SHOQATA KULTURORE SHQIPTARE MIGJENI KULTURNO DRUŠTVO ALBANCEV 5 ŠALIH KABASHI 403668 Dy fjale: Pajtim e Bashkim A dem Demagi doli nga burgu. Mire se na doli. Edhe minatoret e udheheqesit e tyre te Stari Tergut u liruan si te pafajshem. E kemi ditur se Azemi s 'do te denohet, po jemi angazhuar per lirimin e tij. Do fishte mire (per te me se shumti) qe te deftoje per dallaveret e tij e te shtetit te tij (partiak) qe duke there Kosoven mbajten gjalle fortesen bizantine panssllaviste. Se s’ka me fjale hava! 2. Gjendjen e jashtezakonshme e hoqen. Lane vetem ushtrine e politine. Shqiptare, hiqni nga flamuri at yll mbrapshtan, kujtim manovrash te Azem Daješ e titokompanise se Kosoves! Shqiptare, mos humbni kohe rreth ish udheheqesve qe i hoq Serbia pasi i moli si lopet. Ata as i zgjodhem as i hoqem. Ata i patem mbi koke sig i kemi edhe keto qyqet e sotme... Mos lejoni qe ata te cilet ruajten aq mire autonomine te na i ruajne as bagetine. Delegatet e Kuvendit te Kosoves le te bejne sig po bejne buzebaltikasit! 3. »Edhe une jam per demokrati«, pelliti para sa ditesh dashamiri i gojegora- peve te fushe-kosoveprekallasve. Po vjen fundi i gomar-politikes. Grate te merren me te mire, pizivengat e shkive e te hyqymetit kurresesi. 4. (j’u beri vaki dy Rizave, Alajt e Sapunxhiut? Njerin policia e ndali ne Peje e tjetrin afer Pejes. U thane te ngrene duart lart, mbeshtetuni per automobili, hapni kembet, etj. dhe zune t’i prekin ne n sqetulla, barkut, shpines, qafes, kembeve e mes kembeve-koqevel! Ata tundnin dokumentet e policia ua tundte koqet. Ruani koqet nga pancirveshurit se ato jane objektivi i tyre dhe i (derr) Efalit Trenafqit, rrentit e dilinxhise, te perjashtuarit nga Drenica... Kujdes koqet! 5. Morem leter nga nje akademik. Shkruan se autonomia e Kosoves nuk eshte varrosur ende. Keshtu ai polemizon pa thene se eshte gjalle a vdekur ajo. Kur thote se »ende nuk eshte varrosur«, une kuptoj se do te varroset, sepse varri pret te vdekurin dhe te vdekurin e pret varri, te vdekurin e go j ne ne varr, dike e fusin gjalle ne dhe. Sidoqofte, shihni vete akademikesine e letres qe don ta le buze varri te vdekurin e te na ngushlloje se duhet te kemi shprese derisa nuk eshte 3 kallur ne dhe autonomia e hequr e Kosoves. Ja qe une gabohem: Po ku eshte pare qe vrasesi te varrose viktimen? 6. E vlen te mos kesh vdekur e te kesh pare si Kryeplaku i zgjedhur nga rinia e Kosoves. profesor Anton (jetta me Dom Lush Gjergjin e Zekeria Canen tubuan ne Kuvend Pajtimi gjysme milioni njerez. Keto mrekulli s'i ka bere as Gjergj Kastrioti! Mrekullia shqiptare te Verrat (historike) e Llukes! 7 . Shqiperia po hapet. Shqiperia e dyte duhet (le) t'i bashkohet. Ne Evrope shkohet me vellane. Mos degjoni ata qe s’kane degjuar per Lumbardhin, ata qč s'duan ate qe e duan njerezit tane e toka jone: PAJTIMIN E BASHKIMIN! 8. Se g'shqiptare kemi ne Evrope tha nje sllovene: Sa shume e sa te rinj jeni, ju jeni gjaku i ri i Evropes plake. Lume per ju! 9. Numri i ardbshem i Alternatives eshte jubilar. Nje vit po mbush Migjeni. Nuk e duam revisten vetem te shqiptareve ne Slloveni. Duam ta bejme tribune te shqiptareve te pajtuar e te bashkuar. Alternativa nuk fsheh qellimet: Ajo e do SHQIPE(TA)RINE jo te madhe po te BASHKUAR! Pa marre parasysh se krvebudallait. A. Shukriut dhe pjesetareve te tjere te Korit te Gomareve do t'u prishet qejfi dhe do te detyrohen qe ne mungese foltoresh serbo-bolshevike te pellasin e pelcasin tok me llava te shumta derrash karpate... Foto Hazir Reka 4 ZEF SKIRO Dl MODIKA V Vjeshta ''jeshta po shpie te ftohte e me te vonat vjelim ere e re, kujtimet e djegura dhe hirin e stines se rene. Toka me padurim pret faren e zemra rreh prape. Shqiponje bir e u bere shoqe te e res, shqip-o nje shqiponje bir, Vore. Vorea fryn me vrull. Pulini te birin therret ujk tashme pa ze. Merdhin. Nga veriu lundron ne jug nje pelhure e bardhe ndaj Drinit te zi. V Ipocrisie ellazerim... n u vol a senza cielo, bashkim. .. on da senza mare. Kosove, ti je toke e tokes, gjak i gjakut te shperndar te Shqiperise sone! Compiacenti ipocrisie feriscono da tempo il nostro popolo diviso... G juha ime G juhe e stergjysherve, gjuhe e bijve, gjuhe e kombit gjuhe e ndjenjave te thella, gjuhe e ndjenjave te thjeshta, gjuhe e lirise, ti je gjuha ime. gjuhe e diturise, gjuhe e pavaresise, gjuhe e vjeter, gjuhe e gjalle, gjuhe e te gjitheeve shqiptare, arbereshe e kosovare, ti je gjuha ime. Gjuhe e partizaneve te vrare dhe te shokut-madh qe ne lufte i percolli fitim tar, ti je gjuha ime. Gjuhe e paster, gjuhe e ndergjegjes sime, gjuhe e pamposhtur, gjuhe e qendreses, gjuhe e lindjes, gjuhe e beses, gjuhe e pergjakur, gjuhe e perlotur, gjuhe e perjetshme, gjuhe e bukur, ti je gjuha ime. Hora e Arberesheve, me 20. 2.1990. 5 AKTUAUTETE / AKTUALNO Interniste: Adem Demagi Republika e Kosoves-barazi e shqiptareve me popujt e tjere te Jugosllavise Kryesia e RSFJ-se me gjithe »shpirtgjeresine« dhe »shpirtmadhesine« e saj dhe. kuptohet, »pa kurrfare presioni: as nga brenda as nga jashte«, me ne fund, e amnistoi ADEM DEM A £lN, pas 27 vjetesh e disa muajsh vuajtjesh neper burgjet me famekeqija te Jugosllavise. Ademi ishte djale i ri kur u arrestua dhe prej burgut doli Iegjende e gjalle. »Oindresa« e Gurakuqit mbeti e vogel perpara qendreses se Adem Demagit. E quajten Nelson Mandela i Evropese, e ne, kur e krahasojme Evropen plake me Afriken e xhunglave, Mandelen e quajme Demagi i Afrikes. Pritja te baca Adem ishte e ngrohte dhe biseda, qe, per lexuesit e »Alternti- ves«, e beme me te ishte e perzemert dhe vellazerore. Qe ne pershendetjen e pare duke qendruar ne kembe dhe duke tundur fort duart , baca Adem pyet per shoket e »Migjenit«, per »Alternativen« dhe sidomos per Šalih Kabashin. »Kam pritur se do te vije Šalih Kabashi« - thote pa u ulur. Si t’ju quajme: shok apo zoteri? - Zoteri-jo! Dikush me quan zoteri, por s’kam g’t’i beje. Le te me quajne si te done. As shok! Sepse per dike shoku mund te mos jete i dashur. Quameni vella. sepse vellai eshte i dashur dhe i pranueshem per te gjithe, e ne duhet te shkojme kah ajo qe eshte e dashur dhe u pranueshme per te gjithe. Vella Adem: Ne, sikurse edhe te gjithe shqiptaret e tjere, kudo qe jetojne, jemi te gezuar qe po ju shohim serish ne mesin e familjes suaj dhe te popullit tone qe vite me radhe e kane pritur kthimin tuaj ne gjirin e vet. Gezimi yne po hehet edhe me i madh kur po ju shohim kaq vital, kaq energjik, me kete moral kaq te larte, me kete vullnet te Relikte dhe me kete durim te mrekullueshem. Ju Foto Hazir Reka 7 ne pamje dukeni sikur nuk keni qendruar ne burgjet me famekeqija te Jugoslla- vise, por sikur keni jetuar ne kushtet me te mira te jeteses. Per kete arsve pvetja jone e pare ka te beje me shendetin tuaj: pas gjithe vuajtjeve ne ferrin jugosllav, qe zgjaten 28 vjet, si keni arritur qe ta mani gjithe kete shendet? — (Oeshet) Keni te drejte: Ambienti ku kam qendruar une gjatč ketyre viteve ka qene nje ferr i vertete. Megjithekete une s’e ndjeja veten ne burg. Shpirterish kam qene me ju vazhdimisht. Kam konsiderurar se gjendem ne nje punč, ne nje detyre qe e kam zgjedhur vete. Vetem keshtu mund te shpjegohet kjo. Te burgosurit jane ata qe jeten ne burg e bejne edhe me te včshtire, por une konsideroja sikur ata i kam paciente dhe me ta sillesha ne menyre adekuate, ashtu sig iu eshte pershtatur atyre. Keshtu qe edhe me ata, edhe pse shumica e tyre kane qene pothuajse te gmendur, e kam gjetur nje gjuhe te perbashket. Perndryshe jam angazhuar shume qe te studioj, te merrem me shkence , infor- mohesha gjeresisht per te gjitha fushat e jetes dhe per te gjitha pjeset e Jugoslla- visč dhe te botes. Nga ana tjeter, jeta ime eshte shume e disiplinuar: nuk pi duhan, nuk pi kafe, nuk pi gaj, drogen s'e kam perdor kurrč. (Droga ne burg perdoret me te madhe. Shkojne njerezit te shendoshe si molla dhe per nje vit-dy shnderrohen ne germadha). Dhe vertet sikur nuk kam qene ne burg. Ata qe kane menduar se me kane mbyllur ne burg, besoj se kane gabuar. Me vjen mire qe edhe ju po e shihni kete. A keni pasur mundesi qe ta percillni shtvpin, ta shfrytezoni literaturen, ta perdllni zhvillimin e ngjarjeve ne Jugosllavi dhe ne bote? — Kam pasur mundesi ta lexoj shtypin kroat, pastaj »Politken«, »Rilindjen« dhe eventualisht publikimet e ndryshme, si »Fjala«, »Zeri i Rinise«, »Jeta e Re« etj. Ne burgun, ku kam qene une, kushtet per te punuar e per te lexuar kane qene si ne ferr. Atje s’mund te jesh i qete. Ne gdo kohe je ne zhurme e me njerez te semure i rrethuar. Ne burgun qe ne gdo pikepamje eshte ferr i vertete, eshte veshtire te punohet. A keni pasur mundesi qe te vazhdoni punen tuaj krijuese, a jane kontroiluar e cenzuruar punimet tuaja dhe a ju eshte marre ndonje punim nga personeli i burgut? - Edhe letrat me te cilat komunikonim me familjen kontrolloheshin. Sigu- risht edhe punimet do t’na i merrnin e kjo nuk do te ishte punč e pershtatshme pčr ne. Nuk kam dčshire te behem i varur nga dikush e ta kčrkoj punimin tim. Me eshtč dukur tepčr e veshtirč te vrapoja pas punimeve tč mia. Te gjitha ato qč mi kanč marre nuk kam shkuar t’i kčrkoj. Pčr tč krijuar digka letrare duhet koncentrim i madh, duhet tč kesh qetesi tč madhe, e kjo ka munguar. As kohč nuk kam pasur. Dm. m. th. mundčsitč per tu marrč me krijimtari letrare nuk kanč ekzistuar dhe nga burgosja ime e pare faktikisht jam ndarč nga letčrsia. Tere koha mč ka shkuar duke u marre me politike. Si i burgosur i vjeter politik keni pasur rastin te kontaktoni me shume te burgosur te tjere shqiptare qe jane denuar per politike, e sidomos nga viti 1981 e ketej. Keta kane qene krvesisht te rinj. A mund te na thoni gfare pershtypje keni per keta te burgosur? - Pershtypjet e mia janč keto: Ata tč rinj kanč qenč njerčz tč shendoshč. Nuk kanč pasur kurrfarč ngarkese shoviniste as nacionaliste, sig mundohen t’ua ngarkojnč te tjerčt. Keta kane bčrč digka, digka kanč punuar, kanč zhvilluar njčfarč veprimtarie ilegale: ashtu ose kčshtu, tč madhe ose te vogčl, por nuk 8 i kane merituar ato denime drastike, ashtu sig i kane marre. Tragjedia me e madhe ka qene sidomos kur kam rene ne kontakt me te burgosur te denuar ne ushtri. Ata kane qene krejtesisht te pafajshem, jane denuar ne procese krejte- sisht te inskenuara. Edhe ata qe nuk kane dashur te hyjne ne sherbim dhe te behen deshmitare per te tjeret, i kane vendosur ne banken e zeze dhe i kane denuar ne menyre drastike. Jane gjalle Zenel Bagi, djale i ri nga Degani, Basri Ismaili, Binak Dinaj, Hysen Shurdhani nga Kaganiku, Behxhet Shala nga - Quameni vella. Ambienti ku kam jetur ka qene ferr i vertete, megjithekete s’e ndjeja veten ne burg. Shpirterisht kam qene me ju. Ata qe mendojne se me kane burgosur, kane gabuar. Motra me filozof se une. Kerkesat tona jane te drejta dhe duhet te plotesohen. Shqiptaret nuk luftojne vetem per interesat e tyre. Duhet te degjohet zeri i popullit. Shqiperia nuk eshte perzier as perzihet ne punet tona. Kosova eshte shnderruar ne nje burg te vertete te tipit te hapet. EIeqja e gjendjes se jashtezakonshme eshte tallje. Rruga demokratike do te fitoje patjeter, por duhet edhe ca pune. Shqiptaret tash jane te pjekur dhe nuk mund te pranojne statusin e qytetareve te rendit te dyte. Rruga e forces nuk ka perspektive dhe patjeter do te deshtoje. Disa presin qe fitorja tu shkoje e gatshme ne pjate. Shqiptaret e Jugosllavise po pergatiten t’i bashkohen Evropes. Nuk mund te sillemi ballkange e t’i bashkohemi Evropes. Shqiptaret deshirojne t’i lajne dhe t’i sherojne plaget e tyre. Kur populli eshte i vendosur autoritetet shteterore nuk mund ta pengojne. Kerkesa themelore e shqiptareve barazia me popujt e tjere te Jugosllavise, ndersa forme e kesaj barazie duhet te jete Republika. Te gjitha gjerat te maten me nje mase. Shqiptaret deri sot nuk kane pasur udheheqes te vet pavaresisht si jane quajtur. populi qe deshiron te bashkohet ka te drejte te bashkohet. Diplomacia e Shqiperise eshte shume e shkathet. Politika e Shqiperise eshte e cilesise se larte, qe ne kohen e duhur di te veproje. Normalizimi i marredhenieve te Shqiperise me SHBA dhe me BRSS e ngrohe atmosferen ne Evrope. Une do t’i kthehem letersise. Jam dhe mbetem shpirt poeti. Deklaratat dhe qendrimet e disa demokrateve te Serbise ndikojne me shume ne afrimin e popujve se sa tanket e Kadijeviqit dhe policia e Millosheviqit. Jam i gatshem qe popullit t’ia jape jeten, po dashurine e njerezve nuk mund ta shnderroj ne karriere politike. Une jam kritik i rrebte, por »Alternativa« me ka mahnitur. Ajo eshte nje reviste me te cilen mund te krenohemi te gjithe. Podujeva-jane denuar vetem sepse kane qene djelmosha pak si te zgjuar, i kane pare se kuptojne digka. I kane denuar vetem per te mos i lene qe te kthehen ne Kosove ne ushtri, me akuzat me monstruoze. Une kam qene vete me ta dhe nuk ka kurrfare dyshimi se ma kane thene te verteten. Keta me dhimbeshin shume, mirepo ashtu sig jane denuar te pafajshem, jane mbajtur shume mire, ishin djem te mire. Te shendoshe, te vendosur. Kam pasur kontakte te ndryshme me grupe te ndryshme te te burgosurish qe nga 81-shi, kur filluan t'i sjellin ne Gradishke, se ne fillim nuk donin t’i sillnin, por me vone u detyruan meqenese numri i tyre u be shume i madh, dhe te gjithe kane qene njerez te mire, perveg njerit qe eshte treguar i poshter. Edhe ky u be 9 i poshter nga varesia e madhe qe kishte nga droga. As ne shtepine e tij nuk kishte qene i rahatshem. E shoqja e tij, infermiere, per ta qetesuar e kish mesuar me apaurin dhe kur vjen ne burg ia gjeten piken e dobet dhe e thyen moralisht. Ai u mundua qe te na i beje disa te keqia, mirepo, me ne fund u zbulua. Keni pasur kontakte edhe me te burgosurit politike te popujve te tjere te Jugosllavise. Čili ka qene qendrimi i tyre ndaj geshtjes sone, ndaj kerkesave tona? - Burgjet e mia u bene te shumta. Edhe ne burgjet e tjera ka pasur te burgosur politike te popujve te tjere, por ne burgun e Gradishkes, ku isha ne fund, shumica e te denuareve politike ishin kroate. Varesisht sa ishin demokrate edhe na perkrahnin. Ata qe ishin me demokrate, na perkrahnin me shume. Ata edhe vete kane qene ne nje situate te ndrydhur dhe te penguar, e kane perjetuar edhe fatin tone prandaj ka ekzistuar njefare solidariteti shpirteror. Ne mesin e tyre ka pasur edhe te tjere si Sheksi, i čili edhe pse ka qene krejtesisht gjashte muaj ne burg, kur ka dale nga burgu ka pasur nje qendrim te mire ndaj geshtjes sone dhe na ka perkrahur me forcat dhe me mundesite e tij. Para disa muajsh u perhap lajmi se jeni liruar nga burgu. Ne Kosove u organizuan manifestime te medha, juve iu organizua pritje madheshtore. Te nesermen lajmi u pergenjeshtrua. Si e pritet ju kete lajm? - Kete lajm e kam pritur me njefare pabesie. Krejt situata me dukej diši jo normale dhe nuk dija se g’ndodhte. Radioja e TV lajmeronin se jam liruar, shoket me thonin te falemi, te pershendetemi, disa civile me thonin se te afermit po me presin te dera e burgut, ndersa une nuk besoja dhe ashtu doli. Pastaj ata qe e dinin si qendronte puna, kete lajm e pergenjeshtruan pas 24 oresh. Une kete, keshtu psikologjikisht, e kam pritur si normale. Nuk me ka tronditur aspak. Madje as ka ndikuar tek une dhe as ma ka prishur tetikun fare, sepse edhe burg me mbeti shume pak edhe, sigju thashe, nuk e ndjeja veten ne burg, keshtu qe vetem do ta nderroja vendin. Friken me te madhe e kam pasur per motren: e dija se do te gezohet dhe mendoja se kur do ta sheh se s’ka gje prej atij lajmi do te tronditet. Por ajo kish qene me filozofe se une-nuk kish pas besuar fare. Gjate gjithe kohes se ngjarjeve te stuhishme te Kosoves, ju ndodheshit ne burg. A keni pasur mundesi t’i percillni si duhet keto ngjarje? - Fatin e kam pasur te tille: me 1968 dhe nga viti 1975 e kendej une kam qene jashte Kosoves, pra ne kohen e te gjitha stuhive me te medha qe ndodhen ne Kosove. Keto ngjarje kam pasur mundesi t’i percjelli aq sa kane informuar mjetet e informimit publik dhe aty-ketu, kur kam rene ne kontakt me ndonje pjesemarres te ketyre ngjarjev-e kam pyetur hollesisht per to. Kerni degjuar se kur ne Kosove ndodhte digka, kur shpallej gjendja e jashte- zakonshme edhe ne burgje merreshin masa sigurie, si izolimi neper vetrni etj. Si silleshin me ju? - Ne burgun tone jane hetuar masat e perforcuara, dyfishohej roja dhe ne e dinim se digka po ndodh diku. Ndaj meje nuk jane marre masa te posagme, nuk me kane izoluar ne vetrni dhe, keshtu, une s’e kam ndjere peshen e atyre masave edhe pse ato merreshin. Ne fillim, ne vitet 1975-79 ka pasur sjellje jo te mira, por pas viti 1981 e kendej, sa me perket personalisht mua, jane sjelle mire, s’me ka ngare askush dhe kam kaluar normalisth. Qka mendoni per kerkesat qe u shtruan ne te gjitha ngjarjet qe ndodhen ne Kosove prej viti 1981 e deri ne keto ditet e fundit? - Ato kerkesa jane te drejta dhe duhet te plotesohen. Ne qofte se jemi per 10 demokraci, ne qofte se jemi per te drejten e popullit, atehere duhet ta degjojme zerin e tij. £ka kerkon populli ajo duhet te behet. Kerkesat tona nuk kane qene ne dem te askujt. Perkundrazi ato kerkesa jane ne te mire te te gjitheve. Liria dhe barazia e shqiptareve me popujt e tjere nuk cenojne interesin e askujt. Ato jane ne interes edhe te atyre qe mundohen te na cungojne lirine dhe barazine, sepse, sig dihet, nje populi qe mundohet ta pengoje popullin tjeter, ta roberoje ate, as vete nuk eshte i lire. Keshtu qe kerkesat e shqiptareve nuk jane vetem ne interes te tyre. Shqiptaret nuk luftojne per ta gliruar vetem veten. por luftojne per ta gliruar njekohesisht edhe ate i čili na roberon dhe i čili edhe vete eshte gjithashtu i roberuar. A eshte ne rruge te drejte zgjidhja e geshtjes se shqiptareve ne Jugosllavi? - Varet. Ekzistojne dy rruge: Eshte rruga demokratike, e bashkebisedi- meve, e bashkepunimit, rruga paqesore qe eshte humane, me e mira, kryesorja, me e rendesishmja dhe e vetmja rruge per zgjidhjen e drejte te geshtjes se shqiptareve ne Jugosllavi. Kjo rruge do te fitoje patjeter, edhe pse do te kete edhe ca pune, se keta qe po i permbahen kesaj rruges tjeter, rruges represive, me force duan te mos i marrin parasysh interesat e te tjereve. Keta nuk e perfillin vullnetin e popullit dhe e shkelin ate. Mundohen ende me ate avazin e vjeter, te dikurshem, te cilit i ka dale boja, qe me force t’i detyrojne shqiptaret, qe tanime jane te pjekur, ta konsiderojne veten se ende jane femije. Duan t’i shnderrojne shqiptaret ne qytetare te rendit te dyte, t’ua imponojne njefare statusi te roberve, i čili eshte i demoduar dhe nuk mund te qendroje, te cilin populli shqiptar me nuk mund ta pranoje, sepse tash eshte zhvilluar, eshte i pjekur. Dhe pikerisht ketu lindin problemet. Ketu qendron pika kryesore, esenciale e tere geshtjes. Rruga e forces nuk ka perspektive dhe pa tjeter do te deshtoje. Autoritete zvrtare te Beogradit shpeshhere e kane perseritur se ne ngjarjet e Kosoves ka dore Shqiperia dhe kete e kane akuzuar se po perzihet ne punet e brendshme te Jugosllavise. Nga ana tjeter, shqiptaret, aty-ketu, thone se Shqiperia nuk eshte angazhuar sa duhet, nuk e ka ngritur zerin dhe nuk na ka perkrahur sa duhet. Qka mendoni ju per kete? - Ato qe thone se Shqiperia eshte fajtore per ngjarjet e Kosoves, mundohen ta heqin fajin prej vetes dhe t’ia mveshin dikujt tjeter. Kjo eshte nje politike e vjeter, nje shabllon i vjeter qe eshte bere edhe i merzitshem, eshte bere edhe te gerditet njeriu prej tij. Shqiperia nuk eshte perzier as perzihet ne punet tone. Ajo interesohet per fatin tone ashtu sig i takon gdo nene te interesohet per fatin e bijeve dhe te vellezerve te vet. Ndersa ata qe thone se Shqiperia nuk e ka ngritur zerin sa duhet mashtrohen, nuk jane te informuar, s’e kane percjelle dhe nuk e kane degjuar zerin e saj ose nuk a thone te verteten. Shqiperia e ka ngritur zerin aq sa ka pasur mundesi, por ajo nuk mendon se me force duhet te angazhohet dhe te perzihet ketu. Interesimi i Shqiperise per shqiptaret ne Jugosllavi eshte ne perputhje me Karten e KB dhe ne kete baze Shqiperia e ka ngritur zerin edhe fort bile, eshte angazhuar edhe fort bile, ne mbrojtjen e te drejtave tona. Ato qe thone se Shqiperia nuk e ka ngritur zerin sa duhet presin qe digka e gatshme t'u vije ne pjate, presin qe dikush tjeter t’ua siguroje te gjitha e keta te rrijne ne nje kend e mos ta rrezikoje veten, d. m. th. nuk angazhohen vete qe t’i fitojne te drejtat e veta. qe ta zgjerojne sferen e te drejtave dhe te lirive edhe per shqiptaret, nuk angazhohen vete ne lufte per barazine e shqiptareve me popujt e tjerl. Pra keta 11 nuk jane ne gjendje qe te nxjerrin perfundime te shendosha dhe te mira dhe, sikurse as te paret, nuk kane te drejte. Qka mendoni per heqjen e gjendjes te jashtezakonshme ne Kosove? — Kjo eshte nje tallje e vertete, qe s’ka te beje aspak me realitetin. Vertet Kryesia e RSFJ dhe Qeveria federative i hoqen ato masa, por Serbia qysh me pare i pat shtuar masat dhe faktikisht tash Kosova eshte ne nje gjendje shume me te keqe se sa perpara, sepse tash, e kam thene ketu edhe ne disa intervista qe kam dhene, ajo eshte shnderruar ne nje burg te vertete, kolosal, gjigant qe s’e ka pare bota, burg i tipit te hapet ku njerezit mund te shkojne nga shtepia ne shtepi, nga shtepia ne pune dhe anasjelltas, mund ta vizitojne njeri-tjetrin, mund te dalin ne rruge, por i kane humbur te gjitha te drejtat qytetare. Me kete aneksim policor, te cilin e ka bere Serbia kohet e fundit, faktikisht jane hequr edhe ato te drejta qe vetem ne leter i kane pasur shqiptaret. E shihni edhe ju vete se si po ndodhe: hyjne neper shtepi naten, diten, me leje, pa leje, kontrollojne, pla§ki- sin, rrahim burgosin pa kurrfare faji e shkaku e pastaj detyrohen t’i lirojne. Ka ardhur puna deri aty sa edhe nxenesit i ndane: para dite, pas dite, serbet ne nje ane, shqiptaret ne anen tjeter. Ata ne radhe te pare jane njerez, ne radhe te dyte jane femije e ne te tretin jane shqiptare ose serbe. Ky eshte nje turp i madh qe e bene po keto forca, po kjo gjendje. I ndane edhe studentet e ky eshte edhe nje turp tjeter. Po bejne edhe turpe te tjera. Kane shkuar aq larg saqe njerezit shkojne te pajtojne gjaqe e policia i pengon. Del puna sikur autoritetet shtete- rore jane te interesuara qe shqiptaret te vriten midis tyre e jo te japin kontributin e tyre qe te pajtohen gjaqet, merite, plagesat etj. etj. D. m. th. ka ardhur nje situate qe tregon se heqja e masave te jashtezakonshme me te vertete eshte vetem fjale, kurse gjendja faktike eshte keqesuar ne nje shkalle shume te madhe. Ju para 32 vjetesh keni bere thirrje ne shtrirjen e dores se pajtimit. Si po e shihni tash pajtimin e gjaqeve dhe si po ju duket qendrimi i organeve te pushtetit ndaj ketij aksioni kaq te madhe dhe kaq human? — Une para 32 vjetesh e kam bere ate thirrje. por sikur per inat timin, atehere filluan te behen gjaqe edhe me te medha. Thirrja ime i ishte drejtuar nje shtrese shume te holle te intelektualeve qe lexonin, kurse shumica derrmuese e fshatareve dhe e te tjereve nuk ia varen veshin asaj pune dhe ajo thirrje as qe arriti tek ata. Kjo qe behet sot, kjo perpjekje e suksesshme, eshte nje pune madheshtore. Ky eshte edhe nje fakt qe shqiptaret po pergatiten qe te sillen vertete ne menyre evropiane, po pergatiten qe t’i bashkohen Evropes, se nuk mund te sillemi ballkange e t’i bashkohemi Evropes. Shqiptaret duan t’i lajne dhe t’i sherojne te gjitha plaget e veta dhe te dalin te paster faqebotes. Per kete arsye them se kjo eshte nje pune madheshtore. Po e shoh se rinia eshte angazhuar me te vertete dhe jo vetem ajo, por eshte angazhuar i gjithe populli dhe po bejne nje pune te madhe. E kane pekrahjen time, u uroj sukses dhe besoj se kete aksion do ta kryejne me sukses. Po kaq e rendesishme eshte qe edhe pas pajtimit te gjaqeve te formohen Keshillat e pajtimit dhe keshillat e tjere, ne menyre qe, qe ne fillim, te gdo konflikti, te $do grindjeje te ndermjetesojne dhe te mos lejojne me qe te behen gjaqe te reja. Eshte sukses i madh qe te pajtohen 100 familje te gjakosura, por eshte sukses edhe me i madh qe te pengohet gjakderdhja e metutjeshme, hakmarrjet e metutjeshme, qe mund te jane edhe me te medha. Kam shprese qe ky populi, i čili eshte ne gjendje te beje kete heroizem, t'i heqe keto te keqija qe i ka trasheguar, ka mundesi qe t’i jape fund njehere e pergjithmone kesaj semundjeje kesaj lengate shekullore dhe te shnder- 12 rohet ne nje populi me te vertete te civilizuar. Autoritet zyrtare nuK mund ta pengojne popullin, kur ky eshte i vendosur dhe duket se eshte i vendosur, qe ta heq qafe nje te keqe kaq te madhe. Populli nuk mund te pengohet ngajashte dhe besoj se ky aksion do te perfundoje me sukses. Cilat jane kerkesat themelore te shqiptareve ne Jugosllavi dhe si e shihni ju zgjidhjen e tyre? - Deri sot shqiptaret nuk kane qene te barabarte me popujt e tjere. Ata ishin te barabarte vetem me fjale dhe vetem ne leter. Prandaj kerkesa themelore e shqiptareve eshte qe te jene te barabarte me popujt e tjere. Kjo barazi duhet te kete nje forme te caktuar dhe une mendoj se kjo forme duhet te jete Republika. Ne qofte se themi se jemi per barazi, atehere duhet te jemi te barabarte. Numri i madh i shqiptareve qe eshte i treti-i katerti ne Jugosllavi, pjekuria e tyre kombetare nuk mund te mos merren parasysh, aq me pare kur kjo nuk shkon ne dem te askujt. Perkundrazi. Kjo geshje mund te zgjidhet vetem me te mire, vetem ne paqe, vetem ne menyre demokratike. Pas zgjidhjes se saj Jugosllavia do te fitoje edhe nje shtylle te fuqishme qe te behet me stabile. Keshtu do te normalizoheshin marredheniet midis ketyre popujve, brenda ketij shteti, te dlet do te kishin mundesi pastaj qe te merren me pune, zhvillim. Pra geshtja eshte se a do te perfillet apo nuk do te perfillet vullneti i popullit dhe ky vullnet dihet čili eshte. Kjo qe ka qene deri tash ka qene thyerje e vullnetit te popullit, thyerje e demokracise. Jare angazhuar mjete te shumta, eshte shpenzuar kohe dhe dihet se rezultatt kane qene negative edhe per ata qe na kane penguar edhe per ne qe jemi perpjekur te barazohemi me popujt e tjere. Besoj se perveg shqiptareve do ta shohin edhe te tjeret se rruge tjeter perveg asaj demokratike, e čila do ta perfille vullnetin e popullit, per zgjidhjen e geshtjes se Kosoves, nuk ka dhe nuk mund te kete. Ku i shihni pengesat kryesore per barazine e plote te shqiptareve me popujt e tjere te Jugosllavise? - Per shqiptaret eshte i rezervuar njefare qendrimi tjeter e per te tjeret- tjeter. Per derisa te jene dy masa, dy mostra, nuk do te kete barazi. Qellimi eshte qe te gjitha gjerat te maten me nje mase. Ne qofte se per te gjithe vlen nje e njejta mase, atehere edhe afrimi drejt barazise do te jete me i shpejte dhe me i lehte. Une besoj se gjerat do te zhvillohen ne ate drejtim qe edhe geshtja shqiptare te shikohe ne menyre objektive, ashtu sig i takon, historikisht dhe objektivisht dhe keshtu te behet njefare zgjidhje e pranueshme per te gjithe. (jka mendoni per politikaneet qe e kane udhehequr Kosoven nga viti 1981 e deri sot? - Te gjithe ata qe kane qene ne skenen politike faktikisht nuk kane qene udheheqes te popullit, kane qene te emeruar nga larte dhe jane imponuar perkunder vullnetit te popullit. Keta u kane dhene llogari atyre, te cilet i kane emeruar ne ato pozita dhe nuk kane qare koken fare a i pelqejne apo nuk i pelqejne popullit. E njejta gje ka qene edhe me keto viset e tjera, pot te shqiptaret kjo ka qene me drastike dhe eshte pare me shume. Derisa te mos jene zgjidhjet e fshehta e te lira, me shume kandidate, nuk mund te flasim per udheheqes te popullit, aq me pak per keta udheheqesit shqiptare. Deri sot shqiptaret nuk kane pasur udheheqes te vet, pavaresisht si i kane pasur emrat. S’di a ju ka rene rasti t’i lexoni disa intervista te disa ish-udheheqesve shqiptare, te cilet pas renies nga posti kane fdluar te flasin ndryshe dhe me hapur, ndersa kur eshte dashur te flasin kane heshtur? 13 — Kjo nuk ka ndodhur vetem me shqiptaret. Ne qofte se e keni percjelle, kjo ka ndodhur edhe me udheheqesit sllovene edhe me ata kroate. Kjo ka ndodhur edhe ne Serbi. Te gjithe me rradhe, kur u vinte koha te shkonin ose te largoheshin. fillonin te mendonin dhe te flisnin ndryshe dhe njeriu ka pershtyp- jen se ishin njerez te tjere. Delnin me fjale te tjera, me nje veshtrim kritik, te thuash se linden per se dyti. Kjo eshte ajo tragjedia e burokrateve, te cilet kur bien nga postet flasin, kur jane ne to, kur duhet dhe kur mund te flasin, nuk flasin. E njejta gje ka ndodhur edhe me udheheqesit shqiptare. Keta nuk kane qene udheheqes te popullit, por sherbetore te huaj te shitur per poste. C k a mendoni per angazhimin e inteligjencise shqiptare ne ngjarjet e Kosoves dhe e mendoni se kjo u angazhua pak me vonese? - Besoj se ne pyetjen tuaj gjendet edhe pergjigjja. U angazhua pak me vonese. Inteligjencia jone u krijua ne kushte te veshtira, eshte krijuar me mundime te medha. Ajo ka qene e penguar nga ata qe flisnin ne emer te popullit, nuk i jepej mundesia te paraqitej as ne mjetet e informimit. Keshtu qe nje pjese e fajit i heqet, i zvoglohet. Me ndryshimin e keasj situate, kur u be e mundur qe intelektualeet shqiptare ta thone fjalen e vet, kur u be e mundur qe te shprehen pak a shume lirisht, atehere me duket se u treguan te mire, te guximshem, ashtu sig i takon nje inteligjencie te nje populli. Dhe kur te mblidhen dhe te zbriten te gjitha, une jam fort i kenaqur. Madje mund te them se intelektualet shqiptare kane dhene me teper se sa kam pritur. Nje pjese te tyre i njoh personalisht, sidomos ato gjeneratat pak me te vjetra. Me kalimin e kohes ato jane pjekur dhe kane marre qendrime ashtu si duhet, keshtuqe une pergjithesisht jam i kenaqur. Qka mendoni per ndrvshimet ne Evropen Lindore? — Ndryshimet ne Evropen Lindore jane rrjedhim perfundimtar dialektik i nje pune jo shkencore, te mbrapshte, me themele te kalbeta. Ne ato vende nuk u muar parasysh vullneti i atyre popujve, qe nga Bashkimi Sovjetik e deri te Gjermania Lindore. Atje eshte zhvilluar nje sistem i mbeshtetur krejtesisht ne force duke e ndrydhur ne menyre me brutale vullnetin e atyre popujve dhe ai nuk ka mundur te perfundonte ndryshe. Ai sistem i ka lodhur ekonomite e atyre vendeve, i ka lodhur buxhetet e tyre. Merreni me mend p. sh. Bashkimi Sovjetik per ta siguruar njefare paqe, sig ka mundur ta siguroje deri tash, eshte detyruar dhe detyrohet t'i harxhoje 150 miliarde dollare vetem per siguri, per ushtri etj. ndersa nga ana tjeter kerkon nga Perendimi 10-15 miliarde dollare kredi. E njejta gje ishte edhe ne keto shtetet e tjera, ne krye te te cilave qendronin udheheqesit qe shikonin nga Moska-ne Poloni, ne Hungari, ne Gjermanine Lindore etj. Keta udheheqes ishin vetem disa garnitura qe nuk shikonin gka i duhej popullit te tyre, nuk ndiqnin nje politike qe perputhej me interesin e popullit te tyre, por benin ate qe deshironte dhe qe bente Moška. Me tutje ju e dini se qe nga Berlini e kendej trupat ruše kan qene te medha: ne Gjermanine Lindore 3-400 mije, dersa ne keto vendet e tjera nga 100 mije. Rumunet me duket se i paten perzene me 1958 trupat ruše. Pra kudo kane qene te pranishem ruset dhet kjo kerkonte shpenzime te medha, si nga vendet ku kane qene te dislokuara keto forca ashtu edhe nga Bashkimi Sovjetik. Keto shpenzime gradualisht i hengren nga brenda keto vende. Nga ana tjeter edhe politika e ketyre vendeve ka qene mosperfillese ndaj vullnetit te popujve te vet dhe eshte mbajtur vetem me anen e forces. Ajo nje dite, heret o vone, do te duhej te perfundonte me nje debakel, sig perfundoi. Ata popuj okupatoret i identifikonin me komunizmin dhe me socializmin dhe pa qene ne gjendje t'i dallojne, filluan ta urrejne edhe komunizmin. Aq me pare kur ai komunizem filloi te zhvillohej me zig-zake te medha, me ndryshime te medha, duke u larguar gjithnje me teper nga shkenca. Erdhi nje situate, sig e shihni edhe vete, e pamundur per tu mbajtur me tutje. Ose duhej te beheshin ndryshime te medha ose duhej te vriteshin me miljona njerez e kjo sot eshte e pamundur dhe nuk mund te vije kurrsesi ne konsiderim. Kete e sheh edhe Gorbagovi i čili e ka gjetur kete situate sikurse poziten e dobesuar te nje loje shahu dhe duhet t’i beje ato heqje qe eshte e mundur t'i beje. Ai nuk bene asgje tjeter vetem u pershtatet kushteve dhe rrethanave te cilat tash i diktojne si te veproje, nese deshiron te kaloje nga kjo situate pa nje gjakderdhje te madhe dhe. As pas nje gjakderdhjeje nuk do te mund te fitonte asgje, sepse nuk mund t'i detyrosh te tjeret te te duan me zor. Te tjeret mund te duan ne qofte se me te vertete je i mire dhe kete e meriton. Ne qofte se i imponohesh dikujt atehere kjo shkakton vetem urrejtje dhe nuk ka rrugedalje tjeter. Kur e shikon nga jashte, njeriut i duket sikur Gorbagovi po e shkaterron Bashkimin Sovjetik dhe perandorine e tij dhe sikur po i shet keto shtetet e tjera. Ai nuk do ta jepte vullnetarisht as Gjermanine Lindore as Polonine. Ndryshimet ne Europen Lindore nuk jane rezultat i deshtimit te socializmit. 