordinentur. j, Vel aliqliid relativum et refpečtivum, nimirum re- Iationes et refpeflus, qui necelTario rerurn extra fe pofi- tarmn vel fibi fuccedcntium ad(pe£lui, vel cogitationi adjunčli funt. Kes vero estra fe pofitte, vel fibi fucce- dentes non propterea dicuntur priinitus , quia ejusdem i'el diverfi fpatii, vel temporis ■ terminos occupant, fed ideo, quia earum qu£vis habet fuam propriani esilten- tiam ab alterius exiftentia feparatam , nec alteri tam- quam accidens inesiftat, atque quia altera efie incipit, cum altera eife definit, uti v. g, voces fermocinantiuip, 2 .) Sunt tamen qucedam omnibus pbilofophis de fpatio et tem¬ pere plane certa et rata. 82. Quia tamen funt nonnulla , quse trium illa- rurrs toto ccelo diverfarum fententiarum defenfores, tam- quam plane patentia de fpatio et terr.pore, pro certis ra- tis- 4i tisque habent, ex his eruendum eft , quaenam illarum fententiarum vera fit» i. Afluale fpatium et tempus ibi adeffe, concretas- que de iis ideas tune in mente locum habere dicimus, curn ejus fenfus externus et internus a fuis objeSis reap- fe adficiuntur. Univerfe vero fpatium tempusque atque abftračtas de utroque ideas tum mente informatas tene- jnus, cutn nihil cogitamus ni!i hoc , poffe alia extra alia exiftere, alia aliis fuccedere, quin tamen reapfe exiftant et fuccedant. 2. Materia noftrarum idearum de fpatio et tetnpore in abftračto confideratis funt duše per fe interminatae, perfefte continua:, phyfice indiviiibiles extenfiones, qua: fuperftites manent, cum omnia extra fe pofita et iibi fuc- cedentia cogitando aufferuntur. Prior extcnfio ut immo- bilis, penetrabilis, et prarter tres dimenfiones perfe£le bomogenea, altera ut fiuens, ut extenfio tnntum longa , ut motus linearis, atque abftrahendo a praeterito praefente et futuro etiam perfe&e homogenea concipitur« 3. lila interminata extenfio, quam fpatium univerfe feu in abflraclo fpečlatum dicimus, quam tamquam va- cuum et inane infinitum cogitamus, varia ratione termina- ta et circumfcripta eoncipi poteft, hac ratione nafeuntur in mente obječla geometrica, uti funt lineas rečls vel cur- vse, quarum limites punčta dicuntur, fuperficies, quse li- neis, folida, quac fuperficiebus terminantur, varia:que figurat conftruuntur, quarum proprietates et fymptoinara apodičfice certa funt. 4» Spatia et tempera pri mi tu s non per fe, verturj per ea, per qua: implentur, differunt, uti funt orbitsepla- netarum et cometarum, atque 01ympiades et fa:cufa .vrs Chriftiante, H.) 42 II.) Examen trium illarum de ipatio et tempore fententiarum, J.) Spatii et temporis relativitas contra ejus realitntem dcfen • ditnr. §. 83 - &ui fpatium tempusque pro re, pro theatro infinito extra mentcm habent, in quo corpora aliaque po* nuntur, moventur et mutantur, hoc maxime nituntur, quod neutrum cogitando aufferri polfit, quod utrique fint fua propria attributa, i. e, propria extenfio cuin pro* priis et realibus confečtariis, 1. Sed ut intelligamus, cur fpatii et teinporis ide* necefiari* fint, et cogitando plane aufferri ncqueant, ne- ceffe non eft, ut ea pro rebus, pro fubfiantiis earumve attributis babeantur, imo hoc fumto potius cutn corpori« bus et evcntibus aufferri cogitando pofie deberent. Ac- tuaiis corporuin extra fe pofitio, et eventuum fucceffio polfibiliratern utriusque jam fupponit ; quare poffibilitas Ut alterum fit extra alterum, et ur alterum alteri fucce- dat, manet ablatis cogitandoextra fe pofitis, fibive fucce- dentibus, atque hsc illud conftituit, quod fpatium tern- pusque purutn dicimus, variaque apodiclice certa annexa babet« 2. GLuod fi fpatium et tpmpus reale et neceffarium quid eflent, vel cuin Nevvtono pro duobus infinitis divi- pitati* attributis, nimirum pro ejus omniprsefentia et seter- nitate, vel cuin Hutchefonio pro rebus per fe, a Deo ef- fečlis haberi deberent, quo mundum corporeum et res fucceffivas procreare poflet, Ex quo elucer, hanc de fpa¬ tio et tempore fententiam, qua iis objecliva et pofitiva na- 4.3 ara tribuitur, falfara efte, five ejus fundamenta iive con- fectaria lptftes. 2 .) Spati i er temporis reJativitas contra ejus meram idealna- tem et Jubje&ivitatctn evinchur. §. 84 . Ci.uod fi fpatium et tempus non funt res per fe, aur attribura ejusmodi rerum, necefle eft, ut fint vel mer* inentis forma: et ide* , vel refpeclus rerum , qu* rel rcapfe extra fe polit® fint, fibive fuccedant, fordo limultaneorum et fucceflivorum) vel certe effe et fucce. dere polfint falicubi; hic, ibi, alibi, a!iquando: efle, fuifle, fo.e). Cura Kantius res extra fe invicem poliraš a fpatio, fibi fuccedentes vero a tempore ipfo ira dici et jndicari falfo exiftimat, /patium tempusque nativas formas, et pri- mitivos mtuitus jnentis efle pronunciat, atque rem ita declarat et conficir. Noftr* ide* de Ipatio et tempore ab hi$ iplis velut obječtis differunr, oriuntur ill* idese in inente, cum liujus fcnfus ab obječlis fuis adficiuntur; quod (i itaque ea, qu* nos afficiunt, fi omnia, qu* iu Ipatio et tempore comparent, cogitando ex his tollamus, fpatium tempusque purum obtineamus neceffe eft, qu* adeoque nihil objeftivi effe poflunt, quia hoc orane co¬ gitando fublatum eft, quare aliquid mere fubjeflivum et ideale effe debelit, nimirum facultatis fentiendi form* in- fit* et mentis intuitiones primitiv*, quibus phaenomena fenfus externi et interni atremperentur et includantur, §. 85"- Ha:c Kantii bypothelis ad explicandds fpatii et temporis proprietates illas omnibus philofophis certas et ratas, nec neceffaria, nec ulla ratione apta eft. Ex ejus inente fpatium tempusque purum funt form* ct intuitio¬ nes 44 nes, at interminatde, quod nee in illas ,‘nec'in bas cadere poteft. Corporutn extra fe invieem pofitio et ftatuum in iis fucceffio non a fpatio et tempore, fed potius vice verfa haec ab extra fe politis et fibi fiiccedendbus erui et diet fupra oftenfum eft. Praterea alia juxta alia , vel poft alia efle, non eft mera Iex fenfuuin fed etiam organorum fen- tiendi et objeftorum fenfus lex et proprietas; quod fi fpatium pro mero vacuo trifaria dimenfionis capace, et tempus purum pro re motni lineari aquabili amula , at- que non nifi unam dimenfionem admittente habeatur, cu- jusmodi forma et intuitiones fenfus externi et interni efle nequeunt, veritatum geometricarum et mecbanicarutn vis et apodixis plane falva eft, atque multo facilius intelligi* tur, quam fi pro puris intuidonibus a priori habeantur* III.) Expofitio pracipuorum fpatii et temporis conjugatorum, §. g 6. Figura, Iocus, firus diftantia, motus et quies funt pracipua fpatii conjugata. Figura, limitem extenfio- nis denotat vel pbyfics, vel imaginaria, prior corporis cujusvis phyfici formam externam, pofterior vero geome- trarum materiam conftituit, ex qua illi objeefa fua con- ftruunt, nimirum line ti s, _qua punctis, fuperficits, que li- neis, et folida, qua fuperficiebns terminantur PJurium A, B, C , infpatio exiftentium quodvis eft alieubi , boe, quaad fingula in (e fpeclata, eft Iocus, invieem confiderata et relata vero eft eorum fitus ad alia et diflantia, ab aliis; diftantise funt majores, minores, minim® , deficiente cmni plane intervallo inter duo horum immediatus con- taflus locum haberet. Loči, fitus, diftanti® mutado di- cita r 7/totus, cjus alfama vero qnies, $• 87. g7- Duratio, initium, finis, aeterhitas, setas funt prtrcipua temporis conjugata, Duratio eft continuatio axiftcntia ; fubftantiae ejusque proprietatum eft vera pen- duratio, cetera mutantur et fluunt, Initium eft mutatio nonesiftentis in exiftens, tranfitus futuri in prtefens, fiutt eft rautatio exiftentis in nonexiftens, tranfitus prtelends in futuruin, Duratio fine inirio et fine eft aternitas. Aetas eft relatio unius e.x iis, qua fibi fuccedunt, ad alia, eftque vel avum, vel vita atas, Spatium trinam habet dimenfionem , quare res li- nearuni, fuperficiertim et cuborum amula: pro menlura ejus habentur. Tempus unicam habet dimenfionem , quare motus aquabilis v. g, telluris circa firum axem et in fua orbita, praterea motus umbra, indicis et aliornm pro ejus menfura adhibentur; cum qu 3. Idearum profttnditas . Ide* profundae funt, cum non tantum notas et membra proxitna, fed etiam fecundi, tertii, quarti e« f. p. ordinis difcernimus, quae adeoque non ea, quae funt in fuperficie polita, fed talia exhibent, quae funt altioris indaginis, ut adeoque conceptuum pro- funditas etiam fit vel analytica vel fynthetica, Ides clarx, diftinflae et profunds lumen, ille vero , qute claritate , perfpieuitate et profundidate carent, tenebras et quafi fun* dum animae conftituunt* 2 .) Idearum et mentis juh t Hit as ac rettitudo . §. 113« Ides fubtiles et reite funt, qua: objectoruro fuernm ftabilem cbaraiElerem et fphteram accurate exhi- bent etdefiniuntj quare ad idearum fubtilitatem et rec- titudinem earum firmitas , abfolutio et praeeifio pertinent, per quas maxime cavetur, ne nobis aliisque vanis fpecie- bus illudatnus. atque aliOrutn fententias et difta perperatn intelligamus« 1. Idea firma , ftdbiles , fixa funt, in quibus non ea, qu* ad rerum variabilcm conditionem, fed ifta, qute ad ipfarum immutabilem efTentiam pertinent, liftuntur, quibus vagEe et inftabiles opponuntur. 2 . Idea completa , ahfoluta , adaqii.ua funt, qus necplores, nec pauciores, nec alias, fed omnes et folas illas notas exhibent, per quas objefla femper et ubique, atquc etiam a valde fimilibus diftingui poilint, oppofits funt vel fuperflu*, vel manea vel ambigua. 3 . Idea pracifa , pracife determinaia , omnibus na¬ meriš abjohtta funt, quae notas objeSornm fuoritm ne- celiarias max ima , tjua elle poteft, claritate, brevitate, pu¬ ri' 67 ritate et concinnitate exhibent, cujusmodi masime in ma- thefi et jure poiitivo loeum habent. B. Caufa htijus fubjettivce idearum diverjttatis affcruntur. §, 114, Cum variš fubjeftivs idearum, quas quis mente informatas tcnef, perfe&ionis vel imperfe£lionis ma- xima vis (it in recle vel perperam cogitando, ejus cau- fas cognitas habere valde intereft, qus partim nativa vi- rium, quibus rrrens ideas efformat, diverfitate , partim va- ria virium harum ufus, adeoque inftitutionis et applica- tionis ratione continentur. I-) Caujec, qu foluts rerum notiones in ment? nafci poflint, quoruni fcientia maxime ad fludiorum puerilium et juventlimn moderatores i. e. illorum lludiorum rationis ( ©fitbifn- plan) au&ores ct exccutores perrinet, §. 116, 5S §. 116. Przterea hoc etiam facile intelligitur i) ni- mis feftinanter et plura fimul non sque, ac paulatim et fuccellive percipi et fatis intclligi 2) nimia rerum difcen- darum fimiiitudine vel diverfirate effici, ut alterum jam cum altero confundatur, jain per alterum obfčuretur 3) re£le etiam tradita, nifi medijatio aecedat; in memoriam, non in ingemum ire, etbene femel percepta nifi repetione in fuccum et fanguinem convertantur, oblivione deleri 4) inasimam vini habcre ad ideas perfetlas i. e, lucidas et fubtiles rnenti informandas attentionem conjunčtam cum deltderio rei rečte cognolčendz 5) magiftros itaque cau- fas, quae attentionem et difcendi cupiditatetn impediunt vel juvant et alunt, perfpečlas habere, atque probitatem et diligentiam magis vivendo, quam przcipiendo excitare et promovere debere* 2 .) Ide ar um plane. obfcurarum vis in mente et anima. §, 117. An dentur in mente idete plane obfcurz, quas ea nec ad objefla fua , nec ad fe aperte referat, qua- rutn adeoque nullam confcicntiain habcat, dilputatur. Cum caufas, quibns idez in mente excitantur et repetuntur, non plane eaedein femper fint, cum iis, quibus efficitur, ut eas mens ad certa objecta, velut horum reprzfentamina et ad fe velut fuas modificationes diferte referat, parado. xa videri nequit do£trina Leibnitiana de ideis perfeite obfcuris. §♦ 118. Extant przterea phznomena plychologica, qux ejusmodi ideas in mente dari, iisque anitnum com- inoveri arguunt, quo partim dormientium , partim vigi- lantium quzdam ačliones pertinent, quatnquam ideo nec me* mo* moria nec afliones cx habiribus argumentum videri poltinf, ideas priftinas in inente involvi et retincri, atque per memoriain ex ea denuo evobi et fopitas excitari, men- temque unquam oinni conditionis fuas confcientia deftirui. Crebro percepta, cum denuo fenfibus occurrunr, jam illico a mente agnofci, jam tandem ab ea vix animadverri per experienriam conftat, qute meiitis leges variis ufibus et explicationibus infervkmt. III. De conceptmim in mente humana origine. §. up* Omnis , qui iamjam ratione utitar, bomo innumeris ideis potitur, inrerquas hoc fummum etftabiie difcrimen omnibus re)iquj* earum differentiis fubftans ob- tinet, quod eas fint vet ideas fubjeftorum five veroruin, five apparentium, vel idete affeflionum, quae funt vel proprierates, vel modi rerum ad earum vel ftabilem effen- tiant, vel variabilem conditionem, five naturalem, five ad- ventitiam pertinentes, vel denique ideas relationum leu refpečluum variorum, cum realium tum idealium. De origine harum idearum in mente humana quasftio vetu$ eft inter philofophos, nec difficulrate carens , quam is in medio relinquere nequit, qui facultatis cognofcitivse po- tentiam, atque cognitionis humana: principia, limites, ve. rumque valotem fatis cognitum perlpe£lumque habeat. I.) Prscipuae de idearum et cognitionis in mente humana origine fententii feu hypothefes referuntur, §, 120. Gsuidam phitofophi ideas ita in mente oriri ftatuunt, ut eas vel oinnes, vel faltem iftas cmpiricis fu- 6o fuperieres in mentis inteftinis vel rcconditas vel certe