UDK 811.163.41'35:003.083 Sanja Šubarić Filološki fakultet, Nikšić, Crna Gora sanjas@t-com.me STATUS SKRAĆENICA – U ISTORIJSKOJ I SAVREMENOJ PERSPEKTIVI U radu ćemo predstaviti i komentarisati status skraćenica u normativnoj literaturi srpskog i crnogorskog jezika, ali i dati osvrt na njihovu poziciju određenu normom nekadašnjeg srp- skohrvatskog jezika. Iniciraćemo pitanja koja se tiču »pravopisne relevantnosti«, međuodnosa pravopisne i gramatičke norme, uloge tradicije u pozicioniranju određenih skraćeničkih formi, i pokušati da konkretnim zapažanjima doprinesemo prevazilaženju postojećih nejasnoća i uo- čenih nedosljednosti. Ključne riječi: skraćenice, opšte skraćenice, oznake mjernih jedinica, akronimi (verzalni i verbalizovani), pravopis, gramatika, norma This article presents and comments on the status of abbreviations in normative literature for Serbian and Montenegrin, and it offers an overview of their position defined by the norms of the former Serbo-Croatian language. Questions are raised related to “orthographic relevance”, the interrelationship between the norms of orthography and grammar, and the role of tradition in positioning certain abbreviations. An effort is also made to contribute to overcoming existing ambiguities and inconsistencies through concrete observations. Keywords: abbreviations, common abbreviations, codes for units of measurement, acronyms (capitalized and verbalized), spelling, grammar, norm 0 Poseban vid ekonomije jezičkog izraza predstavlja skraćivanje riječi, ustaljenih izraza i višečlanih naziva – kako prilikom pisanja, tako i u njegovoj usmenoj for- mi. Obrasce skraćivanja određuje ortografska norma, a status skraćenica višečlanih naziva, kao morfoloških i tvorbenih kategorija, u domenu je i jezičke norme. Ipak, svakodnevni jezički izraz suočava nas sa nedorečenošću datih pravila i dilemama koje ne razrješavaju konkretni pravopisni i jezički priručnici. Ovom prilikom daćemo isto- rijski osvrt na pravopisni status skraćenica, predstaviti gramatički tretman akronima, suočiti se sa konkretnim zapažanjima i pitanjima, te na taj način skrenuti pažnju na preispitivanje mogućnosti eventualnog poboljšanja norme. Minuciozan pristup od- ređenim dijelovima norme usmjeren je iskustvom višegodišnjeg rada sa studentima na predmetima Savremeni srpski jezik (standardizacija i pravopis) i Savremeni crnogor- ski jezik (standardizacija i pravopis) na Filozofskom odnosno Filološkom fakultetu u Nikšiću. 1 Povodom činjenice da je redaktorska grupa u Predgovoru Pravopisa srpskoga jezika Matice srpske iz 2010. istakla da je taj pravopis pretrpio znatne izmjene i dopu- ne u odnosu na izdanje iz 1993. g. (i ponovljena izdanja iz 1994. i 2002) i da se umno- Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij264 gome »vratio belićevskoj tradiciji«, podsjećamo da A. Belić u svojim pravopisima nije tretirao skraćenice kao zasebno pitanje. U njegovom Pravopisu srpskohrvatskog književnog jezika iz 1923. skraćenice nisu izdvojene u poseban odjeljak; tačnije, u od- jeljku XIX – Interpunkcija, O ostalim znacima, skraćenice d-r i g-đa navode se samo kao ilustracija za upotrebu »vezice (crtice)« prilikom skraćivanja (Belić 1999a: 77). Skraćenice nisu zastupljene kao posebna cjelina ni u Belićevom Pravopisu iz 1930. odnosno 1934.1 Ipak, u poglavlju XVIII, naslovljenom Drugi znaci, posvećene su im dvije tačke (235 i 238), bez uopštavanja odnosno konkretizovanja pravila; prvom tač- kom izdvojene su svega tri skraćenice: g. (gospodin), d-r (doktor) i g-đa (gospođa), a saglasno Pravopisnom uputstvu Ministarstva prosvete iz 1929, konstatovano je »da su u običaj ušli i drugi načini skraćivanja: dr., gđa i sl.«; tačka 238 sadrži nekoliko »primjera najobičnijih skraćenica« (25 kg – 25 kilograma, tj. – to jest; s. r. – svojom rukom ...), opet bez komentara predstavljenih obrazaca skraćivanja; u nastavku iste tačke uopštava se pravilo koje podrazumijeva skraćeničke verzalne forme tipa S. K. A. – Srpska kraljevska akademija, ali i S. K. Akademija (Belić 1934: 93, 94). Priređivači Belićevih Izabrana dela 11/1 konstatuju da su pravopisima iz 1930. i 1934. prihvaće- na oba tipa skraćenica g-đa i gđa, d-r i dr, ali da se u njima ne pominje mogućnost pisanja skraćenice dr velikim slovima »(kako je bilo dato u Uputstvu)« (Belić 1999a: 482).2 Evidentno je da su priređivači napravili propust i da nisu uočili da je Belić, u skladu sa Uputstvom Ministarstva prosvete, zapravo predvidio i treću mogućnost – spojeno pisanje konkretnih skraćenica sa tačkom (dr.). I u Pravopisu iz 1950. Belić skraćenice tretira uglavnom na isti način. Opet su se našle u poglavlju XVIII – Drugi znaci, s tim što je sadržaj raspoređen u tri tačke (241, 244 i 245), uz uočljiv propust tehničke prirode. U ovom izdanju, najprije je u tački 241 naglašena grafijska trojnost d-r3, dr. i dr; g-đa, gđa. i gđa, da bi se u tački 244 predviđena trojnost svela na dvoj- nost: »d-r ili dr (doktor)«. U tački 244 među primjerima »najobičnijih skraćenica« kao novi našli su se i predlozi – napr. (na primjer), t. zv. (takozvani), sv. (sveti)... Primjeri skraćivanja višečlanih naziva u tački 245 dopunjeni su i aktuelizovani u skladu sa ondašnjim društveno-istorijskim kontekstom: SAN ili S. A. Nauka – Srpska akademija nauka, NOP – Narodnooslobodilački pokret, FNRJ – Federativna Narodna Republika Jugoslavija... Interesantno je da su u Napomenama uz ovaj pravopis priređivači po- vodom skraćenica dali identičan komentar onom iz Napomena koje prate Pravopis iz 1930. odnosno 1934 (Belić 1999b: 934). 1 Pravopis iz 1934. je »gotovo u potpunsti isti sa pravopisom iz 1930. godine. Na njegovoj naslovnoj strani piše ̓ treće, popravljeno izdanje’, ali su ̓ popravke’ samo u izvesnom osavremenjivanju terminologije, ili u njenom usklađivanju prema Gramatičkoj terminologiji iz 1932, i u izvesnim, dosta retkim, dodatnim obrazloženjima« (Belić 1999a: 481). 2 Činjenica je međutim da se u Pravopisnom uputstvu iz 1929. pisanje skraćenice dr velikim slovima i ne pominje u tačkama koje se odnose na skraćenice (XVI Drugi znaci, tačke 140, 143), ali je moguće da je ta varijanta pisanja implicirana iz tačke 14, prema kojoj riječi iz počasti upotrebljene u neposrednom obraćanju, kao i titule, treba pisati velikim početnim slovima: Kralju, Gospodine Ministre ... (upor. Belić 1999a: 217, 201). 3 U tekstu Pravopisa umjesto d-r stoji dr, ali je iz nastavka sadržaja jasno da je crtica izostavljena omaškom. Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 265 2 Dajemo osvrt i na normu koju je predviđao Pravopis srpskohrvatskog jezika Matice srpske i Matice hrvatske iz 19604. Iz današnje perspektive lako su uočljive njene metodološke, sadržajne i terminološke manjkavosti. Primarnom klasifikacijom u tom pravopisu izdvojene su dvije grupe skraćenica: 1. skraćenice koje predstavljaju skraćene dijelove pojedinih riječi ili skupova riječi i 2. skraćenice sastavljene od po- četnih slova ili slogova složenih naziva, uz komentar da se prve izgovaraju »kao i da nisu skraćene«, a druge obično »onako kako su napisane (Nama = Narodni magazin), ili po nazivu slova (CK= Centralni komitet, čitaj: Ceka)« (ipak, drugi dio komentara u nastavku će biti opovrgnut tačkom 229 a), koja predviđa da se skraćenice tipa CK, SKJ, AFŽ, SKG, VPŠ, UN ..., izgovaraju kao da su napisani njihovi potpuni dijelovi?). U prvoj grupi skraćenica normom je dalje predviđena razlika između onih koje se pišu sa tačkom i onih koje se pišu bez tačke. Za one kod kojih se skraćivanje obilježava tačkom izdvojena su i ilustrovana četiri obrasca skraćivanja – riječ se svodi na 1. početno slovo (t.), 2. početne suglasnike do prvog samoglasnika (br.), 3. prvi slog sa suglasnicima do drugog samoglasnika (gimn.), 4. prva dva sloga sa suglasnicima do trećeg samoglasnika (imperf.). Unutar prve grupe prepoznate su, ali ne i jasno izdiferencirane sažete skraćenice nastale od pojedinih riječi i sažete skraćenice nastale od višečlanih izraza. Zapravo, u tački 227 a) zajedničkim komentarom (»Izuzetno se pišu zajedno prva slova ovih skraćenica«) objedinjene su skraćenice: tj. (to jest), itd. (i tako dalje), sh. (srpskohrvatski) i hs. (hrvatskosrpski), iako bi logičnije bilo da su posljednje dvije pridružene sažetim skraćenicama iz tačke 227 e) – rkt. (rimokatolički), pf. (perfektivni), impf. (imperfektivni) i stsl. (staroslovenski). Primjenljivost obrasca kojim se riječ svodi na početno slovo odnosno izraz na početna slova, ilustrovana je i uobičajenim primjerima iz latinskog jezika n. (neutrum), o. c. (opus citatum), L. S. (locus sigilli). Manjak sistematičnosti ogleda se i u činjenici da su oznake mjernih jedinica (koje se pišu malim slovima), simboli hemijskih elemenata, oznake šahovskih figura, skraćenice jednočlanih naziva određenih časopisa, sažete skraćenice tipa dr (doktor), gđa (gospođa), zatim don (dominus) i fra (fratar), objedinjene kao grafijske forme koje se pišu bez tačke. Evidentno je da u ovoj grupi svoje mjesto nisu našli primjeri oznaka međunarodnih mjernih jedinica koje su tradicionalno uobličene velikim slovoma i izvornom latiničnom grafijom (W, J, F ...). Među skraćenicama sastavljenim od početnih slova višečlanog naziva, izdvoje- ne su tri podgrupe: 1. nepromjenljive skraćenice (SK), 2. katkad promjenljive (NOB – NOB-a) i 3. one koje imaju status promjenljivih riječi sa svojim rodom, brojem, akcentom i padežnim nastavcima (Avnoj – Avnoja). Kriterijum ovakve kategorizacije normom nije identifikovan – norma je svedena na karakteristične primjere onog vre- mena i samo predočava obrasce skraćivanja. Kao što smo već naveli, u ovom dijelu norme čitalac se suočava sa stavom da nepromjenljive skraćenice višečlanih naziva koje se pišu velikim slovima i bez tačaka, treba izgovarati (prema formulaciji i datim 4 Ovaj pravopis rezultat je šestogodišnjeg rada jedanaestočalane pravopisne komisije (1954–1960), koja je formirana Novosadskim književnim dogovorom; bez obzira na brojne manjkavosti, nikad nije štam- pano izmijenjeno ili dopunjeno izdanje – sva njegova izdanja do posljednje decenije XX vijeka bila su fototipska. Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij266 primjerima uvijek?) kao da su napisani puni nazivi (CK, NJ, JAZU, UN ...), iako je u uvodnom dijelu konstatovano da se obično izgovaraju po nazivu slova (CK – »čitaj Ceka«). Otuda i stav da je nepromjenljivost ove vrste skraćenica svojstvena samo pisanom izrazu? S obzirom na početnu kategorizaciju skraćenica višečlanih naziva i date ilustracije, nije izvjesno ni da li su skraćenice NOB (Narodnooslobodilačka borba), SSSR (Savez Socijalističkih Sovjetskih Republika), SOŠ (Sanitetska oficirska škola) i GNO (Gradski narodni odbor), imale status promjenljivih ili pak promjenlji- vih i nepromjenljivih (nepromjenljivost nije ilustrovana). Naime, utisak je da prilog »katkad« u identifikaciji ove grupe skraćenica pravi zabunu. Da li konkretna leksema svojim sadržajem (ponekad, poneki put, s vremena na vrijeme) označava povremenu promjenljivost nepromjenljivih skraćenica, ili se pak njome htjelo ukazati na spora- dične, usamljene, pojedinačne pojave/primjere promjenljivih skraćenica? U prvom slučaju opravdanije je bilo unutar prve grupe govoriti o nepromjenljivim skraćenica- ma od kojih samo neke pokazuju i promjenljivost, ili pak drugu grupu identifikovati kao skraćenice koje mogu biti i promjenljive i nepromjenljive.5 Ukoliko se ipak mis- lilo na sporadičnost i pojedinačnost primjera promjenljivih skraćenica, njihovo od- ređenje nepotrebno je opterećeno prilogom »katkad« – jednostavno, trebalo ih je pre- poznati kao promjenljive (rijetke/malobrojne?). Verbalizovane skraćenice višečlanih naziva ilustrovane su sa desetak izolovanih primjera (Avnoj, Nin, Tanjug ...) i tri-četiti kontekstualizovana primjera, uz nedvosmislen komentar da je za neke od njih karak- terističana i forma koja podrazumijeva pisanje velikih slova i odvajanje padežnog nastavka crticom (... AVNOJ-a ..., ... u NIN-u ...). Upravo ove posljednje ilustracije doprinose prethodno iznijetoj pretpostavci o opravdanosti samostalnog pozicioniranja promjenljivih skraćenica – naspram kategorije nepromjenljivih. Što se tiče upotrebe stranih skraćenica, ona je kratkim komentarom svedena na verbalizovane forme od- ređene izgovorom: Uneskova pomoć, od Unicefa ... 3 U Savremenom srpskohrvatskom jeziku I M. Stevanovića, skraćenice koje nasta- ju »stapanjem skraćenih delova pojedinih naziva ili drugih izraza od više reči« nisu prepoznate kao morfološki oblici u dijelu posvećenom morfologiji, ali su kao vrsta složenica izdvojene u posebno poglavlje – Složene skraćenice (Stevanović I: 451–52). Razvrstane su u dvije grupe: jednu grupu čine one koje se ponašaju kao obične riječi (Tanjug, Nolit, Unesko ...), a drugu grupu čine »skraćenice-etikete«, koje se zbog suglasničke strukture (?) upotrebljavaju samo u pisanju (SKJ, LMS, SKZ, SFRJ ...). Saglasno danas uobičajenoj terminologiji, opravdano je reći da su razvrstane kao ver- balizovane i verzalne skraćenice. Stevanović je konstatovao i ilustrovao da je rod skraćenica prve grupe određen njihovim oblikom (a ne rodom punog naziva): one koje se završavaju suglasnikom muškog su roda, a one koje se završavaju vokalom -a ima- 5 U prilog ovakvom tumačenju ide i činjenica da su i kasniji pravopisni i jezički priručnici srpskog jezi- ka skarćenicu NOB predstavljali kao promjenljivu i nepromjenljivu (Pešikan i dr. 1994: 299; Klajn 2009: 170), iako se jezičkom praksom dominantno preferira(la) promjenljiva forma. I u aktuelnoj Normativnoj gramatici ova skraćenica izdvojena je kao jedna od onih koja se može koristiti kao nepromjenljiva (tada ima neskraćeni izgovor) i kao promjenljiva (tada se čita spelovanjem prema abecednim nazivima slova – u en-o-beu) (Piper, Klajn 2013: 66). Međutim, prema Pravopisu (2014) ima samo promjenljivu formu, sa izgovorom en-o-be. Interesantno je da norma ne predviđa ʼsliveno’ čitanje, uobičajeno u praksi. Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 267 ju promjenu »drugih imenica ženskog roda na a«. Iako je druga grupa skraćenica objedinjena komentarom koji ističe njihovu suglasničku strukturu, u autorovom iz- boru primjera verzalnih skraćenica našao se i akronim suglasnićko-samoglasničkog sastava: RJA (Rad Jugoslovenske akademije). Njegova zastupljenost ipak ne umanju- je utisak da su datom klasifikacijom zapostavljene skraćenice koje se tradicionalno uobličavaju u formi verzalnih suglasničko-samoglasničkih spojeva (tipa: JAZU, SOŠ, SAD, JAT, VMA, NIN ...). Zanimljivo je i to što je Stevanović sve verzalne skraćenice sveo na »pismene etikete za dotične pojmove«. Pošto za njega to »nikako nisu reči«, on ne uzima u obzir činjenicu da su pojedini verzalni akronimi u pisanom izrazu (saglasno normi Pravopisa srpskohrvatskog jezika, 1960) bili ustaljeni kao oblici sa deklinacijom (NOB-u, SSSR-u ...) – zapravo, Stevanović isključuje mogućnost dekli- niranja verzalnih skraćenica. Verbalizaciju verzalnih akronima (samo prema izgovoru latiničnih slova) predstavio je kao ograničenu pojavu, ilustrujući je i formama čija je upotreba iz više razloga upitna: Eseseser – prema SSSR (i oblik dobijen haplologijom: Eseser), Vepeše – prema VPŠ, Ceka – prema CK... Posljednji primjer izdvojen je kao nepromjenljiva forma i tako je, suprotno pravopisnoj normi i praksi pisane riječi, ver- balizacija svedena na grafijsku odnosno vizuelnu ravan. Predstavljene činjenice pokazuju da gramatička norma srpskohrvatskog jezika, koju je Stevanović uobličio na osnovu primjera preuzetih iz književnih djela XIX i XX vijeka, rjeđe i primjera iz dnevne štampe i svakodnevnog govornog jezika svoga vremena (vid. Stevanović 1981: 3), nije podr(a)žavala status akronima određen ono- vremenom pravopisnom normom. 