16 sig e komentojne disa, por rezultat i deshtimit te nje socializmi te rrejshem, te nje sistemi shoqeror, i čili ishte shume larg nga socializmi, i čili u be shume me i keq se sa sistemi borgjez shumepartiak. Ne te gjitha keto vende u krijua nje klase e re burokratike-parazite dhe tere keto shoqeri u ashtezuan dhe u be e pamundur qe te merrnin fryme dhe erdhi situata qe duhej te thehej ai asht qe te mund te merrnin fryme. £’ndodhi tash? Tash u be nje kthim prapa, sepse perpara nuk qe e mundur te ecej se rruga ishte e pakrye. Ky eshte nje perparim shume i mire, i madh aq sa keto shtete dolen nga nje rruge pa krye. As ky perparim nuk eshte nje dardhe e dukte, edhe ky i ka problemet e veta, por ky eshte me i mire se ai sistemi burokratik-parazitar i čili shkaterroi gdo gje, solli situaten qe e kemi dhe ne fund deshtoi edhe vete. Bashkimi i Gjermanise sot, si te thuash, eshte ne rendin e dites. Disa thone se ky bashkim do te shkaktoje pasiguri dhe do te jete rrezik per vendet e tjera. (,'ka mcndoni ju? - Qdo populi qe deshiron te bashkohet ka te drejte te bashkohet. Populli gjerman vertet eshte ndare me fajin e vet, se i beri te dy lufterat, po keta gjermanet e sotshem nuk jane fajtore per ata gjermanet e para gjysme shekulli. Botes nuk i kanoset kurrfare rreziku nga bashkimi i Gjermanise. Por ketu eshte nje geshtje tjeter: disa shtete si p. sh. Franca, Anglia etj. edhe ashtu nuk mund t’i konkurronin nje Gjermanie te fuqishme ekonomikisht. Keto me te drejte parashohin se nje Gjermani e bashkuar 80-90 miljoneshe do te jete konkurrente edhe me e madhe: tregjet do te zgjerohen, njesia e prodhimit do te lirohet edhe me teper etj. Edhe keta gjermanet e lindjes jane po aq punetore sa edhe ata te perendimit. Ketu qendron geshtja. Nuk jane me kushtet qe Gjermania te behet e rrezikshme per boten. Gjermania me nuk ka nevoje te shnderrohet ne nje fuqi pushtuese, shtypese, sepse me kapitalin e vet, me prodhimin, me industrine, me teknologjine e vet, ne qofte se duhet ta shfrytezoje dike ajo eshte duke e shfrytezuar dhe ky shfrytezim eshte i ligjshem, eshte shfrytezim ekonomik. Ajo nuk ka nevoje qe ta rrezikoje aske, s’ka nevoje qe ta shkele aske. Keshtu qe bashkimi i Gjermanise nuk e rrezikon aske ushtarakisht. Perkundrazi. Kjo do te sjelle nje situate, ne te cilen paqja do te sigurohet edhe me shume dhe, ndoshta, do te ndodhe qe paktet ushtarake nje dite edhe te shperndahen, sepse gesli tj a gjermane ka qene njeri nder faktoret kyq per krijimin e ketyre pakteve: njera ane per ta penguar bashkimin, ndesa pala tjeter per ta arritua ate. Kohet e fundit Tirana shprehu gadishmerine per normalizimin e marredheni- eve me dy superfuqite. »Miqesise do t’i pergjigjemi me miqesi—« — thane shqiptaret. Cka thoni ju per kete? - Shqiperia ka zhvilluar marredhenie me boten varesisht nga zhvillimi i vet, varesisht nga nevojat dhe nga forcimi i pavaresise se vet. Shqiperia ka arritur nje shkalle te tille zhvillimi qe tash i duhen tregje, teknologji dhe bashkepunimi me shtetet e tjera te botes, e kete radhe ka ardhe puna edhe me SHBA dhe me Bashkimin Sovjetik. Kjo eshte nje politike, nje diplomaci shume e shkathte e Shqiperise, e čila, derisa ne nje kohe nuk mbante marredhenie me asnjeren nga dy superfuqite, tash e sheh te arsyeshme qe t’i normalizoje marredheniet me to. Ketu qendron ajo cilesia e larte e politikes shqiptare qe ne kohen e duhur di si te veproje. Ky, mendoj, eshte nje perparim i madh, nje plus i madh, nje element pozitiv edhe per sigurine e vete Shqiperise edhe per sigurine e Ballkanit e te Evropes. Normalizimi i marredhenieve te Shqiperise me keto dy superfuqi e ngrohe atmosferen e politikes dhe te diplomacise ne Evrope. Shqiperia tash 17 mendon t'i bashkohet edhe Konferences se pergjithshme evropiane per paqe dhe bashkepunim, anetare te se ciles jane edhe keto dy superfuqi dhe do te ishte absurde qe Shqiperia te merrte pjese ne te e te mos kishte marredhenie diplomatike me keto dy shtete-faktore kaq te rendesishem, si dy fuqi te medha ne bote. Une ketu shoh nje gje te mire, si per Shqiperine ashtu edhe per boten. Cka mendoni per demokratizimin e marredhenieve shoqerore ne shoqerine shqiptare? — Vendimet e Plenumit te tete, te nentit, te dhjetit shkojne ne funksion te demokratizimit te pergjthshem, me mend, te domosdoshem, te vendosur dhe te shpejte te marredhenieve shoqerore ne Shqiperi. Demokratizimin e pergjiths- hem qe e ka ndermarre partia shqiptare, ne ate shoqeri te shendoshe, behet jo ne forme te ndonje reforme, por ai eshte vazhdim i zhvillimit dialektik te vete levizjes se brendeshme te asaj permbajtjeje qe i thone Shqiperi. Ky demokrati- zim po shkon me hapa te sigurte perpara. Edhe kjo eshte nje fitore e madhe, nje plus i madh per te gjithe shqiptaret, kudo qe jetojne, edhe andej edhe kendej kufirit. Kjo eshte nje fitore e madhe edhe per fqinjte edhe per atmosferen e pergjithshme ne Ballkan. Shqiptaret jane zhvilluar ne nje drejtim origjinal, i jane permbajtur ne menyre te rrepte shkences, rruga e tyre ka qene e posacme dhe besoj se ky zhvillim, ky perparim qe po behet ne Shqiperi do te jete i shpejte. Motivimi i punes, pagesa sipas akordit dhe punes, zgjedhjet me shume kandi¬ date, mbledhjet e hapeta te partise, ne te cilat marrin pjese edhe ata qe nuk jane ne parti, zgjedhja dhe emertimi i personaliteteve te ndryshme ne ministri te ndryshme pavaresisht a jane apo nuk jane ne parti, zgjedhjet neper institucione dhe neper ndermarrje pa imponime nga jashte-jane elemente te nje demokrati- zimi te pergjithshem, i čili shkon ne funksion te nje humanizimi te plote te marredhenieve shoqerore, qe eshte intenca e tere shoqerise. Besoj se kjo do t’i jape impuls edhe me te madh zhvillimit te Shqiperise dhe do te ndikoje e do te ndihmoje edhe ne keto hapesirat tona. Cilat jane planet tuaja, tash pas daljes nga burgu? — Qe te jape ndihmen maksimale qe edhe ne keto hapesira te fitoje demo- kracia, te legalizohen partite politike, te behen votimet e lire dhe te fshehta, te vije ne shprehje te plote vullneti i ketij populli ketu dhe i popujve te tjere. Si individ nuk e kam ndermend te angazhohem ne partite e ndryshme, se kam frike se mos ngaterrohet puna, as te formoj kurrfare partie politike. Do t’i kthehem letersise nese mund t’i kthehem, meqenese kjo eshte nje pune shume e veshtire, pas 30 e ca vjetesh, po une nuk iu pritoj puneve te veshtira. Kam ndermend te bashkepunoje me Serbine, ne qofte se do te me ofrojne bashkepunim. Jane disa njerez qe kane dale ne skene si Sergjan Popoviqi, arkitekti Bogdan Bogdanoviqi, sociologu Milan Nikoliqi, letrari Milan Nikoliqi, Lazar Stojanoviqi, miku im me te cilin kam qene ne burg ne Pozharevc. D. m. th. eshte interesant per ne se ne Serbi ka fiiluar nje levizje e ngadalte, por shume e sigurte qe shkon ne favor te demokratizimit te marredhenieve shoqerore ne Serbi dhe ne Jugosllavi. Ketu une e shohe mundesine time te bashkepunoj, kuiptohet neqoftese edhe ata jane te gatshem. Une mendoj se qendrimet e tyre, deklaratat e tyre ndikojne shume me teper ne afrimin e popujve tane se sa krejt tanket e Kadijeviqit dhe policia e Millosheviqit qe po i gon ne Kosove. Paraqitjet e kesaj levizjeje ne skene hapin nje perspektive qe shihet se populli serb ne 18 pergjithesi nuk eshte per nje politike te ketille, por ate politike, pra politiken represive ndaj shqiptareve, e ndjeke ajo klasa burokratike-parazitare, e čila e ka ne dore pushtetin dhe e ka ndermend qe me gdo kusht ta ruaje ate. Ju thoni se nuk do te angazhoheni ne asnje parti politike dhe as qe do te formoni ndonje parti, por ne qofte se populli kerkon qe te delni ne skenen politike, atehere si do te veproni? - Atehere une nuk do ta degjoj popullin. Jam i gatshem qe popullit t’ia jape jeten, por jo te marre di^ka prej tij. Nuk jam njeri qe deshiroj te komandoj, nuk jam njeri qe dashurine e njerezve e shnderroj ne kariere politike. Per tu flijuar, per te vdekur jam i gatshem gjithemone, por kur te vije puna per te komanduar me njerez, une prape jam dhe mbetem shpirt poeti, nuk kam fuqi te jape urdhera. Sikur te pranoja ndonje rol politike do te duhej te rnerrja shpesh edhe vendime drastike, e une nuk mund ta marre me mend qe ta demtoje aske. Ja, e kam bere kete fare orari ketu per vizite nga 8-12 dhe nga 16-20 dhe me dhemb zemra, me duket se njerezve ua kam bere nje padrejtesi, a per kete kam qene i detyruar. A mund te presim bashkepunimin tuaj? - Une do te bashkepunoje me te gjitha redaksite qe jane humanitare, perparimtare, qe luftojne per t’i afruar njerezit, per t’i bashkuar ata, qe luftojne per ta zgjeruar lirine jo vetem te shqiptareve, por edhe te gjithe popujve te botes. Tash per tash, sig po e shihni edhe vete, jam shume i žene dhe mezi qe po arrije te ushqehem, te fle pak dhe te lexoj ate qe eshte e domosdoshme. Keshtuqe nuk mund tu premtoj asgje, por ju kisha lutur qe, ne qofte se keni mundesi, ti gjeni intervistat e mia, t’i perktheni dhe t’i botoni ne »Alternative«, ne menyre qe te jene ne nje vend. Ky do te ishte nje kontribut dhe nje forme e bashkepunimit. Besoj se kjo pune do te mirepritet edhe nga lexuesit, se »Alternativa« lexohet me te madhe. Meqenčse e paskit lexuar »Alternativen«, per fund, a mund t’i thoni disa fjale per te? - Me duket se ky numri i fundit 1 — 2 qe e kam lexuar e ka marre ate fizionomine e vertete qe duhet ta kete nje reviste. Une, ju them te drejten, jam kritik shume i rrebte, se pari ndaj vetevetes, po kjo revista juaj me ka mahnitur. Kjo eshte nje reviste me nje fizionomi vertet aq te mire, aq te plote, aq te kristalizuar, aq humaniste se s’kam gka t’ju them tjeter, pos te ndizni kete rruge qe e keni ndjekur, ne kete menyre qe dini. Ky eshte edhe nje bashkepunim me popullin vella slloven, i čili ka nje kulture te larte. Te mesoni prej tij, se vertet keni $ka te mesoni. Edhe kulturen tone t’ia afroni popullit slloven, se edhe populli yne ka qka t’iu jape slloveneve-kulturen burimore, ate origjinale qe eshte e kthjellte, e shendoshe dhe me te vertete shqiptare. Ajo per ta eshte interesant e sikurse edhe per popujt e tjere. Per »Alternativen« une, shkurt, kam vetem fjale te mire. Eshte nje reviste me te cilen mund te krenohemi te gjithe dhe ju deshiroj e ju uroj suksese te metutjeshem. Te na rroni per te miren e familjes, te vendit e te popullit tone dhe per te miren e popujve te tjere! - Ju falemnderit! Intervisten e beri SHEMSI REMICA 19 Brenge e vendosmeri — fotografi nga kopertinat / Zaskrbljenost in odločnost (tudi slika na naslovni strani), ob spravi kosovskih družin (Foto Hazir Reka) 21 JASHA ZLOBEC Afrika e Jugut eshte nje vogelsire ne krahasim me Kosoven K eto shtate vitet e fundit po merrem me nje intizivitet te piote me shkrime per tragjedine kosovare dhe ne te gjitha format e mundshme po perpiqem ta njoftoj opinionin vendes dhe boteror me realitetin kosovar. Mirepo me duhet te pranoj se nganjehere me ndodh qe thjesht te mos mund te ulem prane makines se shkrimit, dhe se nuk kam me energji te mjaftueshme per bisedime te gjata me te huajt, te cileve zakonisht gjithgka u duhet shpjeguar qe prej zanafilles. Dhe ne qofte se kjo me ndodh edhe mua qe per nje kohe aq te gjate jam i lidhur intimisht si njeri me Kosoven, aq me e kuptueshme eshte kjo atehere edhe per pjesen me te madhe te opinionit jugosllav, d. m. th. qe lidhur me kete te jete edhe me kokegares. Mirepo kjo moskokegarje, ndonese e kuptueshme, nuk eshte me pak edhe e tmerrshme. Natyrisht - edhe e turpshme. Sidoqofte, ta perkujton moskokegarjen europiane karshi ngritjes se Hitlerit. £’na hyn ne pune neve, gjersa kjo u ndodh te tjereve: ne fillim gifuteve, pastaj romeve, homoseksualeve, komunisteve, gekeve, polakeve... Me rendesi eshte qe ne te jemi ne te thate — g’nevoje ka qe ta ngacmojme komshiun e rrezikshem? Mirepo me vone te gjitheve u erdhi radha. Dhe a nuk ka menduar valle ne menyre identike edhe Jugosllavia e sotme (ose se paku ajo e djeshmja) ne kohen kur bente heshturazi sehir shkeljet me brutale te te drejtave te njeriut ne Kosove? As qe nxori ze i tere shteti, dhe per me keq, planit serb per gjenocid iu dha drita e gjelber si ne Kuvendin Federativ ashtu edhe ne institucionet tjera federale te pushtetit. Lidhur me kete s’ka asnje justifikim. Te verteten lakuriqe per Kosoven tashme nuk e di vetem ai qe s’deshiron ta dije. Para ca ditesh senatori belg i Parlamentit europian, qe gjendej ne rruge per ne Kosove, gjate gjithe kohes perseriste me mosbesim: ju te Sllovenise e te Kroacise e dini mire se g’po u ndodh shqiptareve dhe megjithate nuk ndermerrni asgje... Po g’mund te ndermarrim ne ne te vertete? Publikojme protesta, nenshkruajme peticione, neper komunikatat e tyre te gjitha partite sllovene e kane te shkruar qarte se duhet nderprere sa me pare plojen e pergjakshme ne Kosove, i kemi terhequr milicet tane, heret a vone do t’i terheqim edhe ushtaret, nuk i japim para me Beogradit per te vrare njerez te pafajshem. Nderkaq agonia vazhdon. Prandaj vertete e para dhe me e rendesishmja pyetja, qe duhet shqyrtuar ne te gjitha aspektet, eshte: ku dhe si mund te ndihmojme ne keto gaste? Qe prej shume kohesh s’ka mbetur me asnje fije dyshimi se pushteti ne Kosove dhe ne Beograd po i shkel sistematikisht dhe me gjakftohtesi pikerisht te gjitha te drejtat e mundshme te shqiptareve, si individuale, ashtu edhe ato kombetare, kulturore dhe fetare, arsimore dhe te punesimit. Gjerat kane shkuar aq larg sa qe me koke te kthjellet mund te flitet vetem per gjenocid. Historia po perseritet, dhe jo si farse, po si nje tragjedi edhe me e rende. Ne lufterat ballkanike te viteve 1912 - 1914 soldateska imperialiste serbe e fshatra te tera shqiptare (aspak me mire nuk kaluan as maqedonasit). Shfarosja e tyre vazhdoi edhe ne monarkine 22 jugosllave, treqind mije shqiptare u shperngulen me dhune per ne Turqi, per t’u leshuar vendin koloneve serbe (pikerisht atyre qe sot po qahen me lote se kinse po debohen nga vatrat e tyre shekullore. Edhe pas lufte, terrori vazhdoi me tej me nje tempo te pazvogeluar, serish u desh te shperngulej edhe nje gerek- milionesh i ri shqiptaresh. Vetem pas viti 1965 pasoi nje pauze e shkurter, nderkaq pas vitit 1981 serish mori nismen vallja e pergjakshme dhe gjuetia e pameshirshme mbi shqiptaret. Informatat per largime nga shkolla, nga puna, per burgosje, per organizim te proceseve false, per rrahje dhe vrasje, keto dhjete vjetet e fundit jane aq te shumta saqe nga druri me s’mund te shihet pylli. Prej se largu nga, Lubjana e Zagrebi, na duket sikur atje posht po mbeshtillet njefare lemshi i gmendur ballkanik nga kohe te tejshkuara, njefare lemshi qe s’i gjendet dot filli as mbarimi. Dhe pikerisht ketu shfaqet iluzioni me i madh. Dhuna e ushtruar prej pushtetit serb ne Kosove nuk eshte as e marre dhe as e rastit, por e paramenduar dhe e planifikuar. Nderkaq krimet e planifikuara jane krimet me te renda. Per se eshte fjala? Natyrisht se kane te drejte ata qe pasi e lodhin mendjen vijne ne perfundim se popullin serb e ka kapluar masovikisht miti mbi madheshtine e vet historike, mbi tragjizmin dhe mbi te derguarit prej zotit. Sikur s’kane mesuar asgje nga fati i gjermaneve ne Luften e Dyte Boterore. Ndoshta Hitleri vertete ka qene i gmendur, mirepo ate gmenduri ai e vinte ne jete me pedante- rine dhe perciptesine me produktive gjermane. Dhe pikerisht ne kete drite do te terhiqja verejtjen per shkeljen e te drejtave te njeriut ne Kosove. Po e perseris edhe nje here: ne Kosove nuk eshte fjala per kurrefare qerimi fisnor apo madje edhe fetar te hesapeve, sig ngul kembe me kokefortesi propaganda serbe, qe do ta paraqiste Kosoven me kenaqesi para botes si nje lufte heroike te krishtenizmit kunder islamizmit agresiv te sojit Gadafohomeinian. Te shkojme me radhe Shkolliini dhe arsimi. Dihet e dhena se ne vitin e tashem shkollor per me shume se 30 000 filloriste te mbaruar shqiptare, neper shkollat e mesme u hapen vetem 20 000 vende te lira. Nderkaq kjo paraqet vetem majen e Ajsbergut. Dhjete vitet e fundit pikerisht mesuesit dhe profesoret shqiptare iu nenshtruan sulmeve te parreshtura te diferencimit dhe u hodhen ne mase nga puna. Ne kohet e fundit sulmet jane perqendruar mbi universitetin dhe mbi akademine kosovare te shkencave dhe te arteve te cilat duan t’i mbyllin, perkatesisht, qe universitetin ta inkorporojne ne sistemin arsimor serb. Eeshte fjala per nje recept te thjeshte dhe produktiv: nese nje populli ia heq shkollat ne gjuhen amtare, atehere atij i priten krahet dhe mund ta besh fare leht ate pastaj objekt te pashpirte te pershtatshem per gfaredo dhune e manipulimi. Ekonomia. Gjate viteve te fundit o organizuan shume procese te kurdisura politike kunder udheheqesve ekonomike dhe afariste shqiptare. Te tjeret i dife- rencojne, ne fillim nga partia, pastaj edhe nga vendi i punes. Pastaj s’eshte i parendesishem fakti se ne nje varg ndermarrjesh sllovene, edhepse punuan me sukses te madh, kuadrot e tyre shqiptare me te mira thjesht i arrestuan. Oellimi eshte i qarte. Te thyhet kurrizi i inteligjencise teknike dhe ekonomike qe t’u hapen vendete serbeve per te gjitha pozitat udheheqese. Duket sheshit se ky proces po rrjedh me tej gjithnje e me shpejt. Pauperizimi i popullsise shqiptare. Neper viset me me shume serbe hapen fabrika te reja etnikisht te pastra, ndersas 23 Ngadhnjimtar ne ShBA — Ibrahim Rugova ne gjirin familjar / Zmagovalec v ZDA dr. Ibrahim Rugova v družinskem krogu (Foto H ozir Reka) ne viset me popullsi shumice shqiptare fabrikat i mbyllin ose u bejne ndonje riorganizim te panevojshem, keshtuqe shqiptaret i humbasin me shumice vendet e punes. Ne kete menyre arrihen dy qellime: shkaterrimi ekonomik i shqiptareve dhe molisja e tyre ne kupptimin e vertete te fjales, dhe ne kete menyre, detyrimin e tyre per migrim ekonomik ne Jugosllavi ose jashte saj. (Me kete rast pushtetmbajtesit tregohen aq cinike saqe shqiptareve qe ikin ne Perendim per shkak te urise u mveshin lloj-lloj etiketash te poshtra). Nje politike e tille njekohesisht i forcon enklavat serbe dhe krijon nje shteg te hapur per kolonizime te reja. Aparthejdi politik. Kur flasim per aparthejdin me te degjuar ne bote, pra per ate jugafrikan, shpeshhere harrojme se 5 ’eshte ne te vertete ajo gje qe zezaket e atjeshem e shtrojne si kerkese numer nje. Ajo eshte e drejta e votimit. Pra eshte fjala per nje te drejte per te cilen Europa, shume here dhe ne menyre te pergjakshme, ka luftuar me shume se njeqind vjet. Nderkaq kete te drejte shqiptareve ua moren, madje pa fije turpi dhe kozmetike. Le t’ju kujtohet pak, u be me shume se nje vit, qekur edhe ne Kuvendin e Kosoves i aprovuan ndryshimet kushtetuese serbe, qe natyrisht do te thote edhe kosovare. Jo vetem qe ato ndryshime u realizuan midis gjendjes se jashtezakonshme, por ishin edhe antikushtetuese dhe kunderligjore (neni vendimtar, qe i hiqte Kosoves autono- mine, ne listen e rregullt u paraqit vetem 9 dite para aprovimit, nderkaq sipas ligjit do te duhet t’i ofrohej opinionit se paku katerdhjete dite me heret, etj.). Madje edhe me keq: mu perpara seances vendimtare te kuvendit, te gjithe delegateve u bene kercenime te hapura me sankcionet me te renda ne qofte se do 24 te votonin kunder ndryshimeve. Dhe vertet i ndoqen si qente ata dhjete mohikanasit e fundit qe paten guxim te kundershtojne. Krahas ketyre operacioneve, sipas udhezimeve publike te Sllobodan Milloshe- viqit, u arrestuan edhe Azem Vllasi dhe katermbedhjete te tjeret. Ne kete menyre shqiptaret, si nje subjekt politik, simbolikisht dhe realisht i degraduan ne nje raje pa te drejta. Nuk eshte aspak e rastit qe sot Kosova paraqet regjionin e vetem jugosllav ku partia e mban ne duar pushtetin qinperqind. Me kete Beogradi i ngreh automati- kisht te gjitha fijet. Kosova sot ka me pak autonomi se sa i fundmi fshat i Sllovenise. E njejta gje vlen edhe per sistemin gjyqesor. Me policine, qe sipas numrit te njerezve paraqiste nje strukture te madhe, shkonte puna me ngadale. Ndersa ne muajin e fundit edhe kjo pune u rregullua. Heret a vone shqiptareve do te duan t’ua marrin edhe televizionin, radion, gazetat, revistat dhe publikimet. Jo te gjitha njeheresh, vegse me radhe e shkalle- shkalle. Megjithese ne dukje e hutuar, politika serbe e din se nuk mund te arrihet gjithgka me nje turr te vetem nonshalant. A mos valle edhe pas gjithe ketyre mund te marre ndokush kurajo e te thote se ne Kosove nuk behet fjale per apartheidin e sojit me lakuriq. Debilni dhe kolonizimi. Qysh ne vitin 1984 letra zulmemadhe e Fushe Kosoves me 2012 nenshkrues e propozonte pike per pike programin e pogromeve ndaj shqiptareve. Ai program kryesisht u realizua. I ka mbetur radha vetem pikes se saj te fundit: debimi i 300 000 emigranteve shqiptare (se bashku me familjet e tyre). Kjo, praktikisht do te thote: gjithe popullaten shqiptare. Atebote njerezit vetem nenqeshen, aq me pare nga nenshtetesi shqiptare jane gjithsej nja 700. Mirepo gjer me tani Serbia tashme dy here, si ne mbreteri, ashtu edhe ne komunizem, i deboi disa qindra mijera shqiptare. Perše te mos e provonte kete gje edhe per here te trete? Si do t’ia dilte mbane perndryshe serbizimit te planifikuar te Kosoves? Te gjithe jemi te bindur se nje gjenocid i tille, sipas shembullit turk te zgjidhjes se geshtjes armene nga viti 1915, ne Evropen e sotme nuk eshte e mundur. Mirepo sa gjera ne historine Europes dukeshin si te pamundura po megjithate ndodhnin? Armata. Dhe se fundi, nje episod me pakez i njohur nga lufta totale kunder shqiptareve ne Jugosllavi. Deri kohet e fundit armata tak ne ishte nje teme tabu, nderkaq, me shume nga shpresa se sa nga realizmi, te gjithe kemi besuar se se paku armata nuk eshte molepsur me nacionalizem, ndonese unitarizmi i saj seriozisht na i ngacmonte nervat. Peripecite e fundit tragjikomike ne partine jugosllave treguan dhe deshmuan nderkaq se per cilin populi rrah ne realitet zemra trime e ushtarit. Shqiptaret pa dyshim kete gje e kane ditur qysh me pare sepse armaten e kane provuar ne lekuren e vet. Perndryshe, ne vitet e tetedhjeta, armata popullore jugosllave u spastrua ne menyre sistematike praktikisht nga i gjithe kuadri i oficereve shqiptare, qe edhe ashtu nuk ishte i madh. Kete gje e realiziuan ne forme te sprovuar: i organizuan nje sere procesesh politike ushtarake te kurdisura ne te cilat i mpleksen oficeret dhe nenoficeret shqiptare, i bashkuan ne disa grupe fiktive komplotiste dhe i arrestuan. Dhe geshtja ishte zgjidhur. Armata tani eshte etnikisht e paster sllave. Perfundim. Me keto skica te shkurtra u perpoqa te lidh fushat me te llojllojshme te shkeljes se te drejtave te njeriut ne Kosove dhe te deshmoj se eshte fjala per 25 nje plan te sistemuar. Jam i bindur se ky projekt nuk mund te realizohet. Ka shume arsyse per kete gje. Qysh para lufte monarkia serbe nuk pati sukses te mposhte popullin shqiptar ne Jugosllavi, madje ne kohen kur shqiptaret ishin te pashkolle dhe pa kurrfare te drejtash, pothuajse te izoluar nga pjesa tjeter e Jugosllavise, e Europes dhe e botes, kur jane sjelle me ta mu si me kafshet, gfare sot eshte krejtesisht e pamundur. Tere bota, nga Amnesty Internacional deri tek Federata e Helsinkit, nga Parlamenti Europian, gjer ke Kongresi Amerikan, e ka kuptuar te verteten mbi Kosoven. Eshte bere e pamundur qe kujtdoqofte t’i serviren vezet e qyqes. Diktatorin £aushesku bota bashkekohore ne fund e vetmoi politikisht dhe ekonomikisht dhe e theu. Oligarket serbe te Beogradit i dine te gjitha keto, dhe faktikisht nuk kane iluzione se mund t’i heqin qafe shqiptaret dhe te drejtat e tyre. Porse jane bere peng i politikes se tyre. £fare do te ndodhte neser me Millosheviqin apo me cilindo politikan tjeter serb, qe do te merrte guxim te pranonte se politika e deritashme ne Kosove eshte jo vetem jo-njerezore dhe fashistoide, po edhe e gabuar dhe e pasuksesshme, dhe se duhet filluar serish, duke e pranuar demokracine dhe dialogun me perfaqesu- esit e vertete te shqiptareve? Nje politikan te tille, le ta quajne ate edhe Millosheviq, populli serb menjehere do ta lingonte. Per kete shkak Millosjeviqi dhe ata rreth tij jane te detyruar qe me »Titanikun« e tyre te lundrojne pikerisht drejt kodres se akullt, ndonese e dine mire se orkestri i anijes qe prej se nesermes do te luaje melodine e fundit. Fundi i politikes serbe ne Kosove eshte i padyshimte, ashtu sig eshte e padys- himte se populli shqiptar ne Jugosllavi do ta fitoje lirine e vet njerezore dhe kombetare. I vetrni problem, bile nje problem kyg, eshte se me gfare gmimi te larte dhe te pergjakshem do ta paguaje ate. Z adnjih sedem let vseskozi intenzivno pišem o kosovski tragediji in skušam na vse mogoče načine seznanjati s kosovsko stvarnostjo domačo in svetovno javnost. Vendar moram priznati, kako se mi včasih dogaja, da preprosto ne morem več sesti za pisalni stroj, da nimam več prave energije za dolgourne pogovore s tujci, ki jim je ponavadi treba vsako stvar razložiti od samega začetka. In če se to dogaja meni, ki sem že dolga leta intimno človeško prizadet ob Kosovu, je najbrž še toliko bolj razumljivo, da je večina jugoslovanske javnosti — če seveda izvzamemo Albance in Srbe — še toliko bolj brezbrižna. Ta brezbrižnost je torej razumljiva, vendar zaradi tega nič manj grozljiva. In seveda sramotna. Spominja me na evropsko brezbrižnost ob Hitlerjevem vzponu. Kaj nas briga, dokler se to dogaja drugim: najprej Judom, Romom, homoseksualcem, komunistom, potem Čehom, Poljakom... Samo da mi ostanemo na varnem - zakaj bi izzivali nevarnega soseda? Pa so potem vsi prišli na vrsto. JAŠA J. ZLOBEC Južna Afrika, v primeri s Kosovom 26 In mar ni današnja (ali vsaj včerajšnja) Jugoslavija razmišljala na identičen način, ko je zadnjih deset let molče opazovala najbolj možno brutalno kršenje človeko¬ vih pravic na Kosovu? Vsa država ni niti pisnila, še huje, srbskim genocidnim načrtom je dajala imprimatur tako v zvezni skupščini kot v drugih federalnih institucijah oblasti. Za to ni nikakršnega opravičila. Prave resnice o Kosovu samo tisti ne ve, ki je noče vedeti. Pred dnevi mi je belgijski senator iz evropskega parlamenta, kije bil na poti na Kosovo, ves čaj nejeverno ponavljal: v Sloveniji in na Hrvaškem dobro veste, kaj se dogaja z Albanci, pa vendar ničesar ne ukrenete... In kaj lahko v resnici ukrenemo? Objavljamo proteste, podpisujemo peticije, vse slovenske stranke imajo v svojih razglasih jasno zapisano, da je treba krvavo morijo na Kosovu nemudoma končati, odpoklicali smo svoje miličnike, prej ali slej bomo tudi vojake, ne plačujemo več denarja Beogradu za pobijanje nedolž¬ nih ljudi. Agonija pa se nadaljuje. Zato je zares prvo in najpomembnejše vprašanja, da vsestransko razmislimo, kje in kako lahko ta trenutek premagamo. Niti sence dileme že dolgo ni več o tem, da oblast na Kosovu in v Beogradu sistematično in hladnokrvno krši prav vse možne človekove pravice Albancev — individualne in nacionalne, kulturne in verske, izobraževalne in zaposlovalne. Stvari so prišle že tako daleč, da je mogoče s trezno glavo govoriti o genocidu. Zgodovina se ponavlja, a ne kot farsa, temveč kot še hujša tragedija. V balkan¬ skih vojnah 1912 - 1914 je imperialistična srbska soldateska v krvi prisvojila Kosovo in pri tem požgala in pobila cele albanske vase (in nič bolje se ni godilo Makedoncem). V jugoslovanski monarhiji se je iztrebljanje nadaljevalo, 300.000 Albancev so na silo izselili v Turčijo, da so napravili prostor srbskim kolonistom (prav tistim, ki danes jadikujejo, da jih preganjajo s tisočletnih ognjišč). Po vojni je teror z nezmanjšanim tempom tekel naprej, spet je moralo v Turčijo novega četrt milijona Albancev. Šele po letu 1965 seje začel kratek premor, po letu 1981 pa je spet izbruhnil krvavi ples, neusmiljeni lov na Albanca. Informacij o meta¬ nju iz šol, služb, o zapiranju, organiziranju lažnih političnih procesov, pretepanju in pobijanju je v zadnjih desetih letih toliko, da od dreves že ni mogoče več videti gozda. Tu daleč, iz varne Ljubljane ali Zagreba, se nam zdi, kot da se tam doli prepleta nekakšen blazen balkanski klobčič iz starodavnih časov, klobčič, ki mu ni videti ne konca ne kraja. In ravno v tem tiči največja zmota. Nasilje, ki ga izvaja srbska oblast na Kosovu, ni ne naključno ne noro, ampak premišljeno in načrtno. Metodični zločin pa je seveda najhujši zločin. Za kaj gre? Seveda imajo prav tisti, ki zmajujejo z glavami in tožijo, da je srbski narod množično obsedel mit o lastni zgodovinski veličini, tragiki in božjem poslanstvu. Kakor da jih ni prav nič naučila nemška usoda v drugi svetovni vojni. Hitler je bil sicer morda res nor, vendar je svojo norost uresničeval s srhljivo in učinkovito nemško pedantnostjo. In ravno v tej luči bi rad opozoril na kršenje človekovih pravic na Kosovu. Še enkrat ponavljam: ne gre za nikakršne plemenske ali celo verske obračune kot vztrajno poudarja srbska propaganda, ki bi rada Kosovo svetu predstavila kot herojski boj krščanstva proti agresivnemu islamu Gadafijevega ali Homeinije¬ vega kova. Poglejmo si po vrsti. Šolstvo in izobraževanje. Znan je podatek, da so v letošnjem šolskem letu za več kot 30.000 albanskih prvošolcev odprli samo 20.000 prostih mest. To pa je samo 27 vrh ledene gore. V zadnjih desetih letih prav albanske učitelje in profesorje najbolj vztrajno diferencirajo in jih mečejo iz služb. V zadnjem času je bitka skoncentrirana na univerzo in kosovsko akademijo znanosti in umetnosti, ki ju hočejo obe odpraviti oziroma univerzo inkorporirati v srbski izobraževalni sistem. Gre za enostaven, a učinkovit recept: če narodu vzameš šole v njegovem jeziku, ga vsestransko onemogočiš in iz njega narediš goli objekt vsakršne manipulacije in nasilja. Gospodarstvo. V zadnjih letih je bilo organiziranih več montiranih političnih procesov proti vodilnim albanskim gospodarstvenikom in menežerjem. Druge diferencirajo, najprej v partiji, potem na delovnem mestu. Značilno je, na primer, da je vrsta slovenskih podjetij zelo uspešno delovala na Kosovu, pa so najboljše albanske kadre preprosto pozaprli. Cilj je jasen. Zlomiti tehnično in ekonomsko inteligenco in s tem odpreti mesta Srbom za vsa vodilna mesta. Ta proces očitno in pospešeno teče naprej. Pavperizacija albanskega prebivalsva. V pretežno srbskih krajih se odpirajo nove, etnično čiste tovarne, v pretežno albanskih krajih pa tovarne zapirajo ali umetno reorganizirajo, tako da Albanci množično izgubljajo delo. S tem je doseženo dvoje. Ekonomsko uničiti Albance in jih dobesedno izstradati ter s tem prisiliti ekonomsko emigracijo drugod po Jugoslaviji ali v tujino. (Ob tem premorejo oblastniki še toliko cinizma, da Albancem, ki zaradi lakote bežijo na Zahod, očitajo najrazličnejše politične hudobne naklepe.) Hkrati ta politika krepi srbske enklave in je kot nekakšna pristajalna steza za nove kolonizacije. Politični apartheid. Kadar govorimo o najbolj razvpitem apartheidu na svetu, se pravi o južnoafriškem, večkrat pozabljamo, kaj je v resnici tisto, kar tamkajšnji črnci postavljajo na prvo mesto svojih zahtev. To je glasovalna pravica. Se pravi pravica, za katero se je Evropa, včasih tudi krvavo, bojevala več sto let. Na Kosovu so jo Albancem vzeli, in to brez vsake sramežljivosti in kozmetike. Spomnite se, minilo je dobro leto dni, odkar so tudi v kosovski skupščini sprejemali spremembe tedanje srbske in seveda s tem tudi kosovske ustave. Ne samo, da je do teh sprememb prišlo sredi izrednega stanja, bile so tudi protiu¬ stavne in protizakonite (odločilni člen, ki je Kosovu odvzel avtonomijo, se je v Uradnem listu pojavil devet dni pred sprejemanjem, po zakonu bi moral priti v javnost vsaj štirideset dni prej itd.). Pa še huje: že pred odločilnim zasedanjem skupščine je bilo javno zagroženo vsem poslancem z najhujšimi sankcijami, če bodo glasovali proti spremembam. In tistih deset noro pogumnih poslednjih Mohikancev so potem tudi res preganjali kot stekle pse. Hkrati s temi operacijami so po javnih navodilih Slobodana Miloševiča zaprli Azema Vllasija in štirinajsterico. S tem so Albance kot politični subjekt simbo¬ lično in dejansko degradirali na brezpravno rajo. Ni naključje, da je Kosovo danes edina regija v Jugoslaviji, kjer drži partija v rokah stoodstotno oblast. S tem Beograd avtomatično vleče vse niti. Kosovo ima manj avtonomije kot zadnja slovenska vas. Enako velja tudi za sodni sistem. S policijo, ki je po številu ljudi velika struktura, je šlo počasneje. A v zadnjem mesecu je tudi to urejeno. Prej ali slej bodo Albancem hoteli vzeti tudi televizijo, radio, časopise, revije in založbo. Pa ne vse hkrati, temveč lepo po vrsti, postopoma. Kljub navidezni zmedenosti srbska politika ve, da vsega ni mogoče postoriti v enem samem nonšalantnem zamahu. 28 Ali si po vsem tem še kdo upa reči, da na Kosovu ne gre za apartheid najbolj odkrite vrste? Izgon in kolonizacija. Že leta 1984 je znamenito kosovopoljsko pismo z 2012 podpisniki po točkah naštelo program pogroma nad Albanci. V glavnem se je ta program uresničil. Na vrsti je njegova zadnja točka: izgon 300.000 albanskih emigrantov (z njihovimi družinami vred). To bi v praksi pomenilo celotno albansko populacijo. Vsi so se samo nasmihali, še toliko bolj zaradi dejstva, daje v resnici albanskih emigrantov z albanskim državljanstvom danes v Jugoslaviji okoli 700. Ampak Srbija je že dvakrat, v kraljevini in v komunizmu, izgnala po več sto tisoč Albancev. Žakaj ne bi tega poskusila še tretjič? Kako bi ji sicer uspela načrtovana srbizacija Kosova? Vsi smo prepričani, da takšen genocid po vzoru turškega reševanja armenskega vprašanja leta 1915 dandanes v Evropi ni mogoč. Kaj vse v zgodovini Evrope ni bilo mogoče, pa se je vseeno zgodilo. Vojska. In za konec še manj znana epizoda iz totalne vojne proti Albancem v Jugoslaviji. Do nedavnega je bila pri nas vojska tabu tema, poleg tega pa smo bolj iz obupa kot zaradi realnosti vsi verjeli, da vojska le ni okužena z nacionaliz¬ mom, kajti že njen unitarizem nam je šel pošteno na živce. Zadnje tragikomične peripetije v jugoslovanski partiji pa so pokazale in dokazale, za kateri narod bije junaško vojaško srce. Albanci so to brez dvoma vedeli že prej, saj so vojsko izkusili na lastni koži. V osemdesetih letih so namreč Jugoslovansko ljudsko armado sistematično očistili praktično vsega albanskega oficirskega kadra, ki ga že tako ali tako ni bilo veliko. To so storili na preskušen način: organizirali so vrsto lažnih političnih vojaških procesov, v katere so vpletli albanske oficirje in podoficirje, jih združili v fiktivne zarotniške skupine in jih pozaprli. Vprašanje je bilo rešeno. Vojska je etnično slovansko čista. Sklep. S temi svojimi kratkimi skicami sem skušal povezati najrazličnejše ravni kršenja človekovih pravic na Kosovu in pokazati, da gre za sistematičen načrt. Prepričan sem, da se ta načrt ne more uresničiti. Razlogov za to je več. Če pred vojno srbski monarhiji ni uspelo zlomiti albanskega naroda v Jugoslaviji, in to v času, ko so bili Albanci brez šol in brez slehernih pravic, docela izolirani od ostale Jugoslavije, Evrope in sveta, ko so z njimi lahko počeli kot z govedom, potem je to danes povsem nemogoče. Ves svet, od Amnesty International do Helsinške federacije, od Evropskega parlamenta do ameriškega konresa, se je dokopal do resnice na Kosovu. Nikomur več ni mogoče podtikati kukavičjih jajc. Diktatorja Ceausescuja je svobodni svet na koncu politično in ekonomsko osamil - in zlomil. Srbski oligarhi v Beogradu vse to dobro vedo in v resnici nimajo iluzij, da bi lahko pometli z Albanci in njihovimi pravicami. Toda postali so talci lastne politike. Kaj bi se zgodilo jutri z Miloševičem ali s katerimkoli drugim srbskim politikom, ki bi si drznil srbskemu narodu priznati, da je bila dosedanja politika do Kosova ne samo nečloveška in fašistoidna, ampak tudi zgrešena in neuspešna, in da je treba začeti čisto znova, s priznavanjem demokracije in z dialogom z resničnimi albanskimi predstavniki? Takega politika, pa naj mu je tudi ime Miloševič, bi srbsko ljudstvo nemudoma linčalo. Zato morajo Miloševič in njegovi krmariti svoj Titanic naravnost v ledeno goro, čeprav vedo, da bo že jutri ladijski orkester zaigral svojo zadnjo skladbo. Usoda srbske politike na Kosovu je jasna, kakor je jasno tudi, da si bo albanski narod v Jugoslaviji izbojeval svojo človeško in nacionalno svobodo. Edino vprašanje, in to tesnobno vprašanje pa je, za kako visoko in krvavo ceno. 29 Mr. UKSHIN HOTI Gishti i trashe i vellait te madh A s« i Sarajeves, ne numrin e vet te 9 Shkurtit te vitit 1990 ne artikullin e D. £osoviqit: »Sigurimi ka urdheruar... «, ne nje nentitull me shkronja te medha shkruante: »Si u zbuluan Ukshin Hoti, Bollovan Blakaj dhe Ali Kryeziu«. Kjo, megjithate, askund ne tekst nuk u spjegua. Pasi qe ai kete e harroi, do ta them vete. Pas shperthimit te demonstratave te viti 1981, ne mbledhjen e Komisionit te KK te LK te Kosoves per Bashkepunim Nderkombetar e pata kundershtuar suspendimin e raporteve me RSP te Shqiperise. Konsideroja se ajo nuk ishte e perzier ne ngjarje. Oendrimi im nisej nga bindja personale se Shqiperia ne ate kohe nuk ka patur qendrim te ndertuar mbi ate se a do te duhej qe Kosova te shnderrohej ne Republike. Ne favor te kesaj bindjeje, fliste fakti se Tirana per here te pare u paraqit me perkrahjen e vet, kesaj kerkese, diku rreth 6 apo 8 Majit te po atij viti, e jo me heret, sikurse do te ishte e natvrshme te pritej. Nga ana tjeter, duke i marre parasysh dallimet ideologjike etj, ne ate kohe, ishte veshtire te supozohej se konstituimi i Kosoves ne Republike do t’i pergjigjej Shqiperise. Kam qene i mendimit se ngjarjet e vitit 1981 ne Kosove »e nxoren« establishmentin politik te Shqiperise, si dhe tonin ketu dhe, se ne te vertete, vete ngjarjet ndikuan ne ndertimin e qendrimeve te tyre mbi kete §eshtje. Kurre s’kam patur arsye te vertete per ndryshimin e kesaj bindjeje. Ne dy-tre mbledhjet ne Fakultetin Filozofik, ku atehere e ligjeroja Sociologjine Politike, pata insi- stuar ne shqyrtimin e gjithanshem te asaj qe kishte ndodhur dhe qe ne baze te kesaj te nxrrej vleresimi mbi vete ngjarjet, andaj e kundershtova vleresimin e tyre te mevonshem thjesht si kontrarevolucion. Me vone, me 19 Nentor 1981, ne mbledhjen e OB te LK te Fakultetit Filozofik - dega Sociologji/Filozofi, e shtrova botekuptimin tim te teresishem mbi situaten nga aspekti i Shkences mbi Marredheniet Nderkombetare politike. Vetem nje dite me vone, d. m. th. me 21 Nentor te vitit te njejte. u arrestova me jo me pak se 40 vete te armatosur, gjysma e te cileve. u futen ne banese me arme te gatitura automatike e gjysmeautomatike. Me vone mora vesh se edhe shtepia e prindeve te mi ne fshat. qe ndodhet afro 100 km larg Prishtines, po ate nate ishte rrethuar dhe ishte kontrolluar nga ana e nje numri jo me te vogel te personave te armatosur. Sikur te kish qene e mundur te ndodhesha ne te njejten kohe ne te dy vendet! Kurre s’e besoja dhunen. Ne njeren nga mbledhjet e permendura e kundershtova perdorimin e ekzagjeruar te dhunes ndaj študen¬ te ve. Ne momentin e arrestimit e kisha te veshur pixhamen dhe qetas e lexoja nje liber. Gazetari ^osoviq tani e ka pamjen e qarte sesi kam qene i »zbuluar«. Pohimin e vet mbi ate se kam qene ne sherbim te »Sigurimit« dhe i čili implicite eshte i permbajtur ne tituli dhe ne nentitull te tekstit e argumenton me nje supozim te mundshem: »se qellimi i Sigurimit« per futjen e spiuneve ne aparatin shteteror te Jugosllavise ka funksionuar mire ... « (eshte e mundur qe sherbime 30 te tilla te kene qellime te ngjashme, por se nuk dihet se a kane funksionuar mire, pos nese nuk nisemi nga supozimi i £osoviqit se kam qene spiun i »Sigurimit« dhe nga supozimi (jeter se, ne te vertete, une i kam vene ne levizje ngjarjet e vitit 1981). Si argument kulminant, qe gjason me ironi, per vertetimin e pozimit te tij te meparshem i merr: »... denimet e Ukshin Hotit, te Bollovan Blakajt dhe te Ali Kryeziutr«. Eshte e vertete se kam qene i denuar ne saje te mjeshterise per shnderrimin e veprimtarise legale ne ate te ndaluar, por, megjithate, eshte genjeshter e kulluar se ndonjehere kam qene i akuzuar apo edhe i denuar per pune te tilla. Por, aty implicite eshte e permbajtur teza mbi perzierjen e Shqipe- rise ne keto ngjarje. Perše atehere kete nuk e thote shkurt dhe qarte dhe perse ka nevoje t’i njollose njerezit? Duket se edhe vete £osoviqi nuk e beson ate qe e thote; duket se do te deshironte t’i pergjigjem, dhe, eventualisht »te tradhto- hem«; duket se pastaj e ka ndermend te beje konstruimin e perrallave te tjera. Ne burg e pata verejtur tendenčen e konstruimit te fjalive, te ndryshimit te kontekstit, deklaratave dhe ngjarjeve te tera, te kombinimit te supozimeve, gjysme te vertetave dhe te vertetave, vetem e vetem qe te me vinin para gjyqit dhe te me denonin, ndoshta, me qellim qe t’i arsyetonin veprimet e veta. Mirepo as qe mund te enderroja se nje gje e tille do te mund te vazhdonte edhe pas 9 vitesh. (/deshiron gazetari (j'osoviq te arrije me kete? Se, mbase, kontrarevo- lucioni ne Kosove ne vitin 1981 ishte importuar nga RSP e Shqiperise? Per kete do te duhej te gjente adute te tjera. Une gilterisht i pergjigjem Jo. Ky eshte mendimi im e ai le te vazhdoje te beje konstruimin e perrallave te tilla. Me gjyqe s’do ta ndjek. Per kete nuk kam as te holla. Shteti u mundua qe te mos me punesoje serish. Ndoshta edhe qe te mos mund te mbrohem. Fjalia e D. £osoviqit, pastaj, vazhdon ne stilin e pershkruar: »Gjer me shperthi- min e kontrarevolucionit te viti 1981, Hoti ka qene minister ne Komitetin Krahinor te Marredhenieve me Boten (t’i leme titujt; gjer me vitin 1977 kam qene Sekretar i Sekretariatit per Marredhenie me Boten e Jashtme, te cilin e kam formuar vete, e Komiteti ne atč kohe as qe ka ekzistuar). »Eshte zbuluar se kam vepruar nga pozita shqiptaromedha (mbi kete me vone). D. ^osoviq le te kuptohet se shenimet i ka nxjerre nga libri i Dejan Luipit: »Sekretet e Mafise Shqiptare.