praeformaras ex his velut plantam ex femine evolvi dicant. Ad hos phiiofophos pertineut: 1. Fjthagoras et Plato, atque Cartefins et Malebran - chius: duo priores docuerunt, mentibus ex vita priore inefle rerum fupra lenfus politarum ideas, fed per earum in hac corpora demerfioriem obfcuraras; hoc inde colli* gendum putarunt, quod fcite percontans abftrufas veri- tates etiam ex indočto, ex pufione elicere valet; pofterio- res duo vero lumen intelleclus, normam veri, Deique ac materi® notiones a Deo mentibus impreflas efle afErma- runt. 2. Lsibnitins , qui menti veluti vi reprsfentatriei Temper a&uofae, typmn otrinium veritatum, velur rudium et obfcurorum reprsefentaminum, inefle, atque ex ea fine omni cauftrum cxternaruin concurfu omnes cognitioncs progerminare ttatuit; boe inde confequens videri putar, quod rnens propter fimplicitatem fuam a caufis esternis adfici nequeat, et tamquam ens omnimode determinatum realibus quibusdam affeftionibus predita efle debeat, qu$ cum mere poflibilitates adeoque facultatcs efle nequcant, aflus, adeoaue vera quamquain obfcura repraelčntamina efle debeant, 3. Kantius , qui in tnente humana fenfualitatem, in. tellečlum et rationem discernit; ex fenfualitate duas pu- ras intuitiones, omnibus, qu$ fub fenfus cadant, cogita- tione fublatis fuperftires, nitnirum Ipatium et tempus ; ex intelleflu velut ex judicandi facultate duodecim concep- tus puros, quos večeri quidem nomine , Ted fenfu plane /.ovo categorias appellar, atque ex quatuor judicii mo- ln. ntis nimirum quantitate , qualitate , relatione et mo¬ da:. ra te eruit; denique ex ratione vi formarum ratiocinii ca- 6r caregorici, disjundfivi et hypotlietici tres abfoluti idea9 efflorefcere ; et intuitus quidem, ac conceptus illos ipfam omniutn eognofcibiiium naturam, quomodo nimirum m en ti humanae comparere debeant, determinare; ideas vero abfoluti fubječli, abfoluti totius et abfoluts cauf;e meras rationis ultra phaenomena nitentis, et abfolutionem cognitionishumanarpoftulantis, regulaset terinittos, atque objedo vacuos conceptus elfe conteudir, H.) Omnirnn conceptuum in (netite humana origo ex per- ceptionibus fertfuum vindicatur. §. 12J. GUisftio, qua ratione mens humana idearum fuarum particeps efficiatbr , duplicem tantum univerfe ienfum admittit, nimirum, an qutedam ei innatte et infitae a natura, vel an omnes potius ab ea acquifitae videri de¬ beant ? Et pofterior quidem h*c (ententia duplicem ad- huc, ac plane diverfam vim habet; nimirum an quarutndam idearum acquifitio fit originaria, ita ut ete immediate ex mente oriantur , omnemque fuam et materiam et for¬ mam ex m en tis vifceribus habeant j an vero omnium ac- quifitio fit potius derivativa , ita ut omnes a mente ip(a cx perceptionibus fenfus cxterni et interni, tamquam ma- teria et bafi, per varios five explicitos, five implicitos refiexionis, abftračtionis et ratiocinationis aflus gradus- que efformentur. 1 . Q.uod pofterius primo inde colligendum videtur, quod idete illte, qua; pro innatis aut a priori ortis ha- bentur, non tantum ante experientiain et orationem iu mente locum non habeant, verum etiam in quovis ho- inine illarum duarum conditionum ratione in, i, e. per- fcc- 02 fe&ionem vel imperfeflionem aperte fequantur , quod adeoque nexum caufilein argu it; deinde nec hiftoria mentis, et analytica cognirionis human®, nec illa infignis indoftorum ignorintia, eruditorumque difcrepantia et plane pugna in iis, qu® innatae aut a priori, velut nativi repratfentandi modi, ort® dicuntur, ideis aliam cogitatio- nem et esplicationem patiuntur. 2. Praererea categorias, tamquam conceptus fupremos in inferioriiius et fingularibus quibusvis contineri necefle eft, neque illi Kantiani narivi repratfentandi modi, feu nativae reprsfentationum format aliud efle videntur, quain univerfalia et generalia, quat in fpecialibus et fin¬ gularibus velut communia et eflentialia contineantur, a. quibus itaque abftrahendo escerpi porerunt; ut adeoque categorias non tantum reprsfenrandi modos, fed etiam reprtelentandi fnateriam feqoi et conftitucre , adcoque non meras mentis arfečliones efte, judicandum fir. Ad metaphyficas vero illas ideas, ad quas abfoluti compo- fitionis corporeac elementi, 'ec confcienti® individuce fub- ječfi, atque totius abfoluti et caufie abfblut® conceptus pertinent, ratio humana ab empiricis relativorain concep- tibus et datis , principio illo exiftenti® nixa affurgit. 3. Denique in iliis repraefentationibus , qu® len- fualitatis , intelligentis et rationis format', adeoque a ptiori et purae efte dicuntur, nihil ineft, quod a mente , facultates fuas legibus iliis cogitandi conformitcr in per- ceptiones fenfus externi et interni intendente cffiei er ef- feftum videri nequeat. Iliud certc ejusmodi non eft, quod vi harum repraelenrationum univerfe et neceflario qusdam enuncientur, quandoquidem hoc potius a co¬ gitandi legibus, quae fimul rerum leges funt, pendeat, atque etiam de Smplicibus fenfuum perceptionibus va- leat. 63 leat, Ut adeoque rerum caufas pmer neceffitatein mul- riplicare videantur ii , qui ad cognitionis bumanas ori- ginem, pmer menris facultates et leges, atqae experien*- tiam , refiexioneni, abftracHanem et ratiociuatiouem am- plius quid requirunt. ARTICULUS ALTER. De pracipuis primse intelle&us fuiičtionis per- feftionibus eorumque caufis. §. 122. Tres funt primaria primat intelledlus func. tionis virtutes feu perfeftiones, niinirum Jymbolica , analy. tiča et fynthetica, I. De ijmbolica idearum perfectione. §. 123, lila idearum perfeclio, qu£ a logicis requi- fitis, et rečlo u(o vocabulorum, qua: funt notiorum fym- feola et teffers, dependet, rečte fymbo!icaappellatur. 10 Vocabulorum vitia et abufus. §. 124. Vocabula logice imperfečh, aut prave ad- hibita multiplicem rationem continent, cur pravos aut certe mancos conceptus de rebus apprehendamus tenea- musque, aut inepte fub eos affumamus, aliosque perperam intelligamus. §. 125. Vocabulorum velut cogitandi et intelligen- di inftrumentorum tria funt vitia logica, nimirum eorum: l) ambigua, deinde 2) incerta et inconftans feu vaga, denique 3) falfa fignifiqatio et fallax etjmoJogia- I 64 I.) Vocabula ambtgua fen aqttivoca funt, vel a) illa , qus res točo coeio diverfas fignificant, vel b) ifta, qus praeter proprium, alium adhuc analogicum fignificatum liabent, vel c) denique hacc, qu$ fimul ad rem, ejus ufum, apparentiam, abufum, ad totum et fingulas partes, ad mentis facultates et a&us lignificandos adhibentur, Linguarum inopia, ingenioruin, qus analogiarum vena- tione delečlantur, vivacitas, atque ftepe etlam cafus et fraus voeabulorutn ambiguitatem pepererunt. Verba tropica vividas efficiunt de rebus ideas , harumque vim ad imagi. nandi et perfentifčendi facultatem commovendam augenr, ingenium arguunt et alunt, qus oratorum et poetarum non vero philofophorum finibus proxime inferviunt, 2») Voeabulorutn feu terminorum univerfalium pau- cifiimi funt, qui fixum et ftabilem fignificatum habenr, plurimoruin inčem et variabilis eft fignificandi vis, quia ideas innuunt indefinirse comprehenfionis et extenfionis, cujusmodi termini vagi dicuntur; quare terminorum in- confiantia, quam dicunt , Jerc vaga vis proprie non nominnm fed notionnm eft, quas iis loquens fubiicit, Dantur qu*^ dam objefta, de quibus loquens aut nullam, aut non nifi veram et exaclam notionem habet; termini, quibus ejus* modi notiones fubječte funt, certi et perfpicui dicuntur; at multo plura objefta funt, de quil • :s ceita et ftabilis notio aut plane non, aut certe difHculter haberi poteft , cum paucis earum abfolutus et ftabilis charačler, plerisque tantum relativus et variabilis exiftenti$ ftatus cognitus efte poffit; qui igitur vagas de graviflimis rebas»o»e»ex men. te informatas liabent, errores haud facile evitarc poffunr, 3.) Receptus certorum verborum fignificatus ab etymo- logico fiepe valde differt, aliannpie vim nominibus non- ttullis ulus loquendi communis aut eruditus tribuit, aliam eoruin 6 5 eorum etvmoiogia innuit. Vocabulorum derivatio aut com- pofitio fxpe per cafum, Tepe per fraudem fafta, ut alii de- eeptricibus ideis et judiciis deluderentur ; enunciationes et argUmentationes grammatiee rečla: (spe omni fenfu vacus, Tepe abfurdorum fcecundae funt, qu* omnia igno- rantes et incautos fallere pofliint. §. 126. Homines ctiam eruditi pfimum Tepe voces adfaibcnt, quin aiiquid inente cogifent, aut an id, quod per eas fignificatur, repugnanria vacuum, rebusque iplis confehtaneum fit perpendant; deinde vocabula jam hoc jam alio TenTu incauti ufurpant, atque aut nova aut anti- quata , aut peregrina temere et improvide adhibent, uli* ratisque novos ligniScatus fubjiciunt, prarterea phrafium infolentia Te decipi patiuntur, vocibusque non eas, quas loquens Trpe temere de rebus arripuit, notiones, verum ipfas rerum eflentias indicari, planeque idem eogitari ec efle opinantur, cum a variis idem dicitur, i. e. eaderrt vocabula ufurpanrur ; deuique tropicis vocabulis et dictis utuntur , cum fe intelligendi, i. e. fcientiarum magiftros profitentur. Hsc diligenter qu:sque evitare, ab liis fibi in aiiis fedulo cavere deber. Ib ) Vocabuluruin genei i, cc regulse ea re£te ufurpandi. §, 127. GLua:cuiique reapfe exfiftunt omnia funt fingularia , a quibus cognita fiinilitudine mens generum et fpecierum conceptus vel implicite vel explicite ducit, Inde eft , cur logici tcrtninos fingulares (nomina propria) it nniverfales (nomina appellativa,) diftinguant. Termi- unm , qui candem Temper et (tabiiem apud omnes vim habet, cer tuni, univocum , fixum , finitum, eum vero qui a diverfis diverlimode capitur, aut certe capi poreft, itt- E cer- o6 certum , iufhiitum , aguivocuta dicunt, cui malo gum fub- jiciunt, qui a propria ec primitiva fignificatione ad alie- nam et impropriam translatus eft. Prst ere a ctiam terrai- nos tum in concretos et ab/žraclos , quibus vel fubjedla, vel affe&iones, vel relationes variš liarumque notiones feorfim indicantur, tum in po/itivos et mgativos , quibus vel realitates, vel defectus varii deiignantur, diftribuunt, atque claros et perfpicuos ab obfcuris, et folidos ab inanibus discernendos effe monent Sum vero termini obfcuri, quibus qus fit vis, i. e, notio fubjefla, intelligi et de- clarari nequir, et inanes, qaibus nullum reprslentamen in mente loquentis refpondet; cujusinodi ergo etiam illi funt, quibus aliquid ejusmodi relpondet, quod a repugnan- tia recondita liberum non effe oftendi poteft, §, 128. Ut vero vocabula vere cogitationuin huma- narum (jonbola feu figna fint, earumque vices apte ge- rant, qtii nativus ipforum fcopus eft, mature sffuefcen- dum eft, ut primo ionos ab ideis, et ideas a rebus, qua- ruin reprsfentamina funt, difternamus et internofcamus; deinde in omni fermone diferte cogitandum, qus i. e. cujus rei et qualis notio, prolato quocunque vocabulo cuni dicentis tum audientis menti obverfetur , an id, quod verbo fignificatur , non rcpugncc , fed veri et rei quid fit. Prcetsrea curandntn, ut res earuinque attribu- ta et affeciiones, tum realitates, tum defectus atque rela¬ tiones variš ita variis renninis fimplicibus aut compiexi&in- dicentur, ut ex ipla eorum forma et ratione fatis intelii- gi poifint , utrum res aut rei affeftio vel abfoluta, vel relativa, vel realiras, vel negatio, ejusque vel agens, vel patiens qualitas fignificetur. Denique utendum verbis confuetis, confueta atque apud intelligentes recepta figni- licatione, a qua ti propttr logicam necejjitattm receden- dum 6 7 dum eft, alii de ca re admonendi et convincendi funt. O*. terum dele£him et ufum rečlum verborum non fingulo- rum proprietate et bonitate contineri, verum quam ma- xime naturali cognofcendi et logico cogitandi ordini et rigori accommodata eorum conjunBione abfolvi , iteruin itcrumque cogitemus, atque hoc modo efficere elabo. rcmus, % De analjtica et fjnthetica idearum per- fectione. §. 129. Ana!ytica et Fynthetica notionum perfečHo a legitimis definitionibus et divifionibas dependet, ’qui- bus reruin et nominum obfeuritas et ambiguitas tolficur, cognitio orarioque noftra perlpicua et folida efficitur, at- que ne prave a (Tu mama s et concludamus , aliorumque decreta pcrperam intelligamus, atque logomachias fera- mus cavetur ; quare pratcipuam quamdam in fcientia cogitandi curam merentur. Theoria definitionuin logicarum, S. 130. Cum judicia et decreta omnia conceptibus et ferminis conftent, his ptimum perlpicuitas, ftabilitas et abfolutio concilianda elt, priusquam illi in judiciis et ratiociniis , haec vero ad alia decreta vel probanda vel jetellenda adhibcantur, quod praecipue pev definitiones logieas pradtatur, E » I.) 68 Definitio, priticipia et forma defiititionum logicaftim , §, 131, Oratio, qua charadter alicujus rei, quam poteli efle maxime perlpicue, breviter et ordinate ex- hibetur , atque verbis ad intelligendum maxime accomo- datis declaratur, dicitur definitio logica , ut a meriš de- Jcriptionibus , et expofitionihfis dillinguatur. Obje čl um , quod hoc modo declaratur, i, e, definitur , definitnm appellafur, §, 132» Ex hoc coneeptu fundamentali definitionis logicoe principia et format definitionum logicarum elu- cefcunt ; hs nimirum, ut definitorum fuorum diftinčlas, abfolutas et adsequatas notiones perfpicua et pracifa ora- tione proferant: 1. „Vel eorum primitivas proprietates, five immedia- te patentes, five ratiocinio illuceičenres, adeoque inter- nam rei poffibilitatem , quam charačterem rei ftriitius dicunt, exhibeant , hujusmodi definitiones. quas prarci- pue Geometria fuppeditat, dicuntur reales-. 