Z G O D O V I N S K I ČASOPIS 42 • 1988 • з • зез—37i 3 6 3 R o b e r t M a t i j a š i ć KASIODOROVA PISMA KAO IZVOR ZA POZNAVANJE KASNOANTIČKE POVIJESTI ISTRE (Cass. Var. XII, 22, 23, 24) Tema definirana gornjim naslovom nije ni pošto slučajno odabrana, već na jedan suvremen način želimo predočiti kasnoantički pisani izvor o Istri koji u historiografiji nije nepoznat. Svjedoci smo, naročito tijekom posljednjih ne­ koliko desetljeća, svojevrsne renesanse kasnoantičke i ranosrednjovjekovne arheologije i historiografije Istre, 1 te i ovaj naš prilog treba shvatiti kao održa­ vanje tog kontinuiteta proučavanja prijelaza antike u srednji vijek. Kako smo do danas najviše imali prilike baviti se pitanjima vezanim uz ekonomsku povijest i arheologiju antičke Istre, 2 pr irodno je da takvo postav­ ljanje problema uključi i ona tzv. granična razdoblja, t j . prijelaz protohistori j- skog razdoblja u ant iku s jedne strane, odnosno prijelaz iz antičkog razdoblja u kasnu ant iku i rani srednji vijek s druge strane. Zbirka pisama senatora Kasiodora (Flavius Magnus Auralius Cassiodorus, r. oko 490. godine, u. prije 583. godine) obuhvaća široki vremenski raspon od oko 508. do 537. godine, pokrivajući vrijeme vladavine istočnogotskih kraljeva Teodonka (471—526), Atalarika (526—534), Teodata (534—536) i Vitigesa (536— 540). S obzirom da nas ovdje prvenstveno zanimaju pisma iz XII. knjige, po­ trebno je odmah naglasiti da su upravo u dvije posljednje knjige Variae (XI. i XII.) sakupljeni akti nastali dok je Kasiodor bio prefekt pretorija, t j . od 533. do 537. godine, dok ostale knjige (I.—X.) pokrivaju razdoblje njegovog vršenja funkcije magister officiorum do 533. godine. 3 ^ Značaj skupine od tri JCasiodorova pisma za poznavanje kasnoantičke Istre uočen je krajem prošlog stoljeća, kad je i započelo sustavno i suvremeno izuča­ vanje tog prijelaznog razdoblja. Taj se prvorazredni izvor međut im do nedavno najčešće donosio samo u kra tk im odlomcima, kao potkri jepa ove ili one teze.4 Nedavno je u nas objavljen cjelovit prijevod (uz originalan tekst) svih pisama koja su zanimljiva za proučavanje Istre, 5 te su stvoreni uvjeti za pokušaj reva­ lorizacije Kasiodorovih podataka kao izvora za poznavanje kasnoantičke eko­ nomije Istre. Sačuvan je čitav slijed Kasiodorove prepiske vezane uz jednu epizodu oko 536—538. godine, kad je u Istri ljetina bila obilnija nego obično, a istovremeno je u nekim dijelovima ostrogotske države podbacila. Prvo u nizu je pismo Istra­ nima u kojemu Senator hvali ljepote i bogatstvo poluotoka i zatim traži od po­ reznih obveznika tr ibut u natur i kao i obavezni državni otkup preostalih pro­ izvoda, slijedi uputstvo Laurenciju kojega šalje u Istru da izvidi količine poljo- A v a r n ^ v ï ^ 1 - 0 d pT/e- z n a č a j n e m a l e sinteze podataka arheologije i povijesti u B Maruaić obTavin v i ! p S ^ " a ï a d a ^ u I s t r u u , s v i e t l u arheoloških izvora, Peristil 2, 1957 бзДо isti je autor literatur J ^ T a n - > l h . . p r l l o g a ; navodimo ovdje neke novije radove u kojima e objavljena starca К а ш ' з В 3 5 ^ з ™ ' т ^ Ј Л А 1 kasnoantičke i bizantske Istre u svjetlu arheolosMh izvori! tale deirisma da,' l ' J v f ^ n АШ°ЛГ^РР,° đ i . a l c u m centri economici sulla costa occiden- 7-31 • R м Ј « , -•- л, V b e c ° l ° ' A t t l del Centro di ncerche storiche di Rovigno 12 1981—1982 VI séc AUÌ «ГТ%^-ише ^"siderazioni sulle forme di insediamento rustico in Istria dal III ai * А ^ н Л™1С\ ^ U S " d l S t o r l a e d A r t e d l Trieste, Quaderno 13-2, 1983/84, 231-243 gistarsM rad, u rukopisu Р 0 1 * ' P a r e n t i u m i njihova naseljenost od I. do III. st. n. e., Ma- grafo^riestino^n^Ts^iea" 1 ^ C r o n o l o g l a d e i l i b r i »Variarum« di Cassiodoro Senatore, Archeo- B r u s i n . X n e i ? ^ ! ^ , А а % Ш v Ä Ì962e,tà ^™™' "= ^™ ^ 1 ^ °ШГи * G l 0 V a n n i 8 4 Р Ч е с а М 1 Д ) ' 2 т 8 а ^ 3 1 А n t i č k a svjedočanstva o Istri, Izbor iz djela, Pula-Rijeka 1979 (Istra kroz 0 Cass. Var. xii,'22. 364 R. MATIJASIC: KASIODOROVA PISMA KAO IZVOR . . . privrednih proizvoda,7 te naređenje zapovjednicima brodova da budu pripremni za prijevoz otkupljenog žita iz Istre u Ravennu.8 Možda ovom nizu pripada i če­ tvrto pismo,9 dekret o otpisu poreza za stanovnike Konkordije, Akvileje i Fo­ rum luli, koji su se zbog slabe ljetine došli žaliti prefektu pretorija da neće moći ispuniti svoje porezne obaveze. Glede datacije ovih pisama, svi autori koje smo mogli konzultirati suglasni su u okvirnom smještaju ovih događaja između 535 i 538. godine. Kompara­ tivna tabela koju za sva Kasiodorova pisma donosi L. Ruggini,10 izgleda, u iz­ vatku za ona pisma koja nas ovdje zanimaju, ovako : Th. H o d g k i n 1 1 C. Tanzi 1 2 Th. M o m m s e n 1 L. Ruggini 1 4 XII, 22 i 23 1. r u j a n 537 536—537 537—538 537 XII, 24 rujan 537 526—537 537—538 537—538 XII, 26 536—537 533—537 535—536 Ne namjeravamo ovdje komentirati ova lagana odstupanja u dataciji poje­ dinih pisama, uz