4 Iako Pravopis srpskoga jezika (Matica srpska, 1993, 1994, 2002, 2010, 2011. i 2014)6 i tretmanom skraćenica, u principu, pokazuje kontinuitet u odnosu na normu Pravopisa srpskohrvatskog jezika (Matica srpska – Matica hrvatska, 1960), norma je u tom dijelu značajno dopunjena i saglasno vremenu inovirana. U aktuelnom Pravopisu srpskoga jezika Matice srpske (Pešikan i dr.: 2014) skraćenicama je posvećeno VII poglavlje – tačke od 178. do 184. Prvom rečenicom konkretnog teksta neprecizno se konstatuje da se radi uštede u prostoru i vremenu prilikom pisanja odnosno go- vora, »pribjegava skraćivanju riječi, izuzetno i ustaljenih izraza« i tako zanemaruje uobičajeno skraćivanje višečlanih naziva (upor. Pešikan i dr. 1994: 296). U uvodnom dijelu suočavamo se sa još jednom konstatacijom koja, prema našem čitanju, jeste diskutabilna – naime, od oznaka međunarodnih mjernih jedinica i internacionalnih skraćenica opšteg značenja, koje se po pravilu preuzimaju u neizmijenjenom obliku, izuzete su dr i inž., kao skraćenice koje imaju široku upotrebu i koje su »odranije 6 Srpski jezik je u posljednjoj deceniji XX i prvim decenijama XXI vijeka dobio brojne i, po kvalitetu i namjeni, različite pravopisne priručnike (vid. Brborić 2008: 52, fusnota 13), a Pravopisom srpskoga jezika Matice srpske iz 1993, nakon gotovo jednovjekovnog srpskohrvatskog jezičkog i pravopisnog zajedništva, otpočeo je novi period srpske ortografije. Taj pravopis imao je dva ponovljena izdanja – iz 1994. i 2002, a 2010. priređeno je i njegovo znatno izmijenjeno i dopunjeno izdanje; drugo izdanje Pravopisa iz 2010. štampano je 2011, bez izmjena u dijelu norme (ispravljene su štamparske greške i propusti u dijelu Rečni- ka), a treće izdanje istog pravopisa objavljeno je 2014. i u njemu je jedina izmjena u odnosu na izdanje iz 2011. g. »razdvajanje ćiriličnih azbučnih i latiničnih abecednih tablica u poglavlju o pismu« – ne računajući ispravke rijetkih slovnih ili tehničkih grešaka (Pešikan i dr. 2014: 8). Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij268 primljene«? Dakle, moglo bi se zaključiti da se izdvojene skraćenice tretiraju kao internacionalne skraćenice opšteg značenja, koje se bilježe u adaptiranoj formi? Bez obzira na takvo uvodno predstavljanje, konkretne skraćenice u nastavku našle su se u grupi opštih (domaćih) skraćenica – dr, kao sažeta, a inž., kao početna. U uvodnom dijelu, s obzirom na postanak i način skraćivanja, prepoznate su četiri grupe skraćeni- ca: 1. opšte (domaće), 2. mjerne i opšte međunarodne, 3. verzalne i 4. verbalizovane, a nagoviještena je i razlika između slobodnog i programiranog skraćivanja. Druga gru- pa je u nastavku djelimično preimenovana i tumačena kao grupa – internacionalnih i prilagođenih opštih i mjernih skarćenica. 4.1 U grupi opštih (domaćih) skraćenica izdvojene su dvije podgrupe – početne i sažete (tačka 179). Početne, koje predstavljaju uži ili širi početak riječi, prema obrascu skraćivanja razvrstane su u pet vrsta – one koje se svode na: 1. početno slovo (r. – razred, t. g. – tekuće godine); 2. početnu grupu suglasnika (br. – broj, čl. – član); 3. početnu grupu do drugog samoglasnika (ul. – ulica, inž. – inženjer); 4. početnu grupu do trećeg, rijetko i do četvrtog samoglasnika (neob. – neobično, arheol. – arhelogija/ arheološki)7; 5. dio riječi do sufiksa (polj. – poljski, rus. – ruski). Prema primjerima koji ilustruju peti obrazac skraćivanja, opravdano je bilo taj obrazac formulacijom vezati za dvosložne pridjeve na -ski, kako je to urađeno u izdanju iz 1994. Sažete skraćenice, koje nastaju svođenjem riječi ili izraza na početno slovo / početna slova, ili na početnu grupu slova i karakteristična slova, opet prema obrascu skraćivanja, grupisane su u četiri vrste: 1. prve su prepoznate kao one koje imaju prvo i posljednje slovo i pišu se bez tačke – iako je na osnovu ilustracija jasno da je riječ o obrascu koji podrazumijeva i sažimanje početnog slova i posljednjeg sloga odnosno početnog slova i dva posljednja sloga (dr, mr, gđa, gđica); 2. drugu vrstu predstavljaju sažete skraćenice koje se pišu sa tačkom a koje sadrže početno slovo / početna slova i karakteristično slovo / karakteristična slova ostatka riječi (tzv. – takozvani, impf. – imperfekat/imperfektivni, ie. – indoevropski). 3. treću vrstu čini svega nekoliko skraćenica (zapravo četiri) od višečlanih naziva koje se pišu sa tačkom: itd. (i tako dalje), tj. (to jest), npr. (na primjer), kao i bb. (bez broja) – pored prihvaćenog b. b.; 4. četvrta vrsta, i prema formulaciji i prema ilustraciji, svedena je na jednu skraćenicu koja se piše sa tačkom: gg. (gospoda); kako je u ovom slučaju u funkciji množinskog značenja primijenjen obrazac udvajanja početnog slova – a ne svođenja riječi/izraza na određena slova – pitanje je koliko je opravdano ovaj tip skraćenice tretirati kao vid sažetih skraćenica. 4.2 Drugu od četiri osnovne grupe skraćenica u Pravopisu srpskoga jezika (2014) predstavljaju internacionalne i prilagođene opšte i mjerne skraćenice. Prema datom tumačenju (tačka 180) jasno je da se pridjev ʼopšte’ iz njihovog naziva odnosi uglav- nom na skraćenice uobičajenih latinskih izraza (a. a. – ad acta, o. c. – opus citatum, P. S. – post scriptim ...), da su mjerne skraćenice odnosno skraćenice fizičkih veličina zasnovane na međunarodnim terminima i simbolima (W – vat, m – metar ...), da su i 7 S obzirom na konkretizaciju prvog i drugog obrasca, u ovom i prethodnom slučaju sintagmu »počet- nu grupu« trebalo bi dopunom konkretizovati – »početnu grupu slova«. Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 269 jedne i druge internacionalno uobličene latiničnom grafijom,8 a da samo pojedine od njih imaju i ʼprilagođenu’ formu pisanja. Oznake mjernih jedinica i fizičkih veličina izvedene od imena osoba, saglasno međunarodnim uzusima, pišu se velikim slovima i imaju isključivo izvorni latinični lik (F, C, T ...). Prilagođene forme podrazumijevaju transliteraciju latiničnih slova u ćirilicu i normirane su u slučaju mjernih oznaka koje se pišu malim slovima (kg – кг, dl – дл ...), kao i slučaju ograničenog broja skraće- nica ustaljenih latinskih izraza (post scriptum: P. S. – П. С. / ПС, nota bene: N. B. / NB – Н. Б. / НБ). Sasvim rijetko prilagođavanje podrazumijeva i prevođenje (h – ч. ili ч (čas) / с. (sat); kWh – квч. ili квч (kilovat-čas);9 L. S. – losus sigilli – М. П. ili МП – mjesto pečata). Ono što je novina u aktuelnom Pravopisu (2014) u odnosu na prethodna izdanja (1993, 1994, 2002) jeste dio norme koji eksplicitno predviđa da se ćirilične varijante mjernih jedinica uobličene malim slovima – tipa г, кг, м, км, цм ..., u tekstovima opšte namjene, mogu pisati i sa tačkom.10 Upravo zbog te činjenice norma predočena tačkom 180 (v. i tačku 146 a.) zahtijeva poseban komentar. Naime, upotreba Međunarodnog sistema jedinica (SI – prema franc. Système international d’unités), kao najrasprostranjenijeg sistema mjernih jedinica i gotovo univerzalnog sredstva u sferi nauke, u većini država zakonom je regulisana. Prema tom sistemu svaka mjerna jedinica ima puno ime i jednu oznaku. Definisanje i konkretizacija modela njihovog obilježavanja primarno je u sferi određenih struka, a dosljednost i preciznost bilježenja regulisana je i zakonskim propisima. Dakle, obilježavanje mjer- nih jedinica i fizičkih veličina nije pravopisno pitanje, već dio zakonske norme koja se interpretira pravopisnim priručnikom, uglavnom uopšteno.11 Međutim, procjena potrebe prilagođavanja i eventualno prilagođavanje stručnog i zakonski propisanog načina obilježavanja mjernih jedinica i fizičkih veličina tekstovima opšte namjene, u domenu je ortografije. Pritom, treba imati u vidu da takva vrsta pravopisnog konfor- mizma ne ide u prilog stručnom i zakonskom standardu, a izvjesno je i da ne doprinosi stabilnosti pisanog izraza. Tako na primjer u Pravopisu srpskoga jezika (2014) mjerna jedinica litar predstavljena je jednom zakonskom oznakom12 – l, i dvjema ortograf- skim, tj. prilagođenim varijantama – л i л.; izostavljena je njena druga, ravnopravna, 8 U skladu sa međunarodnom praksom i međunarodnim propisima oznake mjernih jedinica i fizičkih veličina pišu se slovima latinice ili pak grčkog alfabeta. 