2. „Vel eorum caufas , quarum ačtione et concurfu oriuntur, atque genefim afferant et explicent, ut eorum poffibilitates aliqua ratione cognofcatur, ejusmodi definitio¬ nes , quarum luculenta exempla P/ychologia et Phyfica prsbent, dicuntur canfales fen genetica, 3. j,Vel denique certam et ftabilem eorum ad alias res fatis notas, velut ad fuos effečlus, vel fines, vel comf- tes in eodem fpatio relationem defignent, quo eorum indoles aliqua ratione arguatur , ejusmodi definitiones proprie funt nominales, atque in omnibus fcientiis fre- quentiffime occurrunt. 2 .) 6p 2 O Leges et vitia definitionum logicarum. §. 133. 1. Definitiones non fint obficura et senig- matic*,- quales funt iilorum, qui ignotis cbarafteribus, et obfcuris ac tropicis vocabulis conceprus fuos recondunt, ut antecepta fua decreta aliis fubreptitie infinuenr« 2. Definitiones nullas arbitrarias, fortuitas, dubias aut conrroverfas noras contineant, ut tamquam notiones dire&rices in dijudieanda et inquirenda, et tamquam ar¬ gumenta feu principia in probanda veritate infervire p o (fint, 3. Definitiones nec fint identic* , nec circulum in- volvant; identic* funt, cum notarum loco ipfiim defini- tum aliis verbis ponitur, circulum vero involvunt, cum ejusmodi res tamquam nota affertur , cujus ulteriorem definitionem prius definituin denuo tamquam nota, vel irnmediate vel mediate ingreditur. 4. Definitiones nec latiores nec anguftiores fuo de- finito , verum ei ita ad*quats fint, ut falva veritate fim- pliciter converti et contraponi poffint* Sunt vero defini¬ tiones latiores fuo definito , qu* etiam in objefta extra ejus fphaeram polita cadunt, anguftiores vero, qu* neque de omnibus illis rebus valent, qu* funt in ejus fphaera pofit*. S* Denique definitiones nec abundantia, nec brevi- tate ejusmodi laborenr, qu* obfcuritatem rei afFerantj ejusque charafilerem occultent, neque vero etiam negati- v* fint, pr*terquam cum rei defeftus, aut rei contra« diftorie oppofitum definiuntur, II.) 7 ° II.) Tbeoria divifionum logicarum. §. 134* O-nemadmodum definiriones legitims ana« lyticam , ita divifioncs jufta; fyntbericam conceptuum et cngnitionis perfpicuiratem promovefit, liisque non minus quam illis fophiftae ad fubreptionum confilia abutuntur. I.) Netiš et forma divifionum hgicarum. J. J35. Enunciationes, in qnibus notiones inferiores fub lubjeclo a!iquo tamquam conceptu (uo fuperiore con- contenra enumerantur, dieuntur divifioncs logica. Sub» jeilum, quod velut notio fuperior in inferiores relolvitur, divifum , inferiores ipfas membra dividenda, atquc re- fpedum illum , propter quem in plura membra refolvi« tur, jundamemum divifionis dicimus, quod ut adeoqua reapie adfit, inferiora non difparata modo, veruin plane oppofita elfe, ne concidant, neceffe eft. §, lafi, Čara idem divifum cx diverfis fundamentis dividitur , nafeuntur condivifiones : cum vero uiuun aite- nimve membrum dividens , tamquam notio fuperior pov- ro in fuas inferiores refolvitur , prodeunt fabdivifioncs. In condividendo ordinem fundanientorum dividendi fe- qui neceffe eft. Cum conceptus aliquis in fuas notas velut partes gradatim relolvitur, dicitur fartilio logica ; et cum varii fignificatus eidem termino ambiguo refpon- dentes enumerantur , diftin&ia logica fen nominalis fieri dicitur. 2 .) 2 .) Leges et vitici divifiomtm logicariim. 71 §. 137. I. Dmfiones, ne eareant fundamento divi¬ dendi , quod fit, cum id, cujus radone alicjuid tamq 04 m fuperius dividitur, non ineft vel in ipfo divifo velut ge- nere, vel in una ex alatis /peciebns. 2. Forma: debent $quare genns, i, e, divilio nec lador nec an^uftior fuo divifo, verum huic prorfus ad- cequata elfe deber, ut forinae limul fumtse fummam ge* neris tainquam rotius efficiant, nec eam fuperent. 3. Membra dividentia aliquid commune et pro- prium liabcant, neque ullo modo in eodem fubjecto co- incidere poflint; alias enim nota: quidem, at non formas ejusdeni fubjefti et generis e (Te poflent« 4. Ad falrus, ommiffiones et fubreptiones evitandas et cavendas femper primo rentanda eft dicbotomia , nifi natura rei, vel brevitas doclrins aperte plurium mem- brorum divjfiones, polycliotomins, poftuler. 5. Claftificationes et tabulse, quibus prolixiorcs di- vifiones et partitiones exhibentur, nunquam finibus fuis primariis, nimirum dočtrins: conlpe&ui et memoriae pro* movenda: adverfentur« S E C TI O ALTERA De ajjumtionibus fub conceptus et regulas, tam- qnam refiduh intelleSins fnncHomlus, §• 138. Mens humana, ut primum notionibus et ve- guliš quibusdain imbuta eft, objefla deinceps occurrentia iis fubjicere incipit, cum fafla confiderarione et compa- ratione illoram ideas vel immediate, aut tamquam par- tia- 72 tiales in illis, aut tamquam inferiores fub illis concepti- bus contineri, vel ab illis excludi cernir. Q.uod cum peragir, aliquid vel immediate vel mediate fub notiones er regulas ajfumere, atque in primo cafu fimpliciter judi- care et decernere, in altero vero ratiocinari dicitur; qua- re afTumriones menris fub notiones et regulas fuas ceteras intellečlus ejus funBiones, et quidem judiciuin fecundam, ratiocinatio vero tertiam conftituunt, ARTICULUS PRIMUS. Thetica, ieu de judiciis tamquam fecunda in¬ tellečlus funčlione. PR O OEM ru M. J*) Definitio judicii, §. 139. Mentem humanam faepe rerum ideispotiri, quin tamen earuin habitudinein , i. e. convenientiam aut disconvenientiam fibi reprsfentet, dubium videri nequif. Gluodli ideam alterius conceptui immediate fubječlam efle, vel non e (Te cogitat , judicare firicie dicitur. Ex quo naentein judicandi facultate prsditam, hancque ab inrel- je£lu ftrifte funato et ad conceptus folum pertinente, ita di/Ferre confequitur, uti conceptus ab affiumione difFert. 2 -) Materin et forma judiciorum gencralis, §. 140* Gtuare judicium a fingulisideiset conceptibus difFert, atque in repržefentationeconvenien t iae vel discon- yenientis duorum repraefentaminum pofitum cft, quae re- prše- 73 -.pasefentatio, utadeoque locum habeat, non foliim reprx- fentationes duorum ebječforum A et B adefie , vcrum etiam fada confideratione et comparatione alterius ob- jedli reprafentationem fub alterius conceptum , tamqnam repraefentationem partialem vel inferioren), iub totalem et fuperiorem iir.mediate affumi necefle eft« §. 141. Ut melis quaeunque duo objeda eormnque habitudineui fatis clare et terininatc fibi repratfentet, vo- cabulis feu terminis hxc reprafentamina figere et indica- re feu exprimere debet ; judicia verbis feu terminis ex- prefia, dicuntur enunciationes, propofitiones, ejfata . In judicio et propofitione id, quod pro re habetur, ejusque idea et nomen fubjettum , iftud vero, quod pro rei de- terminafione fumitur, ejusque conceptus et nomen pra- dicatum, denique utriusque habitudo , bujusque repnr- fentatio et nomen copnla dicitur, priora duo materiam, eorum habitudo vero formam judicioruiri generalem con- flituir* Otuamquam vero omne judiciuin illa tria effentia- lia requifita habere, non tamen omnis enunciatio ea Iin- gulis terminis indieare debet, unde enunciationes cryptica nafeuntur, perfettis oppofits, 3 .) Thetica ambitus et ufus, §. 142. Cum mentis feu cogitandi re&itudo et pravitas, oninisque veri cognitio et a vero aberratio in judiciis horumque connexionibus polita lit, reliquis , qute in mente humana eveniunt, ad cceca quaedam repratfentami- na, impreflionum aut adfociationum vi evenientia aut re- cnrrentia, pertinentibus, cumque ea, qu* homines tam- quam intelledus et liberae voluntatis regulas fequuntur, fint e judiciorum genere, do&rinam de judiciis eorum- que 74 gue !egib.us magni momenti efle, confequitur ; Ted libe-, r ju «• elt ab inani fubtilitate et terminologia, qua olim Uboravir, qua veris ufibus inferviunt i utami s et externis jndiciorutrt momentu continentur. I. De internis judiciorum momentis, eorumque discriminibus et legibus inde pendentibus. §, 143. Omnia interna judiciorum discrimina a quatuor, quas in judicandi aciu infunt, momentis velut fundamentis pendent, nimirum a detenninatione quid fit j) fubjecUim relate ad fuum pratdicarum , tamquam ad repraefentationem univerfalem , 2) quid fit pradicatum, tamqunm affeidio relate ad fuum fubjeftum , 3) quid fit habitudo inter fubjecUim et prsdicatum intercedens, de- nique 4) quas fit totius judicii vis in eo, qui illud fene adeoque quantitate , qualitate , rijlatione et modalirat? continentur. I.) * Gluantitas judiciorum, §. 144. Ouuntitas judicii denotat detcrminationem, quidfit fubječtum, quoad extenfioncm pr*dicati, tamquarr( reprsficntationem univerfalem feu gencralem, Nimirum fubjecUim cujusvis judicii, vel tamquam individuum (res fingularis, unitas), vel tamquam univerfale (genus, fpecies), ct in boe poiteriore cafu vel fecundum totaro fuam Iph*- ram, vel tantum fecundum partem fuae Ipbserae ad ambi- tum dati prsdicati refertur ; quare Ipe&ata fua quanti- tare judicia funt vel Jingularia vel communia; et com« nm> 75 murna porro vel univerfalia vel particularia. Dantur vo- cahula, quse indicant , an judicans judiciis fuis communi- bus univerfalium vel particularium vim tribuat ; cujus- inodi vocabula fui't: omnis cum diftributive et non col- * le£live futnitur, uuUus, quidam, qnidam non, cum fyno- nimis. Haec vocabula dicuntur figna grammatica quanti- tatis judiciorum, qux adeoque eft vel definita vel inde- finita; al> hac dependet judiciorum defnitornm et indefi . nitorum discrimen, §. 145. judiciorum univerfalium non una eft ratio; jn nonnullis eorum tantum aliquid adhuc femper ita fuifle per indučlionem et experientiarum analogiam cog- nitum habetur, qua univerfalitas a fphaera et fonte fuo comparativa , enipirica, phyfita dleitur : in aliis univerfa- libus judiciis aliquid neceffario ita fe habere, adeoque femper fururum, nec unquam experientiam refragatiiram efTe perfpečlum tenetur , quorum univerfalitas propterea abfoluta, fimplex et logica dicitur. Judicia neceffaria et (impliciter univerfalia in mente neceffario oriuntur ex evidentia , vel inter notiones dati fubječfi et prsdicati, propter ipfarum fimplicitatem et immutabilitatem non nifi unicani relationem locuni habere poffe, vel praedica. tum aliquid ejusmodi efTe, quod fubje&o vi effentia: in- elfe vel debeat vel nequeat. Notionum vero fimplicitas earumque relationis unicitas , praterea rerum effentis profeflo intelle£lus forms nullo modo videri polfunt j corruit itaque Kantii Achilles in judiciis neceffariis po- fitus, qui ille Jfntbetica et a priori efTe dicit. H.) 76 H.) Glualitas judicioru n. §. 146» P»r qnalitatem’ judicii plerique hujus affirma- lionem vel negationein intelligunt, pofitam in convenien- tias vel disconvenientis fubjc&i et praedicati enunciatione; quod plane ambiguum et fruftraneum effe facile per- Ipicitur, cum ia>pe falva veritate affinnatio in negationein et vice verla converti poffit, ut adeoque grammatica et logica , feu apparens et vera affirmatio et negatio diftingui debcat. §. 147. Giuare per qualitatem judicii alii potius in¬ telligunt deterininationem , quid lit pratdicatum relate ad comprehenfionem dati fubjceli, quod quidam ita defi- niunt, ut per praedicatum aliquid in fubje&o poni vel ab eo retnoveri, et hoc pofterius quidem vel fimpliciter *t definite, vel tantuin fecundum quid er indefinite fieri, adeoque judicia vel affirmativa, vel negativa, vel infinita ede dicant, quidam vero ita ftatuunt , ut praedicatuin vel realitatem, vel defečlum, vel limitem fubjefti effe dicant, adeoque judicia in ajentia, negantia et limitautia diftribuunt, 148- Cum in judiciis et quantitatis et qualitatis ratio fimul babetur, nafcuntur quatuor judiciormn forma: in logica celebratijjima ; nitniruin judicia univerfaliter af- finna.itia, univerlaliter negantia, particulariter affirman- tia ct particulariter negantia , atque literis A« E. I. O, tanquam fignis logicis indicantur. Afferit A negat E, verum univerfaliter ambo, Afletit I negat O, fed par- liculariter ambo. ' ni.) 77 III.) Relatio judiciorum. §. 149. Rclatio judiciorum cft determinatio , cu- jusmodi iit hahitudo, i. e, convenicntia vel disconsenien- tia inter fubjedtum et prtedicatum intercedens. §. ijo. Q.us fubjedto feu rei cuidam conveniant vel disconveniant, ei vel Jimpliciter, vel tantum cimi condi- lione et adjiinciioiie , vel denique tantum disjunčtive, adeo- que p,er fe tantum problematice conveniant ve! discon¬ veniant necerte eft, Gtuare triplex tatttum efle potelt illa hahitudo nimirum 1) vel relatio iubaremia inter fub- ječlum et ejus qualirates neceflarias atque naturales, unde funt jndicia caeegorica; eflentialia enim conftitutiva et derivativa (proprietates) et naturalia, velut rei neceflario vel cominuniter convenientia et inhatrentia fubjcčlo fim- pliciter tribuenda funt, 2) Vel relatio dependentice con- ditionati a fua conditione, unde funt jndicia bypothetica feu couditionalia; modi enim cum non ad eflentiam rei llabiiem, fed tantum ad ejus esiftendi ftatuin variabilem pertinenr, ex numero eorum funt, qus eveniunt, adeo- que caulas et leges requirunt; quare fubjedlo fuo tantum cum conditione et adjundlione tribui poflunt. 