ostalo i zato što nam to nije relevantno za dalja razmatranja. U svakom slučaju, prihvatit ćemo mogućnost da su pisma XII, 22 i 23, a vjero­ jatno i XII, 24, nastala 537. godine kao odraz jedne jedinstvene situacije u ko­ joj se tada našla ostrogotska država, a time i Istra. Ostavljamo otvorenim pi­ tanje pripada li ovoj skupini i pismo XII, 26, čiji je sadržaj bitno drugačji, ali opet u nekoj vezi s poljoprivrednom proizvodnjom u Istri: kako Mommsen, tako i L. Ruggini, smještaju ga prije ostalih pisama' (XII, 22, 23, 24).15 U literaturi se najčešće citiraju odlomci iz pisma XII, 22, kojeg je Kasiodor uputio Istranima (Provincialibus Histriae Senator PPO). Iz njega odmah na po­ četku saznajemo da je »... Histriam provinciam a tribus egregiis fructibus sub laude nominatam, divino munerë gravidam vini, olei vel tritici, praesenti anno fecunditate gratulari. Et ideo memoratae species in tot solidos datae pro tribu­ taria functione vobis de praesenti prima indictione reputentur...« Ove su se dvije rečenice uzimale, u različitim kontekstima, kao dokaz da je Istra bila i tada, početkom VI. st., u osnovi vrlo bogata i da nije trpjela od posljedica ne­ mirnih vremena,16 a s druge strane kao dokaz da Kasiodor preuveličava bogat­ stvo Istre iz fiskalnih razloga, tj. da bi namaknuo propisani tribut.17 Međutim, već iz slijedećih rečenica vidi se da je ova druga mogućnost teško održiva: »... Sed quoniam nobis in maiore summa sunt quaerenda quae diximus, tot so­ lidos etiam de arca nostra transmisimus, ut res necessariae sine vestro dispendio uberrime debeant congregari. Frequenter enim, dum extraneis urgemini ven­ dere, soletis damna sentire, eo praesetim tempore, cum vobis peregrinus emptor ereptus est et rarum est aurum capere, quando mercatores cognoscitis non adesse ...« I Cass. Var. ХП, 23. » Cass. Var. ХЦ, 24. 3 Cass. Var. XII, 26. 10 Cfr. L. Ruggini, Economia e società nell'Italia Annonaria, Rapporti fra agricoltura e com- mercio dal IV al VI sec. d. C, Milano 1969, 557. II Th. Hodgkin, The Letters of Cassiodorus, A Condensed Translation of the Variae Episto- lae of Magnus Aurelius Cassiodorus Senator, London 1886. 12 C. Tanzi, op. cit. 13 Th. Mommsen, Cassiodori Senatoris Variae, Monumenta Germaniae Historica, Auctores Antiquissimi, 12, 1894. Cf. Cassiodorus, Variae, ed. A. J. Fridh, Corpus Christianorum, Series La- tina 96, 1973. 14 L. Ruggini, op. cit. 15 Dok prva tri pisma (Cass. Var. XII, 22, 23, 24) govore u sva tri slučaja o vinu, ulju i žitu (uvijek u tom redoslijedu), četvrto pismo spominje samo istarsko vino, odnosno nestašicu vina i pšenice iz Veneta, dok nema traga ulju, trećem članu istarske »trijade«. Međutim, i ako ovo pismo (Cass. Var. XII, 26) nije u vezi s prethodna tri, ono nam svjedoči opet o dobrom urodu grožđa u Istri u tom razdoblju, urodu koji je čak mogao nadoknaditi lošiju berbu u drugim krajevima. .. ., . ., . .., .. , ,, 16 To je znano iz drugih pisanih izvora toga vremena: vrlo su rijetki upadi ratničkih sku­ pina nomadskih naroda u Istru, uglavnom zbog dobre prometne zaštite poluotoka (planinski lanac Ćićarije), cfr. B.Marušić, o. c. (bilj. 1). 17 A. Degrassi, o. e. 57 : » . . . si legga, se anche essa possa esser esagerata per scopi fiscali, la lode che Cassiodoro fa della ricchezza agricola dell'Istria«. ZGODOVINSKI ČASOPIS 42 . 1988 • 3 365 Iz ovoga možemo zaključiti da je bila uobičajena pojava da Is trani svoje žito, vino i ulje prodaju trgovcima koji su dolazili iz drugih pokrajina, t j . izvan nekadašnje Venecije i Histrije (Venetia et Histria). Kasiodorove riječi se očito odnose na tada još svježa sjećanja iz bliske prošlosti, a to znači neposredno prije 537. godine. U izvorniku stoji peregrinus emptor (u singularu), odnosno odmah zatim mercatores (u pluralu). Široka rasprava se razvila oko pitanja tko bi mogli biti ti kupci iz tuđine, trgovci kojih, u vri jeme kad Kasiodor piše Istra­ nima, više nema, sve dok nije postalo jasno da ti kupci odnosno trgovci nestaju iz Istre u vri jeme kad Belizar osvaja Rim. Ova podudarnost možda i nije slu­ čajna, jer je moguće da se radilo o trgovcima koji su nekadašnji glavni grad Carstva, Rim, opskrbljivali žitom. 1 8 To bi moglo značiti da je Istra, početkom VI. st. bila barem povremeno ako ne kontinuirano, jedna od žitnica grada Rima. Naravno da Urbs u to doba više nije imala onaj značaj i onaj demografski po­ tencijal koji ju je ranije definirao Kraljicom gradova, ali su potrebe za žitom i u ovom razdoblju nesumnjivo bile velike: a kako je anona ovisila o vanjskoj opskrbi, ranije iz Egipta i Afrike, kasnije se morala preori jentirat i na »unutraš­ nje italske rezerve«, pri čemu je sjeverna Italija morala imati zapaženu ulogu s obzirom na poljoprivredni potencijal. I zatim Kasiodor nastavl ja: ». . . Est enim proxima nobis regio supra sinum mari Ionii constituta, olivis referta, segetibus ornata, vite copiosa (....). Quae non immerito dicitur Ravennae Campania, urbis regiae cella penaria, volup- tuosa nimis et deliciosa digressio, fruitur in septentrione progressa caeli admi- randa temperie . . .