9 Bez obzira na prevođenje prethodne skraćenice, za kWh nisu predviđene forme – квс(.) odnosno kvs(.) (kilovat-sat). 10 Zakon o metrologiji u Republici Srbiji i njim predviđena Pravila upotrebe i pisanja mernih jedinica i fizičkih veličina (Službeni glasnik RS, broj 15/2016) propisuju da se »Oznake mernih jedinica, po pravilu, pišu malim uspravnim slovima latinice i slovom grčke azbuke, ali ako je oznaka jedinice izvedena iz ličnog imena, prvo slovo piše se velikim slovom«. Propisuje se i da se »Oznake mernih jedinica pišu bez tačke na kraju, izuzev pri normalnoj interpunkciji, tj. na kraju rečenice« (http://www.dmdm.rs/lt/MJPravila.php). Kako međunarodni standard podrazumijeva da se oznake jedinica u štampanom tekstu pišu uspravnim, a oznake veličina kosim slovima (italicom), naši primjeri ove vrste oznaka dosljedno su štampani uspravnim slovima (svi ostali primjeri oznaka i skraćenica u tekstu obilježeni su italicom). 11 Sa tim u vezi podsjetićemo na Jezičko pravopisni priručnik iz 1981. god., čiji su autori naglasili da se »upotreba i pravopis mernih jedinica i mera« u toj knjizi »imaju saobraziti« sa odredbama Zakona o mer- nim jedinicama i merama u SFRJ (koji je stupio na snagu 1. januara 1981), a da su za one koji se ne budu pridržavali propisa tog zakona predviđene novčane kazne. Stanić, Moračić 1981: 433–434. 12 Oznake zakonskih mjernih jedinica – jedinicâ čija je upotreba uvedena ili dopuštena državnim pro- pisom. Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij270 zakonska oznaka – L.13 Pažnju privlači i činjenica da je u tački 146 a. (poglavlje o interpunkciji) – koja određuje da se skraćenice mjernih jedinica uobličene malim slovima u »tekstovima najšire opšte namjene« mogu pisati sa tačkom ili bez tačke – jedino za jedinicu minut(a)14 data samo forma sa tačkom – мин. (pored: ч i ч. (čas), т i т. (tona), ха i хa. (hektаr) ... Izostavljanje ćirilične forme bez tačke, dovodi u pitanje i pravopisni status latinične oznake koja je za jedinicu veličine vremena određena stručnom i zakonodavnom normom – min (bez tačke): Pravopis srpskoga jezika (2014) ne potvrđuje izvornu latiničnu formu ni sadržajem pravila ni rječničkim popisom. Aktuelni status latinične oznake min upitan je tim prije jer nije bio potvrđen ni prethodnim Pravopisom srpskoga jezika – sasvim nepreciznim pravilom bile su predviđene tri varijante: м i м. ili мин. = minut (v. Pešikan i dr. 1994: 255, tačaka 183 c.)? Istovremeno, pomenućemo da norma formulisana sadržajem tačke 146 a. ne precizira da se slobodan izbor pisanja ili nepisanja tačke odnosi samo na preslovljene (ćirilične) varijante skraćenica internacionalnih mjernih jedinica (koje se pišu malim slovima), te da nam je pedagoška praksa pokazala da izolovano čitanje konkretne norme ponekad (bez upoređivanja sa pravilima datim u poglavlju o upotrebi skraće- nica) rezultira tumačenjem po kome njena primjena ne podrazumijeva distanciranje izvornih latiničnih oznaka mjernih jedinica i njihovih ćiriličnih formi, odnosno ne podrazumijeva ograničenost na ove druge. Ono što nam se u konkretnom slučaju nameće kao pitanje iz domena pravopisnog tumačenja jeste i opseg upotrebe termina ʼskraćenice’. Kako se u stručnoj literaturi i zakonskim aktima ne predstavljaju skraćenice, već oznake/simboli mjernih jedinica i fizičkih veličina, mišljenja smo da je i u pravopisnom konteksu opravdano govoriti o njihovim oznakama/simbolima.15 Tim prije jer se određene mjerne jedinice predstav- ljaju velikim slovima, iako se njihovi nazivi pišu malim slovoma: npr. T nije skraće- nica opšteg naziva jedinice tesla (izvedena jedinica SI za jačinu magnetne indukcije), već oznaka ustanovljena po prezimenu čuvenog naučnika, i kao takva nije podložna adaptaciji. Tako se i hemijski elemenati u periodnom sistemu ne predstavljaju skraće- nicama već simbolima/oznakama, koji su utvrđeni prema latinskim nazivima i nemaju ortografske varijante (Zn – cink, Au – zlato ...). U igri šaha takođe običnije je govoriti o slovnim oznakama šahovskih figura (koje se razlikuju od jezika do jezika) nego o skraćenicama njhovih naziva (D/Д – dama, Т – top ...). 4.3 U aktuelnom Pravopisu srpskoga jezika (2014) posebnu grupu predstavljaju skraćenice višečlanih naziva, koje se pišu velikim slovima, bez tačaka i međuslovnih 13 »Dve oznake ’l‚’ i ’L’ se ravnopravno mogu koristiti za jedinicu litar (Šesnaesta CGPM, 1979, odluka 6)«: http://www.dmdm.rs/lt/MJDecimalni.php. 14 U Rječniku uz Pravopis (2014) paralelno su data oba oblika – minut i minuta, ali nisu predstavljene i skraćeničke forme konkretne mjerne jedinice. U Uredbi o određenim zakonskim mernim jedinicama i načinu njihove upotrebe (Službeni glasnik RS, broj 43/2011) uz oblik minuta data je napomena da je doz- voljen i oblik minut. 15 Na primjer – pojedine pravopisne knjige hrvatskog jezika ne predočavaju pravila njihove upotrebe, ali u vidu posebnog dodatka daju popis mjernih jedica i njihovih znakova, razvrstanih u nekoliko kate- gorija; u drugima se pak jasno razdvajaju skraćenice i znakovi/oznake/simboli: Upor.: Babić i dr. 2004; Badurina i dr. 2008. Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 271 bjelina. Imenovane su kao verzalne skraćenice, a u zagradama se identifikuju i kao ak- ronimi (tačka 181). Ako se uporede naslovi tačaka 181: Verzalne skraćenice (akroni- mi) i 182: Verbalizovane skraćenice, dâ se zaključiti da se pojam akronimi ograničava samo na verzalne skraćenice i da verbalizovane nisu akronimi.16 Takvo ograničenje nije saglasno sa uobičajenom upotrebom termina akronim u lingvističkoj literaturi – njegova standardna upotreba podrazumijeva skraćenicu odnosno riječ nastalu od početnih slova, slogova ili dijelova riječi nekog višečlanog naziva. Uobičajeno se identifikuju i kao složene skraćenice. Da je ipak u Pravopisu riječ o tehničkoj nepre- ciznosti, a ne o utemeljenom i opravdanom terminološkom ograničavanju i diferenci- ranju, govori činjenica da su u tački 182 verbalizovane skraćenice prepoznate kao ak- ronimi koji gube status skraćenica i »podležu morfološkim pravilima običnih riječi«. U uvodnom predočavanju upotrebe verzalnih skraćenica, normodavci skreću pažnju da je, usljed njihove raznovrsnosti i nestabilnosti, riječ o okvirnim pravilima i pregledu obrazaca zasnovanim na vremenski postojanim i raširenim primjerima. Na istom mjestu, rekli bismo neočekivano za ovu vrstu priručnika, konstatuju i normativnu neuređenost tog dijela pravopisne građe – kao da nije riječ o normi koju, saglasno pravilima gramatičkog sistema, treba konkretizovati i precizirati pravopisnim priručnikom? Unutar tačke posvećene verzalnim skraćenicama izdvojena su dva poglavlja: A. Načini pisanja stranih verzalnih skraćenica i B. Načini uklapanja verzalnih skraće- nica u dati kontekst – pri pisanju i pri govorenju (čitanju). Drugi odjeljak koji tretira kontekstualizaciju verzalnih akronima, u pisanoj i u usmenoj formi, iz ugla jezičke