3) Vel denique relatio disjunctionis earutn determinationum, qu* fine repugnantia et contradidiione eidein fubjedlo limul inefle et tribui nequeunt; unde funt jndicia disj-anctka , qus enim vere oppofita; funt determinationes, fe invicem excludunt, adeoque de eodetn fubjedlo non nifi disjutidli- ve praedicari poflunt. §• 15 r * judiciis categoricis ejfentia et natura rei , in hypotheticis antccedens , A,quod conditionem, confe- qtiens, C, quod conditionatum enunciar, et necejlitas con- fi- 78 fequentia, i. e. nexus neceŠJanus mter A et C, ur polito iUo et hoc poni, et fublato hoc ctiain illud tolii debeat: in disjunctivis membra disjunciionis ut iint vere oppofira, et omnia enumerentur, conSideranda funt. Olim ceiebris erat divilio judiciorum feu propofitionum ad quaeftionem: &use lit data a!iqua propofitio? in fimplices ct compofitas feu complexas , compofitarum fubdivifio in explicite Jcu fofmaliter , et impHcite feu virtualiter compofitas , priori- bus conditionatas, disjuučUvas , copnlativas, caufales et mo dale s , pofterioribus feu exponibilibus exccpiivns , ex. cluffms , rcftrictivas cum rediiplicativas, tlim Jpečificativas, denique 'comparativas J fubjicerunt, IV.) Modalitas jadiciorum« §. 152. Modalitas. judiciorum defignat detennina« tionem, quain vim judicium aliquod habeat in mente udicantis. Nimirum in mente judicantis 'j*diciuni ali- quoa datum 1) vel eft merum problema, vel affcrtio feu deeretum, 2) vel nuda unius analvfis fen mera decia- ratio, vel divcrforum fyntbelis feu amplificatio cognitio- nis, 3) dcnique vel nuda judieandi, vel praSica agendi regula, Oluare ad modaiiratem judiciorum plura judi¬ ciorum discrimina pertinent , quam Kantius ad eam refcrt. §• l 53 ■ 0 Jodida vel fine affenfu et dubie, vel eum affenfu ct decifive feruntur; illa funt problematica , qnia ob non patentetn impoflibilitatem vel polfibilitatem, contingentiam vel neceflitaretn aliquid tantum fortaffe effe, fore, vel non effe, non fore enunciant; pofteriora fiant ajjertoria, quia propter cognitam rationem fufficientem, auc certe prseponderanteni aiiquid ca to vel probabiliter effe 79 cfte vel fore pronunciant. Judicia certa porro funt vel ftritic feu apndittice , vel tantuin remiffive, fen ordinarie ac moruliter ut dicunt certa. (iuare Kantiana judiciorum in problematiea, affeitoria et apodičlica divifio in variis mendis cubat. s. 1 S4. 2 ) Cum judieamus vel tantutn de eo, cujuS jam conceptmn vel intuitum meute comprelienfum tene- mus, lingulas ejus comprehcnfione conrentas notas enun* eiamus, vel ultra illurn conccptum aut intuitum determi- nando progredimur . prion modo principio contradičiio- nis nisi, folum analjtica ex toto vel ex parte identica , adeoque tantuin declaratoria: pofteriori modo vero vel esperientia, vel principiis eaulajitatis infiftentes, judicia fyntbetica adeoque empirioa, vel philofopbica, et b,ic vel a pofteriori vel a priori ferimus. Judiciorum ana!ytico- rum et fyntheticorum appellatio Kanrio debetur, discrimeti vero ipftim ante Kantium in logica notum fuit, de So- ria illas judiciorum forinas appell.it Giudizj identici eti iftrnttivi, §• *55' 3} Dcnique judicia alia, aliquid e(Te, ne- ceflariove efte, alia vero oportere vel licere, ut aliquid per liberam hdminuin volunratem fiat, enunciant. lnde funt judicia ibeoretica , quae funt vel axiomata (primi et fecundi ordinis) vel theoremara, et practica, qus funt ant technice pračtica , adeoque vel poftulata vel problemata, fivt ftričlius technica, fine pragmatica feu prudentiae regulte, aut moraliterpraclica feu leges morum et imperativi, cum abfoluti tum hypothetici, ut adeoque oum theorctica tum pravica judicia fint vel primitiva , immediata vel deriva- tiva, mediata. Cavendumcft, ne, qute plurium obferva- tionum comparatione aut implicita ratiocinatione nituntur, judicia pro iunnediatis habeantur. II. 8o II. De extemis judiciorum momentis, et quaehorum legibus nituntur, confecjuentiis immediatis feu inteliectus ratiociniis. §. 156, Omnia externa judiciorum discrimina ad eoruin 1) oppoiitionem, 2) fubalternationem , 3) con- veriionetn et 41 ®quipollenriam, tamqaam ad externa ju¬ diciorum momenta referuntur. Harum legibus confe- quentiae immediatae, feu ratiocinia intellečhis, quat Kan- tius vocat, nituntur, I) Oppofitio judiciorum, §. jJ7, Judicia oppnfita funt, qu$ una confiftere ne- queunt, quorum alterum per alterum vel immediate vel mediate, vel totum vel pro parte tollitur, funt adeoque vel contradictorie oppofita, quorum unum id ipfum tollit, quod alterum pofuic, adeoque S — A, AO et El . vel contrarie oppnfita , quorum unum ponit alterius contra- rium feu extremum, ndeotjue AE. Judicia contradičtoria ambo nec vera, nec falla iimul, contraria non quidein ambo fimul vera, attamen ambo limul falfa effe pollunt in materia, ut dixcrunr, contingente. Gluse fubcoimarie oppofita dieuntur judicia, nimirum 10, invicem oppofita non funt; quare ambo vera, fed nunquam ambo falla efle polfunt, II.) Subalternatio judiciorum. §• I 58 « Judicia fuhalterna , [ubordinata funt, quo- rum alterum univerfaliter, alterum parriculariter idem enunciat, i, e- affirmat vel negnt, adeoque Al et EO. I« r, Si vera eft fubakernans feu uniuerfaiis A aut E, vera eft etiam ejus fubalternata Teu particularis 1 aut O , fed non vice converfa, 2. Et ii falfa eft fubalternata feu particularis I auc O, falfa eft etiam ejus fubalternans feu univerfalis A aut E, fed non vice verfa, m.) Converfio judiciorum* §• J 59 - Judicium converti dicirur , curn prsdicatum in locum fubječti transfertur. Gluare triplex eft converfio: 1. Simplex , cutn eadem manet judičii converfi et convertentis et qualitas et quantitas ; hac ratione falva veritate tantum E et I converti poffunt, quia fubjeihim et prsdicatum in E fe fecundum totam fuam extenlioncin excludunt, in I vero includunr, 2. Per accidens , cum judicium convertens aliain aftumit quantitatem, et ex univerfali fit .particulare aut vice verfa ; fi niinirutn in A et 1 prsedicarum latius eft fubjefto, falva veritate tantum per accidens converti po- terunt, 3. Contrapojitio feu per contrapofitionm, cum ju- dicium convertens aliam aftumit qualitatem, adeoque af- firmans mutatur in negans aut vice verfa ; falva veritac« tantum A et O contraponi poffunt propter ncgativam fub- jc£ti et praedicati correlationem. IV.) Pariatio cnunciationum. §. 160, Enunciationes aquipollentes feu aqtiivaleiites > quarum relatio pariatio effe dicitur, funt; qux verbis fed F non 82 non fenfu difcrepant, adeoque ful> diverfis formulis feu involucris idem judicium involvunt. ©tuare fi vera vel falfa eft una, etiam alteranj veram vel fallain efle necelle, nec nova probatione opus elt« ARTICULUS ALTER. Syllogiftica, iive de ratiociniis tamquam tertia intellečtus funčlione. I. De fyllogismo univerfe. 10 Confequenti;£ er ratiocinatiouis conceptus. 161. ©memadmodum mens cum alterain ideam alterius comprehenfione vel extenfione contineri, aut ab ea excludi cernit, afiumere et judicare dicitur, ita cum al- terum judicium ex altero confequi perfpicit, ratiocinari, unum ex altero argiiere st concludere dicitur« §. 162. Confetjueutia, quce inrer ejusmodi judicia in- tercedere dicitur, in eo polita eft, quod alterum judicium fine altero fublifterc nequeat. ©.uod cum mens cognofi cit, alterum judicium propter alterum ferre, i. e. ex al- tero alterum inferre naturae fu$ vi cogitur, §. 163, Ex quo confequitur, menran alia decreta ex aliis inferre feu ratiocinari, adeoque ratiocinandi fa - cultate pratditam efle, hancque in mentc non fecus ab intelligentiae et judicii facultatibus difFerre, quam confecu- tiones feu conclufipnes a conceptibus regulisquc et judiciis differunt. »O Confequenti$ immediatte et mediatae difcrimen, atque fyl- logisini et fyllogifticat attis neceffitas. §. 164. Conlecutio illatioque nnius judicii ex altero vel legilus eorum op politimi is , fubalternationis, conver- fionis et pariationis, vel legilus affumrionis judicii unius fub regulam aiterius nititur; confecutiones prioris ge- neris coujeaucnthe impiediata, pofterioris generis vero ra- tiocinia ftviltius dicunrur; bare, cum e o tu m partes, nimi- rum brincipium /eu regula , deinde affiumtio et conclufio fingulis enunciationibus proferuntur , fyUogismi et argu- mentationes appellantur. §, 165. Cum pauciffimae veritates ex ipfis conlčien- tise indicationibus, aut fubje&i et prsdicati notionibus immediate pareanr, erroresque graviffimi fiepe fallacem veri fpeciem affumant, ad ejusmodi cum veritatum per- fuafionem, tum errorum convičiionem ratiociniis opus eft ; ex quo fyllogismoruin et ar ti s fyllogiflica , qus leges fyl- logismorum gcnerales et fpeciales fine fčholaftieis fubtili- tatibus tradat, neceffitas et magnitudo elucet. IH.) Materia et forma ratiociniorum univerfalis, §. 166. In omni fylIogismo judicium terrium ex aliis duobus ope ncxus deducitur, adeoaue dua: ides, qua- rum nabitudo non immediate patet, ope tertiie vel jun- guntur vel leparantur; quare nullus fyllogismus fine judiciis et concepiibus, et line legitima confequentia effie poteft, quamquam bas effentialcs rattbcinii partes apcr- tis enunciationibus et tetunipis indicari neceffe non fit, cujusmodi fyliogi$mi cryptici dicunrur, V 2 §. 167. 84 §, 167. In illis judidis et conceptibus , qui fe uti rationes et conlečlariurrt, atque uti nots er lubječlum re- fpiciant, fyllogismoruin materin froxima et remota , in confequenria vero, i. e. in nexu conclufionis cum prse- miiTis eorum forma univerfalis confiftit, qu« ut vera et legitima fit, in fyllogismo affirmativo propterea tribuen- dum , in negativo vero denegandum eft aliquid dato fub- je£to, quia de hoc aliqnid valet, fine quo , vel cum quo alterum fine manifefta repugnanda efle nequi't, utadeoque omnis legitims confequentiat rado ultima fit principium contradiftionis, II, De potioribus fyllogismorum generibus eorum- que legibus. §. 168. Syllogismi in quibus ex aperto principio ope diferts fub ejus regulam aflumtionis aliquid infertur, ■perfecli et aperti feu JyHogismi ratioiiis , in quibus vero vel regula, vel affumdo reticetur, vel ille naturalis judi- ciorum ordo deeft, dicuntur Jjllogismi imperfecii et Jy!lo* gisrni judicii, b) De Syllogismis perfeclis l^u radoms. §, 169, Syllogismorum apertorum genera differunt pro ratione ejus propofitionis „ qute principium fen regu¬ lam enunciat; eft nimirum bate regula vel categorica, vel hjfotJjetica , vel disjun&iva , unde nafcuntur tria fyllogis- morum rationis feu perfeftorum genera* A. A. De fyllogismo categorico. 85 O Defiiitio fyllogismi categorici. An ex fyUogismi hujus forma metis ideam abfoluti fiibjccii ersiat ? g. 170. Syllogismns categoricus eft, in quo conclu- ditur notam (politivam vel negativain) pratdicati etiam (cjnsmodi} noram cfte ejus fubjeeli feu rei. Kantius liane fyllogismi categorici formam efle aflerit, a qua mens humana ideam abfoluti fubječti, cujusmodi eft om- nis fpiritus, ducat, hanc adeoque ideam effe conceptuin mere formaletn et Omni obječto vacuum contendit; at cum notioni qualitatum inhatrentium non minus, quam notioni compofitionis corporea: realitas aonftet, notio de abfolutis confcienria: fubjeflis, non minus quam de abfo- lutis corporum elementis eft realis, dučla a relativa inha:- rentis et compofitionis natura. 2.) Lege s fyllogismorum categoricorum generale s. §, 171. 1) Syllogismus categoricus nonnifi tres enunciationes primarias, nimirum conclujionem et duas pra- mifjas, adeoque non nifi tres conceptus feu terminos prin- cipales continere debet, nimirum ter minam majorem P , qui eft pratdicatum »onclufionis, deinde termiimm mino • vem S, qui eft fubjeclum conclufionis, denique terminum medlimi M, qui eft utrique prsemiffte communis, cujus- que ope major et minor, feu extremi vel conjunguntur vel feparantur, A terminis majore ct minore prxmifl* majork ej minorit propofftionif uonjeo habrnt, Cum qui- v, is 86 ' vis illorum terminorum bis occuraf, curandutn eft, ut utrobique eandem fententiam habeat, ne alias fophisma ambiguitatis oriatur, aut plus aliudve in conclufione, quatn in pramillis fuit, ponatur. §. 172. 2) Omnis Syllogismus categoricus regula , aflumtione et conclufione conftare, adeoque aiterutrius faltem terminorum extremorurn cma medio conjunftionem neceftariam et perpetuam continere debet; ex quo unam faltem ejus pramijjvm , nimirurn reguiam univerjalem , et unam faltem, five regulam, five alTumtionem affirmantem efle debere, adeoque ex meiis negamibus et particulari- bus nihil legitime inferri pofte, atque conclufionem lem- per partcm debiliorem, i. e, pratmiflam negantem, parti- cularem et probabilem £equi debere confequitur, ©.uare non nifi deeem legitiini mudi lyliogismorum categorico- rum efte poffunt nimirurn : AAA, A Al, AH, IAI, AEE, AOO, EAE, EIO, EAO, OAO. §. I73. 3) Cum tres termini M P S , quibus Syl- logistni categoric.i conftare debetu, non nifi quatuor mo- dis combinari poffunt, fi bi feinper bis poni debeat, in- telligitur nonnifi quatuor fyllogiftieas figuras poflibiles efle , nimirurn: Fig. I. Fig, 11 . Fig. 111 , Fig. IV, M P. P M. M P. P M. S M* SM, MS. MS. Sub. prat. tum prae. prae. turo fub, fub. dcnique pra\ (ub. §. 174. Sed facile intelligitur, tantuin fyllogismos primat figura: fimplices et puros catterarum figurarum {Vllogismos vero elie compofitos, contortos et hybridos, cum in iis vel alterutra, vel utraque pratmifla fit conclufio a!iquo converfionis tnodo nata, quare fublata converfionc lyliogismus primat figura reftituitur. $0 87 3 ) Leges quMwr figurarnm fyl!ogiflicarum. §. 175. I. In fyllogismis prim® figur® major uni- verfalis, minor affirmans, et conclufio minori ®qualis efle debet. BArbArA cElArEnt prim® dArll fErIOque. 2. In fyl!ogismis fecund® figur® major univerfalis, una promiflarum affirmans, et conclufio minori ®qualis efle debet, cEfArE cAmEftrEs fEftlnO bArOcO fe¬ cund®. 