« Odmah nakon geografskog opisa, Kasiodor navodi poime­ nično dvije najvažnije grane antičke, a sigurno i kasnoantičke ekonomije Istre, masline i vinovu lozu.1 9 U ovom kontekstu, kao ranije, javlja se pšenica (sege­ tibus ornata, odnosno ranije triticum), što nas mora navoditi na mogućnost da su u kasnoj antici žitarice imale značajnije mjesto u istarskoj poljoprivredi, a to nam za ranija stoljeća prema izvorima nije poznato. 2 0 I kad Kasiodor kaže da se »s punim pravom taj kraj naziva Ravenskom Kampani jom . . .«,21 onda to može značiti samo to da je Istra imala prema Ravenni, ostrogotskom kraljev­ skom gradu, sličnu funkciju kao apeninska Kampani ja prema R i m u : drugim riječima Istra je bila jedna od glavnih opskrbljivača pšenicom i drugom hra­ nom. I dalje: ». . . Habet et quasdam, non absurde dixerim, Baias suas, ubi undo- sum mare terrenas concavitates ingrediens in faciem decoram stagni aequali- tate deponitur. (....) Numerosae conspiciuntur piscinae Neptuniae. Quibus etiam cessante industria passim ostrea nascuntur iniussa. (...) Praetoria longe lateque lucentia in margaritarum speciem pûtes esse disposita, ut hinc appareat, qualia fuerint illius provinciae maiorum iudicia, quam tantis fabricis constat orna- tam...« Prva cit irana rečenica jasna je i po danas vidljivim geografskim ka­ rakterist ikama. Nije čudno što je Kasiodora izgled nekih dijelova obale podjećao na kampanske Baiae, još i tada, u VI. st., sinonim za morski zaljev na čijim su obala izgrađeni raskošni kompleksi ljetnikovaca. 2 2 Klasični istarski primjer ta­ kvih villae marittimae jesu zaljev Verige na Bri junima (Val Catena), Barbariga, Sorna kod Poreča, te još mnogo takvih vjerojatnih nalazišta duž čitave istarske l s L. Ruggini, op. Cit., 341—349. 19 Vrlo je opsežna literatura o maslinarstvu i vinogradarstvu Istre u antici, i ona zahvaća razne vidove te djelatnosti: arheološke ostatke arhitekture, proizvodnju amfora, žigove na amfo­ rama, epigrafiju itđ. Korisna sinteza je još i danas A. Degrassi, o. c , noviji podaci u F. Tassaux, Laecanii, Recherches sur une famille sénatoriale d'Istrie, Mélanges de l'École Française de Rome — Antiquité 94, 1, 1982, 227, 269, gdje je opsežna literatura o amforama i prosopografiji. •™ Vjerojatno tek u kasnoj antici raste značaj proizvodnji žitarica u Istri, jer je ranije ta kultura bila ograničena na usko lokalno tržište, odnosno nije se proizvodila za izvoz i plasman u susjedne krajeve. U izvorima nema niti jednog spomena žitarica u Istri, barem ne u onome smislu u kojem nalazimo ulje (Plinije, Marcijal, Pauzanija) ili vino (vinum pucinum — Plinije). f1 Prijevod M. Krizmana (cfr. bilj. 5). 22 J. H. D'Arms, Romans on the Bay of Naples, A Social and Cultural Study of the Villas and their Owners from 150. B. C. to A. D. 400, Cambrige Mass., 1970, 252. 366 R- MATIJAŠIĆ : KASIODOROVA PISMA KAO IZVOR . zapadne obale.2 3 I za piscinae Neptuniae, r ibnjake u kojima se u morskoj vodi uzgajala živa morska riba, postoje arheološke potvrde u zaljevu Verige,2 4 dok je za uzgoj školjaka, iako pozitivnih i s igurnih dokaza nema, logično pretposta­ viti da je kao i danas i to bio jedan vid marikul ture. I posljednja rečenica gore citiranog teksta može se arheološki dokumenti­ rati prema danas nam dostupnim podacima. Kao ekonomija, i r imska ruralna arhitektura, 2 5 a na to misli Kasiodor kad govori o »građevinama poput niske biserja«, svoj najveći uspon doživljava u I. st. n. e., kada nastaje najveći broj ob­ jekata koji se mogu označiti općenitim imenom villa rustica, u agerima istarskih kolonija.2 6 Može se reći da se na zapadnoj obali Istre, od Pule preko Rovinja i Poreča do Novigrada i Umaga, svakih nekoliko stotina metara, u svakom za­ ljevu, nalazi jedan takav arheološki lokalitet, villa rustica,27 t j . zgrada, skup zgrada ili arhitektonski sklop koji ispunjavaju dvije osnovne funkcije, stam­ benu s manje ili više dekorativnih elemenata (mozaici, freske i si.), te gospo­ darsku s postojenjima za preradu poljoprivrednih proizvoda. 2 8 Kasiodor očito misli na ovaj niz građevina, jer većina pokazuje tragove neprekidnog korištenja i življenja od I. st. do VI—VIL st.29 Istini za volju, životni s tandard u IV—VI. st. ponešto opada, prostorije se pregrađuju, luksuzni dijelovi propadaju, novi sa­ građeni dijelovi nisu više rađeni po jedinstvenom planu, 3 0 ali može se reći da većina gospodarskih cjelina (tijeskovi za ulje, magazini za žito i si.31) i u VI. st. služe svojoj svrsi. Sudeći po gustoći naseljenosti, barem u onom okviru u kojem je danas mo­ žemo rekonstruirat i prema arheološkim podacima, 3 2 došlo je u tom razdoblju do određenog smanjenja broja stanovnika, ali to nije niti izdaleka doseglo raz­ mjere koje nalazimo u provincijama koje su zbog izravne vojne ugroženosti bile pogođene depopulacijom. 