« Po atij prej nga shenimet? Me vone, revista »Intervju« nga Beogradi, ne numrin e saj te vet 118, te 2 Marsit 1990, kete »e verteton definitivisht«. Degjoj se kete e ka bere edhe ne numrin e saj special mbi »Sigurimin«, te cilin s’e pata ne dore. Supozoj se permbajtja eshte e ngjashme me ate te artikullit te Jovan Janjiqit »Parajse spiunesh« dhe me tekstin e nentitullit »Konsujt ne rrjeten e shpiuneve«. Duke shkruar mbi lidhjet e nje grupi te Pejes me disa intelektuale te njohur nga RSP e Shqiperise (sikur intelektualet e formatit te nje Kadareje ose te nje Agolli te mos kishin pune te tjera) dhe me disa oficere te »Sigurimit«, shkruan edhe kete: »Jane te lidhur edhe me Bollovan Blakajn, ish-Konsulin ne Zvicer« (kete e njihja nga te parit); »Ali Kryeziun. Konsullin ne Nju-York (ka qene ne misionin jugosllav ne OKB, e jo konsull ne Nju-York); Mr Ukshin Hotin, ish-sekretarin Krahinor te Sekreta¬ riatit per Bashkepunim me Boten (nuk e kani patur rangun e Sekretarit Krahinor); Votim Demirin, i čili e zevendesoi Ukshin Hotin ne funkcionin e njejte (me zevendesoj Zejnullah Gruda e jo Demiri), pastaj me akademikun Ali Dida, drejtorin e gjervonshem te sekretariatit te njejte (ne realitet te entit per 31 Bashkepunim Nderkombetar Shkencor, Kultural-Arsimor e Teknik), dhe me grupin e alternatives kosovare« (Cilin?). Nuk e di se gka do te pasoje me tutje, por edhe kjo mjafton per te nxjerre perfundimin sesi Vellau i Madh i Orwell-it, pas te gjitha bemave ne Kosove, tani e drejtoi gishtin e tij te trashe drejt Shqiperise. Me ate rast nuk pyetet se si do ta ndjej une veten? Ndoshta se nuk i mjafton Shqiperia, gishtin e tij te madh e drejton edhe te »Kominterna«. Ne te vertete, duke e lexuar intervisten e Dušan £krebiqit, te botuar ne numrin e njejte te »Intervju-se (»prej nga Fadil Hoxhes duart e lira?«), nga pyetjet e Dragan Tanasiqit, befas mu be e qarte, se ne te vertete, jam vene ne rolin e nje vidhe te zakonshme te mekanizmit kolosal te komplotit OrweIl-jan, i čili shtrihet ne kohe: prej vitit 1934, ndonjehere edhe prej vitit 1928, me rralle edhe prej vitit 1878, e pastaj i perfshin vitet 1940,1943/ 44, 1968 dhe 1981. Tani mund t ’ia shtojme edhe vitin 1990. Varesisht nga autori nga tema e shqyrtimit dhe nga nevoja, vitet ndryshojne. Ndonjehere perfshihet edhe viti 1945. Ne hapesire ky komplot shtrihet nga BRSS, permes RSP te Shqiperise gjer te RSF e Jugosllavise, me sakte, gjer ne Kosove. S’ka ndonje variante me te qarte Oksidentale (Perendimore), te ketij komploti kolosal, gje qe eshte mjaft simptomatike. Megjithate, ekzistojne edhe dy nenva- rianta: e para, e čila doemos niset nga sherbimet per lufte psikologjike dhe e dyta, konturat e se ciles vetem paralajmerohen, por kurrsesi ta fitojme formen qe i takon. Baza per nenvariantin e dyte mund te gjendet dhe te nxirrt nga libri »Sferat e Interesit« te Vlladimir Dedierit ose nga libra te tjere te ngjashem. Te permendurit e emrit tim ne ndonje nga librat qe merret me mafine shqiptare eshte nje intrige mjaft joserioze, e paqelluar, por megjithate, nje gje e tille do te thote se une si »vidhe« ketij mekanizmi kolosal komplotesh, kam qene »tejet i dashur« edhe per Lindjen e edhe per Perendimin, edhe per Jugun e edhe per Veriun, por edhe per te gjitha qendrat e mundshme per pune te gjithfarshme. Pastaj, me ra ndermend se une fare s’jam i rendesishem, por permes meje deshirohet te arrihet ne Kosove, d. m. th. se per ta jam i rendesishem vetem ne funksion te identitetit te Kosoves. Sidoqofte, rrjedhimet e kesaj »dashurie te zjarrte« edhe Kosova edhe une i bartim, tani me, qe 9 vite te plota. Shkurt, me ndihmen e varianteve dhe nenvarianteve te komploteve te tipit te Onvellit, provohet te tregohet se Kontrarevolucionin nga viti 1981 e bene mbeturinat e »Kominternes« nga Moška, UDBA-shet e deshtuar nga Beogradi, stanilistet nga Tirana dhe rankoviqistet nga Prishtina. Teza mbi rankoviqistet nga Prishtina, gjate nje kohe, publikisht, peshperitej ne Prishtine. Bile disa te burgosur me denime afatgjata, nga viti 1981, »jane pare« duke shetitur rrugeve te Beogradit! Vetem se, nuk e kam te qarte, perse ne kete variant vazhdimisht ndodhem ne sferen Lindore te Botes se Orwell-it, meqe kurre s’kam qene as ne BRSS e as ne RSP te Shqiperise? Perše, te themi, nuk me vene ne sferen Perendimore, ne SocAngli, meqe veg e kam shetitur tere Perendimin, i njoh shkelqyeshem gjuhet e tij kryesore, kam specializuar ne Harvard, d. m. th. ne vete trurin e hemisferes se Perendimit? Do te ishte e rendit qe te ishin respektuar faktet themelore, nese veg eshte dashur qe me gdo kusht te prodhohen spiunet. Supozoj se pergjigjet jane te lidhura me proceset e demokracise ne keto hapesira, d. m. th. te demokracise si mundesi te zgjedhjes se mjeteve vetanake (republika), te tempos dhe te rrugeve per nje zhvillim te shpejtuar. Ndoshta, demokracia nuk mund te reduktohet vetem ne mundesine e konstituimit te 32 sitemit shumepartiak? Si mund te spjegohet fakti se gjate ketyre 9 viteve u bene ndryshime te paparapara ne tere Evropen Lindore, kurse ne, per shkak te Kosoves dhe rreth saj, vrapojme trok mbas edhe pse »Kominterna« eshte shperndare qysh ne vitin 1943 ndersa, me mbeturinat e saj u ndame ne vitin 1948?! Duket, se vertete, eshte i nevojshem revidimi i vleresimit mbi Kontrare- volucionin, poqese nje gje e tille nuk eshte tejkaluar. Sepse ne driten e sistemit shumepartiak, te lejuar me vone, edhe ashtu, nuk ka kurrfare kuptimi. Meqe veten e konsideroja gjithmone bir te klases punetore, formula juridike me te cilen qesh denuar, per shkak te kinse fteses per »permbysjen e pushtetit te klases punetore«, m’u pat duk tmerresisht ironike. Edhe, sot e pranoj sistemin shume¬ partiak, por nuk mendoj se ne Kosove dhe ne Jugosllavi do te duhej te fshihej gdo gjurme e socializmit. Si mundesi e konkurences se shendoshe ne planin politik eshte dashur te pranohet qysh moti. Esenca e problemit Me fjale te tjera, nuk e besoja se ishte fjala per Kontrarevolucion, ndonesi, Miloš Mišoviq, me pat shpallur si njerin »nga inspiratoret ideore te aksioneve kontrare- volucionare«. As edhe ajo qe me vone nenkuptohej me nocionin e revolucionit antiburokratik, ne Kosove, nuk pati kurrfare jehone. Njerezit e vleresuan si nderrim te burokracise, sepse, ne esence, Kosova nuk kishte burokraci te vetelindur. Ajo deshironte ta kishte. Jo t’ia impononin. Eshte e vertete se ligjeratat e mia ne shkollen politike te Oendres Krahinore per Arsimimin Marksist »Edvard Kardel«, ne te dy gjuhet ne Prishtine; ne drejtimin Nderkombetar-Juridik te Fakultetit Juridik (viti i lil dhe IV), dhe ne Fakultetin Filozofik, kane qene te inspiruara me deshiren per tejkalimin e pazhvillueshme- rise se Krahines. Sintagma se per kete pazhvillueshmeri do te duhej te turperohej edhe Evropa, e jo vetem ne, duhet te kete lindur atehere, ne ato ligjerata. Me tere qenien e urreja pazhvillueshmerine e Krahines, por nuk e kerkova permbys- jen e pushtetit te klases punetore, e kerkova vetem persosjen e tij d. m. th. te sistemit veteqeverises. Ndoshta, ne ate kohe, kam qene njeri nga intelektualet me me influence te gjenerates sime. Permes bisedave tematike qe i pata inicuar ne baza interdisciplinare shkencore, provoja te vija gjer te njohurite mbi munde- site e nje zhvillimi me te shpejtuar. Kur u shkaktuan ngjarjet, nuk tentova t’i shmangem pergjegjesise sime. Duke filluar nga qendrimi se politika ishte shprehje e koncentruar ekonomise, konsiderja se kerkesa e parashtruar per republike, ne esence, ishte vetem kerkese per nje zhvillim me te shpejtuar dhe te gjithanshem ekonomik. Si e tille ajo tiguronte ne te gjitha dokumetet partiake dhe shteterore te vendit ne teresi. Nuk kuptoja se perse ne ate kohe, rreth kesaj cjeshtjeje, ngritej aq shume pluhur. Ne fillim nuk kuptoja edhe perse i shmangeshim bisedes se hapur per kete, por kur u ndodha ne burg, kuptova se nuk kisha pasur pervoje te mjaftueshme politike. Megjithate, nuk me erdhi keq. Supozoja se esenca e pro¬ blemit nuk do te ndryshohej, neqoftese i largoheshim shqyrtimit te saj. Dhe nuk u ndryshua. Sot flitet mbi demokracine si forme te organizimit te shoqerise, kurse, ne te vertete, fjala eshte per konstituimin e Kosoves ne Republike brenda Jugosllavise. Disa forca opozitare ne Kosove, per shkak te ketyre fjaleve, perseri do te me anatemojne si jointelektual. Si edhe dikur, jo fort larg ne te kaluaren. 33 34 35 do te spjegojne se nuk jam kurrfare intelektuali. Forca te tjera, ndoshta, perseri do te me ostracizojne, ose do te me burgosin, ose, edhe ndoshta, nuk do ta lejojne botimin e ketyre fjaleve. Mirepo, kujt i sherben heshtja e metejshme? C’na duhet thellimi i metejshem i jazit te marredhenieve ndernacionale ne Kosove? Kujt i sherben coptimi i Jugosllavise? £’na duhen burgosjet e metejshme, vrasja e te rinjve? £’na duhet dhe kujt i sherben cfilitja e te gjithe popujve ne Jugosllavi, ne krizen e gjate 9-vjegare te luftes me nereva? A s’do te ishte me mend qe te gjithe se bashku, por te barabarte, te ndertojme te Nesermen e Madhe, ne vend qe me kufoma ta shenojme kete te sotme mizerje? Populli ne Kosove deshiron qe vete dhe me ndihmen e popujve te tjere te Jugosllavise te zhvillohet, e jo ta zhvillojne te tjeret; ai deshiron te jete subjekt i barabarte ne bashkesine e popujve te Jugosllavise, e jo si te tille vetem ta trajtojne; qe vete t'i zgjedhe perfaqesuesit e vet te vertete, e jo t’i thuhet se, ne te vertete, veg i ka zgjedhur; qe me te vertete te ndaje fatin e Jugosllavise, e jo qe t’i spjegohet se kete veg e ka bere me ndryshimet kushtetuese ne RS te Serbise; qe me te vertete te jete faktor i paqes dhe i prosperitet, brenda Jugosllavise, ne keto hapesira, e jo qe ta heshtin me fundamentalizmin islamik dhe me intriga mbi spiunazhet. Shkurt, Kosova, tejet shtrenjte po e paguan gmimin per te drejten qe te flase hapur mbi republiken e vet brenda Jugosllavise dhe per konstitutimin e vet si te tille. Une, gjithashtu, shume shtrenjte i pagova botekuptimet e mia, por tani, te e pakta, i shkrova. Nuk do te kete nevoje qe te rremihet neper te kaluaren time, e as te me shkaterrohet familja perseri. Mirepo t'i kthehemi akuzes mbi spiunimin ne dobi te »Sigurimit«. Gjyshi im dhe une Me pare ne kete tekst spjegova se rreth kesaj e vetmja gje e vertete ishte se atebote e kryeja funksionin e Sekretarit te Sekretariatit te KE dhe te Kuvendit te KSA te Kosoves per Marredhenie me Boten e Jashtme, ne perioden midis viteve 1971 - 1977. Duke e perfshire ate periode gjer ne vitin 1981, kam qene poashtu. anetar i Komitetit Republikan te RS te Serbise per Marredhenie me Boten e Jashtme; pjesemarres aktiv i Keshillit Federal per Bashkepunim Nderkombe- tar; anetar i Komisionit te SFPJ per moszgjerimin e armeve nukleare (aspektet juridike te geshtjes); anetar i komisioneve te ngjashme te KK te LK te Kosoves, te KK te LSPP te Kosoves, etj. andaj, realisht, e jo vetem formalisht, kam qene njeri nga kreatoret kryesore te pjesemarrjes se Krahines ne bashkepunimin nderkombetar te vendit, edhe ne planin organizativ, por edhe ne ate praktiko- politik. Ne qofte se puna rreth ketyre geshtjeve konsiderohet si »venje te themeleve te shtetesise se Krahines« (Duga), atehere, kete, vertet e kam bere, por nuk e kam bere per shkak te »Sigurimit«, e as per hir te tij, por per shkak se, nje gje e tille, ishte e permbajtur ne politiken e LKJ dhe ne kushtetuten e vendit. (...) Gjyshi im (ndjese paste), here pas here, ne rini ishte marre me shitjen e duhanit, gjer ne Kukes- Shqiperi. Kjo, si duket kishte qene nje lloj fitimi per te. Kishte menduar se menyra e tille e fitimit kishte qene me e mire sesa vjedhja e kafsheve te trasha. Vdiq gjersa isha shume i ri, por me kujtohet se asgje te bukur nuk me pat thene per shoqerine e paraluftes atje. Pershtypja e tij kryesore kishte qene se lumjanet paskeshin jetuar mizorisht. duke thene se edhe shpellat i kishin perdorur si strehimore per femijet dhe familjet. Per kete shkak, kurdo 36 here qe ne ekranin e TV Tiranes shihja sesi kishin ndertuar shtepi dhe e kishin punuar token, kjo, me te vertete, me gezonte. Gjyshi im ishte analfabet, por gezohej tmerresisht per shkollimin tim. Per kete shkak, kurdo here qe ne ekranin e TV Tiranes e shihja se shkolloheshin edhe femijet e tyre atje, pikerisht, si edhe une ketu, kjo, me te vertete, me gezonte. Shkurt, konsideroj se te drejten per t’iu gezuar te arriturave ne te dy vendet, nuk mund te ma marre askush. Ne anen tjeter, vetem dy-tri here i kam takuar qytetaret nga RSP e Shqiperise dhe kam biseduar privatisht me ta. Kane qene ato biseda te shkurtera ne grupa te medha. Asnjehere s’kam bere bisede zyrtare me kedo qofte nga RSP e Shqiperise pa prezencen e funkcionareve tjere ose te njerezve nga Sigurimi Shteteror. Ky ishte gabimi im qe rridhte nga gjendja e semure e shoqerise. E drejta per te biseduar privatisht me fqinjte e mi, eshte e drejte e ime e patjetersueshme. Fakti se s’kam mundur ta realizoj e tregon gjendjen mizore ne raportet midis dy shoqerive. Dhe, Ju lutem, per nje gje te tille mos e fajesoni vetem palen tjeter. (Autori i drejtohet shtypit te Beogradit). Ne Shqiperi s’kam asnje mik ose shok. Konsiderojne per kete shkak, jam i demtuar si qytetar dhe si njeri. Nuk kam kurrfare aftesish telepatike. E kam vetem nje tranzistor qe i takon gruas dhe nje aparat TV qe ma falen prinderit. S’jam teknikisht i arsimuar. Nuk kam telefon, por ata qe kane, me thone se s’munden drejtpersedrejti t'i therrasin miqte e tyre ne Tirane. Kjo lidhje, shkon permes Beogradit dhe Shkupit e edhe ndoshta permes Romes, Parisit apo ndonje qyteti tjeter. Evropa dhe kufinjte Edhe serbet me ortodoks, domethene ata qe konsiderojne se shqiptaret nuk rrjedhin nga iliret (dhe nuk thone se nga rrjedhin, por zhvillojne vetem supozime te ndryshme), nuk e mohojne se shqiptaret ne Jugosllavi dhe ata ne Shqiperi jane i njejti populi, dmth. se kane gjuhe te ujejte, kulture te njejte dhe histori te njejte. Mirepo, kjo nuk eshte kurrfare pengese per t’u konstituar ne komb te ve^ante, sepse nuk mund te mohohet bindshem fakti se eshte bere plotesisht e pakuptimte te flitet per ta. si per nje pakice kombetare, as qe mund te mohohet fakti se nocioni »kombesi« esencialisht eshte i karakterit kalimtar dhe se veg eshte i tejkaluar. Po ashtu nuk mund te mohohet nevoja per nje zhvillim te shpejtuar te Kosoves. Nese kjo gje ishte ashtu dhe sigurisht ishte, dhe ne qofte se kjo eshte akoma ashtu, atehere prej meje nuk ka qene e mundur te pritet te angazhohesha per mendim te kundert vetem e vetem qe me vone te mos me quanin spiun te »Sigurimit«. Pershkak te percaktimeve te tilla parimore, konsi- deroja se zhvillimi i marredhenieve jugosllav - shqiptare duhej te ishte ne funksion te interesave afatgjata te te dy vendeve, por edhe ne funksion te zhvillimit te kombesise shqiptare te ne. Ne nivel te konkretshmerise, dmth. ne nivel te realizimit te percaktimeve te tilla parimore, ka patur leshime te ndryshme, por ato nuk i vinin ne pyetje percaktimet parimore, pa marre parasysh tendencat e tanishme qe te deshmohet e kunderta. Ka patur edhe atehere verejtje te ndryshme kritike ndaj ketij bashkepunimi. Ato mund te reduktohen ne dy grupe: a e para mund te quhet qasje afirmative, por esencialisht fjala ishte per presionin qe ai bashkpunim te vihej ne funksion te 37 afirmimit te sistemit veteqeverises ne Shqiperi. Ata qe e mbeshtetnin kete qasje, kane qene tejet te padurueshem. Atje shihnin mundesi te pakufizuara ndikimi ne drejtim te demokratizimit dhe te hapjes se shoqerise shqiptare. Dhe nuk mund te thuhet se ai bashkepunim mbeti pa kurrfare jehone ne kete plan, por, qasja e tille ne ekzaltimin e vet shpesh e tepronte; nuk e merrte parasysh, ne menyre te mjaftueshme ndjeshmerine e pales tjeter. Ndonjehere per kete shkak, kjo rezultonte ne mosmarreveshje te panevojshme, me shtyrje te ndersjella dhe me ne fund, ndikonte negativisht ne perpjekjet pet t’u arritur besimi reciprok; dhe, b) e dyta, mund te quhet qasje negative gjer ne nje shkalle, nihiliste ndaj marredhenieve jugosllavo-shqiptare. Frikesohej prej ndikimit te tyre te ne. Dinte ta akuzonte mbylljen e Shqiperise, por ne esence e kerkonte mbylljen e Kosoves ndaj Shqiperise. E vinte ne pyetje poziten kushtetuese te Krahines, si edhe vendin dhe rolin e kombesise shqiptare ne zhvillimin e bashkepunimit nderfqinjesor ne kete vend. Natyrisht, ndodhesha ne konflikt me te dyja keto qasje, por kete e konsideroja pjese te luftes se perditshme politike per realizimin e percaktimeve parimore. Ne burg, gjate nje kohe, me akuzonin se kerkoja tretman specifik te kombesise shqiptare ne kete bashkepunim. Pas kesaj, kjo ndihej ne ajer, gjate tere kohes pas daljes nga burgu, ne menyre qe me ne fund te merrte formen e akuzes per spiunim ne favor te »Sigurimit«. Konsideroj se ne esence kjo reduktohet ne geshtjen e kufijve. Si specialist i politikes Nderkombetare, kam qene plotesisht i vetedijshem se kufinjte ne Ballkan jane vetem hallke e fundit e procesit te perkufizimit te pergjithshem imperialist ne Evrope. Kurre s’kam besuar ne mundesine suprimimit te tyre te dhunshem, e as ne nevojen per te bere nje gje te tille. Besoja, megjithate, ne mundesine e tejkalimit te tyre. Tek e fundit ne driten e ndryshimeve te tanishme dhe te ardhshme ne Evrope kjo ceshtje eshte bere irelevante. Nga ana tjeter kurrnjehere nuk kam konsideruar se Enver Floxha ka qene stalinist ne kontekstin e atehershem te botekuptimit mbi stalinizmin. Kjo ishte ne kundershtim me origjinen dhe me edukimin e tij. Nderprerja e mevonshme me Mehmet Shehun e perforcoi kete bindje. Nuk e kam besuar indoktrinimin e rinise sone, dmth. nuk e kam besuar importimin e kontrarevolucionit e as eksportin e revolucionit. U duartrokas ndryshimeve demokratike ne Evrope, por nuk mendoj se socializmi do te duhej te zhdukej, e as, se, demokracia do te duhej te eksportohej. Besoj ne ardhmerine e Evropes, por perderisa ajo te arrije te ne, deshiroj te jetoj ne paqe me veten. Besoj se kjo leter do t'i kontribuoj botekuptimit se prodhimi artificial i spiuneve nuk i sherben asgjeje. 21 Mars 1990 Krushe e Madhe 38 AJRI BEGU Kako iz začaranega kroga? K osovo je polno paradoksov, svojski paradoks pa je različno poimenovanje splošno znanih, priznanih in človeških kategorij. Svoboda enega tu že dolgo pomeni nesvobodo drugega; to, kar je za nekoga demokracija, je za drugega nekaj nasprotnega; če se prvi zavzema za pravno državo, drugi v tem vidi anarhijo... in tako naprej do tega, daje nesreča drugega za nas sreča. Delitve so očitne, delitve so grozljive in iz dneva v dan smo dlje od tega, da bi jih odpravili. Prepričan sem, da je vsemu temu botrovala sama država. In glede tega vprašanja — morda tudi edinega - so enakega mnenja tako Albanci kot Srbi in Črnogorci: pravna država ne funkcionira. To sicer ne pomeni, da pravno državo eni in drugi enako pojmujejo. Srbi in Črnogorci, na primer, govorijo o nefunkcioniranju pravne države v redkih primerih, kadar kosovske oblasti ne odstranijo z delov¬ nega mesta, s poučevanja ali z vodilnih funkcij ljudi, ki so prišli navzkriž z ZKJ, medtem ko Albanci na popuščanje takšnim zahtevam gledajo kot na nefunkci- oniranje pravne države in kršitev človekovih pravic. Zdravniki srbske in črnogor¬ ske narodnosti ne doumejo, da pravna država Albancem dovoli opravljati delo, čeprav so priskočili na pomoč demonstrantom. In kako je mogoče, se čudijo Srbi in Črnogorci, da zdiferencirani profesor matematike ali fizike predava na fakulteti, čeprav idejno-politično ni primeren, čudijo pa se tudi Albanci, ker še niso slišali o kaki marksistični matematiki ali fiziki! Tovrstne zahteve so na t.i. mitingih resnice postale legalne zahteve srbskega in črnogorskega življa. Toda absurd in sumničenje se porajata zaradi zahtev kolega do kolega, zakaj če nihče drug ne ve, kakšne so zdravnikove dolžnosti, potem to ve zdravnik, in če še nihče ni slišal, da marksistične matematike sploh ni, potem to ve matematik. Država ni samo dovolila, da so se takšne zahteve razraščale, temveč je najčešče popustila pred pritiskom ulice. Tako so zamenjali popolne politične in gospodarske garniture, medtem ko so Albanci to sprejeli kot napad na svojo narodnostno bft. Zahteve Srbov in Črnogorcev po ukrepih proti sovražniku, ki ga ni, ker je izmišljen, vse bolj pojmujejo kot napad na albanski narod, medtem ko so obtožbe za domnevni genocid Srbov in Črnogorcev pri Albancih izzvale neza¬ upanje. V položaju, do katerega je država privedla dve narodnostni skupnosti, bi skorajda mogli govoriti o kolektivnem medsebojnem nezaupanju, čeprav smo mnenja, da takšen vtis pretirano vzbujajo sredstva javnega obveščanja, pa tudi nekateri krogi, ki tako na Kosovu kot proti Kosovu uveljavljajo posebno politiko. Albanci so že dolgo tega doumeli, da pravna država ne funkcionira, kadar gre zanje oziroma da zanje najslabše funkcionira. Nezaupanje Albancev do države je močno, to pa bi mogli pojasniti z nemajhnim številom primerov, zaradi katerih se je porodilo takšno nezaupanje. V novejši zgodovini Jugoslavije bodo imeli Albanci že drugič (mogoče že tretjič) priložnost, da v izrednih razmerah odločajo o svoji usodi. Neodtujljive pravice Albancev, priborjene v NOB, da namreč po vojni avtonomno odločajo o svoji usodi, niso upoštevali. Zato so Albanci že ob prvih korakih graditve nove 39 Jugoslavije zaznali, da so jih prevarali. Potem so sledili izseljevanje v Turčijo, akcija zbiranja orožja (njeni ponovitvi smo priče dandanes), predbrionsko maltretiranje in šikaniranje s strani oblasti vse do tistega, kar se je začelo dogajati leta 1981 in kar še danes traja. Primeri, kijih ne bomo navajali, saj jih pozna tudi svetovna javnost, zgovorno razgaljajo državni teror nad nekim narodom. Toda ta položaj bi mogli zlahka rešiti, če nekateri krogi, ki na Kosovu izvajajo posebno politiko, sprejetih ukrepov ne bi prikazovali kot nujnih za mirno življenje, varnost in blaginjo Srbov ter Črnogorcev. A namesto da bi prišlo do soočenja med neko politiko in nasprotniki te politike, so odprli drugo, nevar¬ nejšo, vendar zato učinkovitejšo fronto, da bi uresničili nekatere politične cilje nacionalnih šovinistov, tj. mednacionalno fronto. Iz tega izvirajo tudi razlike v poimenovanju nekaterih stvari, gibanj in nasprotujočih si interesov. Na Kosovu se torej spet vse znova začenja, spet smo na začetku, življenje se vrti v krogu. Tam, kjer se eni ustavijo, gredo drugi naprej, tega, kar želijo eni, si drugi ne morejo niti zamišljati. Jez medsebojnega nezaupanja preprečuje, da bi našli pravično rešitev. Kako torej iz tega začaranega kroga? Dialog je nujen, tudi možen, čeprav omenjeni krogi vzbujajo vtis, da nikakor ni mogoč. Toda čeprav do njega zaradi preveč poudarjenega kolektivnega nezaupa¬ nja ni moč priti, predlagam, da bi se vendarle začel, in sicer tako, da bi najprej izbrali nevtralno komisijo, ki ne bi skrbela samo za dogovarjanje zainteresiranih strani, temveč tudi za uresničitev sklenjenega dogovora, če bi bilo ugotovljeno, da je to nujno. Menim, da bi bilo treba to vlogo zaupati kaki mednarodni komisiji Združenih narodov, in to iz enakih razlogov. Čeprav sem namreč trdno prepričan, da bi mogli najti nepristranske ljudi tako na obeh zainteresiranih straneh kot v drugih delih Jugoslavije, tuja komisija vendarle ne bi vzbujala predsodkov v slogu »severozahodnjaštva« oziroma »prosrbstva«. Če smo za dialog in za mimo reševanje kosovskega začaranega kroga, potem takšno razmišljanje ni odveč, temveč je po mojem nasprotno plodno. Muri i Berlinit u rrenua, kur do te rrenojme murin me Shqiperine / Berlinski zid je padel, kdaj bo padel zid med Albanci? 40 SANIJE YMERI Ne Rijeke u themelua »Lidhja Demokratike e Shqiptareve ne Kroaci« N e prill te ketij viti, ne Rijeke, ne sallen e mbushur perplot bashkeatdhetare dhe ne pranine e perfaqesuesve te disa partive politike kroate dhe te miqeve te tjere kroate, u themelua Dega e Lidhjes Demokratike te Shqiptareve ne Kroaci. Pasi qe u tregua i hapur tubimi, me nje minute heshtje iu bene nderimet deshmoreve te rene ne ngjarjet e fundit ne Kosove. Pas pershendetjes se te pranishemve dhe pas leximit dhe miratimit te Deklarates programore te LD te shqiptareve ne Kroaci, e čila ishte pergatitur mire: shkurt, qarte dhe me nje permbajtje te ngjeshur, tubimin ngrohtesisht e pershendeten perfaqesuesit e partive politike (jo komuniste) kroate, te cilet, ne mes tjerash theksuan; »Ngjarjet e Kosoves i percjellim me vemendje. Populli shqiptar ne Kosove sot eshte i varfer, po ndiqet dhe po vritet. Per ju ketu, Kroacia eshte atdheu juaj i dyte, prandaj te ngrisni zerin tuaj per ardhmerine tone te perbashket. Votoni per HDZ-ne, se ne qofte se fiton ajo, do te fitoje atdheu yne i dashur-Kroacia, do te fitojme te gjithe dhe keshtu te gjithe do te jemi te lire«. »Miq te dashur si vellezer shqiptare: ne ju respektojme sepse ju keni jetuar ketu, ne keto troje, perpara se te vijme ne. Gjaku shqiptar dhe gjaku kroat jane nje i njejti gjak. Keshtu, siq po ju presim ne ketu, presim qe edhe ju nje dite te na ftoni dhe te na pritni per ta shpallur Kosoven Republike, me q’rast te gjithe do te derdhim lote gezimi.« (Duartro- kitje frenetike) »Ujku, qe deri tash ka ngrene qingja, terheq nje vize dhe thote: »Une jam vegjetarian, ha vetem bar«. Ne emer te LDK nga Lubjana te pranishmit i pershendeti Shemci Remica, ndersa ne emer te »Migjenit« - Naim Maloku, i čili pas pershendetjes se tubimit, ne menyre te vegante i pershendeti perfaqesuesit kroate dhe i falenderoi ata si dhe gjithe popullin kroat per perkrahjen e §eshtjes dhe te kerkesave tona. »Pa miq nuk mund te shkojme perpara, por duhet te mbeshtetemi kryesisht ne forcat tona. Te mendojme e te punojme per Kosoven e čila po perjeton e po perballon nje represion e terror shteteror te paskrupullt. Duke luftuar per lirine e popullit tone, luftojme edhe per lirine e popujve te tjere dhe per shoqerine e lire demokratike pergjithesisht. Aty ku ngritet zeri per liri, per barazi, per drejtesi dhe per demokraci gjithnje do te jete edhe »Migjeni« - tha Naimi ne kete tubim. Me vota te lira dhe te fshehta, tubimi zgjodhi kryetarin (Ton Markun) si dhe sekretarin, arketarin dhe kryesine e Lidhjes Demokratike te Shqiptareve ne Kroaci . 41 ŠALIH KABASHI Udhepershkrim Aksion terrorist i Peter Bozhigit ne Mynih e adrese te Keshillit per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut ne Kosove te Lubjanes, erdhi nje leter qe mbante daten 26. 2. 1990. Mbititulli GESuS e. V. Gesellschafdt fur Sprache u. Sprachen dhe hollesi tjera te nevojshme per keso punesh. Letren e kishte nenshkruar Dashmire Hasani- Stergler, merret vesh pasi kishte ftuar ne emer te »Forum fiir interkulturele Zusammenarbeit und Slidari- tet« dhe te »Gesellschaft fiir Sprachen- Sektion fiir Minderheitensprachen« qe dy nga Keshilli i Lubjanes te merrnin pjese ne mbremjen e informative mbi Kosoven. Dy veta: nje Slloven dhe nje Shqiptar. Peter Bozhigi, shkrimtari i njohur slloven dhe njeri nder themeluesit e Keshillit tone pranoi menjehere qe te dilte ne Evrope te shfaqte mendimet e tij rreth Kosoves. Une e Petri u nisem me 10 marš 1990 ne oren 15,10 nga Berniku dhe fluturum neper vranesire drejt Mynihut. Ishim marre vesh qe ne aeroport te na priste dikush qe do te na njihte. Po s’na njohu askush dhe kishte rrezik qe Petri te sekelldisej. Petri sekelldiset sidomos po vuri re, gka s’eshte veshtire fare, se une qesh me telashen qe na del ne rruge. Telefonojme dhe ndjej se Dashmirja u gezua. Na tha se na pret Michaeli dhe se do ta dallojme nga shtati i larte, floket bjonde e mjaft te gjata kagurrele, nga kompleti jeans. Shetisim dhe dallojme Michaelin me nje kesule shqiptare ne dore dhe me gazeten Zeri i Kosoves. Dy gjera me kujtuan kesula dhe gazeta. Kesula me kujtoi babane te cilit ia merrja kesulen kur binte te flinte dhe e veja ne koke e ajo me mbulonte edhe veshte edhe syte dhe hidherohesha kur do te behej koka ime sa e babait. Kur pashe koken e Michaelit e kuptova sa halle kane kokemed- henjte me kesulat. Halle si ato te kokevegjelve, merret vesh. Ndersa gazeta per nje shperblim i Joksimoviqit. 11. GJON SELMANI * supovc* komunist me be qe po te mos deshtonte partia e tij do ti besohej shkrimi i Manifestit te ri. Dhe ate pune do ta bente me sukses se edhe shkol len fillore e te mesme i ka te kryera per tri dite . P.S. "Te merituarit" e gmimit "Sulltani e Kabineti ", "ndjese pagin me te ligat e tyre dhe i marrshin me vete'.". Lutje » keta emra te lexohen me nje "Me ndere me thane si p.sh • me ndere me thane Rr". 74 FADIL LEPAJA E nata si breshke e itet po e shtyjne njera tjetren si te marra mbeshtetur rrugicave te erreta sigra teperdalura pa pike turpi shekujve gjuhen ua nxjerrin si gupeza te llastisura ... nata si breshke e gaie zvarritet rrugeve te perbaltura ... ne udhekryq jane ndalur poetet e verber ode i thurin er resi res se pafund e nata-breshke gapitet drejt varrit te saj gropuar ne gjoksin e erret te kohes... • • Skupščini SFRJ, Predsedstvu SFRJ, javnosti Sporočilo Na pobudo podružnice UJDI iz Mo¬ starja (Združenja za demokratično ju¬ goslovansko pobudo), s sodelova¬ njem predstavnikov podružnic iz vse Jugoslavije in po zaslugi gostoljubja mesta Mostarja je bil od 28. februarja do 1. marca 1990 pogovor, ki so se ga udeležili predstavniki UJDI, Odbora za resnico o Kosovu, Jugoslovanske¬ ga foruma za človekove pravice in pravno varnost državljanov, Kmečke stranke Kosova, Demokratske stran¬ ke Kosova, Socialdemokratske stran¬ ke Kosova, Parlamenta mladih, De¬ mokratske partije, Socialdemokrat¬ ske zveze Jugoslavije Helsinškega od¬ bora in SZDL BiH. Z obžalovanjem ugotavljamo, da se vabilu na dialog niso odzvali predstavniki SZDL Ko¬ sova, Srbije in Jugoslavije, OK ZK Prištine in nekaterih na novo ustanov¬ ljenih političnih strank ter združenj državljanov, vendar upamo, da bodo sodelovali v nadaljevanju dialoga. Udeleženci pogovora se strinjajo, da izhodišče za dialog o Kosovu sestav¬ ljajo temeljna načela o individualnih pravicah človeka in državljanskih pra¬ vicah, Helsinška deklaracija o nedo¬ takljivosti državnih meja v Evropi — kar velja tudi za Jugoslavijo — in vse izrazitejše težnje za vzpostavitev politične demokracije v Jugoslaviji. Na tem temelju je treba nadaljevati dialog, začet v Mostarju, da bi pre¬ prečili zaostritev spopadov in upora¬ bo orožja. Za nadaljevanje dialoga, ki naj bi bil v Prištini, je nujno treba izpolniti tele pogoje: 1. Priznati globoko nezadovoljstvo s sedanjimi življenjskimi razmerami prebivalcev Kosova, ne glede na nji¬ hovo socialno, nacionalno in versko pripadnost, zaradi česar je odveč medsebojno prepričevanje o dogaja¬ njih v bližnji in daljni preteklosti — dovolj je skupna obsodba ključnih vzrokov današnjega položaja. 2. Na Kosovu morajo imeti vsi držav¬ ljani vsaj tiste (sicer prav tako nepo¬ polne) politične, gospodarske, social¬ ne in kulturne pravice, ki jih uživajo 75 državljani na drugih območjih držav¬ nega ozemlja. 3. Potem ko bodo organi oblasti spre¬ jeli vsebino točke 2 in objavili, da se odpovedujejo tistim oblikam delova¬ nja, ki bi mogle kršiti človekove pra¬ vice in s tem sprožiti nezadovoljstvo, bi morale vse režimske in nerežimske politične organizacije in združenja vsem prebivalcem Kosova nasloviti poziv, naj se v naslednjem mesecu dni prostovoljno odpovedo uporabi dela svojih nespodbitnih državljanskih pravic (še zlasti pravic do javnega zbi¬ ranja in demonstriranja), in sicer za¬ to, da bi s tem vplivali na umiritev ozračja v pokrajini. Vse te organizaci¬ je bodo pozvale svoje člane in somi¬ šljenike, naj ne sodelujejo v nasilju in neredu kakršnekoli oblike. 4. V istem roku bi se moral začeti tudi postopen umik pripadnikov Združe¬ nega odreda milice (in drugih orga¬ nov prisile) in objaviti bi morali rok, po katerem ne bi več veljali nekateri od izrednih ukrepov, ki so zdaj uve¬ ljavljeni na Kosovu in nasploh tudi vsi izredni ukrepi. 