3. In fylIogismis terti® figur® minor affirmans, et conclufio particularis efle debet. dArAptl fElAptOn dlfAmfs dAtlfl bOcArdO fErlfOn terti® 4 4. In fylIogismis quart® figur® major univerfalis, et minor affirmans efle debet, cum conclufio eft negans vel particularis. bArAlfp cAlEntEs dlbAtls fEfApO frE- flfOn quart®» B. De Jyllogismo hypotbetico. n) Notio et formula fyllogismi hypotletici. §. 176. Syllogismus hypotheticus feu conditionalis eft, cujus major feu regula eft propoiitio bypothetica, adeo- que Antecedente et Confequente ita connexis conftat, ut pofito A etiam C poni, hoc vero ffiblato etiam illud tolli debeat, §• 177« Formula fylIogismorum livpotheticorum funt: Si eft A eft etiam C, atqui eft vel non eft unum cx his, ergo eft vel non eft etiam alterum, ut adeoque fyilogismi hypothetici fint vel affirmantes feu in modo ponente, vel ttegantes feu in modo tollente. » 2 .) 88 =•) Fnndamentum et lege s follogismorum hypotheticorum t §. 178. Q.uamquatn autein propolitio hypothetica, po¬ lita condidone et caufa, conditionatum et effeflum ob hu- jus ab illa dependentiam ponendam effe cnuncict, cum tamen ejusdem generis effečtus plurescaufas habere poflint, intelligitur altero ex illis pofito veJ reje&o nonfemperad alterum ponendum vel toilendum valere confequentiam. §• 179. Nimirmn a politione antecedentis ad ponen¬ dum confequens, Ted non vice verfa, et a remotione confequentis ad removenduni antečedens, led non vice verfa valere conlequentiam, nifi datum antečedens lit, unica ratio dati confequentis, facile perlpicitur. sO An idea caufa abfolnta a ratiocinii hjpothetici forma ducatur 1 §* 180* Kantius forma ratiocinii bypotlietici ideam caufa; abfblutse leu luprema; contineri, eam adeoque me- rum fonnalem conceptutn, meram rationis humana na¬ tura fua ad cognitionis fua; abfolutionein et termi, nutn alpirantis proprietatem et legem effe rradit; at ratiocinii hypothctici forma boe tantum fert , ut ratio polito , quod duorum alterum lit caufa alterum ejus caufatum , neceffario ex prioris veritate vel pofterioris falfitate alterius veritatem vel fallitatem inferat , ex quo vero caufae abfolutae idea nullo modo efflorelčit* §■ 181» Ad ideam caufe et conditionis alicujus ab- folutre ratio humana neceffario a caularum fubordinatarum et contingeiitium cognitione affurgit. duare idea caufa; abfolut* tam parum, quain ei correlatus fubordinationis et 89 ct contingentis caufarum conceptus mere formalis effe poteft, C. Ds fyllogismo disjiiriBivo ct dilemmathe ♦ I.) SyUogisml disjtmclivi dsfnitio et leges. §.182. SyJ!ogismus disjunBivus 'eft, cujus major eft propofitio feu regula disjun&iva, quae fi vera eft, i. e, fi mcmbra disjumftionis vere oppofita et plene enumerata contineat, vi legum oppofitionis duplici ratione conclu- fionem rečtam fundat: I, In modo ponendo tollente, cuin uno es mem- bris disjun&ivis in 'jiinore furnto, alterum vel cetera in conclufionc fimpliciter tollimus, 2) In modo toliendo ponente, cum n ti p ex oppo* fitis in minoi’e reječlo, alterum fimpliciter, vel, fi plura funt, tantuin disjunčtive in conclafione ponimus« 2 0 Dilemmatici JyVogismi notio et ftmdameiitutn, §, 183’ SyIlogismus, cujus major eft propofitio hy» potbetica, habens pro confequente judicium disjunčlivum, a mcmbrorum disjun&orum , quibus velut cornibus utrinque pugnat, rumero dilemmatis, trilenmmis &c, ac argnmentationis cornnta nomen habet, §. t 84 * Adhibetur bate ratiocinatio in refutatione, nititurque illa Iyllogismi bypotbetici lege, vi cujus re- ječto confequcnte etiam antccedens rejici debet; croco- dillini fyllogismi nomen gcrit, quia crocodillus in fa- bula cjusmodi fyllogismo ufus et reprcftus eft. 3 .) 90 30 An ratio humana ex forma ratiocinii disjunclivi ideatit totius ahfoluti eruat ? §. i8f. Ad conceptum totius abfoluti feu univerfi pertinet, ut boe non cogitetur tamquam pars majoris totius, deinde ut partes vi et bono totius, et totutn vi et bono partium eJtiftere, adeoque hce in cotnmercio po- fire, i, e. nesu effe&ivo et finali devinčtse cogitentur j cujus conceptus inaoli potius adverfa, quarn ejus effec- trix fyllogismi disjunctivi ratio putanda eft. §. 186. At a conceptu corporum mundi totalium, quae fint domicilia entium intelligentium, atque fyfte- mata partialia minora et majora conftituant, taraquam totorum relativorum , ratio nixa illo exiftenti* principio inevitabiliter affurgit ad conceptum totius abfoluti, feu univerfi tamguam alterius correlati , qui adeoque [non magis quam conceptus totorum relativorum mere forma- lis videri poteft, H.) De Syllogismis imperfečlis feu judicii, §. 1*87, De quibus haftenus aflum eft fyllogistni generibus, his nihil ad perfe&am abfolutamque formam externam deeft; funt autem quidam concludendi modi, quibus ejusmodi explicita forma deeft, quorum tria ge- nera notari merentur, A. - De fiillogismo crvptico et cnthymemate. §. 188- l n fyllogismU cryjnicis non is fervatur trium enunciationutn ordo, ut primo regula, deinde aflumtio et 9 1 et tertio conclufio ponatur. • Enthymema eft ratio con- cludendi trunca et dccurtata, fine differta aut propofifio- ne aut affumtione; quod argumcntandi compendiuin ne fallaciis tegendis inferviat, ad pleni perfe£tique fyllogis- ini moduin redigi debet, et facile poteft. Enthymema- tis notioni conlequentias immediatas ct corrolaria fubeffe facile intelligitur. B. De argimematione per induBionan, §• 189- Inducriones funt illi argumentandi modi, quibus, quod inferioribus, partibusve tribui negative poffe vel -debere conliat, etiam fuperioti et toti tribuendum vel negandum effe colligitur; ex quo notiones et regu- las empiricas per induclionem effečlas effe facile intelli¬ gitur,. Conclufiones, qute ab indučlione perfefla fin completa nimirum omnes formas vel pattes enumeratlte ducuntur, vitn certitudinis et plena: perfuafionis habere dubio caiet; conclufiones univerlales, quae inductionibus nituntur incompletis , jain certae, jam probabiles tantum , jam falfa funt, pro ratione praedicati, quod vel ad effen- tialia, vel naturalia, vel accidentalia rei pertinet, c. De forite explicabili. §. 190. Pluta nonnunquam jndicia feu categorica fieu hypotbetica in ea exiftunt confecutione, ut prsedica- tuin vel confequens unius fiat, fubječtum vel antecedens alterius, doneč fubjeclum vel antecedens primi cum prse- praedicato vel conlequente penultimi conjungatur* Ejus- niodi concludendi ratio, cum facile intelligitur, an rette vel perperain concludatur , dicitur forites enčplkabilis , ut vel 9' 2 ab iilis ejus veterum foniiis, quas inexplicabiles vocabant 3 et quat ad fallacias fyllogifticas pertinent, diftinguatur, Soritem ad concludendi eompendia pertinere, deinde vel categoricum vel hypotheticum efle, atque in fyllogismo- rum integcorum formulas conjici pofTe, facile perfpici- tur; quod poftremum cum fit, nafcitur poljfyllr,gismui , qui profyllogismis ec epifyl!ogismis confta;, prout vel fynthecica vel analyCica ratione profertur* III. De paralogismo et fophismate, atque fvllogis- mi et Syllogifticae pretio. §, 191. Syllogismi, qui ex pratmiflis veris aperto nexu concludunt, dicuntur rečli et legitimi, ceteri vero falfi et inlegitirni, Syllogismi pravi itaque vel in lMteria, vel in forma peccant; qui maxime in forma peccant, attamen rečti videntur, dicuntur fallacite fyllogifticte feu paralogismi , maxime cuin ipfos fuos au&ores fallunt; cum vero ad alios fallendos adornati funt , proprie fo- phismata dicuntur. In fyllogisinis fallacibus, fallacia vel verborum, vel rerum et notionum ipfarmn fuco et in- volucro tegiturj quare lophismata alfa vcrbalia et diftio. nis , alia vero realia feu extra dičtionem appellantur. Ad lophismata verbalia pertinent : 1) Sophismata atqui- vocationis et amphiboliae; verba et phrafes confufie ac vagre, etiam doclos fubinde fallunt, 2) Sophismata fen¬ fus compofiti et divifi, cum a veritate fenfus divifi ad veritatem fenfus compofiti , aut vice verla concluditur. 3) Sophismata figurte diflionis. Ad fephismata realia pertinent: 1) Sophismata ascidentis et confequeinis, cum ad rei naturam et fequellas ea referuntur, qu$ rem vel 93 aut per accidens ct cafii , aut cuipa homiuum comitantur vel fequuntar. 2) Sophismaca a diflo fecundum quid ad dičlum fimpliciter, et fophismata noneaufie, nonrationis, ut caufe, ut rationis, 3) Sophismata ignorationis elenchi, cutn ftatus qu$ftionis mutatur, adeoque aliud probatur, quam probanclum erat , et fophismata csptiofarum in- terrogationum« Sed his aliisque vitiofis conclufiuncufis, veterum et recentiorum fophiftarum deliciis et terroribus, non facile obnosi« effe videas ea ingenijt, quae Logicse regulis fubaih funt, neque verborum et fpfmularum magis quam conceptuuin et rerum rationem habent. §. 192. SylIogismos et fvliogifticam artem aliis magnitndinis et honoris, aliis minutke et convicii rem et nomen effeconftat, quare quis fit fvllogismorum for- ms apertae et ordinata:, et artis lyiIogifricce ufus, et quoufque porrigatur, videndum eft, Atque boe jam fa¬ cile intclligirur, fjdlpgismorum fornuilas rečle adhiberi in veritate proponenda, examinanda, defendcnda, erro* ribusque refellendis, Ope ejusmodi /yllogismorum com- penditim ftringens difputationis facere, vagae nonnullo- rum garrulitati fraenum injieere, atque ftatim, an in lu- mendo (materia) vel inferendo (forma) fit peccatum, perfpicere licet , ut adeoque microlcopiorum vitn hoc refpečlu fere babeantj at ad veri inventionero nihil va- lent, prasmiiTa enim principia et coneeptus principales, quibus continenfur , an fint veri vel falfi, ars fyllogifti- ca non oftendit, quse utique tantum docet , qu* leges fequendae fint, ut alia decreta et judicia ex aliis refte du- cantur- Q.uod fi itaque in conceptibus et praemifiis vi- tium aliquod lateat, et ex tamen pro ver« habeantur, fyllo- gismi potius erroribus confirmandis et multiplicamtis, quam vero eruendo inferviunt, L O- 9 4 LOGICJE UNIVERSALISj PARS S Y NT H E TIČA S E U LOGICA APPLICATA. Logicse applicatse materia, ambitus et ufus. §, 193» Logicse applicatse munus in eo politum eft , ut veiluin intellečhis ufuvn tradat ; quare non modo, quid in cognitione humana univerfe fpe&ata verum aut falfum fit, aperire et oftendere, verum etiam, quid in quocunque humanae cognitionis genere, cjusque acquiren- dx modo reclum vel pravum fit, eruere et esplicare, et hsec omnia principiis et regulis complečH debet, in quibus rebus non modo fceptici cum dogmaticis, verum etiam doginatici ipfi invicem varia ratione pugnant, I.OGICiE APPLICATiE CAPUT PRIMUM De refto et perverfo intellečlus humani ufu univerfe. §, 194» &uid in humani intelle£lus ufu et in hu¬ mana cognitione univerfim rectum, quid pravum fit, ex- plicaturi, primum de veri natura et cognitione univerfe, deinde vero de prava cogitsndi ratione in genere agere debemus. S E C. 95 S E C TI O PRIMA De vero, ejusque criteriis et cognitione univerfa. §. 1 Q$, Ut principia illa, quibus propria variorum human« cognitionis generum et viarum veritas conti- netur, erui poflint, (urama veri requifita ejusque cogni- tionis principia ct confečlaria prsvie exquiri et flabiliri debeliti ARTICULUS PRIMUS De natura veri univerfe. §. 196. Cum verum univerfe fpečlatum mentis et cogitandi reclitudine contineatur, oppofita mentis et cogi- tanJi pravitati, i, e. ejusmodi cogitandi rationi et con- fuetudini, qu« a legibus intelle£lus abhorreat, intelligi- tur, ad veri naturam univerfam cogimfcendam pertinere, ut frimo, qu« fint legum cogitandi fumma principia, deinde qu« veri fuprema genera, ienitpte qui veri fum- mus character, qu$que hujus ufurpandi regulae et can- tiones, expanamus, I. Snpremas cogitandi leges. An his etiam rerum natura fubfit ? §» 197. Intellečlu rečte uti dicendus eft, qui in cogitaudo legibus, quibus intellečlus rerumque natura determinatur, morem gerit, Gluarum legum duo funt fuprema principia, feu dus leges fummse per confcien* V ti« ti® Tu® vim cuique certiftim®, fine quibus intelleclas et cogirationis, atque regularum cogitandi pcculiarium no- men plane inane eflef, §. 198. PriticipiorOm illorum prim um in neceffitatc mentis human® inteftina pofitum efl , propter quam nihii fine omnibus, aut cum talibus, qu® invicem pug- nanr, affeftionibus concipere valet; et hsc quidcin les non tantuin de cogitationibus , i, e, conceptibus , judi- ciis et ratioeiniis, verurn etiain de iis , qu® fint aliquid pr®ter et estra cogitationem et reprslentationem, valet; nam impoftibilitas , ut mens aliquid ejusmodi cogitet, impoffibilitatem, ut ejusmodi aliquid extra eam detur, ve¬ lur conditionem fupponere cenfenda ell. % §, 199, Alterum illorum principiorum in neceflltate inteftina confiftit, vi cujus mens humana nihii temere decernere (affirmare aut negare) valet, ut adeoque Temper fundamentum idoneum pr®fto efte debeat Judi« cantibus, ne pro animi variabili condirione , ccecove voluntatis arhitrio judicia ferant, aut oppofitis pr®dicatis obverfantibus vel omne judicium cohibeant, vel prirnam illam cogitandi legem migrent; quare h®c alten fupre- nia cogitandi lcx ab illa prima, non vero a Tummo illo caufalitatis principio fulpenla videri debet, vi cujus, quod Tuapte natura Teu abfolute neceffario non cxiftat, alterius entis vi exiftere debeat. §. 