3 3 Na Istru se stoga teško mogu primijeniti žalopojke koje ponekad nalazimo u izvorima. U jednom t renutku stanovništvo Istre ne samo da se nije smanjivalo, već se naprot iv i povećavalo prilivom brojnih iz­ bjeglica iz Panonije, koja je ti jekom V. i VI. st. bila sve nesigurnija. 3 4 Stoga u Istri, općenito govoreći, ne može biti riječi u kasnoj antici o napu­ štanju zemlje i propadanju poljoprivrednih površina. Uvriježena historiograf­ ska »zabluda« 3 5 o kasnoj antici kao razdoblju opće krize civilizacije36 u posljed­ nje vrijeme ozbiljno se opovrgava široko utemeljenim argument ima. Fenomen 23 R. Matijašić, Roman Rural Architecture on the territory of Colonia Iulia Pola, American Journal of Archaeology, 86, 1, 1982, 53—64; V. Jurkić Girardi, op. cit., 21—22; V. Jurkić, Građevin­ ski kontinuitet rimskih gospodarskih vila u zapadnoj Istri od antike do bizantskog doba, Hi- stria Historica 4, 2, 1981, 89. 24 R. Matijašić, op. cit. (bilj. 23), 55; S. Mlakar, Brioni (vodič), 1971, tlocrt na str. 30; A. Gnirs, Aus Südistrien, Die römischen Hafenanlagen von Val Catena auf Brioni grande, Jahreshefte des Österreichischen archäol. Inst. 5, 1902, 159—164. 25 Pod pojmom ruralne arhitekture podrazumijevamo sve građevine ekonomskog i reziden- cijalnog karaktera izvan grada, što bi otprilike bio ekvivalent terminu »villa rustica«, ili villa, koji je previše neprecizan za jasno definiranje pojedinih supkategorija: cfr. J. Harmand, Sur la valeur archéologique du mot »villa«, Revue archéologique 38, 1951, 155—158. 26 Tj. na teritoriju Pule i Poreča. Područje antičke Pule (Colonia Iulia Pola) obuhvaćalo je južni dio poluotoka do Limskog zaljeva na zapadu i do Raškog zaljeva na istoku. Područje Po­ reča (Colonia Iulia Parentium) bilo je ograničeno Limskim zaljevom i Limskom dragom na jugu i jugoistoku, dolinom rijeke Mirne na sjeveru. Od Limske drage kod Berma granica je vjero­ jatno išla duž potoka Cipri preko brdovitog područja do doline Botonege u slivu Mirne. Cfr. npr. A. Degrassi, Il confine nordorientale dell'Italia romana, Diss. Bern. I, 6, 1954, karta u pri­ logu; S. Mlakar, Die Römer in Istrien, Kulturnohistorijski spomenici Istre, 4. Pula 1962. 27 Gustoću antičke ruralne arhitekture u Istri cf. kod R. Matijašić, op. cit. (bilj. 1), 235. 28 Cfr. bilj. 25. 28 R. Matijašić, op. cit. (bilj. 1), 232—233: V. Jurkić Girardi, Scavi in una parte della villa ru­ stica romana a Cervera Porto presso Parenzo (I), Atti del Centro di ricerche storiche di Ro- vigno. 9 1978—1979. 265—298. 3Ü R. Matijašić, op. cit. (bilj. 1), 233. 31 V. Jurkić Girardi, op. cit. (bilj. 29). 268. 32 R. Matijašić. op. cit. (bilj. 1), 235. 33 P. Salmon, population et depopulation dans l'Empire romain, Coll. Latomus 137, 1974. 34 B. Marušić, op. cit., 346. 35 Termin »zabluda« stavljamo u navodnike i zato što nemamo vremena i mjesta ovdje de­ taljnije razvijati taj problem: cfr. npr. C. R. Whittaker, Agri deserti, u : La proprietà a Roma, ur: M. I. Finley, Bari 1980 (izvorno izdanje: Studies in Roman Properties, Cambridge 1976), 168. 36 Za jedan takav moderan pristup problemu cfr. M. Verzâr Bass, Le trasformazioni agra- rie tra Adriatico nord-orientale e Norico, u : Società romana e impero tardoantico, voi. Ili, Le merci, gli insediamenti, Bari 1986, 683. Z G O D O V I N S K I Č A S O P I S 42 • 1988 • з 367 napuštene zemlje (agri deserti) bio je ograničen samo na neka područja u Italiji i u nekim provincijama.37 Bila je to isključivo posljedica ekonomske propasti jednog načina upravljanja zemljom, a ne posljedica općeg razvoja društvenih i političkih odnosa u Evropi i na Mediteranu. S druge strane, razumljiva je svo­ jevrsna propaganda crkvenih pisaca iz IV. i V. st. koji su rado uveličavali kriz­ ne fenomene koji su se dobro uklapali u njihove vizije globalnih odnosa između kršćana i pogana. Proces pokrštavanja nije još bio završen u većini perifernih dijelova Mediterana, te je i kriza bila instrument u tom trenutku razvoja kršćanstva. U najvećem broju slučajeva barbarski plemenski pohodi nisu bili više od pljačkaških pohoda manjih skupina ratnika koje neki danas, možda malo pre­ tjerujući, smatraju gotovo kradljivcima kokoši. Oni su najčešće noću napadali usamljene farme, tj. rustičke vile, a danju se povlačili u brda, šume ili pustinje, već prema okolnostima.38 Zbog toga su nezaštićena naselja na otvorenom bila izloženija opasnostima, te se, i u Istri, postupno javljaju castra, fortificirani aglomerati na vrhovima brežuljaka ili na zaštićenim mjestima na morskoj oba­ li/9 Fenomen »kastrizacije« ne znači, međutim, potpuno napuštanje teritorija, već samo napuštanje nekih od brojnih rustičkih vila. Poljoprivredna aktivnost uglavnom se nastavlja, ponešto smanjenim intenzitetom, ali ipak se nastavlja. S obzirom na činjenicu da su kasnoantički castra nastajali gotovo bez izu­ zetka na mjestima ranijih gradinskih naselja, nije nezanimljivo pitanje eventu­ alnog kontinuiteta između tri eventualne, pretpostavljene faze razvoja naselja: protohistorijska gradina — klasično antičko naselje — kasnoantički