5. V istem roku bi vse politične orga¬ nizacije in združenja v pokrajini mo¬ rali nadaljevati intenzivno sodelova¬ nje z namenom, da bi sprejeli skupno deklaracijo, s katero bi bile zajamče¬ ne pravice vseh posameznikov in sku¬ pin v pokrajini ter tudi na vsem ob¬ močju Jugoslavije. Tako oblikovana jamstva bi morali skupaj sprejeti dr¬ žavni organi Kosova, Srbije in Jugo¬ slavije. 7. Neodvisna komisija, ki bo zbrala dejstva o odgovornosti za izseljeva¬ nje, o žrtvah, padlih v zadnjih mese¬ cih, o nemožnosti za javno izpovedo¬ vanje politične volje na Kosovu in o drugih problemih, mora za napove¬ dani sestanek v Prištini pripraviti prvo sporočilo (po izteku predvidenega ro¬ ka, torej do konca marca), v katerem bo razgrnila dejstva, ki niso sporna, poskrbela za pregled spornih mnenj in interpretacij ter predlagala način nadaljnega dela komisije in nadalje¬ vanja dialoga o Kosovu. Predsednik komisije naj bi bil Srda Popovič, od¬ vetnik iz Beograda, drugi član Tanja Petovar, odvetnica iz Beograda, tret¬ jega člana pa bo delegiral Jugoslovan¬ ski forum za človekove pravice in pravno varnost državljanov. Sestava in pristojnosti komisije bodo dokonč¬ no potrjeni med nadaljevanjem dialo¬ ga v Prištini. 8. Predlagamo, da bi v Prištini sklicali naslednji sestanek Okrogle mize za koordinacijo demokratskih pobud, na katerem bi razpravljali o temi Člove¬ kove pravice in demokracija na Koso¬ vu in v Jugoslaviji. Organizacijske pri¬ prave bi opravila podružnica UJDI iz Prištine v sodelovanju z ustreznimi organi oblasti, družbenopolitičnimi organizacijami, političnimi strankami in združenji državljanov. Ko bodo vsi ti prvi pogoji izpolnjeni, bo moč začeti pogajanja v polnem pomenu besede, in sicer o bistvenih vprašanjih položaja Kosova v Jugosla¬ viji; namen teh pogajanj je priprava svobodnih volitev na Kosovu, in to v okviru volitev novih organov oblasti v vsej Jugoslaviji. Prepričani smo, da bi novoizvoljeni organi oblasti mogli sprejeti pravilne sklepe o problemih Kosova in Jugoslavije, in sicer na te¬ melju na novo sprejetih zakonov o dr¬ žavljanskih pravicah in načel nove, demokratične ustave Jugoslavije. V Mostarju, 1. marca 1990 Predsedujoči: Dr. Novak Jaukovič, predsednik IO UJDI, dr. Nebojša Popov, podpredsednik IO UJDI, dr. Žarko Puhovski, predsednik pro¬ gramske komisije UJDI, Željko Re- bac, predsednik podružnice UJDI v Mostarju 76 Programska deklaracija Iniciativnega odbora za ustanovitev kmečke stranke Kosova Gospodarski, socialni in politični pro¬ blemi so se v zadnjih desetih letih na Kosovu in v Jugoslaviji zaostrili in poglobili do največje stopnje, toda še težji in še bolj obremenjen je splošni položaj na vasi in v kmetijstvu. Ko¬ munistična partija Jugoslavije že te¬ daj, ko se je uveljavila kot stranka na oblasti, ni bila sposobna, da bi agrar¬ no in kmečko vprašanje rešila v inte¬ resu vaškega prebivalstva in individu¬ alnih kmetov. Ker je bila Jugoslovan¬ ska komunistična partija pod popol¬ nim vplivom sovjetske boljševiške te¬ orije in prakse, je na kmečki živelj kot prevladujoči družbeni sloj gledala kot na razrednega sovražnika (kulaki) in je zato z zakoni in drugimi ukrepi preprečila, da bi se gospodarsko kre¬ pil (omejitev zemljiške posesti na 10 hektarov, prepoved kupovanja in uporabe sodobne agrarne tehnologi¬ je, izkoriščanje delovne sile itd.). Ide- ologizacija kmečkega vprašanja je do¬ segla vrhunec s prisilno kolektiviza¬ cijo. Vas in kmetijstvo sta bila s sistemski¬ mi ukrepi gospodarske politike dolgo vir akumulacije in razvoja industrije, infrastrukture in drugih dejavnosti. V obdobju ekstenzivne industrializa¬ cije se je dvignil velikanski val agrar¬ nega in ruralnega eksodusa in naselje¬ vanja prebivalstva v mestih, kjer so nastali večplastni problemi v vseh sfe¬ rah družbenega življenja, in to tako na vaških kot urbanih območjih. Po¬ sledica globalno neučinkovite gospo¬ darske politike in sama zgrešena zas¬ nova agrarne politike je bila zaostaja¬ nje vasi in obdelovalcev zemlje. Zara¬ di usmeritve k velikanskim naložbam v industrijo in druge nekmetijske de¬ javnosti so se proizvodne moči in družbene ter politične funkcije zgosti¬ le v mestih, medtem ko sta bila vas in kmetijstvo prepuščena na milost in nemilost krajevne ter širše birokraci¬ je, ki se nikakor ni zavzemala za na¬ predek individualne kmetijske proiz¬ vodnje in reševanje številnih eksi¬ stenčnih težav ljudi na vasi, da sploh ne govorimo o tem, kako je bilo kmečko prebivalstvo politično zasto¬ pano na vseh ravneh družbe. Na Kosovu so socialistične odnose za¬ čeli graditi brez materialne družbene osnove, vas in kmetijstvo pa sta bila leta 1945 še vedno obremenjena z mnogimi ostanki predkapitalističnih odnosov. Naložbe za rudarsko-meta- lurško industrijo in energetiko, ki sta veliko bolj odsevali interes subjektov zunaj Kosova, niso omogočile preo¬ brazbe življenja na vasi in razbreme¬ nitve ekstenzivnega poljedelstva z agrarnimi presežki, ki so hkrati z »lakoto« po zemlji in njenimi visoki¬ mi cenami nenehno rasli, medtem ko je danes na desetine tisočev družin že na meji življenjskega minimuma. Tudi kosovski kmečki živelj je doživel važne družbeno-poklicne, izobrazbe¬ ne, demografske, infrastrukturne spremembe in spremembe v mehani¬ zaciji kmetijske proizvodnje, vendar prevladujoče vloge pri tem niso imeli ne napori, ne pobuda, ne podpora družbe, temveč sami kmetje z lastni¬ mi sredstvi, samoprispevki in prosto¬ voljnim delom. Skoraj do vseh gmot¬ nih in duhovnih sprememb je prišlo po emigraciji delovne sile v tuje drža¬ ve, kjer je zaposleno več Kosovcev z vasi kot v sami pokrajini in državi. Toda kmečki živelj in kmetijstvo Ko¬ sova sta bolj kot na kateremkoli dru¬ gem območju Jugoslavije soočena s številnimi težavami, ki terjajo reši- 77 tev, tega pa sedanji enostrankarski sistem ne omogoča. Kmečki živelj, še zlasti tisti na Koso¬ vu, ne more ostati ravnodušen do glo¬ boke krize jugoslovanske družbe v vseh njenih segmentih, saj je tako po gospodarskih, socialnih in infra¬ strukturnih težavah kot po deležu v skupnem prebivalstvu (sestavlja več kot dve tretjini) najpomembnejši ele¬ ment, ni pa mogoče spregledati niti njegovega vpliva na politične tokove na Kosovu in v Jugoslaviji, če ga no¬ čemo spremeniti v pasivnega opazo¬ valca vsega tega, kar se že dolgo do¬ gaja. Kosovo je kljub velikanskim na¬ ravnim in človeškim potencialom ostalo najbolj nerazvito območje v dr¬ žavi, območje z izrazito nizko stopnjo finalizacije surovin, ki jih ima na raz¬ polago. Izhajajoč iz vsega tega, menimo, da je ustanovitev Kmečke stranke Kosova upravičeno. 1 . Kmečka stranka Kosova (v nadaljeva¬ nju KSK) se zavzema za krepitev in širjenje vseh oblik zasebne lastnine na vasi in v kmetijstvu; da bi na kmetij¬ skih območjih gradili takšne industrij¬ ske objekte, ki bi se opirali na polje¬ delske pridelke (objekti živilske in to¬ bačne industrije, krmil itd.) in mini farme; da bi v tujini prislužen kapital in druga sredstva investirali v drobno gospodarstvo, delovno intenzivne predelovalne kapacitete in storitvene dejavnosti, ne pa v nefunkcionalna gradbena dela, prestiž in luksuz; da bi individualna gospodarstva okrepila materialno osnovo in tehnično opremljenost (bazične inovacije), da bi se usmerjala k tržnemu gospodar¬ stvu, sodelovala na enakopravnih in dolgoročnih temeljih z družbenim go¬ spodarskim sektorjem in se specializi¬ rala ter profesionalizirala; da bi kmečka gospodinjstva prebila okvire samozadostnosti in naturalnega go¬ spodarstva in da bi bil motiv za delo in gospodarjenje kar največji doho¬ dek; da bi prepovedali razlastitev žit¬ nih površin in da bi zemljo kar najbolj racionalno izkoristili; da bi preprečili že tako in tako veliko fragmentacijo zemljiških posesti, ki so v popolnem nasprotju z logiko sodobne proizvod¬ nje v Evropi najbolj razkosana; da bi se sistematično in pravičneje lotili ko¬ masacije zemljišč; da bi zavarovali življenjsko okolje; da bi skrbeli za naravna bogastva in da bi na območju Kosova finalizirali kar največ surovin, ki so tu na razpolago in s tem zagoto¬ vili kar najintenzivejše zaposlovanje velikih kontingentov delovne sile. 2 . Da bi širili in modernizirali urbane infrastrukturne sisteme (ceste, elek¬ trično omrežje, ptt, vodovod, kanali¬ zacija itd.); da bi širili družbene, zdravstvene, kulturne in rekreacijske ustanove (šole, ambulante, pošte, knjižnice, kulturne domove, športne objekte, vrtce, zavetišča itd.); da bi vzdrževali objekte kulturno-zgodo- vinskega pomena; da bi poskrbeli za agrarne službe in postaje za odkup poljedelskih in živinorejskih izdelkov. 3 . Da bi se sistematično lotili izkoreni¬ njanja nepismenosti; da bi organizira¬ li predavanja in tečaje s področij zdravstva, higiene, gospodinjstva, vzgoje otrok, predelave in konservi- ranja sadja in zelenjave; da bi se te¬ meljiteje lotili vsestranskega izboljša¬ nja položaja ženske in njene uveljavi¬ tve kot enega najvažnejših subjektov reprodukcije prebivalstva, civilizacije in demokratizacije družinskih odno¬ sov; da bi uveljavili humanizacijo od¬ nosov med spoloma. 4 . Da bi rešili gmotno-pravne spore (za¬ radi mej, poti, pašnikov, vode itd.); 78 da bi se lotili izkorenitve maščevanja in krvnega maščevanja; da bi v novih razmerah čuvali in negovali vse tradi¬ cionalne pozitivne oblike in ustanove; da bi se solidarnost v sodobnih razme¬ rah uveljavila kot tradicionalna oblika pomoči. 5. Da bi pripravili širšo zdravstveno zaš¬ čito prebivalstva in pokojninsko ter invalidsko zavarovanje. 6 . Da bi dosegli temeljite spremembe na področju politike cen (z jamstvi), davčne in posojilne politike, pravne regulative in kooperativnih odnosov v prid intenzivne proizvodnje indivi¬ dualnih kmečkih gospodinjstev. 7. Da bi z zagotovitvijo normalnih pogojev za življenje in delo preprečili ruralni in agrarni eksodus (mladi naj bi ostali na vasi in v kmetijstvu) ter tako preprečili depopulacijo, demo¬ grafsko staranje in zamiranje življenja na vasi. 8 . KSK se bo zavzemala, da bi kmečki živelj politično zastopala na vseh rav¬ neh političnega odločanja in da bi se potegovala tudi za demokratične reši¬ tve kosovskega vprašanja. 9. KSK se zavzema za temeljite gospo¬ darske in družbene reforme, za de¬ mokracijo, svobodo in enakost vseh ljudi ne glede na regionalno, socialno, versko, rasno in spolno pripadnost, borila se bo proti nasilju in vsem dr¬ žavnim oblikam razseljevanja naroda ter kolonizaciji iz velikodržavnih in hegemonističnih namenov. 10 . KSK bo sodelovala z vsemi sorodnimi strankami v Jugoslaviji in drugod ter vsemi drugimi gibanji in političnimi strankami na Kosovu ter v Jugosla¬ viji. 11 . KSK bo na vaških območjih ali po občinah oblikovala ustrezna združe¬ nja, podružnice in svete, prav tako pa združenja v evropskih središčih, kjer je zaposleno veliko delavcev s Ko¬ sova. 12. KSK se bo zavzemala za izdajanje strokovne revije in drugih strokovno- znanstvenih publikacij, da bi prispe¬ vala k poglobitvi in širjenju poznava¬ nja problematike vasi in poljedelstva. V Prištini, 19. februarja 1990 Skupštini SFRJ, Predsjedništvu SFRJ, javnosti Saopštenje Na inicijativu Podružnice UJDI iz Mostara i sudjelovanja predstavnika podružnica iz čitave Jugoslavije, a blagodareči gostoprimstvu grada Mostara, 28.2. i 1.3.1990. godineodr- žan je razgovor u kojem su učestvova- li predstavnici UJDI, Odbora za isti- nu o Kosovu, Jugoslovenskog foruma za ljudska prava i pravnu sigurnost gradana, Seljačke stranke Kosova, Demokratskog aveza Kosova, Soci- jaldemokratske partije Kosova, Par¬ lamenta mladih, Demokratske parti¬ je, Socijal-demokratskog saveza Ju¬ goslavije, Helsinškog komiteta i SSRN BiH. Sa žaljenjem konstatuje- mo da se pozivu na dijalog nisu odaz- vali predstavnici SSRN Kosova, Srbi¬ je i Jugoslavije, OK SK Prištine i po- jedinih novoosnovanih političkih stranki i udruženja gradana, ali se nadamo da če sudjelovati u nastavku dijaloga. Učesnici razgovora saglasni su da po- lazište za dijalog o Kosovu čine os¬ novna načela o individualnim ljud¬ skim pravima i gradanskim sloboda- 79 ma, Helsinška deklaracija o nepovre- divosti državnih granica u Evropi — što važi i za Jugoslaviju —, te sve izrazitije težnje za uspostavljanjem političke demokratije u Jugoslaviji. Na toj osnovi potrebno je nastaviti dijalog započet u Mostaru, kako bi se izbegli zaoštravanje sukoba i upotre- ba oružane sile. Na nastavak dijaloga, koji bi se vodio u Prištini, neophodno je ispuniti sle¬ deče uslove: 1. Priznati duboko nezadovoljstvo sa- dašnjim uslovima života svih Stanov¬ nika Kosova, nezavisno od njihove socijalne, nacionalne i religijske pri- padnnosti, zbog čega nije potrebno medusobno uveravanje o zbivanjima u bližoj i daljoj prošlosti - dovoljna je zajednička osuda ključnih uzroka sa- dašnjeg stanja. 2. Svi gradani na Kosovu moraju ima- ti barem ona (inače takode nepotpu- na) politička, privredna, socijalna i kulturna prava koja uživaju gradani na ostalim delovima državne terito¬ rije. 3. Nakon što organi vlasti prihvate sadržaj tačke 2. i objave da odustaju od djelovanja koja mogu povrediti prava gradana i time izazvati nezado¬ voljstvo, sve režimske i nerežimske političke organizacije i udruženja tre¬ ba da upute apel svim stanovnicima Kosova da se u narednih mesec dana dobrovoljno odreknu korištenja dela svojih neosporivih gradanskih prava (posebno prava na javno okupljanje i demonstriranje) kako bi se time uti- calo na smirivanje at mosfere u po¬ krajini. Sve ove organizacije apelirače na svoje članove i simpatizere da ne sudeluju u nasilju i neredu ma kojeg oblika. 4. U istom roku treba započeti i po- stepeno povlačenje pripadnika Zdru- ženog odreda milicije (i ostalih orga¬ na prinude), te treba biti objavljen rok za prestanak važenja pojedinih od izvanrednih mjera koje su na snazi na Kosovu, kao i izvanrednih mera u ce¬ lini. 5. U istom roku, sve političke organi¬ zacije i udruženja u Pokrajini treba da nastave intenzivnu saradnju u cilju usvajanja zajedničke deklaracije ko- jom bi se jamčima prava svih pojedi- naca i skupina u Pokrajini, kao inte- gralnom delu Jugoslavije. Tako for- mulisana jamstva treba da zajednički preuzmu državni organi Kosova, Sr¬ bije i Jugoslavije. 6. Nakon toga roka treba priči kon¬ kretnim akcijama u cilju opšteprihvat- ljivog raščiščavanja sa balastom pro¬ šlosti. 7. Nezavisna Komisija, koja če priku¬ piti činjenice o odgovornosti za iselja- vanje, o žrtvama palim posljednih meseci, o nemogučhosti javnog iska- zivanja političke volje na Kosovu i o drugim problemima, treba da pri- premi prvo saopštenje za predstoječi sastanak u Prištini (po isteku predvi- djeno roka, dakle, krajem marta) u kojem če izneti prikaz činjenica koje nisu sporne, dati pregled spornih gle- dišta interpretacija i predložiti način daljeg rada Komisije i produžetka di¬ jaloga o Kosovu. Predsednik Komisi¬ je bio bi Srdja Popovič, advokat iz Beograda, Tanja Petovar, advokat iz Beograda, a trečeg člana če delegirati Jugoslovenski forum za ljudska prava i pravnu sigurnost gradjana. Sastav i kompetencije Komisije biče konač- no utvrdjeni prilikom nastavka dijalo¬ ga u Prištini. 8. Predlažemo da se u Prištini zakaže naredni sastanak Okruglog stola za koordinaciju demokratskih inicijati- va, na kojem bi se raspravljalo o temi Ljudska prava i demokratija na Koso¬ vu i u Jugoslaviji. Organizacione pri- preme obavila bi Podružnica UJDI iz Prištine, u saradnji sa odgovarajučim 80 organima vlasti, društvenopolitičkim organizacijama, političkim strankama i udruženjima gradjana. Kad ovi preduslovi budu ispunjeni, mogučno je započeti pregovore u pu- nom smislu t e reči o bitnim pitanjima položaja Kosova u Jugoslaviji, čija je svrha priprema slobodnih izbora na Kosovu, u sklopu izbora za nove or¬ gane vlasti u čitavoj Jugoslaviji. Uve- reni smo da valjane odluke o proble- mima Kosova i Jugoslavije mogu do¬ neti novoizabrani organi vlasti, na os- novu novousvojenih zakona o gra- djanskim slobodama i na načelima novog, demokratskog Ustava Jugo¬ slavije. U Mostaru, 1. marta 1990. godine TIXHE REXHA Deshmor (Studentit: Selman Vojvoda nga Llausha e Drenices qe ra ne Mitroviče duke brohoritur per demokracij elman vella plumbi te mori ne koke ura u la ne gjak E Mitrovices se Kosoves rreshgethje pikllimi i shkuan ne shtat. Trimin plumbi ne bali e merr mendoi universiteti biro more diplome me tituli me te madh qe do ta ipja une titullin Deshmor Selman vella ura u pagezua me emrin tend Drenica hapi kraherorin ne gjiun e saj pergafoi deshmorin. 81 reje, shkurt 1990 / Peč, februarja 1990 82 MENDIME DHE REAGIME / ODMEVI IN MNENJA SAMI REPISHTI, prof. Leter nga New Yorku J anari dhe shkurti, dy muaj gjakatare te 1990-es, sollen vdekjen dhe plagosjen e qindra shqiptareve ne Kosove. Ushtria dhe policia, kryesisht serbe, po vrasin pa meshire. Ditet e erreta te luftes se ftohte dhe te diktaturave staliniste qe na kujtojne Berlinin, Poznanin, Budapestin, Pragen dhe Tienanmenin po perseriten ne Kosove. Fantazmat e Garashaninit, Pashiqit, £ubriloviqit, dhe Aleksander Rankoviqit po ringjallen ne personin e Slobodan Millosheviqit, shef i shtetit serb, dhe antinom i konceptit »liri«. Europa po glirohet, dhe do te bashkohet si nje kontinent i lire, paqesor, dhe demokratik. Nderkaq, ne Kosove, liria dhe demokracia te perqafuara nga shqiptaret po vriten nga pushket serbe. Bota e qyteteruar flet, shkruan, terheq verejtjen por nuk ka gjetur akoma guximin moral te kundershtoje vendosmerisht masakrat serbe ne Kosove. Europa nuk ka gjetur akoma zerin e saj te vertete, dhe tre milione shqiptare ne Jugosllavi vazhdojne te paguajne ?mimin e larte te kesaj heshtjeje fatale. Megjithate, e ardhmja eshte e kosovareve, eshte e lirise, e demokracise, e Europes se bashkuar, te lire, demokratike dhe paqesore. Politika e nacionalizmit te ri serb nuk ka perspektive: ajo eshte e gabuar ne parim dhe nuk mund te fitoje ne praktike. Ne perleshjen perfundimtare me konceptet mesjetare, mendimi bashkekohor do te triumfoje. Pse tronditet opinioni publik boteror nga ngjarjet e Kosoves? Ne Jugosllavine e pasluftes kemi deshmuar tri kushtetuta dhe nje ligjo kushtetues. Sot po punohet ne nje kushtetute te re, sepse te tjerat konsiderohen te gabuara, te padrejta, te kufizuara, te vjetruara etj. Pyetja e pare qe vjen ne mendjen e nje vrojtuesi te jashtem eshte: (,:’fare mund te kete qene rendi shoqeror dhe politik i nje vendi, ne kete rast i Jugosllavise, qe punon me kushtetuta te ketilla te gabuara, te padrejta, te kufizuara, te vjetruara etj? Pergjigja e thjeshte eshte se ky rend nuk mund te jete vegse uzurpues, e arbitrar, dhe prandej nje gjendje jo- ligjore. Me nje fjale, Jugosllavia ka qene dhe eshte tani e bazuar jo ne ligjshmeri dhe kushtetutshmeri te aprovuara nga perfaqesuesit e saj te lire, por me teper nga nje liste rregulloresh te ngritura ne shkalle ligji nga nje grup sunduesish uzurpatore. Ne te vertete, Jugosllavia eshte e sunduar nga nga nje oligarki 83 e privilegjuar, ish Partia Komuniste e Jugosllavise, sot Lidhja Komuniste e Jugosllavise, mbajtese e paligjshme e monopolit shteteror, nje gjendje kjo qe komprometon jo vetem legjitimitetin e pushtet-mbajtesve por zhvlefteson edhe bazen morale te v^te pushtetit. U deshen plot 45 vjet qe te arrihet ne vendimin e 22 janarit 1990, i čili i heq LKJ monopolin politik te garantuar me kushtetutat e meparshme. Nga 1.656 delegate ne Kongres, vetem 28 koke te ngrira votuan kunder. Vendimi i 22 janarit eshte pohimi me publik, me i plote, dhe me i zeshem i falimentimit te politikes se LKJ, i monizmit politik te imponuar, dhe i mohimit te te drejtave te shumices se heshtur qe perben 93 perqind te popullsise se Jugosllavise. Hitoria do te tregoje se kujt i mbetet merita per marshin drejt demokracise qe deshmojme sot ne Jugosllavi. Natyrisht se Slovenja, dhe pjeserisht edhe Kroacia, mbajne nje vend nderi. Por nuk ka asnje dyshim se rezistenca kembengulese e tre milione shqiptareve ne Jugosllavi kunder dhunes, arbitraritetit politik, varfei^e, dhe prapambetjes ekonomike, diskriminimit social dhe pengesave te medha ne lemine e arsimit e kultures, ka luajtur rolin vendimtar si ne demaskimin e falsitetit te nje rregjimi jo demokratik dhe jonjerezor (sig ka qene ai qe u imponua nga LK ne Kosove) ashtu edhe ne revoltimin qe ushqeu perpjekjet per demokratizim. Ne Mbledhjen e 18 janarit 1990, te Dhomave te Kuvendit te RSF te Jugosllavise, delegati Gjukanoviq, tha ne mes tjerash: »Te gjithe e dijme, si ne vend ashtu edhe jashte, se te gjitha bllokadat shkaqet e veta i kane pikerisht ne Kosove. Pra, te gjitha rruget te gojne ne Kosove.« Shqiptaret e Jugosllavise, te shikuar si nje barre e rende per Jugosllavine nga shume jugosllave, jane bere sot para syve te botes se qyteteruar pasqyra e ndergjegjes se shoqerise jugosllave, ashtu sig jane zezaket per Afriken jugore. Nuk eshte veshtire te kuptohet se čila eshte pershtypja e botes se qyteteruar kur lexojne shkrimet e akademikeve, shkrimtareve, dhe priftrinjve serbe dhe mala- zez per shqiptaret — pa žene me goje kalemxhijt e Politiker - shkrime qe paraqesin shqiptaret si nje grup kombetar me karakter deficitar, si individe qe nuk kane asnje nga aspiratat e »klases se mesme« serbe, malazeze, dhe maqdone per permiresimin e fatit te tyre ne jete(!), shkrime qe refuzojne te pranojne se shqiptaret jane me te shtypurit e Jugosllavise te cileve u mohohet mundesia dhe konditat qe te plotesohen keto aspirata. Keta shkrimtare refuzojne te pranojne se edhe shqiptaret, ashtu si gdo tjeter qenje njerezore, si gdo tjeter jugosllav qe vuan dhe shtypet, ushqejne aspiratat me elementare si shpresa per arsim parashkollor, kujdesi per femije, pune per prinder, buke ne tryeze, sherbimet e pershtatshme kulturore, shoqerore, dhe shendetsore, dhe mbi te gjitha nje jete ne liri. Me nje fjale, nje atmosfere ku shqiptaret te jene te lire nga frika, dhe nga uria. Me 26 janar 1990, u botuan ne New York Times pjese te nje eseji nga Nelson Mandela, udheheqes zezak i levizjes se glirimit ne Afriken jugore. »Qeveria jugafrikane, shkruan Mandela, denon parimin e sundimit nga shumica. Kete parim ata e perbuzin me gjithese eshte shtylle e sundimit demokratik ne shume vende te botes... Sundimi i shumices dhe paqa e brendshme jane si dy faqet e nje monedhe, dhe te bardhet e Afrikes se jugut duhet t’a pranojne thjeshtesisht se nuk do te kene kurr paqe dhe stabilitet ne kete vend derisa te mos aplikohet gjer ne fund ky parim.« Adem Demagi, Mandela i Kosoves, do te duartrokiste mendimet e kolegut te tij zezak ne Afriken e jugut. 84 Zera te ketille jane degjuar edhe ne Jugosllavi. Delegati slloven, Marian Krstevan, duke folur para Konferences Federative te Lidhjes Socialiste Jugosl- lave, me 13 dhjetor 1989, ne mes tjerash tha edhe kete: »...Ne qofte se deshrojme te sigurojme nje jete normale (ne Kosove) duhen plotesuar tri kondita: e para, te zgjerohet autonomia politike e Krahines, dhe e drejta e shumices qe banon ate Krahine, d. m. th. e popullsise shqiptare; e dyta, te vendoset shteti juridik rigoroz qe respekton te drejten e barabarte para ligjit per te gjithe qytetaret, me nje kujdes te ve§ante per pakicen, d. m. th. serbet; dhe e treta, nje politike te pershtashme ekonomike. Megjithate, vazhdon Krsevan, udheheqja e sotme serbe ka ushtruar, dhe vazh- don te ushtroje presion mbi organet federative jugosllave, qe te behet e kun- derta. Nelson Mandela shkruan: »Politika e qeverise (se Afrikes se jugut) eshte qe te largoje nga skena politike zezaket qe refuzojne te nenshtrohen, zezaket qe perbuzin superemacionin e te bardheve dhe strukturen e apartheid-it, zezaket qe do te insistojne ne te drejtat e barabarta.« Ne pyesim: a nuk jane shkrimet e Mandeles dhe thirrjet e Krsevanit te perfaqesuara plotesisht ne kerkesat e demonstratave paqesore, te kthyera ne te pergjakshme, qe nga nendori i 1988- es deri ne fundin e shkurtit 1990? Kjo spjegon per ne ketu ne Amerike perse »demagogu cinik« Slobodan Millos- heviqi, avancoj zgjedhjet e nentorit, qe te bente nje Kuvend Kosovar me njerez nga Kosova qe, siij thote Mandela, »nuk perbuzin supremacine serbe«. Por Mandela thote gjithashtu: »Čili njeri i nderuar do te mund te dezertoje shoket e jetes me kerkesen e armikut te perbashket, dhe perseri te ruaj ne nje fare mase kredibilitet ne mes te bashkatdhetareve te vet?« Pergjigjja mund te jepet vetem nga udheheqja e sotme e Kosoves, pjelle e »kushtetutes se tankeve«, dhe perkrahese e programit te Millosheviqit: dominimi serb ne Kosove, monopoli komunist ne shtet, dhe centralizem ekonomik... ! E gjithe kjo gjendje ne Kosove tregon fytyren e vertete dhe kembengulese te absurditetit qe mbreteron ne Jugosllavi! Duke marre parasysh ndryshimet ne Europen lindore, dhe faktin se u be nje revolucion pa gjak, konceptet tona politike dhe format e mendimit po fillojne te kristalizohen ne nje kuader te ri, ne nje ambient ku synimet e se ardhmes rrotullohen rreth pikes qendrore: jete e perparim ne paqe! Levizja e madhe popullore qe shohim rreth e rrotull vehtes eshte inkurajuese dhe imponon krijimin e nje klime qe duhet te afroje popujt njeri me tjetrin. I pare nga Amerika, zhvillimi i ngjarjeve te fundit ne Jugosllavi eshte gjithashtu shpresedhenes. Me ne fund mbas nje perleshje politike shume vje 9 are, forcat perparimtare te prira nga Sllovenia jane ne ofensive. LKJ u tregua si nje organizate politike e diskredituar legalisht dhe moralisht. Tani, boshlleku i lene nga shuarja e saj duhet mbushur me ide te reja dhe aspirata demokratike dhe perparimtare. Ne asnje vend te botes sot nuk kufizohet autonomia ekzistuese. Perkundrazi. Autonomia po zhvillohet me shume drejt vetevendosjes me referendume te lira popullore. Vetem ne Kosove, autonomia po ngushtohet aq sa te ktheje kete 85 Prof. Sami Repishti Krahine ne nje distrdikt te thjeshte te Serbise. Sot, tragjedia politike ne Jugosllavi, per shqiptaret ka nje rendesi te dyfishte: njerezore dhe kombetare. Krahas problemeve »jugosllave« demonstratat e fundit ne Kosove kane ngritur perseri ne plan te pare problemet themelore dhe te qendrueshme »specifike per shqiptaret«: — £’jane te tre milion shqiptaret ne Jugosllavi? — £’do te thote prania e tyre e perhershme per fqinjte e shqiptareve? — (^fare strukture jugosllave duhet te kerkojne ata me qellim qe te sigurojne per vehte njohjen e tyre te plote, dhe barazine e tyre? — (j7eshte vizioni i se ardhmes i ketyre tre milione shqiptareve? — £’do te thote per keta koncepti i »memedheut«, i »entitetit tokesor«, i »sovra- nitetit«? — £ilat jane kushtet e duhura per nje vendlindje paqesore, te lire, demokratike? — A ka mundesi qe rezistenca shqiptare kunder shtypjes serbe te eliminoje njehere dhe pergjithmone aspiratat e nacionalizmit serb per nje sundim te perhereshm ne Kosove? — Eshte rezistenca e armatosur njeri nga mjetet apo mjeti i vetem qe mbetet per te prure njohjen e plote dhe barazine per popullsine shqiptare? — Eshte »republika e Kosoves« per shumicen e popullsise rezultati me i munds- hem afatgjate i perpjekjeve te sotme? — A do te jete demokracia ne Jugosllavi ne gjendje te kenaq aspiratat e tre milione shqiptareve? Ose, 86 — Eshte nje demokrati e vertete mjeti i vetem qe do te sjelle »republiken e Kosoves«? — A do te jene shqiptaret ne gjendje te kontrollojne problemet praktike qe lindin nga nje veteqeverisje? — Sa do te influencoje elementi njerezor ndergjegjen dhe mendimet e »udhe- heqjes«? — A ka mundesi qe nje dialog i hapur, i sinqerte, dhe i kulturuar ne mes dy grupeve kontestuese te ndihmoje ne gjetjen e paraqitjes se pyetjes ashtu sig duhet, qartesisht, dhe ne menyre perfaqsuese dhe bindese, keshtu qe te lehtesoje perpjekjet e kuptimshme per nje zgjidhje te pranueshme per te gjitha palet e interesuara? Dhe me ne fund, por shume me rendesi eshte pyetja: — A do te jene rrymat e reja te ndryshimeve ne Europe, dhe veganerist perspektivat per nje Europe paqesore, te lire, te bashkuar, dhe demokratike, aq te forta sa te largojne konceptet mesjetare, dhe te glirojne individin nga barra e rende e »la raison d’etat«? Ne besojme se nje atmosfere e re paqesore dhe demokratike ne Kosove do te mundesoje qe popullsia vendese te fitoje te drejten e shprehjes se lire ne votime. Votimet e lira do te sjellin perfaqesuesit e zgjedhur lirisht, dhe zerin e vertete te popullit ne »Kuvendin e Kosoves«, dhe ne Federate. Aty do te degjohen mendimet dhe deshirat e mases kosovare, dhe ne dialog te hapur do te arrihen pikepamjet e perbashketa e te pranuara nga te gjitha palet. Procesi nuk eshte as i lehte, as i shpejt, por eshte ligjerisht i pershtatshem dhe moralisht i justifikuar. Vendimet e marra nga nje legjislature e ketille do te kene forcen e ligjit te detyrueshem per te gjith, nje »contrat social«, dhe duhet te gezoje respektin e zgjedhesve. Nje gjendje e ketille ligjore do te jete baza e shtetit juridik ku sundon ligji dhe jo autoriteti i administrates, i nje shteti ku ligji interpretohet nga gjykatore te pavarura. Ne besojme se sot ne Jugosllavi ka forca te shendosha qe do te jene ne gjendje te mundin dogmatizmin e Millosheviqit dhe centralizmin unitarist te Serbise se sotme. Keto fora kane elementet e nevojshme per nje sukses te demokracise ne Jugosllavi. Atmosfera e re do te mundesoje qe edhe kosovaret te fitojne te drejten e shprehjes se lire. Hapat e pare ne kete drejtim - sig jane formimi i Keshillit per Mbrojtjen e te Drejtave dhe Lirive te Qytetareve, i kryesuar nga akademiku Dr. Idriz Ajeti, dhe i perbere nga nje grup shkollaresh te botes kosovare, te kultures, shkencave, dhe artit, Lidhja Demokratike e Kosoves, e drejtuar nga Dr. Ibrahim Rugova, dega e Alternatives Jugosllave, e drejtuar nga nje keshill i perbere nga kater shqiptare dhe dy serbe nen kryesine e gazeta- rit te shquar Veton Surroi, Shoqata e filozofeve dhe sociologeve te drejtuar nga Shkelzen Maliqi dhe Isuf Berisha e te tjere tregojne se perpjekja kosovare per afirmimin e piote te identitetit kombetar shqiptar dhe per te drejtat politike, civile, ekonomike, dhe xhoqerore te individit dhe te grupit kombetar shqiptar ne Jugosllavi ka hyre ne nje faze te re. Krahas guximit te popullit kosovar qe po demonstron neper rruget dhe sheshet e Kosoves kunder shtypjes dhe po vritet pa meshire, ne Krahinen e Kosoves dhe ne zonat e banuara nga shqiptaret ne Jugosllavi sot kemi veprimtarine e koordinuar te klases se pjekur intelektuale kosovare qe po ve kete perpjekje ne hulli te veprimtarise bashkeko- hore demokratike dhe qe, mbrenda sistemit kushtetues jugosllav, po lufton per te njejtat te drejta themelore te cilat po i mohohen arbitrarisht popullsise 87 shqiptare ne Jugosllavi. Sot ne Kosove, ka lindur nje femije qe ka emrin demokraci! Fillimi i procesit demokratik ne Kosove tregon se si kombet tjera ashtu edhe shqiptaret kerkojne zhvillimin e tyre te plote ne Jugosllavine Demokratike Federative e jo ne Serbosllavine komuniste unitarite. Fillimi i procesit demokra¬ tik ne Kosove hedh poshte akuzat per separatizem dhe bashkim me Shqiperine, sepse ky proces i ka drejtuar syte kah Europa e qyteteruar, kah vlerat dhe idealet europiane, e jo nga ngateresat ballkanike. Ky proces tregon besimin e popullsise kosovare, dhe te klases intelektuale shqiptare ne forcen e demokracise dhe ne te ardhmen e lumtur te Europes si nje kontinent te lirise... Ky proces duhet te jete fillimi i europianizimit te Kosoves, dhe ne e pershendesim nxehtesisht. Kosova mund te behet keshtu vendi i njerezve te lire, dhe dallimet kombetare, fetare, dhe ideologjike do te humbasin peshen e tyre te rende qe sot pergajne ate Krahine fatkeqe. Sepse Kosova duhet te jete atdheu i te gjithe kosovareve pa dallim, vendi i te gjithe atyre qe e banojne ate, qe punojne ate toke, qe e duan dhe qe e ruajne, qe e §mojne dhe qe jane te gatshem edhe t’a mbrojne. Ne, ketu ne Amerike, ushqejme shpresen se nje evolucion paqesor ne Jugosllavi dhe ne Kosove do te arrihet me mirekuptimin e shumices shqiptare dhe pakices serbe, turke dhe te tjereve ne Kosove. Hapi i pare eshte krijimi i nje atmosfere mirekuptimi, dhe nje periudhe e gjate miqesie te ndersjelle. Nje atmosfere e ketill duhet te marre parasysh ndjenjat e te gjitheve, e sidomos te shqiptareve te shtypur, si grup kompakt me identitet te ve§ante kombetar. Qendrimi pozitiv kundejt tre milione shqiptareve ne Jugosllavi do te kishte njS efekt bemires per te gjithe Jugosllavine, si dhe per problemet e pakicave ne Europe, ne pergjithesi, ne nje Europe qe po ndertohet mbi themelet e lirise dhe respektit te te drejtave te kombeve te ndryshem. Sepse drama e Kosoves nuk eshte e mbyllur ne kuadrin e »federates jugosllave« ose te »Shtetit shqiptar«; drama e Kosoves eshte bere »nje proces gjyqesor« (Court čase) dhe qe ka shume mundesi te behet »nje problem kyg« (a key čase), dhe nje model per te ardhmen e grupeve tjera etnike ne Europe. Kosova ne Europe, tani, pa hezitim, pa rezerva, do te thote Kosova e lire, demokratike, paqesore, progresive, do te thote Kosova e qliruar nga frika e dhunes dhe nga vuajtja e urise. Baldwin, New York, Shkurt 1990 LATIFMULAKU, prof. Po Ju dergoj kete reagim per ta botuar. Ne numrin 7 (dhjetor 1989) te kesaj reviste ne shkrimin »Sulltani dhe ka¬ bineti«, pa emer te autorit, ne radhen e disa intelektualeve shqiptare (kry- esisht te profesoreve universitare) u permend edhe emri im me qellim te 88 keq, gjegjesisht me qellim te zhvlere- simit te punes a te personalitetit tim. Sikur eventualisht te mos mendojne lexuesit se heshtja eshte miratim. nuk do te reagoja as nuk do t’i kushtoja vemendje ketij trillimi te paskrupull. Autori anonim pa baze shkruan aty se »punedhenesi nga Beogradi ka ven- dosur« te me beje »rektor« te Univer- sitetit. Se pari, po theksoj qe nuk eshte e ver- tete (e kete e deshmoj me argumente) se dikush nga Beogradi kinse paska vendosur te me zgjedhe rektor. Se dyti, po them sinqerisht mendimim tim se zgjedhja e nje profesori per rektor te universitetit te tij nuk eshte diskualifikim, por perkundrazi eshte nje nder, gje qe vlen edhe per mua, natyrisht nese kjo zgjedhje behet ne menyre ligjore dhe me deshire te pu- nonjesve te universitetit perkates. Me kete rast po permend nje gje, e čila ndoshta nuk eshte modeste. Per hir te se vertetes po cek se kandidaturen time per rektor te Universitetit te Prishtines e kane bere fakultetet (se pari Fakulteti im Filologjik) dhe shkollat e larta te Universitetit tone ne mbledhjet publike te punonjesve te tyre ne kohen e zgjedhjeve te fun- dit te rektorit, te prorektoreve, te dekaneve dhe te prodekaneve. Per kete ekzistojne shenimet faktografi- ke, gjegjesisht procesverbalet perka- tese ne fakultete, ne shkolla te larta e ne rektorat. Nga tre profesoret e kandidatures perfundimtare (dr. Skender Karahoda, dr. Latif Mulaku, dr. Musa Haxhiu) Keshilli koordinues i strukturave krahinore mori qendrim qe te jete kandidat i vetem (e te zgjed- het rektor) prof. dr. S. Karahoda, siq edhe u be. Per arsyet e mia personale, e veganerisht per shkak te preokupi- meve me pune profesionale-shkenco- re, kesaj zgjedhjeje nuk i kam kushtu- ar rendesi, sido qe te kete qene. Preokupimet e mia gati gjate tere je- tes kane qene procesi mesimor dhe puna shkencore. Per punen mesimo- re-arsimore me se 30 vje$are si edhe per veprat e botuara profesionale- shkencore ne fushen e gjuhesise shqiptare nuk kam pasur kritika nega¬ tive, por ekzistojne vleresime kry- esisht pozitive. Kurdohere jam perp- jekur qe aq sa kam mundur te jap kontributin tim intelektual per zhvilli- min e gjuhes, te letersise dhe te kultu- res shqiptare si edhe per aftesimin e kuadrave profesionale dhe shken¬ core. Po pohoj se nuk kam qene pjesemar- res i ndonje »fronti... te triumfit«, me te cilin autori anonim me fantazi te tij me lidh mua dhe nje varg inte- lektualesh shqiptare. Tek e fundit une nuk kam qene dhe nuk jam ne asnje funksion politiko-shoqeror, me cilesi- ne e te cilit do t’i kisha kontribuar atij akti, te cilin autori pa emer e quan »triumf perfundimtar«. Prandaj, ver- tet nuk e kuptoj arsyen per te cilen dikush deshiron e perpiqet qe ne me- nyre anonime te me diskreditoje pa te drejte me trillim qe nuk e meritoj. Une e hedh poshte (e besoj se edhe lexuesit qe me njohin) kete perpjekje te paargumentuar me qellim tenden- cioz e diskualifikues te punes sime. Mendoj se shkrimi i iartpermendur eshte shkruar (e po vijon te shkruhet ne vazhdime) pa pergjegjesi te duhur dhe implikon edhe tendenca destruk- tive, si pergarjen e intelektualeve etj. Kjo metode eshte e demshme, ve^a- nerisht ne kohen kur Kosova po pe- son nje drame shume te veshtire, dra¬ me kjo me pasoja tragjike, e čila me te vertete edhe mua me prek thelle shpirterisht. Me 18 prill 1990. 