200. ©.uaruin legum certitudinem non auffert illa flebilis obfervatio, ab hominibus etiam eruditis multa fil¬ mi , qu® aut repugnent , aut rationibus idoneis vacua, jisve adverla fint; nam repugnanti® latentes ignaros et incautos homines fugiunt, et qu®dam conlenfionum ac rationum apparenti® Teu fpecies iis aliisque illudunt; cujus ^ci caufa in negleftu debiti rei examinis et in pr®con- «ep- 97 eeptis opinionibus ac propenfionibus polira eft’, er (ipe vero eriam vocibus er phraiibus fuis nullas fententias fub- jieiunt ; at nunquam plane pro veris hajbent, qu$ re- pugnentiam in vol vere, aut omili ratione idonea deftitura, eive adverfa efle vident, II. Summorum veri generum expofitio ab iiiis Je- ■ gibus deducta. §4 201. Veri non urnim genus eft , aliud enim res ipfas conftitait, earum reprsfemationibus et-fbgnitio- nibus oppolitas, aliud in cogitatione er intclugentia inefte, aliud denique cogirationum et animi (enferum fignis con- venire, adeoque vel a parte rei, vel a parte ni cji tis. vel denique a parte oris et vultus geftusque e/ie dicitur, I.) Veritas a parte rei. §, 202. Oliis rebus conveniat veritas, antequam fub intuitionem et cogitarionem mentis cadant , adeoqne — x fint , quocunque demuin ea notnine compelletur, vel ipfarum cxiftenfia . vel faltem poffibibrate reali, quod caufa;, per quas futurs fint, aut faltem efle poflint, jam prsfto fint , contineri Cenfenda , adeoque rebus de- tegendis aut excogitandis tribuenda eft, qus anrequam inventiE, i. e. deteeftae vel excogitata: funt rr x haben- tur. Si enim quodcunque — x non eftet — exiftenti aut fiilrem poffibili, non foret rei feu enti , fed eftet ~ nihilo — o vel plane — -i_ a — a, i. e. ~ C/iiiners. Et profečlo priusquarn uranus deteetus et telegrapliium G ex- excogit;tum eft , illum 'jam reapfe exftkifle, pofterius vero poliibile fuifie, neminijam dubium videti potcft. «0 Veritas a paru mentis. §. 203. Giua: in perceptione et cogitatione atque co gnitione inefle dicitur veritas, atque logica appellatur, in confčnfu quodam perceptionum et cogitationum pofita eft, qui eft vel negauvus tantum, et in eo pofitus, quod cogitatio qu$vis fecum ipfa, adeoque not$ in conceptn, et fubječtum ac praedicatum in judicio invicem confen- tiant, i, e, fe mutuo non tollant, vel po/ttivus atque in hoc confiftens, quod eognitio cum obječfo fuo confentiat;, i. e. boe reapfe tale lit, quale efte concipitur vel judi- catur- quare veritas logica ve 1 nominalis fen mere idealis, vel realis feu materialis , et lise vel rerum fub fenlus cadentium , vel entium mere intelligibilium, deinde vel fingularis vel univerfalis, vel in concrcto vel in abftrac- to eft. §. 104, Secptici veritatem , fi in confenfu intuitio- rmm et cognitionum cum rebus ab intuitione et cogita. tione diverfis pofita lir, et ilis harum chara&erem exhibere debeant, nor/ten inane efte, neque a nobis ullo modo, an uncjuam locmn habear, fcire poflc contendunt, cum rriens extra reprsfentationes fuas exire, atque ita bas tamquam imagines cum rebus ;amquam cum fuis proto- rvpis confcrre ncqueat, quod tamen fieri deberet, ut de illarum cum bis confenfu certa evaderet, quare infe. runt , mentcm de rerum veritate judicantetn , quas non- nifi ck reprtefentationibus novit, cum his tantum adeo- que fecum iplis compararc, quod Graoi Dialelen appeila- banr. 99 bant. Sed plane vana eft bac coneiufiuncula, cum ali intui- tio vel ccgnitio cum re ipfa confentiat, illa mentis ex fe ipfa eggreffione, et illa imaginis cum prototypo compa- ratione plane opus non fit, led confenfus iile inde in- vi£te argui podit, quod rerum intuitiones illarum in fen* fus agentium vi in inente exiftant, atque impreflionum quas ills efficiunt naturam fequantur, adeoque cum re¬ bus iplis hoc fcnfu confentiant, rerum vero a fenfu re- motarurn conceprus et cognitiones al> eo ducantur, quod in. fenfus confcientiamque ipfam cadit, quodque fine al- tero mere intelligibili plane efte non poftet, m.) Characler veri fuprenms. §. 205. Sumin* Hite omnis veri Ueges et form* etiam fumtnum ejus, qui jam ftriftior , jam latior eft veri cliara&erem, fummasque quasdam ejus ufurpandi regulaS ac cautiones innuunt. §, 206. Nimirutn veritatis nomen, cum ad judicia noftra refertur, eorutn vacuitatein a repugnanria et te- meritate, et quidem/1 Modus le ab erioribus Iiberandi. §. 261. Sed ubi errores fua principia et quafi ra- dices jam in mente habeat, fruftra adhiberur illa caven- dorum errorum regula , nifi principia illa et quafi radi- ces exftirpentur. Nam principiis minus rečte conftitutis etiam, quao legitima ratione inde conlequuntur falfif, tamen elTe poffint, de veritate, eorum quae afTumimus, tamdiu ccrti elTe non poffumus , quamdiu de veritate ejus, quam jam mente confervatam tenetnus, cognitionis veritate cer- ti non fumus; quod certe nullo modo fieri potcrit, nifi ea , quae funt in cognitione noftra ceterorum principia et fundamenta rieorolb examini fubjiciamus, interea vero affenfum noftrum cohibeamus, i. e. dubitemus, doneč de eorum veritate vel falfitate conftiterit. Gluare dubi- tatio, i. e. logica disquifitio earum, quas ante ufum ratio- nis, et fine examine rationum fufcepimus fententiarum eft fp ■ciftcum errores exftirpandi et novos pracludendi re- medlum, §. 262. Q.uod examen vero, ut refte procedat, at- qnc not', vero fed tantum falfo in mente latenti infeftum fit, certai reaulas fequi, et certis limitibus contineri de¬ bet ; nimirum amore veritatis ferena mente, et tran- quillo ani o fufcipiendum, continuandum et repetendum eft hoc essiren. Cavendum vero fedulo eft prim o , ne qu» qua;ex prirjudicatis opinionibus haiftenuspro veris etbonis aut pro fallis et malis habuimus, vel prave aut ultra mo¬ dam in judieando adhibuimus, protinus pro contrariis ha- beamus; praterea ne ea, in qu$ apodičHca certitudo vel experienria non cadit, vel qus rerum per experientiam cognitarum limilitudine, velpropter mentis vel cognitionis brevitatem comprehendcre et intelligere non polTumus, ve- lut falfa repudiemus; deniqiie ne in veri ftudio et cogni¬ tionis esamine praeter proprias vires nihil requiri pute- mus, adeoque aliormn et Dei opem adhibere et implora- re negligamus, III. Scepticismns logicus an ex confideratione fre- quentiae errorum nafcatur, eorumgue reme- dium lit? 10 Scepticismus logicus a mentis natura abborret. § 4 263* Sunt |qui non ad tempus et de nonnullfc, fed per omnem vitam et de omnibus, quae univerfe pro- nunciantur, dubitandum effe, atque boe folum modo ab erroribtis penitus caveri poffe contendunt; fed cuin nec mens humana nomen inane, nec omnis humana cognitio mera logodadalia videri poteft, primitivas quasdam ve- ritates et conviftiones, cuin abfolutas rum relativas dari necefle efl, ©.uare Icepticismus ille univerlalis et imino- deratus a mentis natura plane alienu$ elt. i 26 «.) Sečpticortim rationes generales. j, 264. Sceptici nifi fc et alios luJere velint, ne« gare debent, dari ullas veritates et convičliones primiti- vas, cum fimpliciter tum coinparacive tales, a quibus ali;e legitimo nexu deduci polfint, alias enim negari nullo lhodo potefl:, dari (juardam principia ec criteria veri fta- bilia, qu£ plenaiii mantis aflenfioneth extorqucant. Hoc certe ex eo legitime inferre non iicet, quia ineredibiiis eft opiniorum humanarum , et fyftematum philofophico- rum pugna, quia oppofita fvftemata feclatores babent per- fpicaciflimos, qui ad eadem principia provocant, et ratio- ni cuivis atqualeiTi opponunt, deniqne quia pcrrinacitTi- inutn ftudium et examen eorum, qu$ fcier.tis nomen ge- rebant, vel ignoranti® confcflionem, vel nova fyftetnata nifi uovos errores pepcrit ab aliis deinceps convellenda et refellenda. §. 265. Ex lčepticismi illis rationibus gcneralibus ellucet, fyltematurt) philofophicorum et opinionum vul- garium pugnas, temeriratem et converfiones efie decreto- »iam iliam caufain, cur in mentem et cognitionem hu- manam nullam veritatem et certitudinem cadere con- tendat, quo iplo vero concedit et ftatuit, repngnantia et ratione idonea deftituta vera efie non pofife; quare con- icienti® et lcguin cogitandi autloritatem invi&am agnofi cit, adeoquc veri et certi qu®dam principia, et criteria univerfalia et necefiaria agnofcit, et fecurn ipfo pugtiat. CA- 127 LOGICAE APPLICATAE. CAPUT ALTER UM De refto et perverfo intelle&us humani ufu fpeciatim fen de variis veri cognofcendi modis et viis. §. 266, Veruai omns vel per fenfus et experientiam, vel per rationem et meditationem , vel denique per alio - rum communicatianem irinotefcir, (duare logica applicata veri et falii eriteriis er cauiis urtiverfalibus espofitis , jam veri et ceni in lingiila human® cognitionis genera ca~ demis caufas et vias explicare debet, ut errores eorum gene um evitentur, ec fčcptismus ilie itnmoderarus porro -rcfellatur. S E C TI O PRIMA De cognittone veri per fenfus et experientiam. §. 267, Logica applicata in hac dočlrina primuim ipfam fenfuum auftoritatetn non modo fcepticis, fed etiain quibusdam dogmaticis fufpečlam in esamen voca» re et vindicare , deinde regulas experiundi craderc, ds- nique prsecepta phtenomenorum caufas et leges esploran- di, vel conjiciendi confiituere debet (Critica fen Cm, Ars esperkndi^ , ' AR- ARTICULUS PRIMUS Critica feufuura f e u de veritate cognitionis empiricae, e]usque fun- damentis et criteriis. 268, Cum a cognitione empirica, tum cognitio rationalis et philofopbica, quae rationes et nexus rerum fpečht, tum etiam hiftorica illa, qus teftimoniis innititur, originem et initia fua habeat, cumque omne judicium ul- tirno .fenfus externi et interni teftimoniis confirmari vel refelli foleat, imprimis qua (it fenfttum ipforum aucioritas, quorum teftimoniis tor apparentias et illufiones adjunžhs efle conftat, fedulo difpiciendutn eft«, I. » Critica fenfus interni. §, 269. Et fenfus quidam interni et confcientiru teftimonia de iis, quae in mente animoque ipfo eveniunt, eamque intime adficiuunt infallibilis plane eft au&Oritas , cum impoflibile plane lit, ut mente animove nos adfici, ut in his murationes aliquas cvenire, ut perceptiones, vo. luptates, dolores, appetitiones et averfationes, conftlia et decreta aniinse inefle nobis tantum imagifiemur, quin ifta reapfe in aniina eveniant, §. 270. At cum ad eorum , qu$ in mente animo« que fuo evenire quisque intime fibi conlčius eft, indo- lem caulasque determinandas , cum ad explicationein tranfitur, ad quod reruin genus ea aniir.i fenia pertine.inr, a quibus caulis originem fuam habeant, tum vero ntilla 129 plane eft fenfus interni au&orifas, cnm tantum ad ratio- nis vim etofficium pertineat, rerutn naturas (effentias) et caufas ac conncxiones inveftigare. §« 271. Gluare fenfus ille veri, re£li et pulchri, qui dicitur, non veritatis, rečtitudinis moralis et pulchri- tudinis judcx , verum tantum affentiendi, approbandi et complacentite neceffitatis index eft, ut adeoque tefti- jnoniorum fenfus interni valor oinnis fit tantum fubjec- tivus, nullus vero obječlivus« II. Critica fenfus externi. §« 2 ^ 5 t, Ut fenfuum exteniorum aufloritatem in ve¬ ro cognofcendo ant plane nuilam, aut certe fufpečfom efle dicant nonnulii, fenfus cxternos fallere , aut certe falli, atque intellcčlum confundere, doroinatumque fibl arrogare contendunt; fed fruftra, cnm aliud eorum offi. cium non fit, quam ut pene ipeculorum more impreffio- nčs recipiant et exhibeant, §• Ad teftimoniorudi, feu potius indicationutn fenfus externi aufloritatem fidemque aeftimandam et per- Ipiciendam tria disquirenda funt; prirno qus fit fenfatio- nuin extcrnarum caufa et crigo, dcinde fi quae eft earum veritas et refiitudo , in quonam hscconfiftat, deniqr.e quonam generali criterio ienfarionum veritas agnofitatur, Q.ui de his tribus momentis aeriter difputant philoibphi, fcepticorum et dogmaticoruni , idealiflarum et reali/iaruut nornine noti, in hoc principio conveniunt: dari fenfatio. aes externas, eas ah otutii uliarttm reprtefentationutn gene- re differre , atque plane propriis quibusdatn legibtn et caufit I Jnb- 1 . 3 ° fuiejfe , quare falva cit dogmaticorum ec rcaliftarum caufa, '■) De caufis et origine fenfationuiri externarum, 1. ) Saitentia varite refcruntnr, J, 274. Philofophi de caufis et origine lenlatiotium varie fentiunt, Alii fenlationum externarum caulam om- nem in re fpirituaii reponunr, enm eas vel ex ipilus animse vi repraefentatrice, velut pl.intam ex iemine evolvi, alii 'eas per eam, quat elt »nima ad Deum relationem effici affirinant ea ratioue, qua voluntatis ftadia et adttft ex illius ad inentis ideas et jtidicia relatione oriuntur. Alii vero fen* fationum externarum caufas in corporibus, velut rebus a mente diverfis, effe dicunt, inter quns nonnulli corpora talia, qualia a ncbis per fenfus cognofcuntur, in fe effe, alii vero ea phaenomena efie čontendunt, quibus vero res feu vires per fe exi(tenres fubftratae fipr. Has phat- nomenis fenfus externi, feu corporibus fubftraSS res Kan- tius — x effe dicit, cuin nullas earum pofitivas afFedlio- nes cognofcamus; alii vero eas res, fimplicia omnis con- cretionis expertia elementa, vi motrice prsedita , quae repellendo et attrahendo extra fe polita fine atque co- hsereant, atque ita corpora tamquam fenlationum exter- naruin caufas ec objedla efficiant. 2 . ) Sententia vera flalilitnr et vindicatur, 5. 