castrum. Najslabija karika u tom lancu našeg poznavanja činjenica je klasična antička faza, i to stoga što se nakon napuštanja gradinskog naselja najčešće formiraju rustičke vile u okolici, u nizini. Jedini primjeri stvarnog kontinuiteta između gradinske i klasične faze jesu PoZa i Nesactium kao gradinska naselja, a vjero­ jatno i Parentium*0 dok faktički, ali kontinuitet s cezurom možemo jasno doku­ mentirati na primjerima Plomina i Roča (Flanona i Rotium): ovdje se naselje klasične antičke faze, bez fortifikacija, nalazi u podnožju brežuljka na kojem se nalazila protohistorijska gradina i gdje će se naselje »vratiti« u kasnoj antici.4 Gotovo svi ostali castra kojima je jasno dokazana prethistorijska i srednjovje­ kovna faza (Buzet, Zminj, Sv. Lovreč Pazenatički i dr.) nemaju jasnih antičkih ostataka koji bi upućivali na urbanu strukturu.42 Na sadašnjem stupnju našeg poznavanja kontinuiteta između prethistorijske i kasnoantičke faze možemo zaključiti samo da je jedan dio gradina na početku klasične faze napušten, a neka su se naselja preselila u neposrednu blizinu, ali bez fortifikacija. U kasnoj antici ponovo ëe život vraća u utvrđena zaštićena naselja, javljaju se začeci one teritorijalne organizacije koja će biti poznata u ranom srednjem vijeku, gdje stanovnici gradova obrađuju zemljišne posjede oko naselja, ali se svake večeri vraćaju pod zaštitu zidina.43 Danas nama nepoznatom dinamikom, stanovnici agera postupno napuštaju osamljene farme, grupiraju se na pogodnijim lokacijama, te se na takvim mje­ stima stvaraju manja naselja: iz toga nastaju ranosrednjovjekovna sela.44 37 C. R. Whittaker, op. cit., 169—204. 3 8 C. R. Whittaker, op. cit. 172. 3S R. Matijašić, op. cit. (bilj. 1), 236—237. 4 0 Za Pulu i Nezakcij cfr. C. Marchesetti, I castellieri preistorici di Trieste e della regione Giulia, Trieste 1903, 104—105; za Poreč cfr. A. Sonje, Prethistorijski nalazi poslije drugog svjet­ skog rata u poreštini, Jadranski zbornik 6, 1966, 295—303. 4 1 R. Matijašić, op. cit. (bilj. 1), 240. 4 2 M. Mirabella Roberti, La chiesa e le mura di San Lorenzo del Pasenatico, u : Arte del primo Millennio (Atti del II Convegno per lo studio dell'arte medievale), Torino 1950. 4 3 Mora se računati i s mogućnošću da je takova organizacija poljoprivredne proizvodnje postojala i u klasičnoj antičkoj fazi u prigradskom području (suburbium). 4 4 Rijetka su sela u današnjoj Istri kod kojih može biti dokumentiran kontinuitet naselje- nja, djelomično i zbog manjeg ili većeg diskontinuiteta u srednjem vijeku, u razdobljima kuge i depopulacije. 368 R - MATIJAŠIĆ : KASIODOROVA PISMA KAO IZVOR . . . Pismo koje Kasiodor upućuje Laurentio viro experientissimo,i5 sadržajno se nadovezuje na prethodno i predstavlja elegantno sročeni nalog Lovri da pre­ gleda količinu poljoprivrednih proizvoda koje su stanovnici Istre bili dužni predati državi na ime poreza, kao i one proizvode koje su imali staviti na raspo­ laganje kraljevskoj blagajni uz »pravičnu naknadu« : »... ad Histriam provin- ciam iubemus excurrere, ut in tot solidos vini, olei vel tritici species de tributario solito debeas procurare, in aliis vero tot solidis, quos a nostro arcarlo percepisti, tam a negotiatoribus quam a possessoribus emere maturabis...« Istra ima u Kasiodorovoj prepisci poseban tretman, te je jasno da postoje uslovi za bogatu poljoprivrednu proizvodnju, barem u odnosu na druge krajeve u istočnogotskoj Italiji, odnosno njezinom sjevernom dijelu koji je gravitirao glavnom gradu Ravenni. Interes kraljevskog fiska, kao i svjedočenja o prisu­ stvu, ranije, nakupaca iz drugih krajeva,46 navode nas, na zaključak da je Istra barem povremeno, s vremena na vrijeme, bila u stanju izvoziti viškove svojih proizvoda, prvenstveno ulje, vino i možda žito. Sigurno je tome najviše pogo­ dovala izrazito zaštićena pozicija poluotoka u odnosu na susjedne regije otvo­ renije prema prodorima nomadskih naroda. Stoga se Kasiodor trudi da barem verbalno uvjeri Istrane u blagonaklonost centralne vlasti prema takvoj situaciji, blagonaklonost koja je koristila objema zainteresiranim stranama. Prefekt pre- torija, da bi udobrovljio porezne obveznike, naglašava da će učiniti sve da im se isplati pravična naknada za onaj dio obaveza koje nisu potpadale pod po- reska davanja u naturi, te se stoga obavezuje da će prije određivanja cijena sačekati izvještaj o urodu, te zato i upućuje izaslanika u Istru: ». . . Qualis autem supra dictarum specierum ubertas se optata laxaverit, veraci nobis, ut de te сге^ dimus, relatione significa, ut nos habito modo constituere debeamus quod nec provinciales laedat nec publicas gravare possit expensas . . .