89 Pse nuk me eshte pergjigjur Ante Markoviq? Me 12. 2. 1990 ne te perditshmen sllovene »Delo« eshte botuar letra ime e hapur drejtuar Kryetarit te KEF-it Zotit Ante Markoviq. Deri me sot nuk me eshte pergjigjur fare as drejtperdrejt e as permes mjeteve te informimit publik. E pyes veten pse nuk me eshte pergjigjur Zoti Ante Markoviq, njeriu qe ne fytyren e vet arrin ta ruaje buzeqeshjen e Mona Lizes edhe atehere kur gdo gje digjet rreth tij. Si nuk i eshte dukur e arsyeshme t’i mohoje ose t’i pohoje theniet e mia, varesisht nga vertetesia e tyre dhe keshtu te mundohej te permiresonte ate qe ende eshte e mundur te permiresohet ne kete gast historik. Nuk di. Keto pyetje ngelin te hapura dhe kerkojne pergjigje te menjehershme. Nje geshtje eshte e qarte dhe s’do kurrfare pergjigje: kjo eshte nje indiference totale e Kryetarit te KEF-it, Zotit Ante Markoviq, ndaj problemeve te popullit shqiptar ne Jugosllavi, probleme qe linden shume me pare, por qe me qeverine e tij u shumefishuan. Zoti Ante Markoviq u perpoq ta binde boten se populli shqiptar, me gishterinj te ngritur ne forme te germes V, po i frenon aksionet reformiste qe qeveria e tij deshiron te ndermarre ne tere territorin e Jugosllavise. Bota keto pohime i cilesoi si nje cinizem te pashembullt ndaj shqiptareve te vrare, te plagosur, te shtypur dhe te ofenduar. Pergjigjet e Komisioneve evropiane per mbrojtjen e te drejtave te njeriut ishin port poral i zerit te arsyes qe vinte nga bota pertej Alpesh. U pa qarte se pohimet e Zotit Markoviq s’jane gje tjeter perveg edhe nje potez ne vargun e pafund te perpjekjeve qe kane te vetmin qellim: ngadalesimin e konsti- tuimit demokrat te aspiratave politike te popullit shqiptar, qe, ne Jugosllavi, pavaresisht nga numeri i tyre kur matet me milione, kerkon vendin e vet, te merituar, nen diell. Popullit shqiptar ne Kosove, para syve te te gjithe njerezve perparimtare te botes, po i pergatitet shfarosja gjenocide. Ne te po shtihet. Ai po neperkembet, pavaresisht e eshte para lutjeve ne kishen e tij katolike apo ne oborr te xhamise, ne rruge per ne shkolle, ne ore te mesimit, ne ordinance te mjekut, ne lendine, apo ne shtepine e tij ne gjirin familjar. Atij i imponohet nga lart legjislacioni, arsimi, shendetesia, milicia, me te vetmin qellim qe te detyrohet te mendoje dhe te jetoje ne menyre te huaj per te. Populli shqiptar ne Jugosllavi, nese i ruan karakteristikat qe e cilesojne perkate- sine -e tij kombetare, shlyhet nga te gjitha planet e ardhmerise. Me reduktimin e numrit te nxenesve dhe studenteve ai debohet nga shkollimi i mesem dhe fakulteti, shlyhet nga listat per banesa dhe listat per punesim, vetem a vetem per te krijuar vend per koloniste. Shqiptarit, para syve te Evropes se civilizuar, i mohohet e drejta jo vetem per hapesire jetese ne Kosoven e banuar per se tepermi, por edhe e drejta per jete me dinjitet si i ka hije njeriut. Ne kuader te makroprojektit: Plani per Kosoven, qe s’eshte gje tjeter pos version i modernizuar i planit te Qubrilloviqit nga Klubi kulturor serb, i čili ka per qellim t’i operacionalizoje urdhrat e vet ditor, ne frike, qe, me gdo dite te re, regjimeve 90 autoritare po u perendon dielli. Mendohet si ne kabinetetet e Doktor Mabuzes: nese sot, derisa ne Kosove eshte policia ne numer aq te madh, nuk thyhet dhe nuk nenshtrohet, nje here e pergjithmone populli shqiptar, me kurre nuk do te arrihet kjo, prandaj me te gjitha mjetet e forces shteterore deshirohet te inicohet kryengritja e popullit shqiptar, dhe atehere, me fuqi te armeve, perfundimisht te pridhet deshira e tij per qiell te lire mbi koke te ve ten. Nuk do te me vinte mire sikur te gjitha keto te behen me lejen e Zotit Markoviq, njeriut qe deshiron te ngele i shenuar ne histori te Evropes si ekspert, qe per nje kohe te shkurter arriti te frenoje hiper-inflacionin galopues dhe ne gastin e fundit e ndali qerren jugosllave, qe me shpejtesi marramendese nxitonte te thyente qafen ne humnere, por, s’me hiqet dot mendesh se ministrite e tij resoriale, punojne pa dijenine e shefit te tyre. Eshte kjo skuader qe ai vete e zgjodhi. Materialet e komisioneve evropiane per mbrojtje te te drejtave te njeriut, me bindin ne digka me te cilen per gdo dite, na c;do hap, ballafaqohem ne Kosove. Autonomia e Kosoves, e grabitur me tanke dhe presione te policise, u shpall si vullnet i popullit te Kosoves. Te shtenat kunder popullit duarthate, qe i kun- dershtoi »shprehjes se vullnetit te vet«, ne qarqe politike, u cilesuan si mbrojtje e demokracise, prandaj eshte krejtesisht e kuptueshme pse Zoti Ante Markoviq festonte ne kohen kur ne Kosove binin viktimat. Si hapi me i ri i modernizatoreve, dhe operacionalizatoreve te planit te £ubrillo- viqit eshte deshira per dekomponim te Univerzitetit ne Kosove. Kjo behet me ndarjen e nderresave ne baza nacionale, me ndarje te studenteve neper konvike dhe nxenesve ne shkolla te mesme. Studentet shqiptare kesaj i kunershtuan me bojkotim te konvikteve, duke iu frikesuar ardhmerise me ndarje te tipit te aparthejdit, ngase nga ky opcion po heq dore edhe Afrika Jugore, bastioni i fundit i aparthejdit. Zoti Markoviq, me vetedije te plote po inkuadrohet ne fushaten qe po servohet nga qarqet e politikes serbe, se ne Kosove po zhvillohet nje lloj rezistence e ngjashme me Xhihadin islamik. Duke llogaritur ne konotacionin negativ te ketij nocioni ne Evrope, ku Xhihadi, me te drejte, barazohet me terrorizem te hapur, term me te cilin, me vone, do te emertohet edhe Levizja gjithepopullore per demokraci e popullit shqiptar ne Kosove, deshirohet qe t’i merren adutet ndihmes morale qe vine jo vetem nga republikat veriperendimore, po edhe nga Evropa e civilizuar, prandaj Zoti Markoviq, ne menyre pompoze, me percjellje te shtypit dhe te televizionit, ne kabinetin e tij, do t’i pranoje prijataret e fese islame ne Jugosllavi dhe do ta kerkoje ndihmen e tyre per qetesimin e popullit shqiptar ne Kosoven e trazuar. Me kete audience, Zoti Markoviq, e ben edhe nje gabim te pafalshem ndaj popullit shqiptar, qe me traditen e vet kulturore i takon rrjedhave te civilizimit perendimor. Populli shqiptar si trokonfesional eshte nder popuj te rralle te Evropes. Mirepo, pavaresisht nga njera prej feve te tanishme qe, me shpate dhe barot, iu imponua, ai di t’i nderoje Rilindasit e vet, shqiptaret katolike, shqiptaret myslimane dhe shqiptaret ortodokse. Nese ka dashur te komunikoje me te gjithe shqiptaret permes prijatareve fetare, Zoti Markoviq eshte dashur qe ne te njejten kohe t’i therrase edhe prijataret katolike dhe ata ortodokse. Por, sikur ta bente kete, atehere s’do te pinte uje prezentimi para botes i te ashtuquajturit Xhihad Shqiptar ne Kosove. Sot Kosoven po e tronditin helmimet masive te femijeve shqiptare. Me eshte 91 e kuptueshme se kjo veper e turpshme deshirohet te fshihet, por s’mund t’a pranoje cinizmin e kesaj fshehjeje, kur te semuret trajtohen si aktore dhe ne vend te mjekut i »ordinon« milicia me stetoskopin e quajtur pendrek. Heshtja e Zotit Markoviq, deri sot (26. 4. 1990) pavaresisht nga rastet recidive te helmimit dhe numrit te madh te hospitalizuarve me forcon bindjen se qeveria e Zotit Markoviq do te mbahet ne mend jo vetem per sukseset ne planin ekonomik, por, do te mbahet ne mend edhe per futjen e kokes ne rere para te vertetes se dhembshme kosovare. Si duket, kjo eshte arsyeja e mungeses se pergjigjes se tij ne letren time. Ekrem Kryeziu, Dramaturg dhe regjisor filmi me vepra te ndaluara pa vendim gjyqesor Zakaj mi Ante Markovič ni odgovoril? Delo je 12. februarja 1990 objavilo moje odprto pismo predsedniku zvez¬ nega izvršnega sveta gospodu Anteju Markoviču. Do danes nisem dobil no¬ benega odgovora, ne na domači na¬ slov ne v sredstvih javnega obveš¬ čanja. Sprašujem se, zakaj mi gospod Ante Markovič, človek, ki zna obdržati na obrazu nasmeh Mone Lize celo ta¬ krat, ko je vse okrog njega dobesedno v plamenih, še ni odgovoril; zakaj se mu ni zdelo vredno zanikati moje tr¬ ditve, če misli, da so neresnične (žal pa niso); ali nemara popraviti, kar se v tem zgodovinskem trenutku še po¬ praviti da. Ta vprašanja ostajajo od¬ prta in zahtevajo nujen odgovor. Ne¬ kaj pa mi je več kot jasno in ne potre¬ buje nobenega odgovora, namreč, da je predsednik ZIS, gospod Ante Mar¬ kovič, popolnoma nezainteresiran za probleme albanskega življa v Jugosla¬ viji, ki so se začeli že veliko prej in se v času njegove vladavine le še stop¬ njevali. Gospod Ante Markovič je hotel pre¬ pričati svet, da albansko ljudstvo z de¬ monstracijami in dvignjenima prsto¬ ma v obliki črke »V« ovira reforme, ki jih želi njegova vlada uresničiti v vsem jugoslovanskem prostoru. A svet je to razumel kot izrazit cini¬ zem do mrtvih, ranjenih, ponižanih in razžaljenih Albancev. Odgovor evropskih komisij za varstvo človeko¬ vih pravic je bil glas razuma, ki je zadonel onstran Alp. Spoznale so, da je to le še ena izmed potez s ciljem zavreti demokratično konstituiranje političnih hotenj albanskega naroda, ki v Jugoslaviji zahteva svoje mesto pod soncem, ne glede na to kako velik je. Albanskemu ljudstvu na Kosovu gro¬ zi genocid, pa še pred očmi naprednih ljudi vsega sveta. Na Albance strelja¬ jo in jih ponižujejo, kjer se le da - med molitvijo v katoliški cerkvi, na dvorišču džamije, na poti v šolo, med poukom, v zdravniških ordinacijah, na cesti in celo med štirimi stenami njihovih domov. Albanskemu življu želijo vsiliti tudi njemu docela tuj na- 92 čin razmišljanja in življenja. Albanci v Jugoslaviji si prizadevajo ohraniti svoje etnične značilnosti, za¬ to jih izključujejo iz vseh načrtov za razvoj v prihodnosti. Na šolah in fa¬ kultetah zmanjšujejo število alban¬ skih dijakov in učencev. Albancev ne upoštevajo na seznamih za dodelitev stanovanj ali za zaposlovanje in tako ustvarjajo prostor za koloniste. Al¬ banskemu ljudstvu pred očmi vse civi¬ lizirane Evrope kratijo pravico ne le do življenjskega prostora na prenase¬ ljenem Kosovu, marveč tudi do člove¬ ka dostojnega življenja. V okviru makroprojekta, imenovane¬ ga načrt za Kosovo, ki ni nič drugega kot posodobljena različica Čubrilovi- čevega načrta iz Srbskega kulturnega kluba, uradna politika pospešeno uresničuje svoje cilje, ker se boji, da se avtoritarnim režimom čas vendarle izteka. Očitno razmišlja kot v kabine¬ tu doktorja Mabuseja: če ne bomo zdaj, ko je na Kosovu še veliko polici¬ je, enkrat za vselej zlomili in ponižali albanskega ljudstva, tega ne bomo mogli nikoli več: zato si z vsemi silami prizadeva dokazati, da gre za upor albanskega ljudstva in da je treba z orožjem za vselej zatreti njegovo željo po svobodi. Ne bi mi bilo ljubo, če bi vse to počeli z vedenjem gospoda Markoviča, ki želi priti v evropsko zgodovino kot strokovnjak, ki se mu je v kratkem času posrečilo obrzdati hiperinflacijo in v zadnjem hipu ustaviti jugoslovan¬ ski voz, ki je z vrtoglavo hitrostjo drvel proti prepadu. Ne morem pa se ubraniti vtisa, da mu je dobro znano vse, kar počno njegovi ministri, saj je svoje sodelavce izbral sam. Gradivo evropskih komisij za varstvo človekovih pravic je le še dokaz več za tisto, s čimer se srečujem na Kosovu na slehernem koraku. S tanki in policijsko prisilo odvzeta avtonomija Kosovu je bila razglašena za voljo kosovskega ljudstva. Strelja¬ nje na goloroko ljudstvo, ki se je upr¬ lo »lastni volji«, so v političnih foru¬ mih razglašali za obrambo demokra¬ cije, zato je povsem razumljivo, da je gospod Ante Markovič praznoval, medtem ko so na Kosovu padale žrtve. Najnovejši ukrep tistih, ki so posodo¬ bili Čubrilovičev načrt in ga želijo tudi uresničiti, je uničenje kosovske uni¬ verze. To nameravajo doseči z ločeva¬ njem pouka na narodni podlagi oziro¬ ma z ločevanjem študentov in dijakov v študentskih in dijaških domovih. Albanski študentje so se uprli temu z bojkotom študentskih domov, saj se boje takih in podobnih delitev, ki si jih prizadevajo odpraviti celo v Južni Afriki, zadnji trdnjavi rasnega razli¬ kovanja v svetu. Gospod Markovič se je zavestno pri¬ družil pregonu, ki so ga začeli v srb¬ skih političnih krogih, in očitno verja¬ me trditvam, da se na Kosovu poraja posebna oblika upora, podobna islamskemu džihadu. Tisti, ki to trdi¬ jo, seveda računajo z odklonilnim od¬ nosom Evropa do džihada, ki upravi¬ čeno velja za teroristično gibanje. Za »džihad« pa so razglasili tudi vseljud¬ sko gibanje albanskega življa na Ko¬ sovu, ki se zavzema za demokracijo, kajpada z namenom, da bi preprečili moralno pomoč ne le iz severozahod¬ nih republik, marveč tudi iz civilizira¬ ne Evrope. Gospod Markovič je spre¬ jel celo islamske verske poglavarje v Jugoslaviji in jih prosil za pomoč pri urejanju razmer na Kosovu. A s tem je zagrešil novo velikansko napako in naredil krivico albanskemu ljudstvu, ki po svoji kulturni tradiciji sodi v za¬ hodno civilizacijo. Albanci so namreč eden redkih evropskih narodov, ki pripadajo trem veroizpovedim. Če se je prek verskih poglavarjev želel po- 93 pi, ki se jim pravi gumijevke. Ker gospod Markovič kljub množič¬ nim zastrupitvam še vedno molči, me obhaja misel, da se ljudje ne bodo spominjali njegove vlade le po uspe¬ hih na gospodarskem področju, mar¬ več tudi po zatiskanju oči pred bolečo kosovsko resnico. Kot kaže, je to tudi razlog, da gospod Markovič še ni odgovoril na moje pismo. Ekrem Kryeziu Priština Per heronjte e nje disfate Kur vendos njeriu te reagoje per digka, parimisht duhet qe ne nje menyre te arsyetohet reagimilidhur me problematiken e caktuar. Themi keshtu me qellim qe edhe ketij reagimi t’i sqarohet bazeshmeria logjike e faktike dhe e tere kjo besoj se do te behet me vete permbajtjen e ketij shkrimi, e jo me apologji te autorit te ketyre rreshtave. Kjo qe do te thuhet nuk eshte mendim dhe meditim vetem i nje personi, por konsideroj se ky reagim eshte te thuash nje permbledhje e shume diskutimeve, natyrisht jo institucionale, qe u zhvilluan gdo kund me rastin e paraqitjeve bukur te shpeshta te disa »heronjeve« qe kane tendenca te gvishen teresisht nga nje pergjegjesi historike e (me gjase) pas kesaj »gveshje« te »vishen« me nje petk profetik. Shpresoj se nuk e kemi me rendin qe perseri te na paraqitet amnezioni kolektiv per heronjte e kuq, se po te ndodh kjo atehere jemi te detyruar ta perserisim historine kobzeze. Te behem me i qarte, fjala eshte per disa ish personalitete qe kishin pozita ky$e ne ish »qeverine« kosovare. Te gjithe e perjetuam realitetin »demokratik« qe na erdhi si ndryshime kushtetu- ese (te dhunshme) nga Serbia militariste. Nuk ka gje me §njerezore se ta mbulosh nje rrene me nocionin e se vertetes, Kjo ndodhi e po ndodh ne vazhdimesi nga me te fortit, prandaj si te tille s’kemi pse ta bejme objekt te ketij shkrimi. Por nje gje dihet, se kur populli e merr kandarin ne dore ai di t’i peshoje edhe makro e edhe mikro fajtoret e tragjedise se tij. Koheve te fundit patem rastin t’i lexojme disa shkrime - intervista te disa ish funksionareve kosovare. Pa dyshim se ato shkaktuan senzacion dhe kurreshtje nder shqiptare (jo vetem nder ta) dhe te gjithe deshironin t’i lexonin ato shkrime, si plotesim u bene disa perkthime nga sllovenishtja dhe serbokroatishtja dhe ashtu ne forme traktesh u shperndane ne mase. Kjo tregon se sa eshte e intere- suar masa te dije se gfare drame u luajt prapa murit te kalter (lexo: uniforma e kalter), kush ishin aktoret primare dhe sekondare etj. Ky shkrim nuk ka per qellim qe t’i etiketoje keta njerz apo t’i minimizoje te govarjati z vsemi Albanci, bi moral povabiti k sebi tudi katoliške in pra¬ voslavne verske poglavarje, a če bi to res storil, kajpak ne bi bilo nič z načr¬ tom o tako imenovanem albanskem džihadu na Kosovu. Kosovo danes pretresajo novice o množičnih zastrupitvah albanskih otrok. Zeljo, prikriti to sramotno de¬ janje, še lahko razumem, pač pa se mi skrajno upira cinizem, kako želijo to doseči, saj bolne ljudi dolžijo, da vse le igrajo, namesto zdravnikov pa jih »pregledujejo« miličniki — s stetosko- 94 Foto Hazir Reka dhenat shume interesante te tyre. Po te isha kompetent, do t’i falenderoja per te gjitha keto por edhe do te thosha se: — Nuk jane bindese pohimet diku ekspkcite e diku implicite se gjoja nuk kane ditur se gka po ndodh me fatin e Kosoves (!). Kjo do te besohej ndoshta sikur keta funksionare ta kishin pergatitjen shkollore si te Ali Shukriut apo Sinan Hasanit. Aq me i pakapshem eshte arsyetimi kur dihet se keta »heronje« ishin kompetente dhe njohes profesioniste te ndryshimeve kushtetuese. Pra, te besosh tani nje absurd te tille eshte barazi me vet fajsine e tyre; — Nuk ka se si te kuptohet ndryshe heshtja apo mosdeklarimi me rastin e votimit ne Kuvendin Krahinor (kur u vendos per ndryshimet kushtetuese), pos si miratim i atyre ndryshimeve. Deshen apo nuk deshen te pranojme, ata qe prezentuan aty e nuk e ngriten doren kunder atyre ndryshimeve, ata de facto i ndihmuan ndryshimet me heshtje. Ka raste ne jete kur hyne ne funksion ligji i perjashtimit te se tretes — ose per ose kunder, indiferenti me gjithe »paanesine« e tij do t’i takoje njerit percaktim, Kjo u deshmua me ato dhjete votimet e njohur kunder atyre ndryshimeve te cileve u duheshin edhe dhjete qe he per he te mos behej ai ndryshim se paku »vullnetarisht«. E qarte eshte se forca i ka ligjet e veta dhe ato qe u bene duhet te beheshin pa tjeter, sepse ashtu diktonte ligji i forces. Por mendohet se do te ishte pakez me ndryshe sikur ta kishin te gjithe ndergjegjen po si ata dhjete »kryene$et«, e qe ne mesin e se paku dyzet udbasheve ngriten doren kunder nje tmerri qe pasoi fill pas atij akti. Ndoshta ndryshimet, me gjithe kundershtimet eventuale, do te beheshin por se paku nuk do te renkonim prej plageve qe na i shkaktuan tanet, se paku do te ankoheshim se »syrin na e nxori i huaji e jo i YNI!« Per fund po themi edhe nje here se ky shkrim nuk e ka qellimin per te sulmuar njerez qe deshtuan me nje politike »ngreh e mos keput«, sepse eshte dobesi ta 95 sulmosh te mundurin, por do t’i lusja keta te deshtuar nese asgje tjeter nuk mund te bejne, atehere se paku te mos kerkojne ta perligjin fajin gjegjesisht »pafaje- sine« e tyre! Prishtine, me 14. 4. 1990 Pal Dukagjini NAIM MALAJ Letet Azem Vllasit! M e ne fund zoti Vllasi i liruat nga burgu. Procesi i montuar ndaj jush deshtoi. Fitoi drejtesia,u nxituat te thoni ju dhe ndonje gazetar i Rilindjes. Valle vetem pse u liruat ju nga burgu fitoi drejtesia? Per gfare drejtesie mund te flitet zoti Vllasi, kur ne njeren ane fitoka kjo drejtesi, dhe ne anen tjeter masa e tubuar para gjyqit prej 50 mije vetash per te pershendetur me ne fund fitoren e kesaj drejtesie, intervenuan forca te shumta policore duke rrahur barbarisht nxenes, študente, pleq, tarnam sikur ne Afriken e Jugut. Valle kjo »drejesi« paska fituar?! Por per ju zoti Vllasi, mbase nuk ka rendesi čila drejtesi ka fituar, perju ka rendesi qe ju vete personalisht u liruat nga burgu, nga akulli i ftohte i betonit dhe dyerve e grilave te hekurta te burgut te Mitrovices. Po sa ishit ne burg zoti Vllasi, a ju shkonte ne mend ndonjehere se sa veta perpara jush kane kaluar neper qeli e sketerra edhe me te tmerrshme se ato tuajat, bile te percjellura me torturat me gnjerezore. Dhe te gjithe keta, mijera e mijera, qe kishin kaluar dhe kalojne rinine e tyre burgjeve te ketilla, kishin damken si »kunderrevolucionare«, pjelle e mendjes dhe »gjenialitetit« tuaj zoti Vllasi, pa menduar kurre se edhe ju nje dite do te beheshit »kunderrevoluci¬ onare«. Burgu perju ishte digka e tmerrshme. Une e kuptoj zoti Vllasi, sepse ne moshen 16 vjegare si »kunerrevolucionare« kam kaluar kater vite ne burg. Pra ne kohen kur ju ende nuk ishit »kunderrevolucionare«, por vazhdonit te villnit vrere e helem kunder »kunderrevolucionareve«. Andaj, per ju qe ishit mesuar me kolltuqet e buta, tavolinat luksoze plot pije e meze te hoteleve te Beogradit, vertete ishte e veshtire te degjonit žilen shurdhuese te burgut te ju zgjonte ne ora pese te mengjezit pastaj trokellimen e gelesave e hapjen e deres se hekurt me zhurme, derdhjen e »kiblles« qe kuterbon qelbesire, perseri mbylljen e deres, shetitja neper betonin e ftohte te dhomes, meditimet e gjata, erresira, netet pa gjume... Vertete per ju nje gjendje e tille ishte me torturuese se sa ndaj atyre »kunderre¬ volucionareve te meparshem ndaj te cileve beheshin torturat me gnjerezore, sa qe britma e tyre nga dhomat e hetuesise degjohej edhe ne dhomat e burgut. Por tortura dhe britma te tilla ndodhnin ne nje kohe kur ju zoti Vllasi ishit larg dhe nuk degjonit britma te tilla. Atehere ju ishit i madh dhe degjonit vetem »hallet« e »vuajtjet« e serbeve dhe malazezeve te bera nga »kunderrevolucionaret«. Po ja qe na ndodhi nje dite qe »kunderrevolucioni« juaj te behet »antikunderrevolu- cion«. Ju burgosen si »kunderrevolucionare«, duke ua dhene keshtu formulen 96 e zbuluar gjeniale te tuajen per »kunderrevolucion« ne Kosove, me cka ju barazuan me seperatistet per te dlet ju ishit i pameshirshem dhe kerkonit denimet me te renda. Burgu per ju zoti Vllasi, ishte si diqka i paramenduar vetem per »seperatistet«, ndersa per ju as qe i kishit menduar. Dhe per te qene ajo me e pabesueshmja pikerisht keta »seperatiste« kerkonin lirimin tuaj! Po pse valle kerkonin lirimin tuaj keta te dlet deri dje me urdherat tuaja ishin burgosur, pushuar nga puna, shkolla etj.? Sigurisht nuk kerkonin lirimin tuaj se u digjte zemra per ju si nje njeri qe kish bere sa e sa »te mira« per popullin e tij, jo »meritat« tua ne i dime me se miri, ato merita te dlat ju zoti Vllasi i permendet edhe ne mbledhjen e shtatembedhjete ne Beograd si luftetar i denje kunder »kunderrevolucionit« ne Kosove, si diferencues i zoti ne perjashtimin e profesoreve te universitetit si te papershtatshem etj. Lirimin tuaj e kerkonim sepse e dinim se ishit i pafajshem, se ua kishin montuar procesin ashtu sikur me pare ishin montuar plot procese te tilla. Perju atehere keto procese ishin »drejtesi popullore«. Mbase edhe sot keni te njejtin mendim mbasi lirimi juaj nga burgu ishte pasoje e kesaj »drejtesie popullore«. Lirimin tuaj e deshironim edhe per ate se perveg jush, ne gjyq ishin hedhur edhe 13 te tjere, te cilet, ndryshe nga ju, kishin dhene ca prova per te fituar simpatine e popullit me qendresen e tyre heroike ne thellesite e nentokes, duke ngritur keshtu zerin kunder ndryshimeve me dhune te kushtetutes se 1974, deri sa ju nuk e benit nje gje te tille duke pasur besim ne LKJ-ne, se ajo do t’i zgjedhe problemet. Keshtu ju u premtuat edhe minatoreve dhe dhjetera mijera te tjereve te tubuar para nderteses se Keshillit Ekzekutiv ne Prishtine. Por LKJ jo vetem qe nuk i zgjidhi problemet zoti Vllasi, por me teper ju mashtroi te shkonit t’i bindnit minatoret te dilnin nga nentoka, dhe kur ju nuk ia arritet ajo ju hodhi ne burg. Po tani zoti Vllasi i besoni LKJ-se? Ne gjyq, nuk thate gje zoti Vllasi. Mbrojte vetem veten, ndersa per te gjitha mekatet ndaj shqiptareve heshtet. Mbase kishit frike te flisnit pasi atehere do te dilte sheshit edhe bashkefajesia juaj ne mekate te tilla. Por Kosova ka zemer te gjere, thoshte me pare nje gazetar i Alternatives, ajo deshironte lirimin tuaj sepse tek e fundit ajo nuk te kishte ulur ne bangen e te akuzuarit. Ne fund zoti Vllasi, gruaja juaj gazetare, na kishte prekur me ate se femijet tuaj nuk e paskan festuar per here te pare ditelindjen e tyre pasi babai u 'paska ndodhur ne burg. Vertete per te ardhur keq. Po ata femije qe ishin lindur dhe rritur pa perkedheljet e baballareve te tyre? Po ata femije qe perjete nuk do ta perjetojne dashurine e baballareve te tyre te vrare si »kunderrevolucionare«? Dhe ne fund te fundit, lirimi juaj zoti Vllasi rastesisht qelloi me ate te me te »madhit« te »kundererevolucionareve« shokut Adem Demagi. Ju e dini gka thene ai per ju. Ja po ua kujtome: »Azemi eshte mbeturine. Ai njerezit i denonte me urdherat e te tjereve. Shume bukur i ndodhi. Ai nuk mund te jete prototip me mua, sepse nuk mund si une ta mbaj burgun. Ai do te tretet fare ne qofte se ne burg do te kaloje 30 vjet burg si une«. Deshti zoti dhe ju zoti Vllasi nuk qendruat gjate ne burg. Si duket burgu u kish dhene mesim qe me mos te merreshit me me politike. Natyrisht eshte keq kur bie ne burg si viktime e politikes sate. Kete ju e dini me se miri, e nuk do te ishte keq qe per kete t’ia terhiqnit verejtjen edhe ish kolegut dhe bashkepunetorit tuaj, tani te famshmit kryetar Rrahman Morina. Ta pershendesim edhe njehere lirimin tuaj zoti Vllasi — shendet! 97 Shtypi norvegjez Te drejtat e njeriut shkelen ne Kosove Raporti akuzon policine per terrorizem shteteror ndaj shgiptareve Kopenhage, 1 prill (RB) - Situata ne krahinen e trazuar jugosllave te Kosovees ne muajt e fundit u zhvillua ne menyre drastike, dhe forcat policore akuzohen, ne nje raport te ri per te drejtat e njeriut, per ushtrimin e dhunes dhe terrorizmit shteteror ndaj popullsise shqiptare. Sipaš raportit, qe kete te diele u prezentua ne Christiansborg-Parlamentin danez ne Kopenhage, ne seminarin qe komiteti danez i Helsinkit e organizoi per minoritetet ne Evrope, u ndricuan sulmet ndaj disa personave dhe brutaliteti i organe ve qeveritare per shtypjen e aksioneve te prot estes qe, qe nga janari, me se paku humben jeten 34 shqiptare, perve§ disa qindra te plagosur, te gjymtuar dhe keqetrajtuar. »Helmimi i femijeve shqiptare ka shkaktuar nje situate serioze, sa qe shume prinder nuk deshirojne qe femijte e tyre te i dergojne ne shkolle - ndersa qeveria mori nje kurs edhe me te forte, duke derguar 2500 police ne krahine dhe spastrimin e udheheqesise se moderuar policore, qe ishin »te sjellshem« ndaj shqiptareve«, tha nenkryetari i komitetit te Helsinkit, anetari i parlamentit danez Bjoprn Elmquist, qe beri prezentimin e raportit bashke me shqiptarin Gazmend Pula. Shtypja sistematike Ne mesin e shembujve te shtypjes sistematike te popullsise shqiptare sipas raportit, shqiptareve nuk iu mundesua shtrirja neper spitale pasi qe u plagosen ne demonstrata. Ne te shumten e rasteve mjeket dhe ndihmesmjeket u pushuan nga puna, sepse me kokefortesi i hodhen poshte kerkesat e organeve per largimin nga spitalet edhe te atyre shqiptareve qe ishin plagosur rende. Ne raport shenohen disa qindera raste, ku patrullat policore sulmuan civilet shqiptare neper shtepite e tyre apo ne rruge dhe i maltretuan rende. Shkaget nuk u zbuluan Komiteti danez i Helsinkit, qe eshte njeri nder me aktivet, qe u perurua ne konferenčen per bashkepunim dhe siguri ne Evrope ne Helsinki me 1975, nuk pati sukses ne kerkesen qe i beri qeverise per pjesemarije te pavarur ne ekzaminimin e materjeve qe shkaktuan semundjen e qindera femijeve. 98 »Organet serbe refuzojne qe te kete ndodhur ndonje helmim, dhe kane kun- dershtuar nje kontroli te paanshem, qe do te interpretohej sikur nje definim i perbashket me mjeket lokale. Ne ne komitet natyrisht kete e shohim si nje mungese te deshires per te ndriguar detajet rreth kesaj epidemie misterioze, poshtu ne kemi mesuar ne menyre te ve§ante per ate, se te goditurit jane shtruar neper spitale te ndryshme. Ne raste epidemie eshte shume normale qe pacientet tubohen ne te njejtin spital«, tha Elmquist. Minoriteti shqiptar jeton ne ankth Ceshtja e shgiptareve ne Jugosllavi shqyrtohet ne konferenčen per minoritete. Berlingske Tidende, 2 prill 1990 (Nga Pernille Jensen) Minoriteti shqiptar ne Jugosllavi ishte nje teme e vikendit ne nje konference ne parlamentin danez per minoritetet e Evropes jug-lindore. Komiteti danes i Hel- sinkit si organizatore e konferences, dhe Bjodrn Elmquist anetar i komitetit, e pershkroi situaten e shqiptareve si shume te komplikuar - veganerisht ne krahinen e Kosoves. Pas konflikteve te panumerta ne mes shqiptareve dhe forcave serbe ne Kosove, ne fillim te ketij viti u vendos gjendje lufte. Gazmend Pula, anetar i komitetit per te drejtat e njeriut ne Kosove, e pershkroi gjendjen ne krahine: »Problemet ne menyre ekstreme jane te komplikuara. 85 % te banoreve ne Kosove e perbejne shqiptaret, por ata trajtohn si minoritet,« thot Gazmend Pula. Kosova fitoi nje vetqeverisje me 1974, por pas vdekjes se Titos me 1980 pozita ekonomike e sociale e banoreve shqiptar u keqesua per shkak te protestave te shqiptareve ne krahine. Ne kete rast autonomia politike e Kosoves si edhe e vet shqiptareve, sipas Gazmend Pules, u reduktua ne nje autonomi kulturore. Kjo shkaktoi konflikte te panumerta mes shqiptareve dhe organeve serbe ne Kosove. Shqiptaret luftojne per shprehjen e lire dhe lirimin e te burgosurve politike - 90 % e te burgosurve politike ne Jugosllavi, sipas Gazmend Pules, jane shqiptare. Kur shqiptaret demonstruan per te drejtat e tyre politike e njerezore, policia pa meshire shtiu mbi demonstruesit. Qe nga janari 34 shqiptare u vrane apo u plagosen per vdekje ne ndeshjet mes demonstruesve dhe policise. Megjithate shqiptaret vazhdojne protestat kunder forcave te donimimit serb, sepse, sipas Gazmend Pules, »nuk e ndjejme veten si nje minoritet«. 99 Shgetesim i madh nga Jugosllavia ne Danimarke Po na i helmojne fetnij e t B. T. 24 Mars, 1990 (Nga Sten Jensen) B. T.: Qindera femije shkollor ne provincen jugosllave te Kosoves u shtruan neper spitale nga nje helmim masiv. Nje nga te paret ne boten e jashtme, qe u njoh me geshtjen, ishte Margaret Wachenfeld, bashkepunetore ne qendren daneze per te drejtat e njeriut ne Kopenhage. Te enjten ne mengjes pati thirrje telefonike nga nje grua e re e tmerruar, qe me nje anglishte te dobet, shpjegoi qe po telefononte nga Kosova: »Jemi te detyruar te ju shpjegojme, se gpo ndodhe ketu: Masovikisht po e vrasin popullin« »Si po e vrasin popullin? Po i pushkatojne apo si, pyeta une,« shpiegon Margaret Wachenfeld per B. T. Pergjegja nga linja e dobet telefonike erdhi: »Jo, jo me gaz.« »Une natyrisht u fmerrova, dhe pyeta: Gaz helmues?« »Nuk e di nese ajo me kuptoi, por pergjegja ishte: »Po, po, po e perdorin gazin neper fshatra«, pastaj ajo tha: »Jam e detyruar ta nderpres biseden«, dhe e leshoi receptorin pa e thene emrin e vet. Margaret Wachenfeld menjehere mori lidhje me nje agjenci telegrafike ameri- kane, qe kishte derguar njerezit e vet ne Jugosllavi. Pas pak filluian raportet per alivanosjet masive te nxenesve ne qytetin e Podujeves. »Ne nuk kemi ide se si numri yne telefonik kishte shkuar ne Jugosllavi, dhe kjo eshte hera e pare qe une kam patur nje thirrje te tille,« thot Margaret Wachen- feld. 400 Femije te shtrire Mbi 400 nxenes shkollash u shtrine neper spitalet e Prishtines, kryeqytetit te krahines. Nje grup mjekesh nga Beogradi, kryeqyteti i vendit, ishin te premten ne Prishtine per te marrur provat e gjakut dhe te urines te femijet, por zbulimi i shkakut te gjendjes se femijeve ishte pa sukses. Shume femije ankohen per humbjen e ekuilibrit, shtrengime ne stomak dhe ngacmime te merzitshme ne sy. Nga helmimi masiv nuk u shenuan raste vdekjeje, por turbullirat e meparshme ne krahine kushtuan shume jetera njerezish. Kosova ka nje minorditet te madh shqiptaresh, qe jane ne prag te luftes qytetare me popullsine serbe, qe me te gjitha metodat bejne shtypje mbi shqiptaret. Keto dy grupe popujsh i karakterizon edhe nje lufte e ashper propagandistike, qe seriozisht duhet trajtuar ne zgjedhjen e geshtjeve aktuale. Riža Nik^i 100 Fatkeqesi apo »Fatkeqesi« Kjo eshte informata e agjensise sone te popullarizuar per »ndjekjen« e ke- tyre dy te rinjve. Per nje lexues te rendomte qe eshte mesuar t’i gelltis si te gatshme »te vertetat« e Tanjugut dhe te »vertetat« zyrtare te »shtetit juridik« serb, ky lajm do te mjaftonte, por te populli yne, te shoket dhe te te afermit e te vdekurve menjehere lindi dyshimi: si qe e mundur? Dyshimi ishte i arsyeshem per dy arsye: 1. Sepse populli tashme eshte mesuar me »fatkeqesi« te insenuara serbo- jugosllave qe nga ajo e Xhemail Bje- diqit e deri tek ajo e Rexhai Surroit dhe 2. Sepse vete ngjarja e mesiperme eshte e mbeshtjelle me nje vello mi- sterioze. Ne shikim te pare do te du- kej sikur nje montazh fatkeqesie esh¬ te e pamundur me nje autobus udhta- resh me plot deshmitare, mirepo pak kush e di, dhe Tanjugu hesht lidhur me kete, se autobusi ishte pa udhe- tare. Rrethanat e tjera qe te bejne te dys- hosh per fshehjen e ketij krimi jane: 1. Organet e puneve te brendshme nuk i lejuan anetaret e familjes se te vdekureve qe ta shikojne veturen e demtuar me pretektin se »ka mate¬ rial propagandistik armiqesor«. Eshte e guditshme se si ka shpetuar ky ma¬ terial nga zjarri qe e ka gllaberuar veturen. Nuk duam te hyjme ketu ne kualifikimet e gmendura serbe per te cilat gdo gje e shkruar shqip eshte material armiqesor. Cilat ishin rrethanat e vdekjes se ke- tyre dy te rinjve? Me 23 prill, ne oren 3 te mengjesit largohen nga Peja. Ishin vetem. Dy dite para se »te vdiste«, Naser Veliu, ne qytetin e tij, ne Gostivar, u themelua Lidhja per prosperitet de- mokratik dhe ai kishte mbajtur nje fjalim. Kishte incizuar me nje video¬ kamere rrjedhen e gjithe tubimit. Pa- staj ishte arrestuar dhe ishte mbajtur ne burg ne Tetove per dy dite. Dhe Fatkeqesi ne Magjistralin e Ibrit Dy veta humben j eten Ne ndeshje te drejtperdreje te vetu- res me autobus, humben jeten Naser Veliu nga Gostivari dhe Nurie Zerkaj nga Peja Llazareve, 23. prill Ne pjesen e magjistralit te Ibrit, te Llazareva, sot paradite ndodhi nje ndeshje e drejtperdrejte e autobusit nga Vernjagka-Banja dhe vetures me regjistrim te Zvicres. Me kete rast dy persona humben jeten. Vdiqen Naser Veliu (33) nga Gostivari dhe bashke- udhetarja e tij Nurie Zerkaj (23) nga Peja. Shoferi i vetures »Mazda« me regjistrim te Zvicres, Naser Veliu ka tejkaluar kolonen, e čila ishte bere per shkak te nje ndeshjeje te me- parshme ne magjistralin e Ibrit dhe drejtpersedrejti u ndesh me autobu- sin e »Autoprevozit« te Vernayka-Ba- njes. Vetura »Mazda«, ne te cilen vdiqen te dy udhetaret, u shkaterrua shume, ndersa ne autobus u shkaktua nje dem bukur i madh. Pas kesaj ndesh¬ jeje ndodhi nje shperthim ne spondin e vetures me regjistrim te Zvicres, pas se ciles gje shpertheu zjarri, i čili u shua me vone. Ne po kete veture u gjet nje material propagandistik me permbajtje armiqesore te cilen orga¬ net e hetuesise me gjykatesin Lubivo- je Kovayeviq e moren, ndersa proce¬ dura e hetimeve vazhdon. (Tanjug) ketu pason nje komplot i dyshimte i organeve te SPB-se; e kishin ftuar ne 101 Nurie Zeka, Naser Veliu zyre, i kishin dhene pasaportin (gje e guditshrne!) dhe i kishin thene qe te largohej nga Gostivari. Populli, syrit te te cilit nuk i shpeton asgje, thote se qe nga ky moment, atij i jane vene pas dhe e kane percjelle dy inspektore, qe nga Gostivari dhe gjere ne ... »fund«. Kush ishte Nurija? Nurija ishte akvitiste e njohur nga rrethi i Pejes (Raushiq). Ajo kishte dhene nje kontribut te madh sidomos ne aksionin e madh te faljes se gja- qeve ne Kosove, te kryesuar nga pro- fesoret e nderuar Anton Qetta dhe Zekeria Cana. Profesor Agim Vinca ne gazeten »Veqernji list« deklaron se rrethanat e vdekjes se saj jane te »pa- qarta«. Se kjo »paqartesi« eshte e mbaresuar edhe me ndonje krim te shemtuar, na shtyn te dyshojme kontradikta ne in- formatat qe japin per kete rast: »Ri- lindja«, »Vegernje novosti« dhe »Ve- gernji list«. Te gjitha shkruajne ne menyra te ndryshme. Nje gje eshte e vertete se plaget vdekjepruese te te vdekureve nuk gjenden aty ku do te duhej te ishin ato pas nje nderhyerjeje balle per balle, por nga prapa, nga ana e majte. Megjithe kerkesen e familjeve te te vdekureve, akoma nuk eshte leshuar asnje dokument zyrtar lidhur me vdekjen. Madje; as edhe nga spitali. Ku eshte e verteta? 