275» cum hac, atque ex hac ultima de lenla- tionibus tr corporibus fententia omnia, qus de iis per con- confcientiam ct meditationem edofll novimus , confen- tiunt atque facilem explicatum habenr. Per has enim conftar, fenfationes externas paffiv« indolis efTe, atque im- mediate in mente nafci, cum poiitis vel ceflantibus im« pulfionibus in organa fa£Hs in inftanti, fine omni mentis opera er voluntate, imo ea invita fiepe oriantur et celTent, earum. quodvis genus ad ec rtu m organon, et ad certum fubječli fentientis firuin velur condirionem er legem fuam adfhicium efTe, atque ubi hžec eadein funt, eriam iJJas univerfe easdein efie , quare fenfationes esternas a caufis estra mentem esiftentibus pendere necefle eft; et cum confcii nobis fumus, omnem fenjationem efTe , cum aliqua reačlione in ejus cauiam coujuuctam, eas non Dei, in quem reagi nequir, aftione in menre gigni , verum a quibusdam a mente et a Divinitate diverfis naturis, quas corpora dicimus, pendere, ha:cqu e corpora , uti a nobis cognofcuntur , pbaenomena JelTe, fed benefundata, cum omnis etirum concretio guibusdam fubiiamialibus, vi mo- trice, attrabendo et repcllendo fe eserente pržediris, ele- mentis conftet, et pro ratione inediorum , organorum et fentiendi facultatis lenfationum esternarum cauia esiftat. «) De lenfationum externarum veritate ejusque iiidole. §. 276. Cum corpora per fua elementa horumque cohsfionem reapfe extra mentetn fubiiftanr, atque fenia- tionum externarum caufa; fint, quari debet, an nofine de corporibus corumque qualitatibus pcrccptiones ver« fint, cumque lia:c veriras in itlarum repraefentionum ali- quo confenfu cum illis rebus pofita clfe debeat, qualis. nam fit hic ipfe confenfus quairendum eft, et conftituen. i <2 dmn. 1 3 2 dum. Si iis, quae hafienus ftabilita funr, de corporum reali exrra mentem exiitentia infiftamus, confiteri debe- mus, fenfationes externas a corporibus pendere, eorum.que conftantem et variabilem indolem fequi, atque hoc mo- do cum iliis confentire, in boe vero confenfu veritatem JhnJhtionum externarmn pofitam e (Te, Attamen in judi- cio de lenfationum exrernarum veritate etiam ipfos reali« flas, qui corpora non idearum uti idealiftse , fed rcrum loco habent, valde diflentire conftar, I«) Corpora nUm in Je talin Jint , qualia nobis ope fenfnum comparent ? §. 277. Aiii corpora in fe et abfolute taiia elTe,, qualia nobis apparent, et per fenfationes, quas in nobis gignunt , abfolutam nobis naturam manifeftare , eas adeoque corporum vera fimulaera et effigies in inente effe , in hac vero fenfationum cum corporibus perfecta fimilitudine earum veritatem confiftere putant , quos propterea crajfos realiftas appellare Iicet« Sed cum ejusmo- di fenfationum indoles a mentis natura plane abborreat, dcinde cum corporum repratfentationes pro mediorum, organoruin et fubjeftorum fentientium veritate differant; corpora, prout nobis per fenfus apparent, magis vel mi¬ nus variabilia fed bene fundata phtenomena efle confequi- tur, cum per elementorum cohsfionem infinite variabi¬ lem conftent et fubfiftant. % An Corporum qnalitates primaria in fe taks Jint, auales per fenfus comparent ? 278. Alii realiftat , in quorum numero Newto- num et Lokiutn confpicere licet, corpora guidem phteno- rum loco habent, iis ramen quasdam gualitates, nimirutn itnpenerrabiiitatem, extenlionem, figuram et motuin inefle dieunt, quas in fe tales effe putant, qnales nobisper fenfus apparent; quare corpora pro fubjeSHs realibus habent, qui- bus illa qualitates , quas primarias dicimus, inhaereant. At cum corpora non fint vera, fed tantuin apparentia fubječta, utpote aggregat.a partium extra fe pofitarum, et cum proprietates iilae corporibus proprie non inbsreant, fed ex elementorum cohtEfione refultent, cum prteterea noftra: iiiarum proprietatum perceptiones et fenfarioncs pro ine- diorum, organorum et naturarum fentientium varietate et fiatu varientur, etiam illas ipfas primarias, corporum gualitates phanomena effe confeguirur. 3 -) An gualitates corporum fecundaria pro apparentiis organi- cis habari po (Jint ? §, 279. Denique realiflse qualitates corporum fecun- darias , ad quas colores, fonos, odores, calorem , fri- gus &c. referunt, pro meriš organicis apparentiis ha¬ bent , indeque illud primariarum et fecundariarum qua- litatutn difcrimen pendere putant; at quemadmodum ex parte corporum aliquid eft, quod per fuarn in organa vifus et taclus afHonem impenetrabilitatis, estenfionis, ligurs et motus in mente fenfuni excitat, ita etiam in iis aiiguid adefle liecefle ell, quod vi fua cetera fenticndi organa impellat, atque ifa colorum, fonorum &c. fen- fum in mentc progignat. Neque propterea nulluin eft in- ter illas qualitates difcrimen , cum primaria: ad ftabi- lem corporum ejjentiani , fecundari* vero tnagis ad varia- bilem eorum conditionem perdneanc, ii!asque dtiobv.s, has vero r.on nifi unico feuju percipere valeamus, IH.) De generali veritatis fenfationum esternarum eriterio, »O Criterii ejusmodi »ecejjhas et rcquijita. §. 280, Cum perceptionibus fenfuum esternorum ex variii cau.Iis variš adjunčke funt apparentis et illufio- nes, cum optics et organic®, tum pfychologicaf, qu® illarum ignaris et feftinanter judicantibus occafiones erro- rum efle poflunt, generali quodam veritatis fenfationum cxtcrnarum principio feu eriterio opus eft , quod vero ornnia itliiis veritatis, et ab apparenriis illufionibusque diferiminis requifita et cantiones contineat, 2 .) Ipfum ejusmodi criterium conftituitur. §. 281 » Nimirutn qua fana mente fanoque corpore orsditi, fenlibus fanis et organis valentibus atque exer- citatis in debito intervallo fituque pofiti percipimus , ina- xime cum piures fenfus *adhibemus , atque alios etiam ejusdern experientie partieipes confentientes habeinus, lese ita fe reapfe habere, dubium videti nequit. Adfitnt nitnirum fub his conditionibus reapfe qu®. dam objeda externa, feu corpora, fenfationesque noftrte I .3£ ab iis tamquam a luis caufis dependent, a0 Scepticorum rationes ajferuntiir. §. 30 3. S ceptici cognitionis humana: veriratem fi. dcmque in discrimen conftituentes cum primis ctiam ra. '4 Oluare fi qux narrantur in fe poflibiiia, fi natur* ordini et curfui plane confentanea fint, fi fenfu attin- gi feu cognofci poffint, fi cum iis, in quibus evenifle di- cuntur, adjundlis penitus confentiant, fi deniqtie eorum adhue vefiigia fuperfinf, vel fupcrfuifie certuni fit , pro credibilibus neccffario habentur. At fi, qu* referunlur in fc repugnant, fi funt legi- bus naturat adverfa , nequc tamen pro miraculis haberi poffint, fi fenfibus percipi plane nequeunt, fi pugnant cum circuinftaniiis, in quibus accidifle dicuntur, fi deni- que nulla vefiigia fuperfunt, qua: tamen fupcrefTe debe- rent, fi reapfa eveniflenr, neceffario tamqnain incredibi- lia repudiantur, II.) Momenta credibiiitatis externae, 331. Credibiliras teftimoniorum externa polita eft in teftium auftoritare, hatc vero teftium dexteritate, feu fcicntia, deinde finceritate ut dicunt i. e. veracitate, denique multitudine abfoivitur , ut adeogue teftes ncc de- ceptos effe, nec decipcre voluiflc conftare debcat, cuni de credibiiitate teftimoniorum cxterna qu£eritur, Dexteritas feu Jcientia tejiis. §« 332, I11 tefte primo fpedlanda ejus intelligcntin et fcicntia rei, qua: cognofcitur ex ejus ingenio , cxpe- rientia et folertia. i. Si reftcm fe fert oculatum, videndum eft, primo an facultatem ad rein datam fufficientem habuerit , dein¬ de an in ipfa obfervatione rem fine prtejudiciis et affcfti- bus bus raente ferena, et animo tranquillo confideraverit, denique an non obiivio , vel lingus imperitia, vel defe&us libertatis veritatem cpnfitendi teftitnonium eorruperit, , 2. Si vero teftem mediatum fe fert, fi rem ab aliis acceptamt refert, quaerendum eft, primo utruni ipfe idoneos aučlores fecutus fit, deinde utruin cum iis rebus, quas refert, conjunilus fit terapore, loco reique iplius, at- que Jingu® peritia &c. denique, an integra vel mutilata af- ferat aučlorum loca, - s.) ' Siuceritas fen veracitas tc/lis, §• 333 » te ^ e deinde {pe&anda eft voluntas, ut nimirmn id, quod rečic cognituin tenet, efiam integre et imrenue dicere velir. Voluntatis integritas intclligitur, cum ex ejus vita moribus et animo, tuni ex ea, fi non tantum caufa, cur mentirettir, nulla appareat, fed contra, cur veritatem diceret, cau Cx adfint graves. 1 . Ad caufas fallcndi per experientiam cognitas per- tinent: primo partium ftudium inultiplex, deinde fcele- ratus liabendi amor , fpes lucri et metus jačlurse, porro vanitas, ambitio , jačlantia , denique ira, odium, vindičls cupiditas, invidia, &c. 2 . Ad figna finceritatis pertinent, fi teflis primo modtiin narrandi fimplicetn et ingenunm adbibeat, deiu- de pro inimico, vel contra amieum teftimonium ferat, detiiqne ex fa!fiIoquio pratter contemtum et damnum ni- hil exipe£landum habcat. 3 ) i66 3 ) Muhitudo ttfiium , Coavdrttm /ilentium. §. 334* Copia teftium magnopere valet ad fidem, fi eormn nec fcientia , nec veracitas fufpefla eft, fi nec cx eodem fonte haulerunt, nec in fraudem colludunt, nec alios tečres probat* fidei fibi adverfos liabent. Eos vero non efle inanium rumufculorum propagarores, nec in fraudem colludere inde colligitur, fi in accidentalibus discrepent, in fuinma rei vero plene conveniant, fi loco et tempore disjunfli fint, fi ingenii cultu animiquc ftudiis a fe invicem diffideant, Ejusmodi teftes non- modo au&oriratem mntuo fibi compenfant er augent, quia aeutorum et peritiorum con- fenfus cum obtufioribus et imperitis fidem facit, hos non efle deceptos, borum vero confenfus cum prioribus fiu- fpicionem auffert , ilios ad decipiendum confpirafle ; verum etiam ad boe valent, ut res etiam infolitas et mi- rabiles reapfe evenifle čredi debeat, quia a cogitandi le- gibus magis abborret, ejusmodi teftibus communem er- rorem aut fraudem imputare, quam eventus viribus na- turae fdperiores credere. Coievorum filentium certa reftimonia jam fufpcčla, jam credibilia reddit, fiquidem graves rationes adernnt, cur rerum harum gnari certi? tcfiimoniis vel aflentirent vel contradiccrent, A R- 167 A RTIČ ULU S SECUNDUS. De ebgnitione veri per librorum rečtam in- terpretationem et lettionem. §. 335, Curn nec natura ingcnii, nec brevitas vita: noftr* hoc ferat, ut quis propria obfervatione et medita, done omnia fcitu neceflaria colligat, adhibendus eft ufus librorum , in quibus 'eruditi aqualibus ct poderis fuis cognitiones opera lua partas communicant. Glus res triplicis generis principiis et regulis continetur pritno his, qm£ ad dijudicandam, authenticitatetn et integritatem librorum, deinde iflis, qute ad redle inteliigendos aučlo- res, denique iilis, qu$ ad lečlionera rc'£ie inftituendam pertinent, I. Critica philologica. §. 336. Non omnes , qui exftant libri antiqui ge. Huini, aut integri, i. e, ab iis aucioribus aut ita com- parati uti nune exftant, rcapfe profecli funt, fed non- nuli i Jhf po/iti , alii vero varia ratione corrupti ad nos pervenerunt. Sed non modo a litterariis, veruin etiam a pra&icis finibus maxime abhorret Iibros fpurios corruptosvc, aut documenta falfa pro verts et integris habere ; quare Lo> gica applicata primo caulas fuppofitionis ct corruptionis, deinde vero ipfa figna ejusmodi librorum et documen« torum, feu diplomatuin tradere debet. 1.) Caufa imerpolationis et comiptionis lilrorum. §. 337 . Esflant libri fpurii certis au£loribuS falfo adfcripti, in aliis partes quxdam (puri® vel corrupt® funt. Subfunt his malis partim fraus, partim cafus et negligentia. Fraudc et confulto fuppofiti libri funt Claris au£fo- ribus tuni olim, tum recentiori sstate, aut ad commenda- tionem operum minutorum lucri caufa , aut ex odio ct individia erga celebres fčriptores, aut denique ad tuen- dam et propagandam falfam vel paradosam fententiam Su&oritate clari nominis, Cafu vero et negligentia , cum vel tempu* edax rerum codiccs arroderet, vel codieum poffefTores fua co« gitata vacuis locšs adfčriberent, tamquam exordia epilo» gia, animadverfiones, paraphrafes, aliorum auclorum ap- pellationes, quo faclum eft, ut librarii prave fegerent,, deferiberent, fiipplerent , atque aliena testui adjunge* rent vel infereretit, 2.) Qmbus fignis libri genuini et integri a fpuriis et eorrtiptii dignofcantnr ? §• 338« Judicia, an ccrti libri fint genuini vel fptt- rii, an textus ipforum lit integer vel corruptus, rem in faflo pofoam concernunt, quare fignis et argumentis guibusdam niti debent, qus funt vel interna vel ex- terna, I, Liber, qui tetatis, qua feriptus et au&Oris, a quo fčriptus efle dicitur, figna gerit, genuinus, qui iis de- ftituitur, fpurigs eft, Ad lisec figna pertineut fentiendi et .