«;47 a istovremeno obećava Istranima : »... Prodimus etiam amore iustitiae quod nobis suggerere poteratis. Quia in pretio laedere non debemus, unde naulorum praebitionibus non gravamur . . ,«43 I u ovome, u blizini Istre i Ravenne, Kasiodor kao savjestan državni činov­ nik vidi prednost. Naime, vrlo je dobro poznato da je pomorski prijevoz u an­ tičko doba (odnosno točnije rečeno do industrijske revolucije) .bio brži, sigurniji i nadasve jeftiniji, te se koristio gdje god se moglo.49 Ravenni, glavnom gradu ostrogotske države, morskim su putem najpristupačnije luke sjevernog Jadrana, od Aquileje do Pule, te su očito ovdje opskrbljivači tržišta glavnog grada naj­ prije tražili izvore namirnica. Može se pojednostavljeno reći da je pomorski pri­ jevoz na udaljenosti od 130 km (udaljenost Pula—Ravenna) poskupljivao proiz­ vod isto kao kopneni prijevoz na udaljenosti od 40 km (Ravenna—Imola). Bro­ dovi su uz zapadnu obalu Istre mogli pristajati na mnogim mjestima, u brojnim zaljevima, a ne samo u lukama kolonija (Pola, Parentium i Tergeste) ili na mje­ stima gdje su u to doba nicala nova gradska naselja (Ruginium, Ursaria, Emo­ nia, Humagum, Sapparis, Piranon i dr.).50 Odnosno, mutatis mutandis, može se reći i da su gradovi nastajali tamo gdje su postojale određene sidrišne pogod­ nosti. I taj fenomen nastajanja naselja uz obalu može se uklopiti u proces kastrizacije: neka su naselja morala imati svoju prethistorijsku fazu (Rovinj, Vrsar, očitog su gradinskog karaktera), odnosno neka su postojala u doba kla- 4 5 Cass. Var. XII, 23. 46 Cfr. bilj. 18. 47 Cass. Var. XII, 23. 4B Cass. Var. XII, 22. 4S O tome govore i rimski agronomski pisci, npr. Katon (Cato, De agr., 22, 3) ; R. Duncan- Jones, The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies, Cambridge 1974, 366—369 po­ stavlja omjer koštanja morskog, rječnog i kopnenog transporta kao 1 : 4,9 : 28; cfr. i K. Greene, The Archaeology of the Roman Economy, London 1986, 39—40. 5 0 Rovinj: B. Tadić, Rovinj, razvoj naselja, Studije i monografije Instituta za povijest um­ jetnosti, Knjiga 3, Zagreb 1982; Vrsar: в . Marušić, op. cit. (bilj. 1 — Slavensko-avarski. . .), 65— 69; Novigrad: L. parentin, Cittanova d'Istria, Trieste 1974: Umag: A. Benedetti, Umago d'Istria nei secoli, Trieste 1970; Sipar: B. Marušić, op. cit. (bilj. 1 — Neki problemi. . .), 338—339. Z G O D O V I N S K I Č A S O P I S 42 . 1988 . з 36g sične antike kao rura lno naselje t ipa villa rustica (Novigrad, Umag, Sipar — sva tri na poluotocima). 5 1 Pored svega rečenog, t reba imati na u m u da je vri jeme kad je Kasiodor djelovao kao prefekt pretorija ostrogotskih kraljeva,5 2 razdoblje ekonomskog uspona poljoprivrede, pogotovo što se tiče ponovnog naseljavanja i privođenja kultur i već napuštenih zemljišta. Sigurno je da se termin agri deserti odnosi ne na neku pr i rodnu degradaciju zemljišta uzrokovanu intenzivnom i nemarnom, primit ivnom eksploatacijom, već ne napuštanje zemlje zbog demografskih raz­ loga.53 U to vri jeme saniraju se dijelovi močvara između Ravenne i delte Pâda, što najrječitije govori o provođenju sustavne politike privođenja obrađivanju neiskorištenih zemalja.5 4 Logično je pretpostavit i da se takva politika provodila gdje god je bilo mo­ guće, t j . i u Istri Tim više što je Istra bila jedna od »žitnica« Ravenne. Nije nam poznato u kojoj su mjeri obradive površine u Istri između III. i VI. st. le­ žale neobrađene. Zasigurno ih je bilo, ako je suditi po analogijama s drugim krajevima Italije,5 5 gdje je latifundistička ekonomija dovela do radikalne pro­ mjene o načinu eksploatacije zemljišta, što je smanjivalo radnu snagu i nase­ ljenost. Klasično područje latifundija je južna Italija, gdje se sve više prelazilo na stočarenje, dok je na sjeveru taj proces bio mnogo blaži.5 6 Latifundija u svom klasičnom obliku znači prevladavanje ekstenzivne ekonomije, velike posjede i stočarenje. Međutim, ona kasnije sve više prepušta mjesto mještovitoj ekono­ miji, davanju manjih dijelova imanja u zakup. U Istri su, naročito na području parentinskog agera, dokument i rani carski posjedi5 7 po organizaciji vrlo bliski t ipu velikih imanja, ali ne identični južnoitalskom latifundiju. A upravo je lati­ fundistička ekonomija sa svojim specifičnim sastavom radne snage uzrok na­ puštanju zemljišta. Sitni i srednji posjed u pravilu su znak gušće naseljenosti i intenzivne poljoprivredne proizvodnje, te određeni nosilac vitalnosti cjelo­ kupne ekonomije. 5 8 Obraćajući se Is tranima s molbom, odnosno naređenjem za otkup dijela lje­ tine, Kasiodor se obraća ne jednoj manjoj skupini velikih posjednika, već veli­ kom broju poljoprivrednih proizvođača (provincialibus Histriae59), upravo zato što je takva situacija tada bila u Is tr i : prevladavao je srednji i sitni posjed koji se razvio iz kolonatskog odnosa, t j . davanja u zakup obradivi čestica na kraći ili duži rok.6 0 Ponovo se vraćajući na podatke koje n a m pružaju arheološki izvori, jasno je da je izvangradsko područje (ager) u Istri bilo gusto naseljeno i u VI. st. U di­ lemi je li Kasiodor opisao bogatstvo i ljepotu Istre iz fiskalnih razloga ili je pak prikazao stvarno stanje, t reba se vjerojatno opredijeliti za ovu drugu moguć­ nost. Nije rijedak kontinuitet građevinskih cjelina od klasične antičke zgrade (villa rustica), preko kasnoantičkih ekonomskih gradnji do kasnoantičkog i rano- srednjovjekovnog kultnog mjesta. Sakra lne građevine, crkvice, postoje i danas 5 1 Cfr. bi l j . 