102 I inspiruar nga letra e lexuesit, L. Bajrami nga Prishtina, qe u botua ne »Alternativen« nr. 1 - 2 ’90, konsta- timi i te cilit eshte mjaft i qelluar, vendosa te Ju shkruaj edhe une per nje kandidat potencial per shenimin »Sulltani e Kabineti«. Ky eshte Mr. Jusuf Bajram Kelmen- di, i lindur me 2. 2. 1938 ne Dubove KK Peje, u shkollua alla-partizange dhe arriti deri tek titulli magjister i pedagogjise me »meritat« dhe »kon- tributin« e dhene kunder popullit te vete. Prej viti 1981 deri 1985, sa ishte ne pune ne Qendren e Studenteve te Universitetit te Prishtines (pedagog i njerit nga konviktet e studenteve) dergoi ne burg dhjetra — qindra štu¬ dente. Ne vitin 1985, vendoset kryeshef i ri- edukimit ne Shtepine Edukuese Kor- rektuese per te mitur ne Lipjan, ku gjeti hapsire te gjere per veprim te »stilit« te vete, moto e tij ketu ishte maltretimi i te miturve »politike« dhe bashkpunimi i perhershem me »drashkoviqevcet« dhe »kecmani- anet« e komunes se Lipjanit qe nuk jane te paket. Tashti veprimi i tij eshte i perqendru- ar ne shpifjen dhe percjelljen e dele- gateve te Kuvendit te KSA te Koso¬ ves dhe perpjekjet me mish e shpirt per burgosjen e ish anetareve te LK te SHEK ne Lipjan, (27 sish) te cilet me 16. 1. 1990dorzuanlibrezatepartise. Ky gdo gje mund te jete, po njeri kurresesi, spiun i UDB- se se Serbise qe kur din per veten. Prishtine me 17. 4. 1990. Sh. Dautaj, prof. Me kenaqesi dhe rrespekt e pershen- des punen shume te dobishme qe e beni permes artikujve permbajteso- re dhe cilesore si dhe te qelluar te, cilet, si te tille, kane efekte te dobish¬ me, shoqerore, politike dhe psikolog- jike. Ne rastin konkret po e vegoj nismen tuaj te qelluar per demaskimin e ca fytyrave te ndyra te cilat per leverdite personale dhe karrieriste gjithnje deri sot, ne rastet e vilitshme, e kane sa- krifikuar interesin e kombit shqiptar ne Jugosllavi dhe, ne nje menyre ose ne nje tjeter; e kane demtuar integri- tetin dhe identitetin e tij. Mjerisht raste te ketilla ka mjaft, g’prej mbajtjes se Kuvendit te KAKM, ne gushtin e vitit 1945 ne Prizren e deri ne ditet e sotme. Ketu po permendim dhenien e pelqimit per aprovimin e amandamenteve, ne Kushtetuten e Serbise, me te cilat, jashte dispozitave te Kushtetutes se Serbise, te asaj te Kosoves se dhe te Kushtetutes se Jugosllavise dhe jashte kritereve civilizuese, Autonomia e Kosoves eshte reduktuar ne mi¬ nimum. Te gjitha ngjarjet e Kosoves, te kobshme per shqiptaret, por edhe per gjithe Jugosllavine, te cilat ndodhen dhe druaj se do te ndodhin, jane paso- je, perveg tjerash, edhe e aprovimit te amandamenteve ne Kushtetuten e Serbise, ne vitin 1988. Per kete drejtperdrejte konribuan dr. Syrja Pupovci, dr. Kurtesh Salihu dhe mr. Hazer Susuri. Syria Pupovci me politikanizem kal- kulues dhe joparimor e fitoi titullin e akademikut pa pasur puime te vle- reshme. Koketoi me te gjitha rrymat politikaneske pro dhe antishqiptare- sipas motit edhe gezofi. Ai pa pelqimin e Kuvendit te KSAK dhe te Komisionit te Kuvendit te KSAK per geshtje kushtetuese, ne sa¬ je te llogarive te tij materiale dhe karieriste, me pompe, para mjeteve te informimit publik priu me deklara- 103 ten e tij per aprovimin e amandamen- teve te permendura dhe me kete shkaktoi shok trishtues ne opinionin kosovar dhe me gjere... Zoteri dr. Kurtesh Salihu q’prej dite- ve te studimeve e deri me sot merret me politikanizem kalkulues dhe jopa- rimor, ne rastet me te shpeshta ne disfavor te shqiptareve dhe te stabili- tetit te vendit. Ne vend qe te merret me shkence, pasiqe e ze vendin e punetorit shken- cor, ai merret me politikanizem kon¬ formist dhe 5’prej me se 20 vjetesh ushtron sepaku dy funksione. Per to, natyrisht, edhe shperblehet. Nder- kaq, sipas vleresimit meritor te stu- denteve te tij eshte analfabet i buro- kratizuar, joobjektiv ne vleresimin e tyre dhe jokonsekuent... Keto do te haheshin diši, por jo teza e diserta- cionit dedikuar autonomive ne Ju- gosllavi, te mbrojtur MEMZI, pas de- monstratave te vitiv 1981 dhe kur A. Vllasi i rehabilitoi reaksionaret e njo- hur... per t’i ndihmuar politikes se dites statusit te vet, e falsifikoi ne ate menyre duke e diskualifikuar dhe dis- kredituar Konferenčen e Bujanit, du¬ ke perdorur zhargone politikaneseke te LKK dhe te LKS... Ne saje te kesaj, pos privilegjeve te tj era fitoi edhe ca angazhime ne politiken e di¬ tes dhe premtime se do te zgjedhet ne funksione te larta federative. Duke u nisur nga kjo zoteri Kurtesh Salihu, ne seancen e Kuvendit te KSAK, kur vendosej per fatin e Kosovees, aniqe nuk ishte delegat i ketij kuvendi, u angazhua per aprovimin e amanda- menteve te Kushtetutes se Serbise, duke pohur me pompe se ai profesor i se drejtes kushtetuese garanton se ato amandamente nuk e cungojne autonomine e saj... Shume delegate te gjore te Kuvendit sot e kesaj dite ofshajne se kane votuar ne baze te sugjerimeve te zoteri Kurtesh Salihut. Kjo eshte e sakte. Per kete zoti Vu- kashin Jokanoviqi, ate bote kryetar i Kuvendit, shkroi akt sipas te cilit Kurtesh Salihun do te duhej shperbly- er me funksion te larte te ambasadorit te RSFJ apo me ndonje post tjeter te preferuar nga ai. Kete akt e dergoi me telefaks dhe kopja e tij gjendet ne sherbimin perkates te Kuvendit te Kosoves. Ne te thuhet se dr. Kurteshi u angazhua me influence dhe autori- tet prej profesorit per unitetin e Ser¬ bise. Ne te njejten seance, me te njejtin intenzitet u angazhua edhe mr. Hazer Susuri permes fjales hyrese qe ishte plot lajka, justifikime, e neveritshme dhe e pa kripe. Keto rrethana jane fakte te pamohu- eshme qe, pos tjerash pohohen nga shkrimet e shtypit te dites dhe nga aktet zyrtare, si dhe nga goja e popul- lit te tradhetuar per te saten here nga bijte (e poshter) te tij: Syria Pupovci, Kurtesh Salihu, Hazer Susuri e mje- risht edhe nga ca te tjere me pak te njohur sig jane Bajram Maraj, Nike Lumezi etj. Pasi me ra ne dore revista juaj e janar- shkurtit, vendosa t’u shkruaj edhe ve¬ te. Ju lumte per punen qe beni. Ky numer ua kalon te tjereve. Na ka emocionuar shume trimeria juaj me rastin e mosngurrimit per te thene ate qe eshte e bardhe, e zeze, e drejte, e vertete a humane... Sigurisht se mirevajtjes se punes suaj mundohen t’i dalin ne rruge forca qe s’dine gje tjeter pos te terrorizojne dhe te gjakosin gjithe ata qe duan lirine e demokracine. Ju mos ngurro- ni po vazhdoni edhe me tej. Ne jemi me ju. Mos kurseni as ngjyre e as makine. Populli nuk ngurron te derd- he edhe gjakun per te arritur qellimet qe i kemi vene vetes: te jetojme te lire, te barabarte dhe ne demokraci. Rinia llapjane eshte me ju: ... E Shqiptari demokraci kerkon, 104 i lire, i barabarte-jeten e don, me asnje kusht roberine s’e duron, e fantazma e ngordhur ditet nu- meron. Isa Potera, Q.A.M.O. »Gjuro Gja- koviq«, Podujeve Artikulli i pare me tituli »Sulltani dhe kabineti« e shtrengoi Redaksine Tuaj qe boterisht te pranoje fajin dhe t’u kerkoje falje tre profesoreve. Pran- daj, veproni mire e bukur kur shkru- ani edhe kete: » ... Kritikojeni Alter¬ nativen!«. Ne Nr. 1-2 (te janar-shkurtit) 1990 te revistes Suaj vazhdon artikulli, ne esence, mendjezeze (fq. 98-99), pa emer autori (apo bashk autoresh) dhe pa kritere relevante. Valle, a eshte tere kjo ne pajtim me Kodeksin e ga- zetarise? Sigurisht se jo. Secili njeri ka emer edhe kur akuzon, ndersa ar- tikullshkruesi Juaj mbetet pa emer, sikur te ishte emershuar apo ndonje intimus i sulltanit. Ne numrin e revistes qe e zura ne goje permendet pa baze (e sipas thashet- hemeve) edhe emri im. Shkruesi pa emer m’i drejton nje vargan fyerjesh e insinuatash, pa i pasur hak. Sig dihet, kam qene i sulmuar sa e sa here ne mjete te informimit publik, ne punime publicistike dhe kuazish- kencore nga nacionalistet serbe e ma- lazeze, e besa edhe nga disa politika- ne te medhenj e te vegjel, si »naciona¬ list e saparatist shqiptar« dhe si ithtar i autonomise se plote te Kosovees, e qe sipas fjalorit te tyre don te thote, kinse, shqiptar pa orientim jugosllav, pra »shqiptar jo i ndershem«. Nga ana (jeter, shkruesi Juaj i paemer me rradhit, gjithashtu pa fije argumen- tesh, me plot ironi, ne grupin e »shqiptareve te ndershem«. Me fja- le tjera, vjellet helm e vrer me qellim te njollosjes se njeriut. Ne interisten e H. Susurit, te cilen e ribotuat, si dhe ne disa artikuj qe u publikuan ne nderkohe, jepet nje pasqyre e rrethanave te renda ne ko- hen e ndryshimit te Kushtetutes se RS te Sebise dhe asaj te KSA te Kosoves (vegmas ne periudhen prej janarit e deri ne marš te vitit 1989) ne te cilat nuk u moren ne konsiderim (si ne Republike ashtu dhe ne Federate) di¬ sa qendrime te rendesishme te Komi- sionit Kushtetues te Kuvendit te KSA te Kosoves, te cilat i kam prezentuar, herehere edhe i vetmuar. Kalimthi po permend se gjate marsit te vitit te kaluar nuk kam marr pjese ne mbledhjet e Komisionit Kushtetu¬ es te Kuvendit te KSA te kosoves, kur u be propozimi perfundimtar, dhe te Kuvendit te KSA te te Kosoves, i čili, ne rrethana tashme te njohura, dha pelqimin ne Amendamentet ne Kushtetuten e RS te Serbise dhe mi- ratoi Amendamentet ne Kushtetuten e KSA te Kosoves. Pra, fjalen e fun- dit, ne ambientin e ditur, rreth amen- damentve kushtetuese e ka dhene ky Kuvend. Pemdryshe, ne ate kohe as qe kam qene delegat i ndonjerit nga kuvendet e bashkesive shoqerore-po- litike. Pos kesaj, kurre nuk kam qene, e as qe deshiroj te jem minister (aq me pak i tipit zogollian). Fyerjet dhe insinuatat qe me drejto- hen nga shkruesi (ose shkruesit) pa emer nuk jane ne pajtim me angazhi- min e revistes Suaj per mbrojtjen e te drejtave te njeriut, qe nenkupton ed¬ he integritetin moral te njeriut, si dhe te lirise se shtypit, qe presupozon in- formimin objektiv dhe shmangje nga fyerjet e shpifjet. Ne fund duhet shtuar se nga aspekti normativ — konstitucional autonomia e Kosoves dhe Kushtetuta e saj nuk jane varrsour, ndonese jane ngushtu- ar. Eshte fakt se gjendja e jashteza- konshme (respektivisht masat e per- 105 kohshme) te Kryesise se RSFJ ne praktike limitojne ushtrimin e funksi- oneve te autonomise se Kosoves. Di- het se edhe para miratimit te Amen- damenteve ne Kushtetuten e RS te Serbise qe vendosur gjendje e jashte- zakonshme. Kesisoj, autonomia e KS A te Kosoves, e mbeshtetur ne dokumentgt kushtetuese te vitit 1974, disa here nga viti 1981 (mbase edhe vijimisht) qe limituar. Pra, thellohej dallimi ndermjet normatives (ketu Kushtetutes se KSAK) dhe jetes reale. Autonomia e KSA te Kosoves nuk eshte varrosur, ani pse disa e deshi- rojne kete. Ajo akoma eshte gjalle, duke perfsire edhe cilesine e saj si element konstitutiv i Federates ju- gosllave. Me nderime, Prishtine, me 18. 4. 1990. Akademik Syrja Pupovci »Cungat« dhe »Telegrami« Si§ eshte bere e ditur nga mjetet e in- formimit publik, Keshilli i Prishtines per mbrojtjen e lirive dhe te drejtave te njeriut organizoi mbajtjen e nje tubimi ne Sarajeve (ne lokalet e »Oslobogjenje-s«), ne te cilin moren pjese aktivisht edhe perfaqesuesit e Keshillave dhe te Komiteteve per- katese nga Sllovenia, nga Kroacia, nga BeH dhe nga vendet e tjera. Kur lexuesit e »Rilindjes« i pergezo- nin gazetaret: Ymer Bajren dhe Behxhet Halitin, per informimin e drejte nga ky tubim, si dhe redaksi- ne, per sigurimin e hapesires per kete informin (nje faqe), ne NSH »Emin Duraku« te Gjakoves ziente kazani. Komentohej lajmi (i korespondentit te TVP ne Sarajeve, Milazim Koci) per »telegramin pershendetes te nje grupi punetoresh te IBT »Emin Dura¬ ku«, derguar tubimit qe u lanesua ne ditarin e TVP te dates 19 shkurt, dhe e dhena se punetoret e nderreses se dyte, me te degjuar per telegramin e tumiren me aklamacion (ne restora- nin e punetoreve). Dhe ishin te gezu- ar, krenare, por njeherit edhe te hen- dikepuar sepse nuk kishin mundesi qe t’i shprehnin poashtu perkrahje bise- des per Kosove. Megjithekete nuk is¬ hin ne dijeni te gjithe dhe disa prej tyre, per me teper, as qe deshironin te ishte derguar ai fare »telegrami i fla- mosur«. Disa prej tyre edhe kishin arsye, sepse po ate dite (me 20 marš 1990), qe nga oret e mengjesit u mo¬ ren ne pyetje nga inspektoret Bartesin e postes zyrtare e pyeten se a ka derguar fare telegrami ne poste dhe kush ia ka dhene? Protokoluesin e pyeten se a ka protokoluar apo vu- losur ndonje telegram ose digka te ngjashem? Referentin e MPP dhe VMSH e pyeten se si e kuptuan pune¬ toret e nderreses se dyte lajmin e TVP per dergimin e telegramit, te cilin e pershendeten me aklamacion,... kush jane ata qe e lanesuan lajmin ne restoranin e punetoreve per telegra¬ min ne fjale etj. Ketyre iu kercnuan se, nese nuk e thone te verteten, do ta pesojne si mos me keq. Nese nuk ndihmojne ne zbulimin e perpiluesve dhe te derguesve te telegramit pers¬ hendetes, i pret pezullimi nga puna, si shume te tjere. »Dreq, o pune«-thonin te shkretet dhe »o burrani, t’i gjejme!« »Asgje nga ky angazhim« — kercellonin dhembet e inspektoreve. Dhe pa humbur kohe u drejtuan te drejtori i PTT (me pare epror i tyre shumevje- gar) dhe ia treguan hallin qe kane. »Edhe kete e rregullojme saora si te gjtha te tjerat« — i siguroi ai. U anga- zhuan punetoret e sherbimit telegra- fik per ta gjetur telegramin, por pa 106 sukses. »Mos ndonje punetor e ka grisur apo e ka terhequr« . pyeten inspektoret dhe te gjithe punetoret i shternguan te deklarohen nje nga nje, por kot, telegrami nuk u gjete. »Telegrami nuk ka shkuar permes po- stes se Gjakoves« — i siguroi drejtori i postes- Ismeti. »Jam une ketu« — i bindi ata. »E gjeta« - u kujtua mendja e varfer e nje inspektori dhe filloi te krekosej para ish-eprorit per men$urine e tij prej polici. »Telegrami i tille as qe eshte derguar. Ate e ka hartuar dhe e ka lanesuar vete Keshilli per mbrojtjen e Lirive dhe te Drejtave te Njeriut. Me qellim e kane zgjedhur Gjakoven dhe pikerisht IBT »Emin Duraku«. Eshte ky edhe nje tentim per destabilizimin e gjendjes aty, dhe nje atak kunder Selamiut (Kusarit). Ata nuk flejne dhe nuk harrojne as- njehere duartrokitjet dhe angazhimin e tij«. Fjalet i shkumonin nga goja. Nuk pati nevoje per komentim: ishin te nje soji dhe kuptoheshin. E gjeten me te vertete. Ata, ne zhargonin poli- cor, jane »nacionalistet shqiptare«, ndersa »duartrokitjet« kishin te benin me ato duartrokitje te ish- kryetarit te OE te Kosoves, qe duke dale nga ekrani i TV- se iu futen ne mish dhe copetuan zemren e gdo shqiptari, per- veg atyre te ndershmeve«, me ndere me thene, kur pjella e tyre e keqe me entuziazem te theksuar u duartrokiti humbjes se autonomise (relative) te Kosoves, dhunes, terrorit... Inspektoret e »lagen« - puna u krye, por mbeten te manget per permbajt- jen e telegramit... Na shkoi mendja t’ua dergojme nje kopje ne SPB te Gjakoves, per t’ua plotesuar keshtu deshiren e tyre per te ditur permbajtjen e telegramit, por ata si dhe shume shoke te tyre, as qe jane me aty. Populli yne i urter nuk e ka thene kot; Gjate gjithe dimrit drute i copetojme ne cung ndersa ne pranvere e copetojme edhe cungun. Tani kur te vije pranvera per te gjithe ne, duhet pritur qe »cungat« e funder- rinat e tjera te »metamorfizohen« dhe te paraqiten si njerez qe e pesuan per shkak te qendrimit te tyre »te drejte, njerezor«... e bile- bile do te para- qiten edhe si goxha patriote. Te mje- ret! Harrojne se »eshte e madhe forca e ndergjegjes. Ajo me nje ane i liron nga frika ata te cilet nuk kane bere asgje, kurse ne anen tj eter atyre qe kane gabuar ua qete para syve deni- rnin« (Ciceroni). Meqenese ish-inspektoret e SHSSH do ta kene ne dore edhe »Alternati¬ ven«, 5’ironi: nje thesare i tille i madh, nje lule e §ilter ne duar te zhytura ne gjak! Ne Gjakove, me 31. 3. 1990. Grupi i punetoreve i NSH IBT »Emin Duraku« Leter KEF-it Me rastin e publikimit te raportit zyr- tar te KEF-it, lidhur me ndrigimin e rasteve te vrasjeve ne Kosove i čili i publikua ne »Rilindje« te dates 25. 3.1990, veq tjerash, »ndrigohet« edhe vrasja e te riut Xhevdet Breznica (1968) nga Dobraja e Madhe, e čila vrasje ne raport, njeherit nderlidhet edhe me punetoret e MIM »Goleshi« ne Magure. Te dhenat nga ky raport, sidomos ne pjesen ku flitet per sjelljet e punetore¬ ve te kesaj nderrmarrjeje, shkaktuan indinjate te thelle ne mesin tone, an- daj ky eshte shkaku kryesor qe ven- dosem te ju shkruajme, duke theksu¬ ar qe ne fillim se me kete rast pos Xhevdetit te vrare, u paten plagosur edhe kater te tjere, ne mesin e te cilit edhe nje koleg yni. 107 Me kete akt me te cilin u cenua sovra- niteti i nderrmarrjes sone si dhe te drejtat e lirite tona, indinjata jone arrin kulmin, kur pas gjithe kesaj, injorohemi plotesisht bile edhe si deshmitare. Mjaft gjate e pritem ate raport zyrtar ne te cilin vertete do te ndrigoheshin rastet e vrasjeve ne Kosove, me gka do te evitoheshin paqartesite e shkak- tuara rreth tyre, te vetedijshem per situaten e rende ne pergjithesi. Mjerisht, raporti na zhgenjeu, jo ve- tem ne, por besojme, edhe mbare opinionin kosovar per shkak te te pa vertetave dhe trillimeve te dhena ne te. Me kete, vertete u minimizuan tejkalimet e autorizimeve zyrtare te Aradhes se Bashkuar te Milicise, ash- tu sikurse veg paralajmerohej »tejka¬ limet eventualel». Ky raport me pare i perngjan nje raporti gazetaresk te stilit te Milisav Miliqit nga TV-Beo- gradi i čili, gati gdo here i pari i »zbu- lon« »te vertetat« kosovare me shpej- tesi kompjuterike, se sa nje raporti serioz e profesional ashtu sig i ka hije shtetit juridik. Prandaj na iriton dhe aq me teper iriton fakti qe ne raport nuk jane marre parasysh deklaratat e deshmitareve te rastit, ne kete rast ato tonat. Pra, mbetem te injoruar edhe pse per- jetuam sulme te pa presedan brenda reparteve te nderrmarrjes, dhe njeko- hesisht ishim deshmitare te »tejkali- meve eventuale« te autorizimeve zyr- tare nga ana e Aradhes se Bashkuar te Milicise. Nga ana jone, parapra- kisht e informuam Kryetarin e LSPP te Komunes se Lipjanit, prandaj pri¬ tem qe ky informim to te gjente vend e SHSSH te Gjakoves. Fadil Vata — viktime e mundimeve ne burgjet veteqeverisese / Žrtev mučenja v samoupravnih zaporih Odbor za zaščito človekovih pravic in svoboščin v Prištini najodločneje ugo¬ varja zaradi nezakonitih in brutalnih postopkov pripadnikov milice na Ko¬ sovu, in sicer: - ker ne dovoljujejo, da bi nove žrtve zastrupitve sprejeli v zdravstvenih ustanovah in jim omogočili zdravni¬ ško pomoč, kar je primer, kakršnega še ni bilo in s kakršnim niso kršeni samo naši pozitivni predpisi, temveč tudi mednarodne konvencije in po¬ godbe, ki jih je ratificirala Jugoslavija - ker kličejo na zaslišanje zdravnike, ki so te dni nudili zdravniško pomoč bolnikom, prijavljenim zaradi zastru¬ pitve, kot se je zgodilo v primeru z zdravnikoma iz Peči primarijem dr. Mustafo Ademajem in dr. Mahirom Morino, ki so ju v sekretariatu za notranje zadeve v Peči zadržali in za¬ sliševali kakih sedem ur, nakar sta morala podpisati še pismeni izjavi, in 108 pozneje v primeru dr. Mustafa Ade- maja, ki se je moral zaradi ponovnega zaslišanja znova javiti omenjenemu organu - ker policija v zgodnjih jutranjih urah prihaja v hiše in stanovanja ob¬ čanov ter pri tem ne samo brutalno preiskuje vse prostore, kot se je zgo¬ dilo v vasi Nedakovci pri Vučitrnu, Podujevu in naselju Kapešnica v Peči, temveč proti nedolžnim državljanom uporablja grobo telesno nasilje z za¬ dajanjem telesnih poškodb na raznih delih telesa, o čemer obstoje materi¬ alni dokazi, občani pa so bili prisiljeni iskati celo zdravniško pomoč, in — ker policija prihaja v šolske prosto¬ re in pri tem prav tako maltretira učence in učitelje, kot se je zgodilo v primeru učencev in predavatelja v Gimnaziji 11. maja v Peči. Priština, 4. aprila 1990 Akademik Idriz Ajeti, predsednik odbora Spoštovani tovariš Ante Markovič, predsednik zveznega izvršnega sveta, odbor za zaščito človekovih pravic in svoboščin v Prištini je zelo zaskrbljen zaradi kršitev človekovih pravic na Kosovu, kršitev, ki dobivajo iz dneva v dan večje razsežnosti, še zlasti po¬ tem, ko je notranje zadeve prevzel v svoje roke SNZ SR Srbije. Zelo težavni problemi so se pojavili v zad¬ njih dneh, ko je bilo opaženo množič¬ no obolenje otrok in drugih prebival¬ cev po vsem Kosovu. Da bi preprečili nadaljne poslabšanje položaja, meni¬ mo, da je potrebna vaša intervencija. Zato si vas dovoljujemo zaprositi, da bi kar najhitreje sprejeli delegacijo tega odbora, ki vas bo konkretno in¬ formirala o položaju na Kosovu, po¬ ložaju, ki ni več znosen. Zahvaljujoč se vam vnaprej, tovariš predsednik, vas prosimo, da sprejme¬ te izraze mojega osebnega spošto¬ vanja. Priština, 4. aprila 1990 Za predsednika odbora: akademik Idriz Ajeti Ju lumte per punen qe beni!... Keni hyre thelle ne shpirtin e lexuesit. Qdokush qe merr ne dore Alternati¬ ven sheh se gdo te thote te jetosh i lire e ta shprehesh ate qe ta ndjen ze- mra ... Na ka emocionuar shume tri- meria juaj. Sigurisht se mbarevajtjen e punes suaj mundohen ta pengojne forcat qe mjet tjeter pos terrorit e represionit nuk njohin ... Ne vend qe ne faqet e kesaj revisteje te shkruhet mbi te arriturat kulturore, shkencore, artistike etj. qe nuk jane te pakta, ju jeni te detyruar te shkruani mbi punet e felliqura te ketyre forcave qe nate e dite bejne plane ankthesh e frike ... Vazhdoni me me ngulme rrugen tuaj... Isa Potera Drite e madhe ne faqet e Alterna- tives! Hismet Klaiqi, Boblingen Revista Alternativa eshte bere pjese e pandashme e jetes sone. Me padu- rim e presim gdo numer te saj... E lexojme dhe eanalizojme gdo fjale te saj... Vegmas na pelqen rubrika Sulltani dhe kabineti. E kam edhe nje porosi: do te ishte mire qe sipas mun- desive te shkruani me hollesisht, bile t’i ilustroni edhe me fotografi, na i prezentoni ne faqet e Alternatives, me fotografi e fjale, te gjithe sa me shume heronj te ri, qe u vrane nga dora gjakatare e shovinisteve serbe... Valdet Berisha 109 Shpresat na ringjallen, na lehtesohen plaget e perterira, buzet e shkrumbu- ara na njomen, koka engarkuar nga mijera probleme merr veten kur le- xojme Alternativen, kur degjojme per punen tuaj te palodhur per te miren e popullit. Nje mendimtar i shquar tihote: »Kurre mos u lodh duke i ndih- muar atdheut kudo qe te jesh«, andaj qofshi gjithnje me faqe te bardhe! Nje grup studentesh: Skenderi, Mu- hameti, Afrimi, Nexhati, Ismajli, Hamdiu »E lexojme me endje revisten tuaj dhe tonen. Shkrimet tuaja i perjetoj- me si nje puhi qe i sjell force shpirtit te molisur...« Mumin Alidema, Gjilan »Posa me rane ne dore tre numra te Alternatives. S’di si ta shprehi gezi- min. Alternativa per ne eshte bere revista me e dashur. Ju lumte per punen e palodhshme qe po beni. Vazhdoni keshtu qe ta ndihmoni §eshtjen kombetare se e drejta do te triumfoje...« Ilirije Ahmetaj, F. Radisheve, Ser- bice Adresen tuaj ma dha nje mik nga Suedia, e tani po ju shkruaj dhe po jua dergoj nje vargeri arberisht... Miku me tha se deri me tani kane dale tete numra dhe se revista juaj eshte perparimtare dhe e hapur per te gjithe. Si shkrimtar arberesh mjaft i njohur (Katundi Yne, Dielli) do te kisha shu- me hare te bashkepunoja me ju dhe te ju perkrahja financiarisht... Po preš pergjigjen tuaj me interes te madh dhe ju dergoj te fala te perze- merta. Dr. V. Golletti, Wislandtstr. 23, D- 6900-Heidelberg ... Revista »Alternativa« ka leshuar rrenje thelle ne zemrat tona. Kjo revi- ste na ben te ruajme gjakftohtesine, na bashkon si grushti na ben te forte si graniti, na e ngrit lart moralin dhe guximin drejte luftes se perbashket e te drejte per fitore... Ferda, Zvicer Javljam vam se prvi put. Čitao sam 0 vama u Mladini i Poletu. Htio bih na ovaj naein iznositi podršku vama u borbi za kulturnu i društvenu afir¬ macij u albanskoga naroda te protesti¬ rati protiv brutalne neofašistieke i ne- opašieevske politike, kojom se guši svaka demokratska inicijativa na Ko¬ sovu ... Draeshteen Plaveč, Zagreb Perzemersishtt ju pershendesim nga Žara bregdetare... Alternatives 1 urojme jete te gjate! Sheremet Raci nga Klina, Ahmet Zvlbehari nga Gosti vari, Ilaz Rexhepi nga Podujeva E nderuara redaksi, priti nga ne pers- hendetjet me te perzemerta per pu¬ nen e shenjte qe jeni duke e kryer. Qdo gje qe shkruhet ne revisten tuaj lexohet me endje nga ne dhe e gjithe Kosova martire. Suksese ne pune dhe me fat! Kryetari Lutfi Bilalli We would like to subscribe to your magazine Alternativa in Albanian for a period of 6 months. Then, probably for a longer period. However, please do send the first issue to the adress above, also the bili for the priče of the subscription. Madji Belhadji, Ullensvang Asylso- kermottak, BP 94, N-5780 Kinsarvik, Norway 110 ... Lexojme gdo fjale te Alternatives. Ato na e shuajne etjen te gjithe neve qe jemi lindur, perkundur e rritur ne krahet e Shqipes ... Zyrafetja, maturante nga Peja Ju dergojme pershendetje te perze- merta. Jemi te kenaqur qe kemi nje reviste te te ketille... Keshilli Koordinues i Parlamentit Ri- nor, QAMO »Silvira Tomazini«, Mi¬ troviče e Titos Ju pershendes perzemersisht dhe ju uroj per punen e madhe qe po beni ne §eshtjen e perhapjes te se vertetes per Noli interdit! Me 12 maj te ketij viti, ne Gjilan, organizuar nga Shoqata e Inteiektu- aleve »Koekzistenca« ne bashkepu- nim me Sekretariatin komunal per ve- primtari shoqerore, Qendren per kul¬ ture »M. Pijade« dhe Shkollen fillore muzikore te gytetit, qe parapare te mbahej nje AKADEMI kushtuar 25 vjetorit te vdekjes se Fan S. Nolit. Per veprimtarine e gjere te ketij kolosi te kultures dhe te historise shqiptare eshte dashur te flasin Dr. Faik Shko- dra, Dr. Agim Vinca, Dr. Sabile Bas- ha-Kegmezi, Dr. Lush Gjergji dhe Mr. Zeqiria Ballata. Kjo akademi nuk u mbjat. E ndaloi policia e Serbi- se, me pretekst se Shoqata »Koekzi¬ stenca« s’eshte e regjistruar. Kupto- het arsyet e verteta jane krejt te tjera. Noli demokrat eshte i rrezikshem per ata qe i frikesohen lirise dhe demo- kracise, kultures dhe dijes. Publiku i mbledhur ate mbremje para salles ku duhej te mbahej akademia (duke filluar ne oren 20), u shpernda i qete, por i zhgenjyer dhe i revoltuar. Aty prane sillej nje toge e tere milicesh. Per gdo eventualitet! Kosoven dhe shqiptaret. Vetem duke ndjekur rrugen e drejte te se vertetes dhe lenia e hapesires per shkembime te bisedave dhe di- skutimeve konstruktive jane munde- site dhe rruge e vetrne per zgjidhjen e kontradiktave dhe gjetjen e fillit ne lemshin e problemeve te grumbul- luara. Prandaj mendoj se nese do te jeni ne gjendje qe te ndiqni rrugen qe keni nisur dhe parimet e shtruara, sigurisht qe edhe rezultatet e frytshme nuk do te mungojne. Pra pune te mbare dhe me fat! Mahmud Ibrahimi, Zvicer Policia ate nate, pra, ne Gjilan nuk ia dha »vizen« Nolit. Dhe jo vetem atij, por edhe Shekspirit, Servantesit, Ygoit, Khajamit, Ibsenit, Bethovenit, E. A. Pose, Tolstoit, Bernard Shoit, Bodlerit, Verlenit e sa e sa »miqve« te tjere te tij, krijuesve te medhenj bote- rore, te cilet i perktheu ne gjuhen shqipe ose per te cilet shkroi Fan Noli yne. Ne Gjilan Nolit ia ndaluan »hyrjen«. Pas heqjes se gjendjes se jashteza- konshme! Ec e merru vesh me polici- ne, e čila jo vetem qe nuk flet shqip, por as ne asnjeren nga ato 14 gjuhe te cilat i fliste dhe i shkruante Noli. Noli yne. Dhe i tere botes. I te gjithe atyre qe e kuptojne gjuhen e kultures, te lirise dhe te demokracise. 5’t’i thuhet kesaj? Si t’i shpjegohet e tere kjo nje inxhinieri francez te »Pezhose«, qe perkohesisht punon ne Fabriken e Amortizatoreve ne Prish- tine dhe qe ate nate qelloi me ne? Si tjeter, pos: Noli interdit! Shqip do te thote: i ndaluar. A. V. 111 BELETRISTIKE / BELETRISTIKA ISMAIL KADARE Trdnjava Prvo poglavje Turške čete so prispele pred obzidje trdnjave 18. junija. Ves dan so se razvrščale okoli trdnjave. Večerilo se je, a še ni prišla vsa vojska. Nove enote so prihajale druga za drugo in postavljale šotore. Vojake, zastave, konje, ogrnjenei z volnenimi pokrivali, z opremo natovorjene vozove, s ščiti in bronom otovor¬ jene kamele, bobne, vse je pokrival gost prah. Brž ko je skupina častnikov posebnega oddelka za postavitev in razporeditev tabora prispela na ravan pred trdnjavo, že je odrejala taborna mesta in razporejala vojake, ki so se pod nadzorstvom poveljnika takoj lotili postavljanja in razvijanja šotorov, hiteč, da bi delo kar najhitreje opravili, saj so na pol mrtvi od utrujenosti in poti želeli čim prej pretegniti utrujene ude in si odpočiti. Ugurlu Tursun paša, vrhovni poveljnih teh čet, je sam stal pred svojim velikim rožnatim šotorom in opazoval zadnje odrede vojske, ki so prihajali in postavljali šotore na tem čudnem zemljišču, na katerega je legal mrak. Veliki tabor njegove vojske je bil poln glasov, ukazov, rezgetanja, prošenj, žvenketa podkev in hrupa. Kot da bi bil pred veliko hobotnico, ki zdaj na to, zdaj na drugo stran spušča šotorska krila, počasi, dokler ni bila trdnjava postopoma vsa obkoljena. Najbližji šotori so bili samo sto korakov daleč od obzidja, najbolj oddaljenih ni bilo moč videti. Pomočniki paše so zahtevali, naj paša svoj šotor postavi osemsto korakov od obzidja, toda on ni dovolil, da bi ga razpeli dlje kot šeststo korakov. Pred leti, ko je bil še mlajši in za nekaj činov nižji častnik, je skoraj vedno spal tik ob trdnjavi, kakih petdeset korakov od nje. Toda pozneje, po zmagovitih bojih in obleganjih trdnjav, je napredoval po činih in barvnem razlikovanju šotora. Hkrati se je spreminjala njegova oddaljenost od obzidja, pod katerim se je vojskoval. Tursun paša je nehote vzdihoval. Vsakič, ko je prvič stal pred trdnjavskim 113 obzidjem, iz oči v oči s trdnjavo, ki jo je moral zavzeti, je občutil strah in nemir pred neznanim, s katerim se je moral soočiti. Trdnjava, kipeča pred njim, je bila videti mračna. Na njej je bilo nekaj nenaravnega, nekaj tako rekoč zlo napovedujočega že v sami gradnji in načinu postavitve. Izvedenci, ki so se ukvarjali s pripravami na pohod, so mu s skicami prvič predstavili trdnjavo. V svoji hiši v Brusu jih je večkrat držal na kolenih, v večernih urah, ko so drugi spali. Skoraj na pamet je poznal vse njene sestavne dele, a zdaj, ko se je na lastne oči srečal s trdnjavo, ga je njen videz prizadel in razžalostil, mu vzbudil stran in potrtost v duši. Razmišljal je, kdo je bil arhitekt, ki je zasnoval to trdnjavo in kako je mogoče, daje na njej vse postavljeno na glavo, od same lege do zastave, kije plapolala na prvi utrdbi, vlivajoč strah z rdečo barvo in črnim dvoglavim ptičem v sredini. Odvrnil je pogled od trdnjave, se znova zazrl v tabor svoje vojske. Ker se je že mračilo, je bila množica belih šotorov podobna polju lebdečih dežnikov, ki so kot megla mirovali v zraku. Tako so bili postavljeni po vnaprej določenem načrtu, po raznih rodovih vojske. Videti je bilo kot sneg bele zastave janičarjev in njihov bakreni kotel, obešen na veliko drevo. Konjeniki kazenskih čet in odredov so vodili konje na napajališče ob rečici. Malo dlje so se kot neskončna nepregledna preproga belili šotori azapov. Za njimi so se razprostirali šotori oboroženih spremljevalcev, bliže na desni so bile druga za drugo razvrščene vojaške skupine — jurišni bataljoni, strnjene čete golosabljarjev, izmišljevalcev ali mrtvih vojakov. Za njimi so se vrstili tehniki, prelepi izbočeni šotori spahij, odredi Kurdov, Perzijcev, Tatarov, Kavkazov, Talmikov, a Onkraj njih, tam, do koder pogled vrhovnega poveljnika ni segel, so se prelivale množice prostovolj¬ cev, katerih števila ni bilo skoraj nikoli moč poznati. Polagoma se je vse umirilo in pretežni del vojske je zaspal. Slišati je bilo samo hrup, ki so ga povzročali vojaki oskrbovalnega oddelka, ko so s kamel raztovarjali skrinje z bronastim posodjem, kuhinjske kotle, neoštevilčene vreče živeža, posode z oljem in medom, tovor raznovrstne opreme, gradbenega materiala, železne ovne, razno orodje in šotore. Razbremenjene kamele so se v tem vrvežu usedale in počivale. Zdaj, ko se je že povsem znočilo, so metale spokojnim gričkom podobne sence. Ob pogledu nanje se je Tursun paša spomnil rodne Anatolije. Že med potjo je ves čas mislil na njene mirno uspavane ravnice. Se zlasti pa se jih je spominjal, ko je njegova vojska stopila na tla dežele Albancev in ko je prvič zagledal njihove zastrašujoče gore. To je bilo zarana nekega dne. Dremajoč na konju je nenadoma z vseh strani zaslišal klice »Daglar, daglar!