prakse zavređuje posebnu pažnju. Iako su u tom odjeljku skraćenice klasifikovane kao promjenljive i kao nepromjenljive, čitalac ostaje uskraćen za osnovno pitanje – koje su promjenljive, a koje nepromjenljive: zašto su npr. JAT, DS, NOB ..., promjenljive, a SAD, LMS ..., nepromjenljive? Naime, data norma, predstavljeni primjeri i njihova klasifikacija ne ukazuju na sistemsko pravilo – daju se okvirna pravila pisanja zasno- vana na primjerima koji imaju ustaljenu i raširenu upotrebu, bez utvrđivanja principa (ne)promjenljivosti verzalnih akronima. Kako je ovaj tip skraćenica vrlo brojan i, zbog stalnog nastajanja i nestajanja, prilično nepostojan, i kako Pravopis srpskoga jezika ne sadrži poseban popis skraćenica, podrazimijeva se da njegovi korisnici o pravopi- snom statusu verzalnih akronima sa kojima se suočavaju u pisanoj praksi, a koji nisu zastupljeni u Pravopisu, mogu samo hipotetički zaključivati na osnovu egzemplarne norme. Dakle, u Pravopisu srpskoga jezika (2014), kao i u Pravopisu srpskohrvatskog jezika (1960), verzalne skraćenice su svedene na konvencionalne forme – bez uputa o njihovoj gramatičkoj određenosti. Istina je, međutim, da za korisnika Pravopisa koji nema lingvističko obrazovanje, klasifikacija na promjenljive i nepromjenljive verzalne skraćenice nije prijemčiva bez uputstava o njihovom gramatičkom rodu i de- klinaciji. U tom dijelu precizna morfološka određenja, nažalost, ne daje ni savremena normativna literatura srpskog jezika. Zapravo, prema aktuelnoj Normativnoj gramati- 16 Saglasno ovom pravopisnom priručniku autorke rada Predlog o usvajanju engleskih skraćenica za nazive titula i zvanja inženjerskih struka predstavljaju skraćenice srpskog jezika i prave istu grešku – termin akronimi vezuju samo za verzalne skraćenice (ne i za verbalizovane) (Katić, Šafranj, Mirović 2016: 2). Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij272 ci promjena verzalnih skraćenica može se svesti na pravila (egzemplarna?) određena Pravopisom – »Za promenu slovnih skraćenica važe okvirna pravila data u Pravopi- su srpskoga jezika (2011), t. 181« (Piper, Klajn 2013: 66). U konkretnom slučaju umjesto očekivanog morfološkog uticaja na pravopisnu normu, riječ je o obrnutom smjeru – »smjeru pravopisnog uticaja na morfološku normu« (vid. Ćužić 2014: 94)? Ovom prilikom u cilju prevazilaženja postojećih nejasnoća i uočenih nedosljednosti iznosimo određena zapažanja. Korisnici Pravopisa tek ukoliko radi ovladavanja upotrebom vezalnih akronima posegnu za gramatičkom literaturom, mogu zaključiti da je pravopisni princip prema kome se iza skraćenica tipa – SRJ, RCG, EU, SKZ, VMA, SANU, CANU ... ne pišu morfološki nastavci u stvari impliciran morfološkim tumačenjem da je nepromjen- ljivost »pretežno« karakteristika skraćenica nastalih od naziva u kojima je »osnovna imenica ženskog roda« (Piper, Klajn 2013: 66). Vjerovatno je da će u skladu sa tim gramatičkim određenjem razumjeti i to što su se zajedno sa skraćenicama prethodnog niza u Pravopisu našli i akronimi naziva sa upravnom riječju u množinskom obliku ženskog roda – SAD, UN ... Ipak, izvjesno je i da će se u poređenju gramatičke i pra- vopisne norme suočiti i sa njihovim mimoilaženjem. Prema gramatičkoj normi – kod nepromjenljivih verzalnih akronima »skraćeni oblici koriste se samo u pisanju, dok se u govoru upotrebljava ceo izraz, ili samo osnovna imenica (Akademija, Zadruga)« (Piper, Klajn 2013: 66). Pravopisna norma predviđa međutim drugačije izgovorne postupke. Na primjer, CANU se zbog »podobnosti glasovne strukture« čita »kao puna riječ«, tj. sliveno; SKZ čita se neskraćeno – kao da je ispisan puni naziv, ali i slovo po slovo prema azbučnim nazivima slova (s-k-z); bez obzira na to što su takvi obrasci čitanja akronima SKZ predstavljeni pravilima, sasvim nedosljedno i neočekivano u Rječniku uz Pravopis predočena je samo varijanta čitanja slovo po slovo, koja podra- zumijeva njenu promjenljivost (iz s-k-zea, u s-k-zeu?). Rekli bismo da citiranoj gra- matičkoj normi ne ide u prilog ni uobičajeni izgovor akronima VMA (ve-me-a umjesto dosljedno abecednog izgovora slova ve-em-a). Da nije riječ o dosljednom pravopisnom principu koji je utemeljen na morfolo- škom kriterijumu pokazuju i sljedeći primjeri. Forma SOŠ (Sanitetska oficirska škola) u Rječniku uz Pravopis prepoznata je kao promjenljiva skraćenica (gen. jed. SOŠ-a – deklinacija određena gramatičkim rodom same skraćenice, a ne rodom punog oblika osnovne riječi). Za razliku od nje skraćenica OŠ (Osnovna škola) nije zastupljena u Rječniku, ali je pravopisnim pravilom izdvojena kao nepromjenljiva, koja se uvijek čita u punom obliku. U Rječniku Pravopisa svoje mjesto nije našla ni skraćenica VPŠ (Viša pedagoška škola / Visoka poslovna škola?) iako se pravopisnim sadržajem tuma- či njena kontekstualizacija pri govorenju/čitanju. Na osnovu datih ilustracija ona se prepoznaje kao nepromjenljiva skraćenica, koja se izgovara prema nazivima azbučnih slova (v-p-š), ali i na način koji podrazumijeva kombinovanje postupaka odnosno izvjesnu modifikaciju izgovora prema nazivima abecednih slova (ve-pe-še umjesto ve-pe-eš). Dakle, prethodne tri skraćenice – SOŠ, OŠ i VPŠ – ukazuju na nekonzis- tentnost pravopisne norme. Iako je riječ o skraćenicama naziva u kojima je upravna riječ ista imenica ženskoga roda (škola), prva je izdvojena kao skraćenica sa paradig- Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 273 mom imenica muškog roda na -Ø, dok se druge dvije prepoznaju kao nepromjenljivi verzalni akronimi, od kojih se prvi (OŠ) čita neskraćeno, tj. kao da su napisane riječi u punom obliku, a drugi (VPŠ) skraćeno, tj. spelovanjem? Mada se u novom izdanju Pravopisa (2014) ne precizira izgovor skaćenice SOŠ, na osnovu glasovnog sklopa može se pretpostaviti da je opravdan ̓ sliveni’ način njenog čitanja. Svakako, pitanje je i na osnovu kog kriterjuma je u Rječnik uz Pravopis uvrštena upravo skraćenica SOŠ – koja nije obuhvaćena sadržajem pravopisnih pravila, odnosno zašto su iz Rječnika izostavljeni akronimi OŠ i VPŠ – koji su kao ilustrativne forme obuhvaćeni datim pravilima? Zadržaćemo se i na skraćenici naziva – Letopis Matice srpske: LMS. Ovaj akronim u Pravopisu srpskoga jezika (2014) naveden je u grupi nepromjenljivih skraćenica. Jasno je da se njegova nepromjenljivost ne može tumačiti morfološkim kriterijumom – tj. ženskim rodom upravne riječi. Dâ se zaključiti da su normodavci oslanjajući se na tradicionalnu upotrebu ovaj akronim prepoznali kao formu koja se uvijek čita kao da je napisan puni naziv. To znači da je načinom izgovora predodređena njegova nepromjenljivost – isključivanjem spelovane izgovorne varijante zanemarena je mor- fološka perspektiva, prema kojoj bi se ovaj akronim mogao odrediti kao skraćenica sa paradigmom imenica muškog roda na -Ø. I ovdje se zapravo korisnik Pravopisa susreće sa dilemom – zašto se npr. SKZ, VPŠ, KPD, RCG, mogu izgovarati slovo po slovo, a LMS isključivo kao puni naziv? Izvjesno je da preferiranje obrasca koji ima »duži vijek i širu upotrebu« na račun morfološkog principa, destabilizuje morfološki sistem i relativizuje primjenu pravopisne norme. Korisniku Pravopisa, iz morfolo- škog ugla, nije lako shvatiti ni zašto je LMS nepromjenljiva skraćenica, a npr. SPO (Srpski pokret obnove) promjenljiva (iz SPO-a). Rekli bismo da u suočavanju sa pra- vopisnim ustupcima koji se pravdaju tradicijom, svrsihodnost savremenih pravopi- snih priručnika postaje upitna. Na osnovu tumačenja datog u Normativnoj gramatici srpskog jezika zaključuje se da bi u srpskom jeziku trebalo da budu promjenljive sve verzalne skraćenice koje se izgovaraju u skraćenom obliku – slovo po slovo ili ʼsliveno’.17 Ipak, kao što smo već i pokazali – taj princip ne podržava pravopisna norma, ali ni svakodnevni izraz (CANU, SKZ, VPŠ, RCG, VMA ...18). Osim toga, primjeri promjenljivih verzalnih akronima da- tih u Pravopisu djelimično oponiraju i gramatičkom principu po kome su nepromjen- ljive skraćenice »pretežno« one koje nastaju od naziva u kojima je osnovna imenica ženskog roda. Npr. iza akronima DS, DSS, DPS, DB, NOB, stoje nazivi u kojima je upravna riječ ženskog roda (stranka, partija, bezbjednost, borba), ali pravopisnom normom i praksom pisane riječi one su potvrđene kao promjenljive skraćenice koje se u morfološki sistem uklapaju kao imenice sa paradigmom prve (Piper-Klajnove19) deklinacione vrste (u DS-u, iz DPS-a, sa DB-om, u NOB-u ...). Dakle, norma nije pre- 17 »Nazivi koji se u govoru javljaju u skraćenom obliku menjaju se kao imenice muškog roda, bilo da se izgovaraju po našim ili stranim imenima slova, npr. PTT, PTT-a (izg. pe te te, pe te tea) ..., ili da se izgovaraju kao cele reči, npr. JAT, JAT-a ... « (Piper, Klajn 2013: 66). 