50. oz Od 533. godine, cfr. C. Tanzi, op. cit., 4. м C. R. Wnittaker, op. cit., 169—176. 54 G. Traina, Paesaggio e'decadenza, la palude nella trasformazione del mondo antico, u : Società romana e impero tardoantico (cfr. bilj. 36), 711—730, naročito 719—720. 55 C. R. Whittaker, op. cit. 58 K. D. White, Latifundia, A Critical Review of the Evidence on Large Estates in Italy and Sicily up to the End of the 1st. Century A. D., Bulletin of the Institute of Classical Studies, 14, 1967, 62—79. 57 Inscriptiones Italiae, X, 1, 592; X, 2, 71—79; cfr. D. J. Crawford, Proprietà imperiali, u : La proprietà a Roma (cfr. bilj. 35). 58 Podjela veličine imanja prema H. Dohru: do 80 iugera — mali posjed, 80—500 iugera — srednji posjed, više od 500 iugera — veleposjed; cfr. H. Dohr, Die italischen Gutshöfe nach den Schriften Catos und Varros, Köln 1965, 165. 83 Cass. var. XII, 22. e° P. W. De Neeve, Colonus, Private Farm-tenancy in Roman Italy During the Republic and the Early Principate, Amsterdam 1984, 10. 370 R- MATIJAŠIĆ : KASIODOROVA PISMA KAO IZVOR . . . u velikom broju kao direktni nasljednici kasnoantičke situacije8 1 i svjedoče o gustoći naseljenosti Istre u to doba. Samo u iznimnim situacijama, nažalost, možemo dokazati kontinuitet i vezu između antičke rura lne arh i tekture i sred­ njovjekovnog odnosno današnjeg seoskog naselja. Često su upravo crkvice je­ dini ostaci nekadašnj ih naselja. Na pragu smo vremena prijelaza u srednji vijek, kada mnoge antičke i ka­ snoantičke elemente nalazimo redefinirane u n u t a r nove etničke s t rukture Istre, u donekle izmjenjenim društveno ekonomskim odnosima, ali u mnogo čemu te se karakter is t ike izravno napajaju na iskustvima klasičnog antičkog i kasno­ antičkog razdoblja. S o m m a r i o LE LETTERE DI CASSIODORO QUALE FONTE PER LA CONOSCENZA DELL'ECONOMIA ISTRIANA NELLA TARDA ANTICHITÀ Robert Matijašić L'importanza del gruppo di tre lettere di Cassiodoro per la conoscenza della sto­ ria dell'Istria in epoca tardoantica venne notata alla fine del secolo XIX, quando iniziò lo studio sistematico di quell'epoca di transizione tra antichità e Medio Evo. Esiste, nelle Variae, l'intera sequenza della corrispondenza di Cassiodoro, legata ad un episodio del 536—538, quando il raccolto fu in Istria più abbondante del solito, mentre fallì alle speranze nelle altre regioni del Regno Ostrogoto. Il contenuto delle lettere è ben noto dalle edizioni di Cassiodoro: nella prima lettera il Senatore e Prefetto al Pretorio elogia le bellezze e le richezze della penisola istriana, chiedendo subito dopo un contributo fiscale in natura e decretando un ammasso obbligatorio delle scorte rimanenti. Seguono le istruzioni a Laurentium, in- viato in Istria per ispezionare le quantità di prodotti agricoli, e poi un ordine ai com- mandanti delle imbarcazioni mercantili a tenersi pronti per il trasporto dei cereali dall'Istria a Ravenna. Forse a questa sequenza va aggiunta una quarta lettera, un decreto di condono del tributo per gli abitanti di Concordia, Aquileia e Forum luli, venuti a lamentare al Senatore l'impossibilità di pagare il tributo per l'annata al- quanto deludente. Per quanto riguarda la datazione di queste epistole, tutti gli autori che abbiamo potuto consultare sono concordi nell'attribuzione di questi avvenimenti tra il 535 ed il 538. In questa sede riteniamo opportuno affermare la probabile contemporaneità delle tre lettere (XII, 22, 23, 24), mentre lasciamo aperta la questione della datazione della quarta epistola (XII, 26). Molto spesso si vedono citati frammenti della lettera XII, 22, il più delle volte per convalidare delle tesi sulla continuità economica, che cioè l'Istria fosse nel VI secolo una regione benestante sulla quale non hanno influito gli avvenimenti nelle regioni tra la Pannonia e l'Italia Settentrionale, oppure è una prova del fiscalismo statale di Cassiodoro, il quale esagererebbe la richezza dell'Istria per ragioni di tri- buto. Dalla lettera si può desumere che era pratica normale, ordinaria amministra- zione, la vendita di cereali, vino e olio a mercanti venuti da altre regioni. Un dibat- tito su chi fossero questi acquirenti stranieri (emptores peregrini, mercatores) i quali, nel momento della stesura della lettera di Cassiodoro non ci sono più, si concluse quando divenne chiaro che la loro scomparsa era contemporanea alla conquista di Roma da parte di Belisario. La corrispondenza di questi fatti non è necessariamente casuale: è probabile che si tratti di mercanti addetti all'approvigionamento di Roma. Immediatamente dopo la descrizione geografica della regione, Cassiodoro indica le due attività agricole di rilievo dell'Istria tardoantica: la produzione dell'olio d'oliva e del vino. In questo contesto egli menziona anche i cereali (segetibus ornata, triti- cum), il che potrebbe indicare un ruolo abbastanza importante di questo terzo seg- mento dell'agricoltura, non riscontrabile nelle fonti dei secoli precedenti. Subito dopo 81 A. Sonje, Crkvena arhitektura zapadne Istre, područje porečke biskupije od IV do XVI stoljeća, Zagreb 1982; zanimljivo je svjedočenje P. Kandlera iz sredine prošlog stoljeća: »-...du­ rano ancora capelle e chiesuole di confinio, trifinio, quadrifinio, alle estremità dell'agro, ove convenivano contemporaneamente le processioni di comuni contermini e vi appendono le croci e vi ascoltavano la messa celebrata sull'ara comune . . .