« Odmevali so nenavadno, skoraj s preplaše¬ nim naglasom. Videl je, kako so njegovi častniki dvignili glave, pogledovali levo, desno, da bi videli, kaj se dogaja. Tudi on je dvignil glavo in opazoval. Še nikoli ni videl takšnih gora. Moreč so pritiskale nanj, da ni mogel priti k sebi. Zemlja in kamenje sta v nepopisnem viharju silovito kipela v nebo proti soncu, kot da bi bili prekršeni vsi zakoni narave. Alah je bil bržkone razburjen in jezen, ko je ustvarjal te kraje, je morda že stotič razmišljal. Mučila ga je negotovost. Ni vedel, ali so ga v tej bitki postavili za poveljnika po posredovanju prijateljev ali sovražnikov. Ko so nadaljevali pohod, je opazil, da je pogled na gore vzburil skoraj vse njegove častnike. V pogovorih so čedalje pogosteje omenjali polje, ki bi se kot kak vodnjak sredi puščave moralo pojaviti pred njimi. Vojska, ki se je počasi 114 premikala naprej, je zdaj skupaj z orožjem in opremo vlekla za sabo še težko senco gora. Paša je poklical vojaškega pisarja in kronista ter ga povprašal, kako bo v svoji kroniki opisal te gore. Možak je drhtel od vznemirjenja, stresal kopico srhljivih besed o vršacih, toda paši ni niti en opis ustrezal. Nazadnje je kronistu velel, naj še enkrat premisli in se mu javi naslednji dan. Zjutraj mu je pisar ves neprespan in z rdečimi očmi prebral nov opis. Zapisal je bil, da so te visoke gore tako odbijajoče, da nad njimi še srake ne bi hotele leteti in samo hudič bi se mogel podati nanje, toda s palico v roki, omahujoč in nemočen bi si tudi on obnosil opanke, da, niti kokoši ne bi mogle stopicati po njih, če jih prej ne bi podkovali. Tursun paši je bil všeč ta opis. Zdaj, ko je bilo pohoda konec in ko je padla noč, si je znova hotel priklicati v spomin kronistove opise, toda bil je utrujen in njegov um je potreboval mir in počitek. Za sabo je imel najdaljši in najutrudlji- vejši pohod v svoji vojaški karieri. Stara pot čudnega imena Egnatia, znana že iz rimskih časov, je bila ponekod razdejana, toda na hitro so jo popravile skupine inženircev, ki so vedno hodile takoj za izvidnico, vlekla pa se je tako, kot daje ne bo nikoli konec. Na najožjih predelih so se čete najdlje zadrževale, tako dolgo, dokler inženirci niso utrli kake pomožne steze, da bi se pohod mogel nadaljevati. Kadar je bila pot boljša, se je vojska vsa prašna lažje prebijala naprej. Zdaj, ko je bilo vse to za njimi, se je paši zdelo, da se gosti prah še vedno spušča na njegove spomine. Za njegovim hrbtom je zarezgetal eden od konjev, privezanih h kočiji, kije še vedno stala pred rožnatim šotorom, razpetim poleg njegovega. To je bila kočija, s katero so bili prepeljali stvari in štiri dekleta iz njegovega harema. Ko se je pripravljal na pot v Albanijo, je kajkrat razmišljal o tem, ali naj vzame s seboj nekaj haremskih žena ali ne. Nekateri prijatelji so mu svetovali, naj jih ne vodi na pot, češ da ženska v boju prinese samo nesrečo. Drugi pa so govorili prav nasprotno. Rekli so mu, naj kar vzame žene s sabo, če ne bi bil rad razburjen in če hoče mirno spati (če je pred bojem sploh moč mirno spati). Paše ponavadi v boj ali na pohod niso spremljale žene. Toda ta vojni pohod je vodil v na moč oddaljeno deželo. Povrh so predvidevali, da bosta obkoljevanje in boj zelo dolgotrajna. Kljub vsemu to niso bili razlogi, zaradi katerih naj bi s seboj jemal žene, saj je bilo znano, da ni boja, in naj bo še tako dolg, ki ne bi postregel tudi s sužnjami, vedeli pa so tudi, da so te sužnje privlačnejše od vsake haremske žene, še zlasti zato, ker so si jih vojaki priborili s krvjo. Toda prijatelji, ki so mu svetovali, naj vzame s seboj ženske iz harema, so mu povedali, da je v deželi, kamor odhaja, zelo težko zajeti dekleta. Pesnik, ki seje udeležil prvega vojnega pohoda, jih je opisoval bele kot jutranja rosa in žal jih tudi ujeti ni moč, kot ni mogoče ujeti sanj. Rajši se vržejo s sten v brezna in si vzamejo življenje, kot pa da bi se jim približali vojaki in jih ujeli. Prijatelji so mu to pripovedovali kajpada v intimnih pogovorih, po katerih je nazadnje sklenil, da bo od osemnajstih žena iz svojega harema povedel s sabo štiri. Izbral je najmlajše in najbolj zdrave. Ko je njegova vojska slovesno krenila na pohod, ga je pospremil veliki vezir in vprašal ga je, potem ko je opazil kočijo, katere okna so bila zastrta z zavesami, zakaj neki vozi s seboj žene, ko pa so v oni deželi prelepa dekleta. Paša, ki se je izmikal vezirjevemu hudomušnemu pogledu, se je izmotal z odgovorom, da ne želi svojim vojakom odvzeti tistega, kar si bodo sami s krvjo in mukami priborili. Med pohodom ni niti enkrat pomislil na dekleta. Utrujene in onemogle od napornega potovanja so zdaj spale v svojem rožnatem šotoru. 115 Prav počasi je začelo deževati. Od daleč je bilo najprej slišati tiho škrebljanje prvih kapljic, potem pa je sredi tabora žalostno zabobnelo. Ta ropot so povzro¬ čali bobni, ki so naznanjali, da dežuje. Tursun paša je kot izgubljen poslušal bobnanje in razmišljal, kako vojaki sedaj vlečejo zaščitna pokrivala, da bi zavarovali opremo. Ugibal je, kdo neki je bil vojščak, ki je prvič v garnizonu vpeljal poseben oddelek, sporočajoč z bobni, da je začelo deževati. S tihim korakom se je vrnil v šotor, ne da bi se ozrl na stražarje, ki so s kopji v rokah kot vkopani stali ob vhodu. Njegovi naredniki so bili razprostrli preproge in mu na njih postlali, položili okrog ležišča nizke blazine, ki so bile vse prekrite z mehkimi kožami. V kotu sta bila pripravljen bakren vrč z vodo in umivalnik. Poleg je visela črna svila, na kateri je bila izvezena sura iz korana. Paša med bitko ni maral razkošja in zato je bil njegov šotor pust in turoben kot šotor kakega samotarja ali meniha. Zamišljeno se je usedel na blazine in nekaj časa nepremično sedel. Pozneje mu je eden od pribočnikov prinesel raport komandanta tabora, ki je sporočal, da so čete prispele in da so vse razporejene, kot je bilo predvideno, da so straže postavljene povsod po pravilih in da so patrulje izvidnikov obhodile vse območje, tako da je vse v najlepšem redu. Paša je poslušal in ni nič rekel. Potem se je ozrl proti pribočniku, ki je stoje čakal. - Obvesti vse komandante čet in izvedence, naj pridejo zjutraj na sestanek, sem v moj šotor. Sedaj pa želim, da me ne vznemirjajo. Pribočnik se je priklonil in se zadenjsko umaknil iz šotora. Tursun paša se je zagledal v tanke roke z dolgimi prsti. Na enem od prstov je nosil velik prstan z rdečim rubinom. Ozrl se je po šotoru, kot izgubljen opazoval bakreni vrč z vodo in spet mu je prišla na misel njegova razhošna hiša v Brusu. Pomislil je, da je morda napočil čas, ko bi mogel mirneje preživljati dneve v svojem domu. Ne zato, ker bi bil že v letih, saj je bil še mlad in krepak, toda zadnje čase mu je bilo težko pri duši, kot da bi ga oklepali žalost in skrb. On, ki je vse življenje prebil na vojnih pohodih in v bitkah, bi bil sedaj srečen, ko bi se mu ponudila možnost, da se umakne v svojo mirno Anatolijo. Želel si je, da bi se umaknil, preden bo padel na bojnem polju. Toda vedel je, da se mu ta želja ne more uresničiti. V svoji karieri je prispel do tiste točke, ko ni mogel ustaviti koraka, temveč se je moral še vzpenjati, sicer bi se njegova pot samo še spuščala. Zavedal se je, da se ne bo nikoli več tako visoko povzpel, če bo še enkrat omahnil. Cesarstvo se je iz dneva v dan širilo. Vsepovsod sama živahnost in boj. Na stotine mladih častihlepnežev se je potegovalo za oblast. Kot tigri so se poganjali za bogastvom in slavo. Čutil je, da njegov položaj zadnje čase ni trden. Za vse to ni bilo kakega otipljivega razloga, toda zanj je bila ta majavost zelo zastrašujoča. Bila je kot kaka neznana bolezen. Človek ne ve, kakšno zdravilo naj jemlje zanjo. Večkrat je skušal doumeti neznane okolnosti, ki so se zbrale kot oblaki kovarjenja in se pripravljale, da spustijo mračen dež na njegovo življenje. Toda zaman, nič ni bilo razumljivo. Zadnje čase so ga prijatelji žalostno opazovali. Se zlasti po zadnjem darilu, ki mu ga je poslal sultan. Podaril mu je veliko orožja in vsi so vedeli, da je to slabo znamenje. Pričakovali so izgubo in poraz. Ko se je nepričakovano razvedelo, da bo vojski na tem pohodu proti Albancem poveljeval on, so vsi to razumeli tako, kot da ima še vedno vplivne prijatelje in najsi so bili njegovi nasprotniki še vplivnejši. Vsem je bilo tudi jasno, 116 da je sultan Tursun paši ponudil poslednjo priložnost, ko ga je poslal proti Skenderbegu. Sultan je večkrat tako ukrepal. V najbolj divje boje je vedno pošiljal tiste, ki so dobili zadnjo priložnost, saj je vedel, da je napad obupanca najstrašnejši napad. Tursun paša je vstal in se nekaj časa sprehajal gor in dol po debeli preprogi. Potem je znova sedel na divan in vzel iz zajetne kožne torbe šop papiijev in kartonov. Med njimi je bil tudi načrt trdnjave. Postavil si je na kolena debel karton in se zazrl vanj. Na njem je bilo narisano vse: višina obzidja utrdb in gradov, strmina in nagnjenost zemljišča z vseh štirih strani, glavna vhodna vrata, mala vrata na severnovzhodni strani, kamniti in mehkejši del ozemlja, jarek pod glavnimi vrati, strmina in nagnjenost zemljišča z zahodne strani in reka. Na treh, štirih krajih je kartograf vrisal rdeče vprašaje, nakazujoče mesta, o katerih so sumili, da so tam speljane vodovodne cevi. Eden od narednikov je pašo spomnil na večerjo. Paša mu je odvrnil, da ne bo jedel. Še nekaj časa je sukal med prsti tespih, muslimanski molek, potem pa je spet globoko vzdihnil. Dež je narahlo škropil po šotoru. Počutil se je popolnoma osamljen. Zaploskal je in na vhodu se je pojavil evnuh. - Privedi mi Edžero, je rekel paša, ne da bi ga pogledal. Evnuh se je globoko priklonil, vendar se ni odstranil. Kazalo je, da želi povedati nekaj, česar ne sme. - Kaj je? ga je vprašal paša, ko je opazil, da se evnuh ne premakne. Evnuh je zganil z ustnicami, toda ni spregovoril. - Ali je bolna? je vprašal paša. - Ne, paša, toda ti veš, da hamam še ni urejen in ona morda... Paša ga je z zamahom roke prekinil. Spustil je pogled na molek. Ta noč bo še dolga, dolga kot zimske noči. - Privedi jo, nič ne skrbi, je rekel. Evnuh se je priklonil in izginil kot senca. Kmalu zatem je vstopil z dekletom, ki jo je vodil za roko. Čeprav se je bila na hitro počesala, je bilo opaziti, da so jo prebudili iz sna. Bila je najmlajša v pašinem haremu. Nihče, niti sama ne, ni vedel, koliko je stara. Skoraj gotovo ni štela več kot šestnajst let. Tursun paša ji je namignil, naj sede poleg postelje. Nobene želje ni občutil po njej, toda kljub vsemu je ležal z njo. Dekle se je opravičevala, ker se iz razlogov, ki niso bili odvisni od nje, tega večera ni skopala. Opaziti je bilo, da jo je tako naučil evnuh. Paša ji ni nič rekel. Medtem ko je govorila, je razmišljal o tem, na koliko stvari mora pozabiti med obleganjem trdnjave, med drugim tudi na svoje prelepo kopališče iz marmornih ploščic in mozaičnih kamenčkov v daljnem Brusu. Prvič je zaznal vonj po dekletu, pomešan z zadahom po prahu, in prešinilo ga je, da se pred bojem morda ni dobro dotakniti ženske, toda misel ga je prav tako hitro minila, kot ga je obletela. Dekle je razumela in vedela je, da spi z njo brez kakršnekoli želje, toda misleč, da je razlog ta, da še ni kopališča, se je znova opravičevala. On pa ji ni odgovoril. Dvignil se je na komolce, se oprl z njimi na blazine in začel sukati molek. Vsa rdeča v lica je dekle opazovala njegov strogi in trdi obraz. Začudeno je zrla v moškega, ki mu je pripadala. Paša je povsem pozabil na dekle. Stegnil je roke do kupa kartonov in znova 117 Ismail Kadare (Foto Musa Jupolli) vzel načrt trdnjave. S svinčnikom je na njem zaznamoval dva znaka. Potem je še enega dopisal. Dekle se je naslonila na komolec in si z lepimi očmi radovedno ogledovala ta konec kartona s čudnimi znaki. Njegove sive in hladne oči so se prilepile na te znake in jih kar niso prenehale opazovati. Ona pa se je skušala previdno premakniti, da ga ne bi vznemirila, a kljub vsemu je slišala, kako je ležišče zaškripalo, ko je prestavila drhteči komolec in njena debela kita je skoraj padla čez skico. Zadržala je dih, toda on ni nič opazil. Bilje zavarovan v svoj kos kartona. Dekle je nekaj časa zrla v njegov obraz, potem v znake, ki jih je vstavljal na načrt trdnjave, nazadnje pa je zbrala ves pogum in ga vprašala: - Ali je to vojna? Odmaknil je oči od načrta. Dolgo jo je opazoval, kot da bi se čudil, ker se je znašla ob njem. Potem je spet odvrnil pogled in se zazrl v skico. Dolgo je še vpisoval znake na karton in ko je vnovič pogledal dekle, je videl, da je zaspala. Globoko je dihala in njene ustnice so bile rahlo razprte. Videti je bila zelo mlada. Dež pa je še vedno ropotal po šotoru. Alah! je vzkliknil paša, ko je opazoval dekletove trepalnice in njen beli vrat. Pomislil je, da je nocoj morda zanosila in da mu bo čez devet mesecev mogoče podarila sina. Bo ta tedaj, ko bo odrasel, sploh kdaj pomislil, da je bil spočet v bojnem šotoru, na dežju, ob mračni trdnjavi, daleč od sonca? Tako je razmišljal paša, ne da bi odvrnil pogled od dekleta. Morda bo sin postal vojak in si priboril višji čin in večjo slavo kot jaz pod obzidjem te trdnjave. Mogoče ... Tursun paša je globoko vzdihnil. Alah, le kako si nas ustvaril! si je porekel in potem skušal zaspati. Prevedel H. Berisha 118 AZEM SHKRELI K Varg i ri 'oha eshte ndalurmaje pene si maje shpate Ajri s ’po men fryme as nuk po nitet bari Do te bjere ore e sakte asgje s’do te perseritet Ora po e lind femijen e domosdoshem te vetin Mirese na vie me i bukuri Apolon me i gjori Shkil me te mbare hudhe dhembin e qumeshtit Ookthit qenit hudhja dhe men udhe te madhe Gjelat rrejne njeqindvjet eshte vonuar jotja Gjithe g’kemipare tani po e kerrokasin korbat Kuptimitna i ra tenja edhe kujteses tenja Mendimetpo i g’plajme me dhjame gakalli me fi N ga libra te erret kane zbritur ngjarje te erreta Historia shkruan gazeta te verdha merr marihuane Mirese na vie me i bukuri Apolon me gjori Koha eshte ndalurmaje pene si maje shpate Vetemevete endim i mire rri me ne edhe kete here heren tjeterjemi ca te tjere neser menate oren po e kthejme sembari dhe udhen sembari e po nisemi koha s’eshte ari koha eshte kafshe e madhe do ta zeme per briresh do ta rrotojme asgje s ’do te perseritet gdogje do ta dije udhen e vet ne tonen rri me ne rri mendim i mire sherohu nga ankthi yne nga syri i lig sherohu dhe gmallu heren tjeter jemi ca te tjere kushedi kush jemi e g jemi te paberat herezite do te qajne per te zone do te myshket paqja do te mirremi me mireqenjen e bimeve do te kemi bime fisnike metale fisnike shkenca fisnike se fisi yne g’eshte ky fisi yne mendim i mire ne shekullin njezetenje hyhet pa fis e pa kapele si ne kishe hyhet si ne nje meshe te madhe sferash makinash kompjutoresh teorishe terrorizmash njeriu eshte folklori mogem ne asnje Europe ne asnje kohe me s ’hyhet me kete folklor lufterash lirishe ligash apelesh deklaratash per njeriun mendim i mire rri me ne edhe kete here neser menate faren e hithes po e lidhim pas shkopi e po nisemi buke mos paste po e hame veteveten e po nisemi mergata s’eshte atdheu yne udhe kemi udhe 119 NASI LERA Portreti 1 Ndjenjen se po shkonte gabimisht drejt nje studioje te panjohur piktori e pati sapo doli nga shtepia, i bindur se te nesermen do ta gonte me gdo kusht portretin ne Tirane. Bile edhe gibukun, qe nuk e ndante kurre nga goja (gibuku ishte bere per banoret e qytetit po aq i njohur sa edhe vete piktori), harroi ta mbushte me duhan. Ajo pasdite dimri perthyhej mbi debore me nje nuance purpuri te lehte, por ai nuk i vuri rendesi. Ishte hera e pare qe kalonte mosperfilles karshi dritave te natyres. Po te mos ishte i bindur se neser do te ndahej nga portreti, nuk do t’ia falte kurre vetes kete pakujdesi. Kishte kohe qe po e kerkonte ate nuance te holle drite, qe dielli nuk po e kursente se perhapuri mbi hapesirat dimerore te qytetit. Piktori kaloi sheshin e vogel te qytetit dhe u fut ne rrugicen ku ndodhej studioja e tij. Sapo hapi deren e saj, gjeja e pare qe i ra ne sy qe pusi, i čili ia zhduku menjehere ndjenjen se kishte hyre gabimisht ne nje studio te huaj, te panjohur. Pusi ishte mbuluar me debore dhe ne kove kishte ngrire uji i pakte, i mbetur qe atehere kur piktori kishte ujitur per here te fundit lulet. Si nuk e paskam vene re se edhe pusi paska digka te bukur! Sa u be gati te ngjitej lart ne studio te merrte kavaletin dhe ngjyrat, iu kujtua se gjeja e pare qe do t’i binte ne sy do te ishte portreti. Ai kishte vendosur qe te nesermen te nisej per ne Tirane. Ndofta prandaj edhe ky pus, qe e kam pare aq here, me ngjan sot krejt ndryshe. Dhe e ndjeu me dhimbe se pejzazhin e debores mbi pus nuk kishte per ta bere ashtu si mund ta bente ate pasdite dimri. Veshtroi edhe nje here pusin dhe u ngjit lart ne studio duke degjuar kercitjen e shkalleve prej druri. Shtrengoi koken e gibukut, qe nuk ftohej kurre, dhe nuk po e kuptonte se g’po ndodhte me te. Ai nuk po e njihte kavaletin e lyer me nje blu te erret, nuk po i njihte peizazhet e veta qe mbushnin muret me tere stinet e vitit. Ngjyrat levizen dhe u perzien me njera-tjetren duke mbuluar studion me nje mjegull te holle. Ne ate mjegull ishte e verdha ne portokall e plepave ne vjeshte, e kaltra transparente e muzgjeve ne kembe te Moraves, qetesia e liqenit te Pogradecit, dielli i rrugicave karakteristike te Korges, bardhesia e pafundme e dimrit ne fushe dhe manat e lashte te Drenoves. Mjegulla filloi te shperndahej ngadale dhe piktori dalloi portretin qe qendronte, si perhere, prane peizazheve. Papritur ndjeu nje lodhje te thelle dhe u ul ne kanape. Ndezi ngadale gibukun, e thithi me tere mushkerite dhe hodhi syte mbi peizazhet e veta. Neser atyre do t’u mungoje digka. Sonte ato nuk dine gje. Neser ... Ai sikur e shikonte dhimbjen e vet edhe te peizazhet. Te peizazhet ishte kudo njeriu, kurse te portreti ishin pranverat, verat, vjeshtat dhe dimrat e tokes. Edhe kur kishte dhuruar ndonje peizazh, ndarja nuk i ishte dukur aq e rende sa tani me portretin. Mbi deboren e gative perballe po perthyhej drita e fundit e diellit. Ajo gjalleroi tere studion dhe u perzie me zhurmen e valeve pas shkembinjve, me feshferitjen e grurit te pjekur, me aromen e barit dhe me zhurmen e perjetshme te 120 trokashkave te mullinjve te vjeter. Gjethet e verdha te manave filluan te binin neper vjeshte. Portretit ajo drite sikur i dha shprehjen e mallit. E di, tha piktori, ty te pelqenin dimri dhe debora ne Korge dhe me siguri qe te merr malli. Ktheu koken dhe pa andej nga shikonte portreti. Dhe u drodh. Ngjyrat e asaj pasditeje hyne ne qenien e tij dhe kerkonin te shperthenin. U gua me vrull, rregulloi kavaletin, mori penelin dhe, pasi i dha pelhures ngjyren e bardhe te debores, filloi te pikturonte ate qe shikonte ai dhe portreti. Penelatat ishin te shpejta. Piktori punonte sikur kishte frike mos drita tretej e humbiste. Kishte nje shtytje te tilie sikur ai vete ishte bere njesh me natyren. Hoqi penelaten e fundit dhe u mbush me fryme. Dhe iu duk sikur ajo ishte frymemarrja e pare, pas fillimit te peizazhit. La penelin, ndezi gibukun dhe u largua disa hapa nga peizazhi. Ngjyrat e tij buronin dashurine e njeriut per qytetin e lindjes. Nuk e mbante mend sa kohe i ishte dashur te perfundonte ate peizazh, dinte vetem se peizazhi kishte perfunduar dhe ai nuk mund t’i hiqte apo t’i shtonte as edhe penelaten me te holle. Ne qetesine e rrugices degjoi si frynte era e ftohte e Malit te Thate. Ajo do ta ngrije ujin dhe strehet e shtepive kane per te žene kallama akulli. Ne studio po futej mbremja e qete e dimrit. Ne mugetiren e saj piktori shikonte peizazhin, dhe u habit kur dalloi aty, jo dashurine e tij per deboren e Korges, por dashurine e nje njeriu qe eshte larguar prej saj dhe mezi pret te kthehet. Eshte malli yt per kete qytet, per kete debore, per kete mbremje, i tha ai portretit. Une e di se ky mali te ka ndjekur kudo dhe nuk ka per te t'u ndare kurre nga syte. Kerni dhjete vjet bashke dhe neser duhet te ndahemi. Megjithese e dija se kjo do te ndodhte nje dite, nuk dua qe kjo te ndodhe nes6r. Mori aparatin fotografik dhe fiksoi ne pllaka tere studion, duke pasur ne qender portretin. Ai nuk mund ta kopjonte dot portretin. Ai nuk kishte kopjuar deri atehere asnje nga punimet e veta. Dhe nuk donte qe kjo te ndodhte me portretin. Ishte nga portretet e rralla qe kishte punuar, ne mos portreti i rralle i disa viteve. Ai ishte peizazhist dhe hidhte ne peihure lidhjen e njeriut me token. Arti i tij digka u kishte dhene njerezve. Ai e kishte ndier kete kur punonte diku, rreze maleve, prane lumit, mullinjve, manave, rrugeve. Piktori e kishte pare kete ne veshtrimin e banoreve te qytetit kur ai, hipur ne bigiklete, me kutine ne sup dhe kavaletin, nisej per te pikturuar dhe kur kthehej tere pluhur apo i iagur nga shiu, i zbardhur nga debora apo bryma. Hoqi me kujdes portretin dhe, si i hodhi nje sy studios, doli. Dhe ne gast e pushtoi gezimi i takimit me shokun e vet. Ishte nje gezim i gilter, ku malli gershetohej me kujtimet e viteve. Kerni tere ate kohe pa u pare. Ti ke shume gjera per te me treguar. Ne rruge ishte qetesi. Ai ishte nje qytet i qete. Era kishte filluar t’i jepte ujit format e papritura te akullit. Piktori kaloi sheshin me jaken e palltos ngritur. Askujt nuk mund t’i shkonte ndermend se g’kishte te vegante ai kthim i piktorit nga studioja ne shtepi. Secilit ai kthim do t’i dukej i zakonshem. 2 Ndofta ate dite, per shkak te mjegulles, nata do te ishte me e gjate. Qyteti do te zgjohej pas nje ore. Debora kerciste me zhurmen e saj te zakonshme n6n hapat e piktorit. Ajo e kishte bere ate vit me te ashper dhe me te veshtire. Piktori e ndiente kete dhe perpiqej qe edhe peizazhet te kishin digka nga ngjyra e atij viti. Po nuk kishte arritur ta kapte. Ajo duhej te ishte nje ngjyre dramatike dhe jo 121 e qete, si kishte qene deri atehere ne peizazhet e tij. Asgje nuk ka lindur pa drame, tha piktori. Periudha e akullit, tretur thelle epokave, leshonte ende frymen, si t'u kujtonte krijesave se mund te kthehej perseri duke e mbuluar rruzullin me cipen e ftohte, pa ngjyre dhe te vdekur te saj. Deri atehere piktori kishte hedhur ne pelhure dashurine lirike te njeriut me token e tij. Tani duhej te kerkonte lidhjen e njeriut me diellin. Dhe peneli i tij nuk mund te ishte me i qete. Peizazhi duhej te kishte digka nga triumfi dhe tragjedia, nga vdekja dhe lindja. Dhe ai tha se ndofta kete here ndjenja e pakendshme e mosperputhjes se deshires me mundesine e pasqyrimit do te ishte me e mprehte dhe me therese. Duhej te harronte shume vite per te dhene dramacitetin dhe tensionin e vitit dyzet e tete. Dielli duhej te kishte ate ngjyre qe perftohej nga perplasja e tij me terrin, me mjegullat, ate ngjyre qe perftohej nga pergjakja e tij. Pergjakja e peizazheve, tha piktori dhe u drodh. Me dhimbje duhej te ishte gare akulli per te mbire e gjelbra, me dhimbje duhej te behej nderrimi i gjetheve te verdha per te perballuar dimrin, me dhimbje shtriheshin nen toke rrenjet dhe ngjyrat e stineve. Mbi rrapet e medha te varrezave te qytetit rane njollat e para te diellit. Deget e zhveshura shperndaheshin te grregullta ne etjen e tyre per drite. Druret ishin teper te lashte. Piktorit nuk i kishin pelqyer kurre ato rrape, me pikellimin e tyre shekullor. Ne qofte se duhet kerkuar drama e ngjyrave, ajo nuk duhej gjetur tek e hirta dimerore e rrapeve, prane varrezave. Dielli, tha piktori. Dielli dhe lufta e tij me te hirten e ftohte te akullit. Kerkimi i tij ne dimer kishte digka nga dramaciteti i vitit dyzet e tete. Paskam dale heret, tha ai, kur pa sheshin bosh te agjencise dhe hyri ne kafenene ne cep te sheshit. Tryezat ruanin ende rremujen e nates. - Urdheroni, profesor, urdheroni! — degjoi zerin e te zotit te kafenese, i čili i afroi shpejt e shpejt nje karrige. Piktori mori nje karrige tjeter dhe vendosi aty portretin. - Nje kafe me pak, - tha ai dhe nxori gibukun. - Si nuk e hoqe nje here nga goja ate te shkrete gibuk, mor profesor! T’i beri mushkerite pleh! — tha me nje qortim te embel kafexhiu. Piktori mblodhi supet e dobeta dhe i buzeqeshi si i žene ne faj. Keshtu buzeqeshte gjithmone kur i thoshin qe te linte duhanin. Dhe kete ia thoshin shume njerez, te njohur dhe te panjohur. Ai nuk merzitej. Kafexhiun e njihte vetem nga fytyra, sepse qyteti ishte i vogel dhe diku do te te perplaste me tere banoret e tij. Kafexhiu ia serviri kafen ne nje tabaka te bukur porcelani me nje bordure si gardh shtepie anash. Ne mes te porcelanit ishte vizatuar nje kasolle me gati te pjerret, rreze nje perroi te ngrire dhe te mbuluar nga nje debore ireale. Ftohtesia e porcelanit ndihej edhe ne tere vizatimin. Kur mori kafen, piktorin e nervozoi ai vizatim, te cilin dukej sikur po ia servirnin. Vetem mbi sperfaqe te vdekura dhe te lemuara nuk mund te kete drame. Ne nje siperfaqe te tille dramat vetem lemohen. Mos servirni me kete tabaka, gati sa nuk i tha kafexhiut. - Per ku keshtu qe pa gdhire, profesor? - Per ne Tirane. - Paske rruge te gjate! Ndonje hali? - Jo, - tha piktori. Xhamat u veshen me avull. Mjegulla jashte ishte ende e dendur. Edhe pasi te linde dielli ajo ka per te mbetur varur mbi majat e shtepive dhe te drureve. - Do te rrish gjate ne Tirane, profesor? - tha kafexhiu, i čili nuk e duronte 122 dot heshtjen. Zakonisht kafeneja e tij ishte e zhurmshme. - Po mbarova pune sonte, do te kthehem neser, - tha piktori. - Mire do te besh te kthehesh. Ku ka si shtepia jote! - Te niset tani shpejt ndonje makine per ne Tirane? - Mos u bej merak per makine. Ta rregulloj une. - Falemnderit, — tha piktori. Te sheshi ndaloi nje makine. Piktori beri te §ohej. - Mos luaj nga vendi. Do te vije vete shoferi ketu, - tha kafexhiu. Shoferi ishte nje burre i shkurter dhe i shendoshe. - Beje ate timen, - tha ai sapo hyri ne kafene. - Si urdheron, usta, - i tha tere qejf kafexhiu. - Jaa, ulu aty me profesorin. Piktori e pershendeti lehte me koke shoferin, i čili i zgjati doren. - Per ku keshtu? - Per ne Tirane, - u pergjigj ne vend te piktorit kafexhiu — Do ta marresh patjeter. Shoferi tundi koken dhe mblodhi buzet. - Ej, bela, ky flet sikur e ka makinen e tij. - Do te keni nje vend per ne Tirane, - tha i druajtur piktori. - Posi, — tha shoferi. - Sa te pi kafen dhe do te nisemi. - Te paguaj, - tha piktori. - Kush hyn i pari ne kafenene time nuk ia marr leket, - tha kafexhiu. Piktori vuri re se shoferi buzeqeshi. - Ngrihemi bashke, - tha shoferi. - Keni ndonje hali, profesor, qe niseni ne kete mot te keq? - Jo, - tha piktori. Shoferi e veshtroi i habitur. Po te mos e detyronte zanati i tij, ai nuk do te nisej neper nje mot te tille. Kushedi ku dimri hidhte debore dhe e ngrinte ujin. Po shoferi nuk e pyeti me. Kur dolen jashte, mjegulla kishte filluar te gahej. Vende-vende ajo dukej si nje njolle e hirte. Edhe dielli dukej si nje njolle e verdhe qe levizte ne drejtim te kundert me mjegullen. 3 Ne Tirane piktori mberriti vone. Nga rruget e lagura e kuptoi se aty sapo kishte pushuar shiu. Ajri ishte i renduar me lageshti. Piktori ngriti jaken e palltos dhe veshtroi si te gjente se nga frynte era, e čila shkundte pikat e mbetura neper halat e bredhave dhe te pishave. Ai e dinte se ne Tirane pranvera ndihej me shpejt se ne qytetin e tij malor. Qe ne mengjes, perve$ nje kafeje qe kishte pire se bashku me shoferin ne Elbasan, nuk kishte vene gje ne goje. Ai mendoi se duhej te vinte digka ne goje dhe pastaj te shkonte te dhuronte portretin.Ai mund te shkonte edhe te nesermen. Askush nuk e nguste. Po tani, qe ishte aq afer ndarjes me portretin, kishte frike se mos i nderrohej perseri mendja. Kjo i kishte ndodhur me disa nga peizazhet e veta, nuk donte t’i ndodhte edhe me portretin. Hyri ne nje qebaptore. Qebaptorja ishte tere tym dhe piktori mezi dalloi fytyrat e pakta qe ishin ne ate ore. U ul ne nje tryeze prane banakut dhe hengri shpejt. Kur doli jashte, ajri ishte bere shpues me lageshtine e vet. Rruget iu duken te trishtuara. Keshtu i ndodhte gjithmone diten e pare, kur largohej nga shtepia. Vetem diten e pare. Piktori nuk kishte qene i zymte apo i trishtuar ne peizazhet e veta. Vegse dielli ne peizazhet e tij ndri§onte kudo me te njejten force. Dielli 123 nuk kishte qene ndonjehere i turbullt, por edhe verbues nuk kishte qene. Diku, ne nje ekspozite, piktori kishte degjuar rastesisht te flitej per te me nje ton gati te dhimbshem. Ah, sikur te kishte pasur pak nerv profesori! Dhe ate vit ai e kuptoi kete gje. Nuk kishte qene tragjik apo melankolik, sikunder nuk kishte qene i bujshem. Peizazhet e tij ishin nje soditje poetike plot ngrohtesi dhe sinqeritet. Ato u kishin dhene njerezve digka nga dashuria e tij per token dhe natyren. Viti dyzet e tete kerkonte digka me shume. Ndofta ate nervin qe tha me dhimbje vizitori i panjohur ne sallen e ekspozites. Piktori nuk e dinte ne do t’ia arrinte kesaj apo jo. Dinte se e kishte teper te veshtire, me te veshtire edhe se kur filloi te vizatonte. Megjithate ai do te perpiqej. Shetitorja ndrigohej nga nje drite e zbehte. Pishat e buta dukeshin ate mbremje sikur i kishte mbuluar trishtimi per malet nga kishin zbritur stergjyshe- rit e tyre. Piktori u mblodh ne pallton e madhe dhe kontrolloi portretin. Ai pa nga larg nje polic dhe e pyeti se nga duhej te shkonte. E falenderoi dhe ndjeu se po e pushtonin emocionet. Ai nuk kishte per ta harruar kurre ate nate. Ajo nuk ishte nje nate e zakonshme. Te pakten per piktorin s’kishte si te ishte nje nate e zakonshme. Ai qendroi buze lumit me shume per t’u qetesuar sesa per te soditur reflektimin e henes mbi uje, si do te bente nje nate tjeter. Iu kujtuan studioja dhe vendi bosh qe kishte lene aty portreti. Dhe perseri tha se e kishte zakon te keq qe nuk i kopjonte punimet e veta. Dhe ne gast kundershtoi veten. Kopjet zbehin origjinalin. Dhe nxitoi per te debuar gdo mendim qe mund t’i lindte ne ato gaste. Kur pa nga larg bllokun e ndertesave, ndjeu ne dhurimin e portretit digka qe dilte pertej kufijve te se zakonshmes. As vete nuk e dinte perse mendonte keshtu. Ndofta ngaqe kishin vite pa u pare dhe midis viteve kishin ndodhur aq shume ngjarje. Ndofta ngaqe ato nuk ishin vite te rendomta. Piktori filloi te ecte ngadale. Tani nuk mendonte me per ndarjen, por per takimin. Ne fillim te dy do ta kishin te veshtire. Do te qendronin prane njeri-tjetrit, ndersa kujtimet do t’i jepnin takimit heshtjen e pare, aq te druajtur dhe aq te natyrshme. Qe kur nuk jemi pare, profesor? Piktorin do ta hutonte kjo pyetje. Ndofta qe atehere kur fjetem ne Pogradec, sepse une nuk po mbaroja dot peizazhin e Shen Naumit. Te kujtohet? Muzgu ishte i bukur dhe valet e liqenit vinin deri te kembet tona. Une punoja kurse ti, si zakonisht, ishe zhytur ne mendime. Ngaqe gjithmone te kam pare te menduar, edhe gjate kesaj kohe qe kemi qene larg nuk mund te te perfytyroja ndryshe. Kur mbarova peizazhin, ishte errur. Te kujtohet, ishte aq qete! Vetem nositat prishnin heshtjen qe kishte rene. Qyteti po behej gati te flinte. Nuk kthehemi dot sonte ne Korge, te thashe. S’ka gje, me the. Sonte nata qenka kaq e bukur dhe mua me pelqen te qendrojme ketu! Dhe ne nuk largoheshim dot nga bregu i liqenit. Vetem kur nga Mali i Thate filloi te frynte ere e ftohte, u guam per te shkuar ne hotel. Ti ecje i menduar. (jTmendime ishin ato te asaj nate? ... Piktori ndaloi. Po i pelqente te rikujtonte. Kishte nevoje per ate takim dhe per ato kujtime. Ndofta edhe sonte ne nuk do te ndahemi heret. Kemi kaq kohe pa u pare. Dhe kaq gjera kemi per t’i thene njeri-tjetrit. Te kam kujtuar gjithmone. Jo se ne studio kisha portretin tend, por sepse ne peizazhet e mia kisha shprehur dgka edhe nga dashuria jote per token. Te kam pritur, megjithese e dija se nuk mud te vije. Rrija ne studio dhe degjoja hapat e njerezve. Dhe sepse doja qe midis hapave te tyre te dalloja hapat e tu. Po ti ishe ne lufte dhe 124 perfytyrimi im nuk te ndiqte dot. Dhe perseri isha i sigurt se do te kerciste dera e rruges, pastaj shkallet e drunjta dhe ti do te futeshe ne studio, si gjithmone, me buzeqeshjen qe te ishte bere njesh me mendimet. Une nuk do te flisja. Ti do te qendroje para ndonje peizazhi. Gjate. Pastaj do te ktheheshe nga une. - Sa te bukur e ka natyren vendi yne! - do te me thoshe. Po ti nuk mund te vije. Ishe larg. Ne lufte. E ke pasur veshtire, me veshtire sesa mund ta mendoj une. - Ku shkoni? - e ndali nje roje. Piktori ndaloi dhe u shkeput me zor nga biseda e perfytyruar. - Dua te takoj... — tha ai dhe heshti sepse e nderpreu dikush qe pyeti nga erresira. - £’eshte ai? - Nje qytetar, - iu pergjigj roja. Njeriu qe pyeti doli menjehere nga erresira nen driten e veshur nga mjegulla e nates. - £’kerkoni? - pyeti ai. - Dua t’i dhuroj kete, - tha piktori i hutuar duke treguar portretin e mbeshtjelle me leter. - Kujt? Piktori u hutua perseri. U mat te thoshte shokut Enver Hoxha por, kur mendoi se ish-nxenesi dhe kolegu i vet nuk do ta pranonte nje sjellje te tille, tha thjesht; - Enver Hoxhes! - £’eshte ajo? - Portreti i tij. Ia kam punuar para dhjete vjetesh, kur ishim te dy profesore ne Liceun e Korges. - Ejani me mua te mbushni fletekerkesen, — tha oficeri i rojes dhe e futi ne nje dhome te thjeshte, me nje drite te madhe ne tavan. Piktori vendosi me kujdes portretin mbi tryeze, mori penen dhe mbushi fletekerkesen. - E keni njohur nga afer komandantin, thate? - e pyeti oficeri i rojes. - Po. Ne fillim e kisha nxenes, me vone u beme kolege. - Po tani 5’pune beni? - Piktor. - Ma lini mua t’ia dorezoj. - Kerni kohe pa u pare dhe une kam deshire t’ia dorezoj vete, ashtu si i kisha premtuar. - Sonte nuk mund ta takoni dot. - Po sikur? ... Oficeri i rojes mori qendrim gatitu. Ne dhome kishte hyre dikush. Piktori i degjoi vetem feshferimen e mushamase. Ktheu koken dhe pa nje njeri qe po e veshtronte me vemendje. Piktori iu drejtua perseri oficerit te rojes: - Po sikur t’i thoshit ne telefon se ka ardhur Vangjush Mioja? - Ke kerkon te takoje ky? — pyeti rende njeriu qe sapo kishte hyre. - Komandantin, — u pergjigj oficeri i rojes. - Perše doni ta takoni me kaq ngut? - pyeti njeriu me mushama. - Dua t’i dhuroj portretin e tij. Ia kam punuar para dhjete vjetesh, kur ishim kolege ne Liceun e Kor§es. 125 — Pa ta shohim pak, - tha gati me inat njeriu me ushama dhe ia mori nga dora portretin. — Ju lutem, me kujdes, — tha piktori. Njeriu me mushama e veshtroi ne menyre te tille sikur donte t’i thoshte se nuk pranonte asnje fjale apo keshille. Piktori ndjeu se njeriut me mushaama di?ka nuk po i pelqente. Nga menyra se si e shikonte portretin, kuptohej se ai nuk merrte ere nga piktura. Ne kapjen e kornizes nga ana e tij kishte diska te eger. Ato duar e tronditen piktorin. - Kur keni ardhur nga Korsa? - pyeti njeriu me mushama. - Para nje ore, - u pergjigj piktori. - Dhe erdhet drejt e ketu!? - Po. - Dhe nuk duruat dot deri neser, sa te gdhihej! Nejse, po perse ia sollet ne kete kohe dhe jo me pare ose me vone? - I kisha premtuar se do t’ia dhuroja kur te kishte ndonje gezim. - E sfare gezimi ka tani shoku Enver qe ia sollet? - nuk e permbajti dot inatin njeriu me mushama. - Nuk e di, por dua qe ai te kete gjithmone gezim, — tha me sinqeritet piktori. - A e mbushi fletekerkesen? - iu drejtua njeriu me mushama oficerit te rojes. - Si urdheroni! - Sa here ju kam thene qe te mos i mbani gjate njerezit ketu? - Si urdheroni! Syte e njeriut me mushama piktorit iu duken sikur sapo kishin dale nga nje nate e gjate dhe e tmerrshme. - Ju, lutem, ma jepni portretin! - tha ai. - Na,— tha njeriu me mushama te zeze. Piktori mori portretin dhe filloi ta mbeshtillte me kujdes. - Si e keni emrin? - tha njeriu me mushama. Piktori mbeti i habitur. Me shume se po e pyesnin, po e kercenonin. - Vangjush Mio, — tha. - Vangjush Mio! - Njeriu me mushama sikur nuk e shqiptoi emrin e pikto¬ rit, por sikur e pertypi. - Edhe nje here po jua perserit, mos i mbani njerezit gjate! - iu drejtua oficerit te rojes. - Jane te ngeshem dhe mendojne se edhe te tjeret mezi po i presin t’i shohin! - Si urdheroni! — tha oficeri i rojes. - Tere fletekerkesat e sotme m’i dergo pas pak ne zyre, - tha njeriu me mushama dhe u largua. Ne dhomen e vogel mbeti feshferima e ftohte e musha- mase se tij. - Kur te vij te marr pergjigje? - tha piktori. - Neser ne oren njembedhjete. - Falemnderit, — tha piktori. - Naten e mire! - Naten e mire! Piktorit iu duk sikur degjoi zhurmen e nje mushamaje sapo u largua nga dhoma e oficerit te rojes. Ktheu koken nga erdhi zhurma e saj. Rruga ishte e shkrete. Megjithate piktorit iu duk sikur feshferima e mushamase ishte arnuar me erresiren e nates. 