18 Čitaju se u skraćenoj formi, ali nisu promjenljive. 19 Piper, Klajn 2013: 67. Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij274 cizna i ne eksplicira princip promjenljivosti koji objedinjuje skraćenice DS, DPS, DB, NOB, sa skraćenicama tipa JAT, BIGZ, MMF,20 PTT ..., odnosno NATO, UNESKO, FBI, BBC ... Ono što je izvjesno, a što nije konkretizovano pravopisnim i gramatičkim objašnjenjima, jeste da su sve slovne skraćenice koje su u Pravopisu objedinjene kao promjenljive, muškog roda – s obzirom na njihovu izgovornu varijantu: izgovorno se završavaju suglasnikom (BIGZ: bigz), samoglasnikom e (PTT: pe-te-te), samoglas- nikom o (SPO: es-pe-o), samoglasnikom i (BBC: bi-bi-si). Saglasno morfološkom ustrojstvu21 njima bi se mogle priključiti i skraćenice koje se izgovorno završavaju samoglasnikom u: npr. SDU – Socijaldemokratska unija, CDU – Christlich Demo- kratische Union / Hrišćansko-demokratska unija ... Tim prije jer je posljednja forma skraćenica stranog naziva i uvijek se čita u skraćenom obliku – slovo po slovo prema abecednim nazivima slova. Svakako, normativnom literaturom trebalo bi posebno prepoznati i verzalne akronime tipa BiH, RH, MH, DNK, RNK, CK ..., koji se zbog naglašenog izgovornog a (be i ha, de-en-ka, ce-ka...) uglavnom protive deklinaciji imenica muškog roda na -Ø.22 Osim toga, na sintaksičkoj ravni, prema rodu osnovne imenice punog naziva, ovi akronimi realizuju se u i obliku gramatičkog ženskog roda (današnja BiH ...) i u obliku gramatičkog muškog roda (tadašnjeg CK SKJ...), a ima i onih koji u tom smislu pokazuju kolebljivost (tvoj DNK: tvoj de-en-ka; tvoja DNK: tvoja dezoksiribonukleinska kiselina ...?). Treba istaći i da Normativna gramatika srpskog jezika, ali ne i Pravopis (2014), eksplicitno predočava i normu po kojoj su sve verzalne skraćenice na -A nepromjen- ljive (CIA, ETA ....), za razliku od njihovih verbalizovanih formi: (Cija, iz Cije, Eta, iz Ete ...) (Piper, Klajn 2013: 66). Ipak, u istoj gramatici u opisu promjene imenica koje se u nominativu jednine završavaju na -a (»druga deklinacija«), zastupljene su i ver- zalne forme EFTA, NASA, FIFA ... (Piper, Klajn 2013: 84). Pritom, autori ne konkreti- zuju njihovu grafijsku uobličenost u kosim padežima: iz EFT-e, iz EFTA-e, iz EFTE?23 Kolebljivost u vezi sa ovim pitanjem potvrđuje i Klajnov Rečnik jezičkih nedoumica. U njemu autor konstatuje da nema opšteg rješenja za deklinaciju verzalnih skraćenica na -A i preporučuje upotrebu njihovih verbalizovanih formi (Ete, s Fifom ...) odnosno upotrebu zajedničke imenice s nominativnim oblikom verzalnog akronima (»za or- ganizaciju ETA«) – u protivnom skraćenica ostaje nepromjenljiva (Klajn 2009: 244). Sa druge strane, korisnik Pravopisa tek izlistavanjem nedosljednog rječničkog popisa može ih odrediti kao nepromjenljivu vrstu: u njemu su npr. CIA, UNRA, FIFA ..., identifikovani kao nepromjenljivi akronimi, UEFA nije određen kvalifikatorom kao nepromjenljiva forma, a NASA i BIA, iako su zastupljeni u ilustracijama prilično 20 Nije jasno zašto je ova promjenljiva skraćenica u Pravopisu (2014) navedena kao jedna od onih koje se čitaju/izgovaraju neskraćeno, da bi potom bila potvrđena i njena izgovorna varijanta em-em-ef. U Rječniku uz Pravopis ne prepoznaje se kao promjenljiva, niti se predočava njen izgovorni lik – što je još jedna potvrda sasvim nedosljednog predstavljanja skraćenica u Rječniku, kao posebnoj cjelini pravopisnog priručnika. 21 Prema promjeni imenica stranog porijekla tipa: šou, randevu, tabu, tiramisu... 22 Upor.: MOK (Međunarodni olimpijski komitet), iz MOK-a, RIK (Republička izborna komisija), iz RIK-a. 23 Hrvatska pravopisna norma u ovom slučaju, različitim pravopisnim priručnicima, predviđa sva tri rješenja HINA-e, HINE, Hine. (Ćužić 2014: 103) Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 275 neprecizne pravopisne norme, izostaju iz rječničkog popisa. Ipak, o nepromjenljivosti ove vrste skraćenica u literaturi su zabilježeni i drugačiji stavovi – T. Prćić, koji je svojevremeno dao predloge za izmjenu određenih pravopisnih rješenja, konkretnu pojavu okarakterisao je kao neprirodnu i potpuno suprotnu gramatici srpskog jezika. Međutim, njegov predlog bio je sasvim neobičan i nije imao odjeka u pravopisnoj nor- mativistici – podrazumijevao je pisanje padežnog nastavka malim slovom i njegovo neposredno (bez crtice) pripajanje okrnjenoj skraćeničkoj formi: NASA, NASe ... (kao i UNESKO, UNESKa ...) (Prćić 2002: 22). Da upotreba verzalnih skraćenica u normativnoj literaturi srpskog jezika zaista nije usaglašena svjedoči i Gramatika srpskog jezika za gimnazije i srednje škole (Stanojčić, Popović 2008: 165). U poglavlju Tvorba imenica posvećena im je po- sebna tačka (t. 315), dok u poglavlju Morfologija nisu zavrijedile poseban komentar. Tvorbenim opisom verzalni akronimi24 predstavljeni su kao promjenljiva kategorija: saglasno morfološkom liku uklapaju se u morfološki sistem (NIN, SKOJ ...), ali je naglašeno da se one koje nisu glasovno izgovorljive kao jedna riječ mogu mijenjati po odgovarajućoj deklinaciji samo u pisanoj formi – konkretna mogućnost ilustrovana je upravo (grafijskom?) promjenljivošću skraćenice SKZ: SKZ-a, SKZ-u ... Ovakvo tu- mačenje značilo bi i da se akronimi tipa CANU, SAZU, SANU ..., kao skraćenice koje se zbog podobne glasovne strukture čitaju kao posebne riječi, mijenjaju po padežima (iako ih pravopisna norma tradicionalno određuje kao nepromjenljive forme)? Kako se u konkretnoj tački ne pominju verzalne skraćenice ženskog roda na -A, korisnici ove gramatike ostaju uskraćeni za podatke o njihovom (ne)dekliniranju. I Gramatika srpskog jezika za strance (Mrazović 2009: 243) složene skraćenice opisuje unutar poglavlja o tvorbi imenica. Bez izuzetka okarakterisane su kao forme koje imaju svo- ju deklinaciju, i koje se, opet bez izuzetka, upotrebljavaju u govoru i pisanju. Verzalne skraćenice (»model početnih slova/glasova«) izdvojene su kao posebna vrsta slože- nih skraćenica, a datim primjerima predstavljene su kao riječi sa deklinacijom (GSP, GSP-a, GSP-om) – ne ukazuje se na eventualni tip složenih slovnih skraćenica koje ostaju bez promjene. 