«, cit. prema I. Attolini, La riscoperta della centuriazione: Kandier, u : Misurare la terra, centuriazione e coloni nel mondo romano, Modena 1983, 170—171. ZGODOVINSKI ČASOPIS 42 . 1988 • 3 371 il Senatore confronta l'aspetto di alcuni tratti della costa istriana con la costa cam­ pana, con Baiae, che era evidentemente ancora nel VI sec. un sinonimo di località marittima con lussuosi complessi di ville. Esempi equivalenti in Istria sono Val Ca- tena sull'isola di Brioni, Barbariga, Sorna presso Parenzo ecc. Sia l'economia che l'architettura rurale arrivano in Istria al massimo dello svi- luppo nel I sec. d. C, quando sorge il maggior numero di impianti abitativi e pro- duttivi definbili come »villae rusticae« nei territori delle due colonie istriane. Si può affermare che sulla costa occidentale tra Pola e Umago ogni baia è occupata da una villa. Ed è a questa successione di edifici che Cassiodoro allude quando parla di »praetoria. . . in margaritarum speciem.. . disposita«. Quasi tutte queste ville conser- vano tracce di abitazione e frequentazione senza interruzioni significative dal I al VI—VII sec. I vani si addattano alle nuove esigenze, si trascurano i dettagli decora- tivi dell'architettura, ma si può con ragionevole sicurezza affermare che la maggior parte degli impianti produttivi (torchi, magazzini) sono in funzione ancora nel VI sec. A giudicare dalla densità di popolamento, almeno nella parte ricostruibile dalle tracce archeologiche, si è verficata in questo periodo (IV—VI sec.) una riduzione del numero degli abitanti, ma non comparabile alla proporzione della diminuzione nelle Provincie danubiane. Per questa ragione, in Istria non si può parlare di territori de- serti e rovina dell'agricoltura. Per la vulnerabilità dei siti all'aperto1, anche in Istria le città si fortificano, e sorgono i castra, abitati su colline o penisole, oppure su iso- lotti vicino alla costa. Questo fenomeno non comporta però l'abbandono totale del territorio, ma soltanto di alcune ville meno difendibili e più lontate dai centri abitati e fortificati. Con una dinamica oggi pressoché impossibile a ricostruire, gli abitanti del territorio abbandonavano gradualmente le ville solitarie, raggruppandosi in loca- lità più favorevoli, dove sorsero col tempo dei veri e propri abitati rurali, dai quali traggono origine i villaggi altomedievali. Dalle rimanenti due epistole di Cassiodoro (XII, 23, 24) si vede l'importanza dell'Istria nello Stato Ostrogoto; all'Istria viene riservato un trattamento speciale per le richezze naturali (agricole), mentre il Senatore accenna contemporaneamente al vantaggio rappresentato dal facile collegamento via mare con Ravenna. Le imbarca- zioni potevano approdare in molti punti lungo la costa, nelle varie insenature, e non solamente nei porti delle città. Accanto a tutto il predetto, si deve tenere presente che l'epoca di Cassiodoro Pre- fetto al Pretorio dei rè Ostrogoti, è un periodo di prosperità per l'agricoltura, in par- ticolar modo per quanto riguarda la ripopolazione e sanazione dei terreni precedente- mente abbandonati. Si prosciugano grandi appezzamenti di paludi tra Ravenna ed il delta Padano, che è l'illustrazione migliore della politica sistematica di risanamento economico. Si può presumere che lo Stato agiva in questo senso anche in Istria, tanto più che la penisola era uno dei granai di Ravenna. Concludendo, appare chiaro che i territori extraurbani dell'Istria erano densa- mente popolati anche nel VI sec. E non è una rarità la continuità di complessi archi- tettonici dalla villa rustica di epoca classica, attraverso una fase tardoantica di ca- rattere più prettamente economico, fino ai luoghi di culto tardoantichi, paleocristiani e altomedievali. Numerose chiesette esistono ancor'oggi quali successori diretti di una situazione tardoantica e sono prova di una forte densità di popolamento dell'Istria in quel'epoca. Sono appunto le chiesette molto spesso i soli resti di abitati abbando- nati in epoche successive. ČASOPIS ZA ZGODOVINO IN NARODOPISJE Revija z najdaljšo tradicijo med slovensko zgodovinsko periodiko objav­ lja prispevke, ki niso zanimivi le za bralce iz severovzhodne Slovenije, saj posegajo tudi v širši okvir slovenske zgodovine. ČZN izdaja Zgodovinsko društvo v Mariboru s sodelovanjem maribor­ ske univerze. Naročiti ga je moč pri Založbi Obzorja, YU-62001 Maribor, Partizanska 5.