(eri- 169 fcribendi ratio ei sevo, afrjue aufloris ingenio, cbarafleri morali, vit® aliisque fcriptis conftnranca vel diflentanea« 2. Liber , qui ab aliis auftoribus fus srtatis nomi- narus et laudams, qui ab ipfo fuo auflore in^aliis fcriptis citatus eft, cu;usque loca alibi allara funt, eft genuinus; quod(i cosvi alicujus libii mentioncm ufumque non fe* cernnt, quem nolfe et magni facere debuiffent, pro fpn- rio is habendus eft. 3, Gluodfi plurcs ejusdem operiš codices a /e invi- cevn difčrepent, id argumentum efb , testum corrup. tum e(Te; quare vetuftioris et ejus codicis niaxiiua eft auftoritas, a quo ceterj funt defcripti, II. Hermeneutica unjverfalls, J.) Neceflltas et pofilbilitas veterum aučborum inentem aflequendi, i < | §, 339. Eft omnino veterum fcriptorum interpretatio multis obje&a difficultatibus, quas potiftimum in magnis illis, quae inter veteres fcriptores et rccentiores eorurn lečlores intercedunt difterentiis pofitae funt. At ha difficultates fi textus fcriptorum fatis emen- datus eft, tarna non funt, ut arte et folertia plane lupe- rari, adeoque veteres fcriptores fatis intelligi nequeant, ftquidem bi cogitandi et loquendi legibus olfecuti lunt, atque ad intelligendnm accommodate fcripferunt, GLaare principiis et regulis opus eft, ut auftores ve¬ teres fatis intelligamus re£beque interpretemur, i, e. ab'os ad illorum au&orum intelligentiam adducamus, quorum com- 170 complexuS hermeneutiea feu ats ititerpretandi generalis dicitur , ut a Ipecialibus v. g. Scripntrac, juriš &c. diftinguatur. In qua re tamen cavendnm a riducula iilopum jac- tantia, qui prstendunt, nos hermeneuticae ope mentem veterum non tantum a potiori , verum penitus et ex om* ni narte ubique aflequi pode. H.) Leges et artes fcriptores veteres intelligendi. §.340. Interpretatio veterum auftorum hoc fibi propo- fituin habet, ut notiones et fententias ipforum verbis et dičlionibus fubje&as intelligamus et explicemus, ut adeo- que in interprete intelligendi et explicandi fubtilitas re- quiratur, Intelligendi fjibtilitas eft facultas oblčuritates et difficultates veras ubique aniinadvertendi , eorumque qitae incerta et difficilia funt, vim veram inveftigandi, Explicandi vero fubtilitas eft facultas fenfum fcriptoruni facilioribus vel ejusdem vel alterius lingua: verbis indi> candi et illuftrandi. < 3 lui confiderate et fincere loqultur aut fcribit, 1) fin- gulis verbis lingulas fignificationes, et fingulis enuncia- tionibus fingula judicia , tamquam earum fenfum fub- jicit, 2) cuivis verbo et enunciationi non nili unicutn loco quovis fignificatum et fenfum tribuit, 3) loquendo et fcribendo finem aliquem a(Tequi ftudet; quare interpres, ut auclorem fuurr, vere intelligat, tria perpenderc et cuin incerta aut oblčura funt , eruere et illuftrare debet, 1} verborum fingulorum fignificatum , qui vel eft pro- prius vel tropicus, 2) pofitionutn fingularium fenfum, qui vel eft hiftoricus vel allegoricus, 3) confiliuin fcrip. toris , quod vel in toto opere, vel in fingulis ejus par. tibus fecutus eft. Sig- Significationes vocabulorum cognofcuntur primario ex ufu loquendi, fecundario vero ex etymologia et ana. logia verborum. Usus loquendi vel ell communis, vel fpecialis certi au&oris vel svi, certat marerite vel fcholat* Senfus pofitionum lingularum cognofcitur, 1) ex ufu loquendi illo multiplici , 2) ex contextu orationis i. e, ex iis, qus immediate prscedunt vel fequuntur., 3) ex confilio, ingcnio et charaflere morali icriptoris, 4 ) ex locis dafficis et parallelis, HI. Ars legendi. I. ) Leflionis neceffiras et ufus. §4 341. Leftione librorum cognitiones acrjoiri, au- geri et cmendari poffunt, cum ejus ufu temporibus et locis rcmotorum hominum experienriam et lapientiam , litterarum inonumentis mandatam , in fcientiain noftram conferre poflimus. Neque ramen apud omiies iidem funt lečlionis ufus; alios enim quamvis varia et affidua leflione non tamen ad veram doftrinain , judicandi fub- tilitatem et ftili elegantiain eluctari, alios vero etiatn ea- rumrerum, qax exercitio continentur, facultatem adipifti vidcmus, II. ) Qui libri pracipue legendi ? §, 342. Ut ležlio confiliis litterariis proddfe poffit: I. Legendi funt libri fini et viribus cujusvis aerom. modati et in quovis genere pra:ftantiffimi, qU» ceteros ejus. 1/8 ejusdem generis inateria: ubertate, traflationis ordine et ftyli bonitate fuperant, 2. Legendi primum faciles et minores, in quib(is difciplina aliqua accurate , ordine et breviter traditur; deinde ad majores et difnciliores atque ad illos transeun- dnsn, qui fjpecialia ejus dočlrina: eapita latius deducunt et illuftrant, g. In omni vero genere opera danda, ut multutn potius quam multa legamus, atque cavendum eft, ne il¬ los libros optimos judicemus, qui populari farna , aut diarlo/um laudibus celebrantur, qus res maxime inge- niorum cultmn et fcientiarmn prpgreffum retardat, 4» Cum omnitcmpore, et noftra etiam State maxi- me fcriptores invaluerunt , qui ingenio fcientiaque fua abuterentur ad moralitatis et religionis fundamenta du- biis et fallaciis vexanda, atque in fufpicionem et invi- diam vocanda, ejusmodi fčriptorum leftio fugienda eft omnibus, qui ingenium voluntatemque non babcnt prin- cipiis contra errores et vitia fatis confirmatam, quorum- que officium non efl errores illos rcfellere, IH.) Q.ua ratione legendum ? 343* i« ©.ui non temporis fallendi, fed ingcnii erudiendi, et cognitionis perfieienda: caufa legit, ante om- nia fcriptoris conlilium, ingenimn et moreš norit, a prs- judiis liber line ira et ftudio leftionem inftituat, et in ea ita verfetur, ut ad fequentia non progrediatur nili bene intellcčlis antecedentibus , ut quodvis libri caput, mo- memumque paulum fubliftens conlideret et examinet, ec linita libri kčlione eum denuo uno tenore perlegat, ar- qpe ita touun fcriptoris fyftema perfcrutetur et perfpiciat. 2 , 173 2 . Cum cupiditas aliis fuas opiniofies perfuadendi fit valde fagax, et eas ita adornare et exornare folcat , ut incauti lcčlores facile irretiantur, neceffe fatpe cft, ut detra£fa omili verborum pornpa et fuco veritatem nu- dain fpe&einus, atquc circumciffa orani verborum ambs- ge et fallacia in breve et logice difpofitum compendium redigainus , et ita argumenti indolem , atque judicio* rum et ratiocinationum vitri, nexum et pondus uno quafi obtutu pervideamus. 3 . In libris lnfloricis narrationes a declamationibus et argumentntionibus, i. e. fačta a judiciis, qui auflor interponit, et a concluiionibus quas ducit accurate diftin- guenda, quibusque qu£ narrat internis et externis cre- dibilitatis fundamentis fuffulta fint difpieiendum ; in li* bris autem dogmaticis , in quibus dogmata cntn fuis prin- cipiis et conlečlariis pertra&antur, videndum, an propria qus auilor tradit et tuetur placita, ea figniScatu et arn- bitu quo adhibentur, ex prjncipiis qua fubilruuntur con- clufa fint, atque concludi podim; in alienis vero qute auetor damnat placitis pcrpendendum, an is omnia eo, quo ab adverfariis dcfiniuntur, et confirniantur modo proponat, Ubique vero fallaciis quibus vel confilio vel negligentia et levitate addučli fucum fibi aliisque faciunt fcriptores fedula cautio, et feverura exaraen opponcn- dum. 4« Denique cum nemo omnia, qu$ jam legit et in- tellexit, ita continuo meinorite ope pratfto habere queat, Ut quoties interefl eorum meminiffe et ufum facere poflir, plurimura: certe futurorum magiftrorum et auGormn confiliis proderit, quae notatu digna funt in adver/aria referre, atque futuris ufibus feponere. Optima excerpen- di aut potius enotaijdi metkodus videtur, quat nimis ope- A 7+ operofa noti cilj et notata qu®renti'facilc offert, Q.uare notatu digna loca, librorutn nomine ct paginarum numero citato, in vacuis, qu® fyftematts alicujus paginis interpol* lat* funt, chartis commemoranda funt, ARTICULUS TERTIUS. De eognitione veri per eruditam inftitutionem et collocutionem. §. 344, Multum omnino non modo ad cognitio- netn acquircndam, augendam et corrigendatn, verum etiam ad fngenium excitandum , excolendum et exerccn- dum conferrc polTunt inftiturio oralis et difputatio, five coratn five fcriptis htec fiat ; quibus tameti fcopis ut in- ferviant, ad intelieclus et veritatis leges faeiic eruendas inftitui debelit. I.. De erudita alios docendi ratione. 5. 345. Inflitmio (eu doEirma in vila et conti- nua oratione pofita eft, eo tendente, ut veritatum certi generis cognitio perfpicua , folida et fyftematica in alio- rmn menre nafcatur. Via ratioque, qua hoc negotiuin a docente jieragitur , j netbodus docendi, fcientia vero et fa- cnltas in certo .cognitionum genere methodum docendi cum materi® , tum discentibus maxime idoneam escogi- tandi et adbibendi, ars et donum docendi dicitur. Ek quo facile inrel! igitur, inftitutionem, 5 qua; viva voce fic ad masimum compendium pertinere., et prsedpuum ad- ipiniculum in fcientiis addiscendis s:Te, *.) J 75 J.) Leges do cen d i, §. 346, Inflitutionis feu dodrina: qu* viv* voce fir, hs debent efle dotes, ut fit: 1. Ferfpicna et ad inielligenditm fatis accommodata, qus primaria doiirins virtus a delectu notaruin fufficien- tium , vocabulorum aptiffimorura, arque exemplorura fa- miliarium et utiliutn dependet. 2. Solida et ordinata feu fyflematica; foliditas et ordo dodrins tuni locum babet, cum dccreta qutevis, qus per (e n on patent, ex fuis principiis aperto nexu deducuntur, omniaque ejus capita aptis et accommbdatis locis difponunrur. 3. Promta, -parata et ahfoluta feu plena ; qus doc- trins virtutes (pendent a cnncinno et facili docentis dis- curfu, conjunflo cum fidueia nata ex confcienria fcietitise, atque a fcientis, qus traditur , et fingulorutn ejus capi- tuni ad fines fuos obtinendos fufficientia, IF) Requifita bonce docendi metbodi, §. 347. Inftitutionis bonitas maxime ah ea, quam magifter in docendo (equifur, metbodo pendet. Bou® tnethodi requifita generalia funt , ut finculi coneeptus iint perfpicui et veri in fuo genere, deir.de ur fingula. decreta fint oinni amhiguitate libera, adeoque fix| et in luo genere fblida, denique ut majora et minora doflrirte capita ea ferie et continuatione uti partes corporis or* ganici fe excipiant, ut alterurti ex akero proxime tiexum efle Cernatur, Scienti® qosedain etiam ita tradi aut certe repeti poflunc, ut magifter et auditor akernatim interrogeiit, . p.r- ty6 percontentur et refpondeant, adeoque colloquantur, quod quidam falfo methodum focraticam appellant, Celebcr- rimce illius focraticae methodi fumma in eo polira eft, ut magifter apte et definite interrogando auditorem fuum a nonnullis, quas jam latis comperra et perfpeda mente tenet, eo dirigat, ut hic ex iis cetera, quas nonduin cognita habet, tnagiftro rede percontanre et quafi obfte- tricante ipfe eruat etcolligat; ipfius vero focraricae artis vis et nervus prsecipuus in eo pofitus eft , ut inagifter ea, qua jam auditor potitur, cognitione vera nixus tara definite et contitiue quxrat, ut non nifi una ct quidem vera et qusfita refponfio immediate vel mediate, diredc vel indirede dari poffit et debeat. ©.uare focratica methodus poflular, ut magifter om- nem facultatis cogitandi potentiam et hiftoriam, adeoqus omnem ejus cum anatomiam tum phjrfiologiain, et quafi mechanismum perfpedum et familiarem habeat. Is tan- tum, qui bujus rei fcientia et habitu potitur, fcire poteft, e quibus datis, et qua ratione evolvendis aut conjungen- dis certa qusfita erui poffint ; quidquid ex communi experientia et vulgari cognitione ope piincipiorum intel- ligentis communis erui nequit, focratica ratione tradari non debet. Haec methodus anaiytica Teu inveniendi me¬ thodus eft, quia a rebus in faflo vel confcientias, vel ex- perientis, vel communis intelligentiae pofitis ad principia intellcdus et rationis afcendir, III.) Praecepta difčendi, §. 348* Sed fi etiam fcientiarum profefiores res fuas exquifite penitusque intelligant, docendiijue dote in- Studi, cogitaca lua perfpicue expromanc, li oinnia, quae ua- v; tradunt, acri magnoque judicio ab ekmentis ct funda. rnentis repetant, do ditionein, tollendi. Cui sonfilio nihil profuit Rajmundi Lullii ars magna, effecit tainen , ut logica fciiolafticse corruprio magis illucelčeret et reprehendcretur. Primi logica: emendatores erant, Laurentius Valla , Rudolphus Agricola, Erasmus Rotterdamus, Jacobus Faber, Marius Nizolius, Philippus Melanchton, Ludovicus Vives. Oin- nes fuperavit Petrus Ramus, Ariftoteli non vero, fed ara- bico et Ičholaftico infenfiffimus, qui dialefticam ex fcho* Ise barbarie et obfcuritate ad vita popularitatem et an* tiquitatis elegantiam revocare conatus eft. De fcriptis eorumque editionibus, hue pcrtinenttbus coram, 2 .) Felieiores logica emendanda conatus facnlis ij. 18, 19. /alti, Glui feliciorem logicte emendaLioni operam impen, debant hoc tetnpore, partim Angli et Galli, partim ltali et Germani lunt. N Inter i86 Iflter Anglos Iioc tempore de logica bene merue- runr, Ssc. 17. Bačo Verulamius, Hobbefius, Loskius, Steč, lg. Watt et Dunkan. De horum auctorum operi- bus, editionibus et veriionibus coram, lnter Gallos Ssc. 17 Gaffendi, • des Cartes, Malebranche, horumque fe- quaces, inter quos prscipui funt Claubergius, le Grand, A'i&or del’ art de penfer, Duhamel, Ssc. 18. Buffier, Croufaz, Purchotius, Cochef‘, Felice, Condillac, De variis horum operibus iftorumque editionibus et verfioni* bus coram. Inter Italos Stre, 18. Facciolati, Fortunatus de Bri- xia, Gualbertus de Soria, Antonius Genuenfis, Francet co Soave, Capocafale. De horum operibus, partim Ia- tine, partim italice feriptis et editionibus coram. Inter Gennanos Stre, 17« E. W. Tfchirnhaufen, Weigel, Ch. Thomafius, Leibnitius, Rudiger, Reufčh, Mufchenbroeck, S’Gravefande, Heineccius , Daries, Hollmannus, Cru« fius, Wolfius, Baumeifterus, Baumgarten , G. F. Meier, Scharfferus, Dalhamus, Bafledow, Lambert, Reimarus , Mako, Storchenauius, Fcder, Ulrich, Schutz, Roefler, Flatner, Steinbart, Schulz, Jacob, Kiefevvetter, Buhle, Schmid, Reufs , Beck, Kant, Tieftrunk, Metz. De horum variis operibus latine et germanicc feriptis coram. —rirOT? TiOf CTi—m m. Er- E r r a t a, •fij fi i '/i|;, '* .pifc' m ; . . ■ • . ' : , ; * * ■ ■ 4 : M m Md-.i' * ■ ■ mišM ■■ , . U' v> tijfr. ’ jw -’i - m? - ihm 'l&MSnvt fr ■':&&:->■£■%*■:. .v' ■> u • .«J> >v<* '? v * r*r w . .'V:\\ ' • • i* ■'•.•/ i . f /r , ...... ' '-V.-. "V/ ' u -... < ‘ . .•■:■: ■■ ■■'•■. • - ■ ., r .. It' .jTv'- raaftSt «8ŠS3i ■fv<' j ■ v* ';: *.v; , '¥■■: rt ■ • .»rf V' ‘i 4'«') •• • '■ mnioni •> .t" 14)'* V' »• . ' V >' i; -,. - ■,. . fei : •/'; V. ♦ C i " -/A..'-, ' 0 ^: ■■ -n ; t ■ . ^ : :* <* sSS9fc*A s^efeu . •• r ;. • , • . - .' ' '^vl: ., .: '• i' ■ ■ mššš SER