4.4 U posebnu tačku (182), kao četvrta grupa, u Pravopisu srpskoga jezika (2014) izdvojene su verbalizovane skraćenice. Predstavljene su kao forme koje nastaju ver- balizacijom akronima ili pak kombinovanjem dijelova riječi višečlanih naziva, a koje se u morfološki sistem srpskog jezika uklapaju kao obične riječi. Sintagma kojom se imenuje prva vrsta terminološki je neprecizna i pojmovno oprečna – »verbalizo- vane verzalne skraćenice«: pošto verzalne skraćenice verbalizacijom gube verzalnu uobličenost treba ih identifikovati kao verbalizovane skraćenice nastale od verzalnih. Pravopisna norma ne precizira princip po kome verzalna skraćenica može postati ver- 24 Autori ne koriste termin akronimi; skraćenice od višečlanih naziva imenuju jednostavno kao skraće- nice=abrevijature; s obzirom na etimologiju terminâ abrevijature i akronimi, mi smo skloniji distinkciji po kojoj abrevijatura jeste skraćenica riječi opšteg značenja, tj. prosta skraćenica, a termin akronim – skraće- nica višečlanog naziva, tj. složena skraćenica (upor. Marković 2013: 93). I Piper i Klajn termin abrevijatura poistovjećuju sa skraćenicima uopšteno (2013: 252). U Hrvatskoj gramatici (Barić i dr. 2005: 299) složene skraćenice i abrevijature predstavljene su kao istoznačni termini. Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij276 balizovana, ali sugeriše da je izbor datih ilustracija određen tradicijom i raširenom upotrebom (Nin prema NIN, Bitef prema BITEF, Cia prema CIA, Bija prema BIA ...). Verbalizovane skraćenice nastale od formanata višečlanih naziva predstavljene su ta- kođe kao forme koje imaju »zavidnu tradiciju«: Nolit, Simpo, Nama ... Skraćenice koje mogu imati i verzalnu i verbalizovanu formu nisu posvjedočene gramatičkom literaturom, a izvjesno je i da Pravopis i normativna literatura u tom dijelu nemaju ni terminološku ujednačenost. Normativna gramatika srpskog jezika razlikuje tri tvor- bena tipa složenih skraćenica: slovne (sastavljene od početnih slova riječi višečlanog naziva: SAD), morfemske (sastavljene od morfema: Kosmet) i kombinovane (nastale od slogova i slova dvočlanog ili višečlanog naziva: Bemus, Belef). Slovne imaju samo verzalnu formu, a grafijska forma morfemskih i kombinovanih odgovara skraćenica- ma koje su u Pravopisu identifikovane kao verbalizovane (Piper, Klajn 2013: 253). U Gramatici srpskog jezika za gimnazije i srednje škole složene skraćenice tvorbeno su razvrstane u dva tipa, bez posebnog imenovanja: skraćenice u formi verzalnih slova rezultat su »slaganja početnih glasova (slova)« – SKZ, dok su one koje imaju grafij- sku uobličenost riječi, i koje su osamostaljene kao posebne imenice, rezultat slaga- nja početnih slogova riječi iz višečlanog naziva odnosno slogova i početnih glasova (slova) – Nolit (Stanojčić, Popović 2008: 165). To bi značilo da su prema navedenim gramatikama srpskog jezika opravdane samo forme Bemus, Bitef, AVNOJ, NIN ..., dok su Pravopisom srpskoga jezika normirane i grafijske varijante BEMUS, BITEF, Avnoj, Nin ...? 4.5 Dakle, na osnovu predočenih primjera i datih komentara, možemo zaključiti da su akronimi u srpskom jeziku forme koje su između pravopisne, morfološke i tvor- bene norme. U različitim gramatičkim priručnicima oni nemaju jedinstven morfološki odnosno tvorbeni status, a onda izvjesno je i da pravopisna i gramatička pravila nisu saglasna. Pravopisna pravila ne pokazuju sistemsku utemeljenost, kao ni gramatička norma koja se poziva na njih – umjesto ortografske norme primarno utemeljene na morfološkim i tvorbenim principima, novija gramatička lliteratura u morfološkom tumačenju verzalnih skraćenica eksplicitno upućuje na primjenu okvirnih pravopisnih pravila, određenih tradicionalnim i ustaljenim obrascima. 5 U Pravopisu crnogorskoga jezika skraćenicama je posvećeno V poglavlje. Na- kon početnih uvodnih tačaka (tačke 89–91) izdvojena su dva potpoglavlja – Skraćiva- nje s tačkom (tačke 92–97) i Skraćivanje bez tačke (tačke 98–105). Uvodnim tačkama, opšteg sadržaja, istaknuto je da su određena pravila o skraćivanju riječi i skupova riječi u rijetkim izuzecima »narušena drukčijom tradicionalnom upotrebom«. U uvo- dnom dijelu predstavljeni su i načini čitanja skraćenica – one koje su nastale od po- četnih dijelova riječi ili skupova riječi odnosno od početnog i završnog dijela riječi čitaju se kao da su napisane pune riječi, dok su za one u verzalnoj formi, zavisno og glasovnog sklopa, predviđena dva načina čitanja: verzalne forme sastavljene od samoglasnika i suglasnika čitaju se onako kako su napisane, a verzalne forme isklju- Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 277 čivo samoglasničkog/suglasničkog sastava čitaju se prema nazivu slova25 (uz izuzetke koji se pravdaju tradicionalnom upotebom – UNDP: u-en-de-pe ili ju-en-di-pi; SAD: es-a-de; BiH: be-i-ha). Dakle, Pravopis crnogorskoga jezika, za razliku od nekadaš- njeg Pravopisa srpskohrvatskog jezika i Pravopisa srpskoga jezika, ne prepoznaje kao posebnu kategoriju verzalne skraćenice koje se uvijek čitaju kao da su napisani puni nazivi. Ta činjenica sugeriše pitanje – da li se normom crnogorskog jezika svim verzalnim akronimima priznaje leksički status? Npr. JAZU je jedna od skraćenica koja se prema Pravopisu crnogorskoga jezika čita onako kako je napisana, dok je u Pra- vopisu srpskohrvatskog jezika isti akronim tretiran kao forma koja se čita neskraćeno. U Pravopisu srpskoga jezika nije zastupljen akronim JAZU, ali su SANU, CANU, MANU..., izdvojeni kao nepromjenljive skraćenice koje se čitaju ʼsliveno’. 5.1 Naslovom Skraćivanje s tačkom objedinjene su skraćenice domaćih riječi opšteg značenja, a predstavljeni obrasci skraćivanja saglasni su sa normom nekadaš- njeg srpskohrvatskog jezika, pa i sa aktuelnom normom srpskog jezika: t., br., ul., augm., m. r., tj., stsl. U potpoglavlju naslovljenom Skraćivanje bez tačke obuhvaćene su skraćenice u formi prvog i posljednjeg slova odnosno posljednjih slova određenih riječi (dr, gđa), skraćenice (oznake/simboli?) mjernih jedinica (cm, kg, J, W), skraće- nice kojima se označavaju strane svijeta (J, Z), verzalne skraćenice od višečlanih na- ziva (CNP, CANU, UN) i skraćenice »(simboli)« za hemijske elemente (Al, Fe, H). S obzirom na to da je broj skraćenica koje nastaju po obrascu prvo i završno slovo ili prvo slovo i završni slog/slogovi ograničen, uočljivo je da je u Pravopisu crnogor- skoga jezika po tom obrascu uobličena i skraćenica za imenicu gospodin (gdin) – dok je u Pravopisu srpskoga jezika, saglasno normi nekadašnjeg srpskohrvatskog jezika, u konkretnom slučaju predviđen obrazac početnog slova s tačkom (g.). Kada su u pitanju oznake mjernih jedinica i fizičkih veličina, norma Pravopisa crnogorskoga jezika sasvim je precizna – saglasno međunarodnoj praksi one imaju latinične likove i pišu se bez tačke – ne predviđa se mogućnost njihovog preslovljavanja u ćirilicu, a onda ni njihov ćirilični lik sa tačkom. Iako su izdvojeni kao posebna kategorija, svi verzalni akronimi u Pravopisu crnogorskoga jezika imaju isti status; norma ne potvrđuje njihovu (ne)promjenljivost – ne daju se eventualne gramatičke smjernice o njihovom rodu i deklinaciji. Te informacije ne nudi ni Pravopisni rječnik. Primjetno je da među primjerima koji ilustruju pravopisno pravilo nema verzalnih akronima na -A. Iznenađujuće je i to da pravopisnom (a ni gramatičkom) normom crnogorskog je- zika nisu prepoznate i izdvojene kao posebna vrsta verbalizovane forme tipa: Unesko, Skoj, Fifa ... 25 Ne pominje se i ne ilustruje se mogućnost izgovora/čitanja ovih skraćenica prema nazivima slova azbuke; tačnije, u ovom slučaju skraćenice nisu razvrstane na one koje se izgovaraju prema abecednim nazivima slova i one koje se (tradicionalno) izgovaraju prema azbučnim nazivima slova, pa je izvjesno da će korisnici Pravopisa imati dilemu u vezi sa izgovorom formi tipa CNP (Crnogorsko narodno pozorište), SFRJ (Savezna Federativna Republika Jugoslavija), SRJ (Savezna Republika Jugoslavije), SKZ (Srpska književna zadruga) ... Primjeri dati u Pravopisu potvrđuju samo izgovor prema nazivima slova abecede (v. tačku 91, 2). Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij278 6 Gramatika crnogorskoga jezika skraćenicama nastalim od višečlanih naziva pos- većuje svega jednu, prilično nepreciznu, rečenicu. U poglavlju o morfologiji cjelina koja tretira promjenu imenica i imenice muškog roda na -Ø završava se rečenicom: »I skraćenice se mijenjaju po padežima, ali se između njihove osnove i nastavka umeće crtica, npr. CNP-Ø, CNP-a, CNP-u i sl.« (Čirgić i dr. 2010: 74). Ovakva formulacija u stvari potencira pitanje sa kojim smo se suočili i u tumačenju pravopisnih pravila – da li su u crnogorskom jeziku verzalni akronimi (muškog roda) bez izuzetka promjenlji- va kategorija? Pritom, u morfološkom opisu imenica ženskog roda i njihove promjene ne pominju se verzalne skraćenice na -A (ni verbalizovane forme na -a) (CIA / Cija, FIFA / Fifa ...), što znači da normativna literatura crnogorskog jezika (ni gramatička ni pravopisna) ne razrješava dileme koje prate njihovu upotrebu u pisanom i govorenom izrazu. Gramatika crnogorskog jezika zanemaruje akronime i kao tvorbenu kategoriju – načine njihovog nastanka ne opisuje kao posebne tvorbene procese. 7 Datim osvrtom predočili smo tretman skraćenica u normativnoj literaturi rele- vantnoj za nastavu iz predmeta Savremeni srpski jezik (standardizacija i pravopis) i Savremeni crnogorski jezik (standardizacija i pravopis) i na taj način pokušali da ukažemo na segmente norme koji u praksi uzrokuju nesigurnost, a samim tim i za- vređuju veću pažnju jezičkih stručnjaka. Kako je izvjesno da različite vrste skraćenica ne pripadaju jednako domenu ortografije, konkretnim pitanjima zašli smo i u meto- dološki aspekt »pravopisne relevantnosti« (Badurina, Matešić 2012: 18). Pitanje koje je otvoreno i koje treba kritički preispitati tiče se ingerencije pravopisa da pojedine složene forme skraćenica (verzalne akronime) isključi iz deklinacionog sistema i tako im ospori morfološki status (norma Pravopisa srpskoga jezika, 2014). Sa tim u vezi jeste i pitanje uloge tradicije u njihovom pozicioniranju – koliko je opravdano nor- mom podržavati postojane i raširerene obrasce koji se opiru gramatičkom ustrojstvu? Kritičko preispitivanje svakako zahtijeva i metodološka uobličenost pravopisnog pra- vila kojim se akronimi identifikuju samo kao grafijska (i izgovorna) forma – bez bilo kakvog uputa o njihovoj deklinacionoj i tvorbenoj integrisanosti (norma Pravopisa crnogorskoga jezika). Jasno je da se nestabilna i teorijsko-metodološki ʼnedefinisa- na’ pozicija26 akronima može unaprijediti samo preciznim deklinacionim i tvorbenim obrascima utvrđenim gramatičkom normom, a onda i dosljednim pravopisnim princi- pima koji će podr(a)žavati gramatičku normu. Bavljenjem konkretnom temom uvjeri- li smo se i u opravdanost izdvajanja popisa skraćenica kao posebnog dodatka pravopi- su.27 S obzirom na ekspanziju skraćenica u savremenom jezičkom izrazu, upotrebnu vrijednost i praktičnu funkciju takvog popisa ne treba dovoditi u pitanje. Njegovim izdvajanjem izbjegle bi se i nedosljednosti koje prate bilježenje skraćeničkih formi u pravopisnim rječnicima, a prilično obimna i raznovrsna građa dobila bi konkretnu normativnu verifikaciju. 26 Standard srpskog jezika karakteriše njihova nestabilnost, dok je u standardu crnogorskog jezika njihov opis gotovo zanemaren. 27 U tom smislu treba pohvaliti prilično opsežan Rječnik kratica u Hrvatskom pravopisu Matice hrvat- ske (Badurina i dr.: 2008). Sanja Šubarić: Status skraćenica – u istorijskoj i savremenoj perspektivi 279 Izvori i literatura Aleksandar Belić, 1934: Pravopis srpskohrvatskog književnog jezika, prema propisi- ma Ministarstva prosvete, treće, popravljeno izdanje. Beograd: Izdavačko i knji- žarsko preduzeće Geca Kon A. D. --, 1999a: Pravopisi. Sveska 1. Izabrana dela 11/1. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. --, 1999b: Pravopisi. Sveska 2. Izabrana dela 11/2. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Stjepan Babić, Božidar Finka, Milan Moguš, 2004: Hrvatski pravopis. Zagreb: Škol- ska knjiga. Lada Badurina, Ivan Marković, Krešimir Mićanović, 2009: Hrvatski pravopis. Za- greb: Matica hrvatska. Lada Badurina, Mihaela Matešić, 2011: Jezik i pravopis: Teorijsko-metodološki pristup pravopisnom normiranju. Croatica et Slavica Iadertina 7/1. Zadar: Sveu- čilište u Zadru, Odjel za kroatistiku i slavistiku. 17–31. Eugenija Barić, Mijo Lončarević, Dragica Malić, Slavko Pavešić, Mirko Peti, Ve- sna Zečević, Marija Znika, 2005: Hrvatska gramatika. Zagreb: Školska knjiga. Veljko Brborić, 2008: Srpski pravopisi u XX veku. Zbornik Matice srpske za slavi- stiku 73. Novi Sad. 43–57. Adnan Čirgić, Ivo Pranjković, Josip Silić, 2010: Gramatika crnogorskoga jezika. Podgorica: Ministarstvo prosvjete i nauke. Tomislav Ćužić, 2014: Morfološki aspekti pravopisne norme. Rasprave 49/1. 93– 110, Zagreb: Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje. Marina Katić, Jelisaveta Šafranj, Ivana Mirović, 2016: Predlog o usvajanju engle- skih skraćenica za nazive titula i zvanja inženjerskih struka. Preuzeto sa: http:// www.trend.uns.ac.rs/ Ivan Klajn, 2009: Rečnik jezičkih nedoumica. Novi Sad: Prometej. Ivan Marković, 2013: Uvod u jezičnu morfologiju. Zagreb: Disput. Pavica Mrazović, 2009: Gramatika srpskog jezika za strance. Sremski Karlovci, Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića. Mitar Pešikan, Jovan Jerković, Mato Pižurica, 1994: Pravopis srpskoga jezika, eka- vsko izdanje. Novi Sad: Matica srpska. --, 2010: Pravopis srpskoga jezika, izmenjeno i dopunjeno ekavsko izdanje. Novi Sad: Matica srpska. --, 2014: Pravopis srpskoga jezika, ijekavsko izdanje izmijenjeno i dopunjeno (prema trećem ekavskom izdanju). Novi Sad: Matica srpska. Predrag Piper, Ivan Klajn, 2013: Normativna gramatika srpskog jezika. Novi Sad: Matica srpska. Pravopis srpskohrvatskog jezika, školsko izdanje, 1988. Novi Sad: Matica srpska; Zagreb: Matica hrvatska. Pravopis crnogorskoga jezika 2010. Podgorica: Ministarstvo prosvjete i nauke. Tvrtko Prćić, 2002: Predlozi za novi Pravopis (2): Ka standardizovanom pisanju an- glicizama. Jezik danas 16. 14–25. Slavistična revija, letnik 65/2017, št. 2, april–junij280 Milija Stanić, Damnjan Moračić, 1981: Jezičko pravopisni savetnik. Beograd: Izda- vačka radna organizacija »Rad«. Živojin Stanojčić, Ljubomir Popović, 2008: Gramatika srpskog jezika za gimnazije i srednje škole. Beograd: Zavod za udžbenike. Mihailo Stevanović, 1981: Savremeni srpskohrvatski jezik I. Beograd: Naučna knji- ga. Povzetek V razpravi so kritično predstavljene kratice v normativni strokovni literaturi srbskega in črnogorskega jezika, njihova uporaba pa je prikazana tudi glede na norme nekdanjega srbohr- vaškega jezika. Tako smo poskušali pokazati na odstopanja, ki v praksi povzročajo neenotno rabo. Na konkretnih primerih smo poudarili tudi vlogo norme. Kritično je treba ponovno oceniti ingerence pravopisa pri izključitvi zloženih form kratic (verzalnih akronimov) iz deklinacijske- ga sistema. S tem je povezano tudi vprašanje vloge tradicije. Ponovno kritično oceno vsekakor zahteva tudi metodološko oblikovanje pravopisnega pravila, po katerem se akronimi identifici- rajo le kot grafijska (in izgovorna) forma – brez kakršnega koli navodila o njihovi deklinaciji in formativni integriranosti (norma Pravopisa črnogorskega jezika). Položaj akronimov se lahko izboljša le z natančnimi deklinacijskimi in formativnimi obrazci, določenimi s slovničnimi nor- mami, nato pa tudi z doslednimi pravopisnimi načeli, ki bodo podpirala to slovnično normo. Potrjuje se upravičenost ločevanja seznama kratic kot posebnega dodatka k pravopisu. Glede na hitro širitev kratic v sodobnem jeziku bi bilo to nujno. Z ločevanjem seznama krajšav bi se izognili neenotnostim, ki spremljajo označevanje krajšavnih oblik v pravopisnih slovarjih, hkrati pa bi ta zelo obširna in raznovrstna tematika dobila normativno potrditev.