126 4 Piktori mezi gjeti nje dhome teke ne nje hotel te vjeter ne periferi te Tiranes. Dukej sikur ai hotel ishte ndertuar enkas per njerez qe duan te jene vetem per vetem me mendimet e tyre. Dhoma ishte e ftohte, e zhveshur, si nje čope dimer, e plasaritur, si te kishte regjistruar vuajtjet e viteve, dhe me nje shtrat te vjeter ku naten degjohej si e brenin krimbat. Ajo ishte e vetmja dhome teke ne ate hotel, dhe jepej e fundit, njeriut qe trokiste ne vere pas mesit te nates, ndersa ne dimer afer mesnates. Kjo ishte pika e pare e rregullores se pashkruar qe sportelistet ia thoshin njeri- tjetrit kur i transferonin neper hotele te tjera me te mira. Sonte sportelisti e prishi kete rregull sapo pa fytyren e tronditur te piktorit. S’ma merr mendja qe te vije dikush tjeter me i tronditur se ky njeri, tha sportelist me vete dhe i dha menjehere gelesin e dhomes teke. Piktori u ngjit ngadale ne dhome, vuri portretin mbi karrigen e vetrne qe kishte dhe degjoi si ulerinte era neper druret qe duhej te ishin diku prane dritares. Druret ishin ende te zhveshur. Edhe ai pati ndjesine e dhimbjes se tyre ne pritje te ngrohjes se motit. Gjume nuk kishte. Mbushi gibukun me duhan, e ngjeshi fort dhe e ndezi. Tymi i duhanit sikur i futi ne trurin e tij te hutuar nje mjegull te bardhe dhe glodhese. U ul buze krevatit dhe sepse i erdhi ne mendje te gjente se kush kishte fjetur ne ate dhome para tij dhe g’hall e kishte guar ne ate hotel. Ndofta une jam piktori i pare qe fle ketu. Kushedi sa sekrete njerezore kane pare keto mure te heshtura. Atij iu duk sikur ndjeu belbezimin e sekreteve dhe te dramave qe ishin zhvilluar ne ate dekor te ngrire. Piktori pa se dhoma po mbushej me tvmin e duhanit. Edhe tym nga tere llojet e duhaneve kane thithur keto mure. Ai e dinte perse i vinin ne mendje mendime te tilla dhe nuk habitej. Ato e largonin nga mbresa e lige qe i kishte lene njeriu me mushama. Ne korridor u degjuan kercitjet e derrasave. Dikush po ecte. Njeriu kishte nje ecje te rende dhe dukej sikur nervozohej nga kercitja e derrasave. Hapat ndalonin ne menyre te rregullt. Po shikon numrat e dhomave, tha piktori. Tani duhet te ndaloje para dhomes sime. Dhe me te vertete hapat ndaluan para dhomes se tij, qendruan aty pak me gjate se para dhomave te tjera dhe pastaj u larguan. Ne korridore mbeti vetem zhurma e eres. Hoteli u mbulua perseri nga zymtia e tij dimerore. Para se te behej hotel kjo ndertese duhej te kishte qene han. Modifikimet e bera nuk ia kishin ndryshuar dot pamjen e hanit. Piktori shkundi llullen, fiku driten dhe u shtri te flinte. Tani edhe shqetesimi im po shkrihet me shqetesimet e tjera te kesaj dhome, tha piktori. Ato nuk kane per te fjetur, kurse une jam i lodhur. Dhe, kur ishte duke e žene gjumi, iu duk sikur degjoi hapa qe treteshin neper nate, nen feshferimen e nje mushamaje. Ngaqe ishte pergjumesh, piktori u besoi atyre, por, kur deboi dremitjen dhe mbajti vesh, e kuptoi se ato zhurma i kishte shkaktuar truri i tij. Dhe i iku gjumi. Gjeti ne erresire gjene qe ishte mesuar ta gjente me lehte, gibukun, e mbushi me duhan dhe e ndezi. Te kete kaluar mesnata, tha. Oren nuk donte ta shihte. Ai nuk donte ta detyronte veten te flinte me gdo kusht, sepse e dinte se kjo perpjekje do te bente efektin e kundert. Kjo ishte nga pervojat e para qe kishte fituar hoteleve, haneve, ku e zinte nata. Ai udhetonte vazhdimisht dhe levizja i ishte bere natyre. Kerkonte ngjyren e ajrit te tokes se tij. Kishte gjetur tonin blu te gelur. Ishte nje blu poetike, e ngrohte. Dhe ai do te gjente edhe tone te tjera. Kur po mendonte per tonet, e pushtoi papritur drita e asaj dite kur punoi 127 portretin. Ajo hyri ne ate dhome te ftohte hoteli ngadale, e pazhurmshme, feshferitese. Kishin kaluar dhjete vjet dhe drita nuk kishte humbur asnje nuance. Pritej te dilte dimri dhe te hynte pranvera. Piktori rrinte ne studio dhe shikonte si binte debore. Ajo perplasej lehte mbi xhamat e studios, mbi gatite e uleta dhe mbi kodren karshi. Debora sa vinte dhe behej me e dendur. Hapesira ishte e zbardhur dhe e qete. Piktori vuri duart para gjoksit dhe po priste te trokiste dera e rruges. Sepse ishte i shqetesuar. Kishte kohe qe nuk kishte punuar portrete. Ne lice koleget e tij diskutonin nese ai ishte portretit apo jo. Dhe ia kishin thene kete mendim. Piktori i kishte degjuar i qete. Shumica mendonin se ai ishte peizazhist. Dhe vertet deri atehere ai ishte perpjekur te hidhte ne pelhure portretin e stineve te tokes se tij, portretin e dashurise per vendlindjen dhe portretin e lidhjes se njeriut me vjeshten, pranveren, veren dhe dimrin e tokes se tij, te fushave, te maleve, luginave, manave, grurit, ujit dhe muzgjeve. Ky ishte nje portret i filter dhe aspak i zymte. Ndersa tani priste te trokiste dera dhe te hynte kolegu. Ndersa priste, ishte i teri nen shqetesimin e krijimit. Ishin shoke dhe kolegut i pelqente piktura. Ai vente vazhdimisht ne studio. Bisedonin dhe vone dilnin e benin nje shetitje neper rruget aq te qeta e aq poetike te Kor§es. Piktori gezohej kur degjonte trokitjen ne dere. Ai e shihte si kolegu i tij shkundte deboren ne oborr, prane pusit, si hynte ne studio dhe si ulej prane sobes dhe ngrohte duart. Piktori i buzeqeshte dhe kolegu i thoshte qe te mos shqetesohej por te vazhdonte punen. Piktori hiqte penelatat e fundit per ate dite dhe ulej edhe ai prane sobes. Jashte debora binte lehte, po lehte perplasej pas xhamave dhe po aq lehte futej ne biseden e tyre... Piktori degjoi trokitjen e njohur te dera e rruges. Erdhi, tha, dhe doli ta priste te hajati. Enver Hoxha shkundi ngadale deboren nga palltoja dhe ngjiti shkallet e drunjta duke buzeqeshur. Ne supet e tij te gjera mbeti e pashkundur nje čope debore. — Mos u vonova, profesor? - tha ai. — Jo, — tha piktori dhe i hapi rrugen per te hyre ne studio. Ata hyne brenda dhe per here te pare di(;ka i pengonte te silleshin lirshem, si zakonisht. Piktori e shihte Enver Hoxhen si ta shihte per here te pare ate dite dhe u turbulla. Enver Hoxha kapi turbullimin e piktorit, vuri perseri buzen ne gaz dhe, si u kthye nga xhamlleku i madh i studios, tha: — Sa debore e bukur, profesor! Piktori u shkund nga topitja e suditshme qe e kishte pushtuar. — Po, — tha ai, — Korga ka dimer te bukur. Enver Hoxha veshtronte i menduar deboren qe binte dhe piktorit iu duk sikur kapi ate qe ai donte per te bere portrtin, dashurine e njeriut per deboren, per token qe zbardhej sikur thinjej e thinjej. Por piktori kapi ne syte e Enver Hoxhes nje drite qe rritej e rritej, duke kapercyer kufijte e asaj dite, te asaj debore, te atij dimri. Ai nuk e dinte se deri ku shkonte ky veshtrim, ve^se e ndiente se kishte di§ka qe u perkiste diteve qe do te vinin. Veshtrimi gante perden e debores dhe... Enver Hoxha kishte ngritur jaken e palltos dhe debora e mbetur ende e pashkrire ne supet e tij e ngacmoi menjehere piktorin. Ai mori kavaletin, shtrengoi penelin dhe hoqi vijen e pare. Enver Hoxha u kthye nga xhamlleku ku i kishte mberthyer syte dhe u mat te ulte jaken e palltos. — Mos, — tha i trembur piktori, — mos e ul! Ajo jake e ngritur dhe ajo debore mbi supet e kolegut te tij ishin per te me 128 shume sesa mund te jete nje jake e ngritur palltoje e nje profesori liceu dhe ajo debore ishte pertej nje debore te zakonshme dimri. Te jaka e ngritur aq natyrshem e palltos piktori shihte perballimin e qete te dimrave. Ajo kishte levizje dhe piktori e kishte ndier kete levizje kur pikturonte hapesirat dimerore te fushave. Ne nje nga peizazhet e veta sfondin e maleve e kishte pikturuar si nje jake te ngritur. Piktori ia nguli syte debores mbi supet e Enver Hoxhes dhe i ngjau tarnam si debora e maleve kur ne fushe kane gelur bajamet dhe mollet. Dhe menjehere mendoi t’i jepte portretit digka nga qetesia e perballimit te dimrit nga shpatullat e maleve, te cilat, pasi thyenin ererat e ftohta te thellesive te kontinentit, shkrinin te fundit deboren e tyre. Ai e kishte pare kete debore te pershkenditur nga dielli dhe ishte perpjekur ta fuste ne peizazhet e veta. Dhe mendoi se, sikur te arrinte ta jepte kete gje me anen e portretit, do te provonte ate prehje qe mund te ta jape vetem krijimi. Jashte debora kishte humbur digka nga renia e saj e ngadalshme e ishte bere me e shqetesuar. Era e perplaste pas xhamllekut te studios. Piktori perfytyroi malet qe ngarkoheshin dhe ngarkoheshin me debore, si karvane te rende dhe njekohesisht te qete ne qendrueshmerine e tyre. Era vertitej rrugeve te qytetit sikur kerkonte ate qe kishte humbur nga perplasja me malet. Per here te pare piktorit iu duk sikur kapi te zhurma e eres digka te afert me deshperimin. Enver Hoxha veshtronte i menduar gatite e shtepive. Piktori nuk e dinte se gfare mendonte ne ato gaste kolegu i tij. Ai vetem e ndiente se mendimet e kapercenin kufirin e asaj pasditeje dimri. Dhe debora mbi supet e tij sikur nuk ishte si debora e asaj pasditeje. Ajo nuk ishte nje debore e zakonshme, megjithese ishte formuar nga te njejtat kristale qe formonin deboren. Dhe ajo nuk po shkreinte aq shpejt sa do te shkrinte debora e asaj pasditeje, po do te mbetej aty, mbi shpatulla, si debora e maleve ne kohen kur ne fushe kane §elur bajamet dhe mollet, bari dhe lulet. Veshtrimi i Enver Hoxhes ishte i qete dhe depertues. Portreti merrte forme. Piktori u largua disa hapa prej tij. Dhe u habit. Kishte nxjerre nje portret te qete. Ai nuk donte te bente nje portret te qete. Dhe iu duk sikur po shikonte punimin e dikujt tjeter. Diku e kam pare kete qetesi, mendoi. Ku e kam pare? Dhe mbylli syte. £ibuku ishte fikur dhe ai e kishte harruar. Dhe iu shfaqen papritur vargjet e maleve, kur si jaka te ngritura prisnin te qeta ererat e ftohta te kontinentit. Piktori perfytyroi vershimin e eres se ftohte ne vrullin e saj te pare per te asgjesuar gjithgka, sikur te mos i dilte perpara levizja e maleve si levizja e qete dhe e thjeshte e ngritjes se jakes. Piktori la penelin dhe u ul i lodhur ne kanape. S’kishte me force. Kishte punuar me nje fryme. Dhe portretit nuk kishte g’t’i shtonte me. Zhurma e shkrepeses e shkeputi Enver Hoxhen nga mendimet. Ai u kthye nga piktori dhe, si vuri buzen ne gaz, i tha: - Me falni, profesor! - Per se? — tha piktori. Enver Hoxha nuk e kishte vene re ende se piktori e kishte mbaruar portretin e tij. - E kam te veshtire te pozoj, - tha ai. - Edhe une nuk i kam qejf njerezit qe pozojne, - tha piktori. Asnjehere toka, te cilen ai e kishte perjetesuar ne peizazhet e veta, nuk i ishte dukur sikur pozonte. - E mbarova portretin, - tha piktori. Enver Hoxha hodhi syte nga kavaleti dhe u habit kur pa se portreti ishte 129 mbaruar. Sa te gjata paskan qene mendimet e kesaj pasditeje, tha ai dhe u perpoq t’i silite edhe nje here nder mend. Nuk mundi. Ato duhej te ishin te shumta. Mbi rruge binte debore. Ndofta po mendoja per keto rruge qe po mbulohen nga debora. Ndofta po mendoja per kete qytet qe me eshte bere aq i dashur sa edhe Gjirokastra ime. Atje jane aneja, xhaxhai... Ndersa Enver Hoxha rrinte i zhytur ne mendime para portretit, piktorit i shkuan syte te supet e tij. Debora kishte kohe qe kishte shkrire, por sepse atij iu duk sikur ajo ishte ende aty, e pazakonte, digka midis debores qe vazhdonte te binte jashte dhe atyre qe do te binin dimrave qe do te vinin. 5 Njeriu me mushama hyri ne zyren e tij dhe nuk e ndjeu ngrohtesine e saj. Hapi porin dhe pa se ai ishte plot me dru qe digjeshin ngadale. E megjithate ndjesia e te ftohtit nuk iu nda. Ajo sikur ishte futur ne §do qelize te zyres se madhe. Nga fryn keshtu? Zyra ishte krejtesisht e zhveshur. Ai nuk po e hiqte mushamane. Diku e kishte provuar kete te ftohte te thate. Ku e kam pare kete fushe te bardhe, te heshtur, te akullt, ku? Syte i shkuan padashur te telefoni. Pauza, tha. Ajo ftohtesi leshohej nga pauza midis thirrjes dhe pergjigjes, midis urdhrit dhe zbatimit te tij. Ai e kishte provuar kur, me urdher te ministrit te tij, Ko§i Xoxes, i kishte rene telefonit dhe kishte urdheruar arrestimin e nje kuadri partie. Po ju preš ne telefon, kishte thene. Dhe priti. Pauza midis thirrjes dhe pergjigjes, midis urdhrit dhe zbatimit kishte qene e gjate si nje mengjes i akullt, i pazhurmshem, i vdekur. Ai priste dhe nuk ngrohej dot. Ne zyren e tij ishte futur dimri polar. Kur ra telefoni dhe i thane se urdhri i tij ishte zbatuar, ndjeu se akulli i pauzes po shkrihej. Ra zilja e telefonit. Nuk e ngriti. Pauzat midis thirrjeve iu duken te frikshme, rreqethese. Kush te jete? Telefoni po nervozohej. Une e di qe ti je prane meje! Me ne fund e ngriti telefonin. Ishte ministri i tij. Si urdheroni, shoku minister! Ishte ministri i tij. Si urdheroni, shoku minister! Urdhri u zbatua, shoku minister! Ministri ishte i kenaqur. Ministri i besonte! Njeriu me mushama nuk po ngrohej ende. Iu afrua telefonit. Vangjush Mio, tha me ze. Ti, qe mendon se je aq i menzur, sa parandien gezimin e te tjereve, po se kjo mund te jete nata jote e fundit, a e parandien dot? A e di, o pikturist, se jeta jote vlen se e vertitura nje here e kesaj leve? Ajo te gjen kudo qe te jesh futur. Ajo eshte si nata. Por, edhe te donte, digka e pengonte ta levizte leven e zeze te nates. Hodhi syte nga dritaret e zyres se Kogi Xoxes. Ato ishin te erreta. Dritaret ngjanin me dy sy te ftohte. Kush i ka syte keshtu? Nuk i kujtohej. Por ai diku e kishte pare ate ngjyre te ftohte. Pauza, tha papritur. Mos valle ajo po hedh frymen e saj mbi ministrin tim? Kjo nuk mund te ndodhte kurre! Veshtroi perseri dritaret e zyres se ministrit te tij me shprese se do te kishin drite. Mbi xhamat e tyre heshtja e erret ishte bere edhe me e dendur. Ministri kishte pasur nje ngazellim te perzier me njefare ankthi kur kishte shkuar per ne mbledhje Ajo kishte te bente ndofta me propozimin per bashkimin me Jugosllavine. Njeriu me mushama nuk ishte i sigurt. Kete e kishte degjuar shkarazi ne zyren e ministrit te tij. Perše po e zgjat kaq shume? Ai u trondit. I ishte drejtuar ministrit te tij dhe po i jepte urdher?! Me mendje, po megjithate ai veshtroi zyren, se mos kushedi ndodhej edhe dikush tjeter dhe ia lexonte mendimet. Zyra e ftohte. Mbledhjet duhet te behen sa me te shkurtra! Ashtu si 130 ishin bere edhe pauzat midis urdhrit dhe zbatimit. Njeriu me mushama te zeze u drodh. Ne dere dikush trokiste tere druajtje. Ai nuk tha menjehere hyr. Priti. Trokiten. Priti. Trokiten... Trokiten. Ata nuk hyjne dot pa lejen time! Ata e dine se jam akoma i fuqishem. Akoma?! Ata mund te hyjne ne zyren time vetem me urdhrin tim! Ndersa vete kishte hyre pa trokitur. Tani trokitjet ne dere e lehtesonin. Ai mund te rrinte tere naten duke degjuar si trokitnin ne deren e tij dhe nuk e hapnin pa urdher te tij. Te trokiturat u bene me te forta dhe ai u trondit. Sikur ... Ne $ast perfytyroi sikur dera u hap dhe... - Hyrrreee! - thirri i trembur per te larguar qdo perfytyrim. Hyri oficeri i rojes me fletekerkesat e asaj dite. - Perše nuk hyni sapo ju thone? - Sa me thate, hyra! - I solle? - Po. - Edhe sot si dje? - Ato shtohen perdite. - Mire, mire, shkoni! Ai veshtronte fletekerkesat dhe nuk i behej te shkonte dhe t’i lexonte pa u ndezur drita ne zyren e ministrit. Po ne te dukej sikur ishte futur nata. Ministri im duhet ta detyroje... Ai kishte filluar, i shtyre nga nje frike e brendshme te mos i dilte perpara Enver Hoxhes. Aq me shume sonte, kur dritaret e ministrit te tij nxinin ogurzeza. Hoqi mushamane, e hodhi mbi shpinnen e nje kolltuku dhe u ul ne tryeze. Fletekerkesat qendronin mbi te. Sikur te ishin te bardha, boshe. Te pagoja. Te ftohta si net dimri. Por ai e dinte se ato nuk ishin boshe. Ato kishin ne bardhesine e tyre shkrimet e njerezve te ndryshem. Ndryshonin vetem nga shkrimi. Deshira ishte e perbashket. Duam te takojme Komandantin. Dhe njeriu me mushama e kuptoi se per te gjithe njerezit qe kishin dale nga lufta Enver Hoxha do te mbetej perhere Komandanti. Ministri im, tha ai, sa i veshtire qenka krijimi i dimrit te heshtjes rreth . ..! Dimri i izolimit. Jam nga £ermenika. Kam kohe pa e pare dhe me ka marre malli... E di qe ka pune dhe nuk do ta ngas. Dua vetem ta shoh nga larg. Kur te kete kohe, ai do te vije vete ne Skrapar. I thoni se, nga dardha qe pelqente aq shume, i kam ruajtur disa kokrra... Poshte emrit, te cilin ia kishte shkruar dikush tjeter, gishti. Gishti i kembezes, tha i trembur njeriu me mushama. Per nje pune teper sekrete. Fletekerkesa te tilla, qe nuk jepnin sqarime, e trembnin. Ai u perpoq te gjente se gfare sekreti mund te dinte ai qe donte te takonte Enver Hoxhen. Ndonjerin prej tyre e kishte takuar edhe vete, por atij nuk i kishin thene gje. Vetem Komandantit. Atehere prit. Do te preš. Komandanti nuk ka nge te merret me ty. Ka. E di qe ka. Ju vetem i thoni se ... Njeriu me mushama shenoi ne nje flete te vegante emrin e atij qe kishte nje pune teper sekrete. Sa here qe shkruante emrat ne nje leter te vegante perpiqej qe shkrimin ta bente dridhes. Kjo sikur i jepte nje kenaqesi te lehte. Por ate nate shkrimi nuk donte t’i bindej. Ai nuk po i dilte dridhes. E prishi emrin dhe e rishkroi. Perseri shkrimi i tij nuk e kenaqi. Nuk doli ashtu si donte. Dhe e la ashtu. Ngriti syte nga tryeza dhe i hodhi nga dritaret e zyres se ministrit. Nate. Profesioni: Inxhinier. Qellimi i takimit: Per sabotimet nga ana e specialistove jugosllave ne... Njeriu me 131 mushama e hodhi emrin e inxhinierit ne listen e vegan te, por nuk pa nese doli dridhes shkrimi apo jo. Ministri im nuk i ka qejf mbledhjet e gjata. Po te ishte per te, mbledhja duhej te kishte mbaruar prej kohesh. Dua t’i dhuroj portretin e tij. I kisha premtuar Pia dhuroja kur te kishte gezim. Vangjush Mio. Piktor. S’ke faj ti, kur nuk te mbajta te me beje per tere naten portretin tim. Te madh. Sa faqja e murit. Qe, edhe kur te mos isha ketu, te ishte portreti im. Po syte? Po syte si do te m’i nxirrje? Do te me nxirrje, ja ketu, prane ketij telefoni. Edhe telefonin te ma nxirrje sa me te madh. Sidomos dorezen. Vangjush Mio, kjo doreze mund te vertitej per ty. Sonte. Tani. Por ai nuk kishte force. Ajo po fle. Edhe ti me siguri qe po fle. Fli. Mbi fletekerkesen e piktorit ai shenoi digka qe lidhej me portretin. Nuk kishte lexuar as gerekun e letrave dhe kerkesave. Ishte i lodhur. Ai mendonte se ishte i lodhur. Por ai do te qendronte sa te mbaronte mbledhja. Zjarri ishte fikur dhe ne zyre ishte ftohte. Nga jashte vinte zhurma e eres. Edhe ate nate keshtu zhurmonte era. Nata e Plenumit te Tete. Edhe ate nate keshtu zhurmonte era. Edhe ate nate keshtu zhurmonte era. Pa e kuptuar kishte filluar ta perseriste me deshperim kete fraze. Ne korridor u degjuan hapa. Ai u gua me nxitim. Ishin hapat e ministrit te tij. Hapat e shpejte te nje njeriu te shkurter. I njihte. Kishin kohe qe ata hapa shkelnin edhe mbi trurin e tij. Hapi deren. — Mirembrema, — tha me ze te mekur. Kogi Xoxja e veshtroi me inat dhe nuk i foli. Ai mbeti si i shtangur. Q’ka bere vaki ne ate mbleldhje? I-ja e fjales vaki u zgjat si nje tuijele e hidhur. Ai po priste qe ministri i tij te hapte deren dhe ta therriste. Une jam ketu. Ne korridor u degjuan zera. Mbylli deren shpejt dhe u perplas mbi kolltuk. Deshtuam, tha pa vetedije. Perše mendova per disfaten? Dhe ai e ndjeu se mendimi qe dikur do te deshtonin nuk ishte i ri. Jashte era po qetesohej, ndersa te ftohtet ne zyre sa vinte dhe shtohej. 6 Te nesermen piktori shkoi te merrte pergjigje. Ishte nje dite e ftohte me diell. Piktori mbante ne dore portretin dhe nuk i gezohej dot drites. Turbulliren e nates po ia largonte mundesia e takimit. - Komandanti eshte shume i žene, - i thane. - Duhet te prisni. - Kur mund ta takoj? - Nuk jua themi dot me saktesi. - Do te preš, — tha piktori. Tjetri lexoi digka ne fletekerkesen e piktorit. - Ku po rrini ketu ne Tirane? Piktori dha emrin e hotelit. - Mos u largoni gjate nga hoteli. - Mire, - tha piktori. Ai nuk kishte per t’u larguar fare. Edhe per te ngrene do te hante ne nje qebaptore prane hotelit. Sapo hyri ne dhome, ndjeu tere pagjumesine e nates. U shtri dhe beri nje gjume te qete, te lehte. Kur u zgjua, u habit qe jashte kishte filluar te errej. Dikush po mbyllte deren e dhomes me geles. Pastaj u degjuan hapat e tij. Piktori kerkoi me dore gibukun, qe e kishte lene mbi karrige, dhe e ndezi. Perballe 132 qendronte portreti. Ndofta neser do te ndahemi, tha dhe u habit qe po trokitnin ne deren e tij. - Nje minute, ju lutem, - tha piktori. U vesh shpejt dhe hapi deren. Ne prag te saj qendronte nje burre te cilin piktori po e shihte per here te pare. - Me falni, se po flinit, — tha burri. - Hyni, — tha piktori. - Nuk kam kohe. Me derguan per te marre portretin. - Kush? - tha piktori. - Enveri? - Jo, - tha burri, - shefi im. Ai qe takuat naten e pare kur erdhet. - Po ndonje gje ... per t’u takuar? ... - gfare? - Te preš? - Nuk di 5’t’iu them. Piktori thithi gibukun. Ai ishte fikur. - Ky eshte portreti? - tha burri. - Po. Burri e mbeshtolli portretin dhe e mori. I dha doren piktorit dhe doli nga dhoma e hotelit. Piktori nuk arriti t’i thoshte mirupafshim. Kur ne korridor u shuan hapat e burrit qe mori portretin, piktori e ndjeu se nuk do te qendronte me ne Tirane. I tha sportelistit qe t’ia ruante dhomen deri ne oren dhjete dhe, po te mos vinte deri ne kete ore, le t’ia jepte dikujt tjeter. - Po iken? - i tha sportelisti. - Po, - tha piktori. - A mbarove pune te pakten? - tha sportelisti. Piktori heshti. Mos valle nuk gjeta kohen e pershtatshme per te sjelle portretin, dyshoi per te paren here. Kisha aq deshire per ta takuar dhe per te biseduar. Kerni kohe pa u pare. Jashte u ndezen dritat. - Zor se niset shofer per ne Konje tani naten, — tha sportelisti. — Eshte ruge e gjate. - Nuk me rrihet me, - tha piktori. - Dil se mos takosh njeri dhe kthehu kur te duash, - tha sportelisti. - Mire, — tha piktori. 7 Piktori e ndiente se ai ishte nje vit i shqetesuar. Edhe vete ngjyrat, kur hidheshin mbi pelhure, sikur kerkonin digka tjeter nga ajo qe kishin dhene deri atehere. Piktorit po i ndodhte jorralle te rrinte me penel ne dore, symberthyere mbi format e reve, qiellit, tokes, pa hequr as edhe nje penelate. Dhe kur drita tre tej e mbi toke perhapej muzgu, mblidhte kavaletin e kthehej ne shtepi. Ai nuk ishte nje vit i qete. Ne peizazhet e tij koha kishte qene gjithmone e qete. Ai i kishte mohuar asaj perplasjet, ndeshjet. Qetesia e peizazheve ishte pohimi i tij i madh se kjo toke do te mbetej perhere prane dashurise se njerezve te saj, e bukur, poetike, e qete dhe e thjeshte. Kur mendonte keshtu, thithte i lehtesuar gibukun. Tani koha ishte prane tij ne formen e pritjes. Pritja ishte kudo. Ajo kishte žene vend ne kutine e ngjyrave, ne penelat, ne kthimet nga fusha apo nga rreza e Moraves. 133 Shqetesimi per portretin sa vinte dhe rritej. Pa e kuptuar, piktori kishte filluar te shkonte ne ato vende ku dikur kishte qene me Enver Hoxhen. Edhe ne rrugen nga kalonin pasi mbaronin mesimet ne lice. Ishte matur disa here t’i shkruante leter, por nderronte mendje. Ai ka shume pune. Koha! Piktori perhere e me shume po e ndiente peshen e kesaj fjale. Megjithate priste dhe perpiqej te tregohej sa me i qete. Po vetem ne studio i dukej sikur qetesohej. Qendronte para xhamllekut dhe treste veshtrimin ne kodren perballe, ne rrugicen karakteri¬ stike korgare. Mbi kalldremin e saj hapat e Enver Hoxhes. Pastaj trokitja e lethe ne dere. Kercitja e shkalleve te drunjta. Mirembrema, profesor! Veshtrimi i Enver Hoxhes perhere e me shume po behej i menduar. Ne studion tende njeriu eshte perhere prane tere stineve, profesor. Prane tokes. Kjo nuk eshte digka e vogel. Njeriu prane tokes se tij gjithmone e ndien veten me te bukur, me te gjere. Dhe perseri veshtrimi i Enver Hoxhes behej i menduar. Piktori e shikonte dhe kapte se mendimi i kolegut te tij ishte bere njesh me stinet qe leviznin ne studion e vogel. Te dy qendronin nje gast pa folur, pastaj dilnin te pinin nje kafe. Dhe pritja e piktori vazhdonte. Vetem kur vjeshta po futej thellesive te veta, ai e kuptoi me dhimbje se Enver Hoxha nuk e kishte marre portretin. Kjo la tek ai nje vrage te thelle, si vraga e qerreve te renda fushave. Ai nuk dinte si ta shpjegonte kete gje. Dhe nje muzg, kur degjoi nga studioja thirrjet e patave te egra, tha se pas pak do te fillonte debora. Ai do te qendreonte prane xhamllekut dhe do ta ndiqte me sy renien e saj Perše nuk dilni jashte, profesor? Shikoni g’debore e bukur qe bie! Kaq shume ju pelqen debora e Korges, Enver? Shume. Mos u bete gabimisht mesues? Perše thoni keshtu, profesor? Ju entuziazmoheni si poet. Dhe perseri veshtrimi i menduar i kolegut e linte piktorin te habitur me ate qe shikonte. Po vargu me pata kishte kohe qe kishte fluturuar dhe mbi Korge ende nuk po binte debora e pare. Para saj piktori mori vesh tradhtine e Kogi Xoxes dhe izolimin qe donte t’i bente ai Enver Hoxhes. Rrembeu kavaletin, kutine e ngjyrave, hipi ne bigiklete dhe u nis. Bigikleten e ngiste me me vrull se zakonisht dhe nuk po i ngopej dot asaj dite vjeshte, kur ngjyrat rridhnin rreze Moraves. Pyjet me bredha dhe ahe ... Shelgjet buze jazeve ... Trokashka... Kenga e mullirit... Zilet e mush- kave qe shkriheshin me muzgjet... Mbi hapesirat qiellore vargu i patave... Piktorin e dehu era e perzier e vjeshtes me dimrin. Nuk e dinte ku shkonte. Rreze Moraves zbriti nga bigikleta dhe u ul te pushonte. Ia mbertheu syte peizazhit qe shtrihej para tij. Ngriti kavaletin dhe skicoi largimin e fundit te vjeshtes. Por ajo nxitonte dhe la mbi pelhure vetem nje copez nga largimi i saj. Largimi i vjeshtes nga Morava. Piktori tha se do te vinte perseri te nesermen. Mbushi gibukun dhe e thithi thelle, si perhere pas punes. Vjeshta nuk do te largohej pa mbaruar ai portretin e saj. Dhe iu kujtuan studioja dhe vendi ku ai kishte vendosur per dhjete vjet portretin. Ai ishte perseri atje. Ne gdo peizazh, ne gdo stine te kohes. Edhe ne peizazhin e sotem. Ty te pelqen vjeshta. Ty te ka pelqyer gjithmone vjeshta. Pakuptuar ai kishte filluar te bisedonte me portretin, si te mos kishte ndodhur gje. Ndofta tani ti po shikon si po iken dhe kjo dite vjeshte. Ndofta kjo eshte dita e fundit e saj. Une e di qe ti asnjehere nuk e pe vjeshten me syte e trishtimit. Ti e pe me gezimet e saj, me dasmat e saj. Ne kemi nje vjeshte te rralle, profesor. Dielli i saj nuk eshte i zymte. As qielli. Prandaj me pelqejne peizazhet e tua 134 vjeshtore. Ato rrjedhin diellin bujar te tokes sone... Kishte rene mbremja dhe piktori nuk e kishte ndier. Ishte nje mbremje e kthjellet, plot yje, rreze Moraves, nje nga ato mbremje qe bien nen nje qetesi te thelle, duke e bere natvren edhe me dridhese, edhe me t e pakapshme, edhe me te paperseritshme. Piktori u ngrit dhe iu duk, kur pa me kembe kavaletin, sikur mbremja po hiqte penelatat e fundit mbi peizazhin e tij. Do te kalonin vitet, po ngjyra e penelit te saj kishte per te mbetur perhere e fresket. Mbremje rreze Moraves ... DESTAN MORINA Nusja e dasmen e saj virgjereshe hyri ne valle. Dasma behej sipas zakonit Dikush rreth dasmes i ngulte thumba kalit te shales. Nusja ne valle luante bukur, buzeqeshte, shpirtii saj kendonte Dasma vazhdonte ritmin e saj Nusja e djersitur nga vallezimi e priste djalin. Mengjezi zbardhi ne pritje. Ajo, e virgjer mbajti zi tere jeten E, me plage ne zemer kujtoi vallen e saj. Prokuple, 15. korrik 1985 Nentoka Nentoka gjemoi Nga zemra e saj shkembinjte duan feksplodojne Vullkani do te shpertheje Lumenjte u kthyen ne nje drejtim. Nentoka gjemoi, — Nga thellesite e saj nxori te verteten. Shkurt 1989 Nje ngjarje Nje ngjarje u shenua ne kroniken e popullit Nje deshmi ne histori. Ne gjykime e padenuar ne histori e fituar Kronike ne mendjen e popullit deshmi ne histori. Por, q’ndodhi? Te pafajshmit ne gjykime denohen Zoti Mars terbohet Dhuna drejtesine e denon per vdekje. Fushe Kosove, korrik 1988- 135 SHEMSI REgICA Pas izolimit ci. Me behet sikur po shkoj ne drejtim te papercaktuar dhe nuk do te arrije kurre ne cak. Jo vetem mendimi, por edhe trupi sikur me eshte copetuar dhe po me shperndahet ne te gjitha drejtimet. Kot mundohem ta largoj nga mendja ate qe me shqeteson aq shume. Ne thellesi te shpirtit e ndjej mungesen e lirise. Po shkoj. I humb disponimi dhe hutohet. Ku? Me kane thene te lajmerohem sot. Shqetesohet. Frikesohet. Pse s’me ke treguar? Mos u shqeteso! Mos u thuaj gje femijeve! E di §’eshte dreqi? Po shejtani? Ku rrine? A i ke pare ndonjehere bashke? (/dallim ka midis tyre? Po dreqi i zi ku i bene vezet? (j'’daliim ke ti prej tij? Po ti, ku i bene vezet? Erdhe? Po. Me shikon me dyshim e dhembje. A ke per t’u paraqitur me? Nuk pergjigjem. Ofshan. Sot te kerkuan. Ishin pa uniforme. Jemi shoke te tij me thane. Mire. Ta sollen kete' thirrje per »bisede zyrtare.« Femijet u frikesuan. Mire qe nuk qellove ne shtepi. Shetisim rruges, ne qytet. Sot sikur jane trazuar-thote miku. Keshtu s’i kam pare asnjehere. Sikur na percjellin. Kane punet e tyre, i them. Mesnate. Babi, kish qene nje veture ne oborr! Kur dola i ndezi dritat dhe iku! Ndokush e ka gabuar rrugen, i them. Mbreme e kam pare nje veture prane varrezave. Ne te pinin duhan dy veta. Une e kam pare disa here, aty edhe me poshte. Zakonisht vijne kur bie terri. Interesant: ate dite kur ishe te ne, te kujtohet? Po. Nje veture qendronte pertej hekurudhes. Posa je nisur tu ka qepur prapa! E kemi verejtur edhe herave te tjera kur ti ke dalur prej shtepise sone. E verej shqetesimin e tij. Frikesohet. Me pyeten per ty: me ke rri, me gka merret, me ke shoqerohet, ku shkon, gka thote? Ne i dime te gjitha, me thane, por deshirojme te shohim se ku je ti. Jete e veshtire eshte kjo, thote plaku. Mami, pse nuk po fshehet babi diku? Percjellje nga me primitivet, ne §do hap, ne (jdo kohe. Skenat e bisedat e ketilla jane te perditshme. Behen te merzitshme e te padurueshme. Ne qytezen e vogel motogikleta bene shume zhurme. Dhe ne oret e hershme te mengjesit te dyte te janarit te ketij viti, me kujtohet kenga e poetit: Lamtumire, o mori Shkodre! Lamtumire, o ti Cukal! Zhduket Buna nen nji kodre Zhduket Drini nen nji mal. Lamtumire, o nane shkreta Qi me t’vshtira m’rrite kaq N’kohe ma t’mire per ty un treta Kur pleqnia kerkon paq. 136 LINDITA AHMETI Serish jemi te fjala e pathene lridhjete kreshnike tridhjete burra ne oden e shkelur te kalter kuvendojne pershtigjet tona dielli i lumi diell perbirohet brenda neper dritaret e thyera i ushqen shpresat i ngjall mendimet e bardha i kalteron kesulat e bardha te burrave Qudi! kurres’kam pare d rit e dielli te kalter A edhe ti diell edhe ti me te kalterten thone burrat ballelarte shikojne nga perendimi burrat ballelarte bejne me gisht nga perendimi syte e tyre - thellesi Joni krejt bota shpreh habi me kalterine kalter kalter kalter kalter ne oden e burrave kalter edhe ne boten e odes se burrave degjohen ushtima edhe bugima dhe krejt ta perkujtojne kalterine dritaret dridhen dyert kercellojne pa dil e shiko g’ka ne kurtin tone era fryn fryn e sjell plyma korbash korba qe lene vrrage te zeza korba qe sqepojne kesula te bardha gisht a femijesh gishta plakash gishta qe kerkojne gjuhen e Naimit mallin e Serembes zemren e trim Luigjit fjalen e pathene te At Papa Kristos fjalen e bute te bace Esat Mekulit gishta qe shkruajne pyetjen ku jane shtigjet tona ne vend te pergjegjes aeroplani i kalter buget krejt amshimin neno duan ta bejne te kalter Fjala e pathene fjala e urte vargu i lindur nga mundimi qendrojne para kalterise S’do te j e te jo gjithmone kalter Nuk e dini ju sa e madhe eshte oda e vogel e burrave 137 EMIN HETEMI »The Satanic rerses« te Adem Demagit Recension L arg asaj se pretendoj te jeme kritik i librit-romanit te Adem Demagit »Gjarpijt e gjakut«, sepse letersine e njoh pak, ndersa me profesion jam jurist. Mirepo, le te kuptohet kjo si nje qasje prej pionieri qe provon te analizoje ne retrospektive nje veper-promethe, gjer tani »incognita« per opinionin e gjere kosovar dhe jo vetem kosovar. Ketu faji eshte i vete kosovareve po jo vetem i tyre. Rastesisht kam hasur ne botimin me te ri te librit-romanit ne fjale (Adem Demagi: Gjarpijt e gjakut, botoi LUMI, Ljubjane janar 1990). Jame teper i fascionuar dhe impresionuar me pikpamjet filozofike (ne kuptimin me te gjere te fjales) atebote te nje te riu, ndersa tani te nje te burosuri politik ne nje kohezgjatje po aqe sa edhe vete jeta ime. S’ka dyshim se vepra ne fjale do te mbetet si nje themel teoriko-filozofik dhe si fillim i nje paradigme mbi dhe per te cilen do te ngrihen shume qasje teorike dhe praktike. Praktike ne kuptim te veprimit te kolektiviteteve tjera etnike ndaj shqiptareve dhe anasjelltas, per sa i perket menyres se kuptimit dhe realizimit te bashkejeteses nen kete nenqiell. Po them te kolektiviteteve tjera ndaj shqiptarve dhe jo te shqiptareve ndaj tyre mu nga shkaku se tere vepren e pershkon thirrja e parreshtur per mirekuptim te konstruksionit socio-kulturor dhe psikologjik te shqipetarve si kolektivitet, pra, mendojme se nuk eshte vetem geshtja e gjakma- rrjes si problem i izoluar nga tjerat. Perkundrazi, per gjakmarrjen lidhen te gjitha geshtjet e tjera te natyres juridiko-politike, ekonomiko-sociale, kulturore dhe tjera, te popullates shqiptare ne Jugosllavi. Une do te them ketu ca fjale lidhur me raportin e porosise (qe mund te nxirret nga libri ne fjale) per jete te perbashket dhe barazise sociale dhe njerezore per te gjithe. 1 Karakteristika themelore e gdo shoqerie te organizuar ne shtet e čila pretendon te jete shtet (jo) juridik, eshte pergjithesia apo gjeneralizimi. Kjo don te thote me tej, se shteti (jo) juridik nuk pranon asfare privilegje ndaj shtetasve te vet ne kuptim te diskriminimit te tyre nacional, fetar, politik etj. Demokracite bashke- kohore nisen nga e drejta e secilit individ (madhor) qe si i barabarte me te tjeret, se bashku te marr pjese ne rregullimin e bashkesise ne te cilen jeton; qe te jete i mbrojtur si individe dhe si pjestare e teresise kolektivitetit te caktuar nacional qofte me lindje apo vetepercaktim; qe te kontrolloje vete apo me ndihmen e perfaqesuesve punen e te gjithe trupave politike dhe qe me deklarim te drejtperdrejt te ndikoje ne formimin e trupit kryesor ligjvenes. Nacionet qe ne menyre me precize e shprehin kete permbajtje te jetes se perbashket, per te cilen autori ne vepren e vet angazhohet me tere fuqine intelektuale, jane perveg 138 tjerash edhe shteti (jo) juridik, te drejtat njerezore, liria, barazia dhe drejtesia per te gjithe njerezit. 3 Prandaj, e drejte kryesore e indivitit-shtetasit-esht e drejta e pjesmarrjes ne formesimin dhe qeverisjen e bashkesise ne te cilen jeton nen kushte te njejta te cilat vlejne per te gjithe. Ose popullata shqiptare ose askush ne Jugosllavi, e din praktikisht se gka don te thote nocioni shtet (jo) juridik ne kuptimin e mirefillte te fjales. E din nga shkaku se ne kurrizin e saj e ka bartur decenie me radhe ate elementin represiv te atij shteti (jo) juridik i čili ndaj kesaj popullate eshte sjelle prore si thjeshter apo si ndaj femijes jo legjitim duke ia kontestuar nate e dite, ore e gast, paternitetitn dhe maternitetin. Edhe atehere kur shqiptaret«... ishin ma besnik se tjeret e u besonin ma shume e ma qorraz kopallave te hoxhe-Dhise... « atyre iu mohohej e drejta elementare: E drejta per jetese ne perbashkesi me tjeret, kurse komunizmi bolshevik krijoi nje platforme ideologjike sipas se ciles shqiptaret gjenetikisht dhe a priori jane kunder Jugosllavise. Qka do te ndodhte sikur elementi represiv i shtetit jugosllav te perdorej, sikunder ka porositur autori i vepres ne fjale qysh atehere, per ndeshkim te atyre qe do te »ngrehnin gishtin e krimit« dhe keshtu represioni te luante rolin e vet humanitar? A do ta mbronte keshtu integritetin moral e kombetar te shqiptareve si shtetas te saj, ne menyre qe te ndihmonte qe sa me shpejt te »zhdavarritej terri i nates ne majet e Megegllaves...«!? Me siguri se po, sepse edhe per shtetin (jo) juridik Jugosllav do te ishte me lehte se sa ta perdor ate (d. m. th. represionin) kunder atyre qe »shtrijne doren e pajtimit«, e sidomos tani kur ma shqiptaret nuk jane rober te vetem nje ideologjie, dhe kur »gjeli i pare tani me veg e ka grishur agimin«. Njeriu e di se ka nevoje per te tjeret dhe se nuk mundet. Mirepo, duhet jetuar ne bashkesi me te tjeret shpeshehere lind problemi i mvehtesise se tij, ego-s(un-it), gjegjesisht problemi i te qenit asisoji gfare do te mundej me qene. Duke jetuar ne perbashkesi (pra per-bashkesi) njerezit rregullojne jo vetem mardheniet e tyre, shoqerine, bashkesine, shtetin, por edhe vetveten si individ gjegjesisht subjekt. Ne te vertete, filozofia moderne ka deshmuar se njeriu behet subjekt vetem ne marrdhenie me tjeret te cilet gjithashtu i trajton dhe pranon si subjekt. Per tu bere subjekt, njeriut i nevojiten te tjeret, kurse per te mbetur i tille (d. m. th. subjekt) i nevojitet mbrojtja nga te tjeret te cilen ata ia ofrojne. Apo thene me fjalet e Thomas Hobbes-it, me te cilin edhe fillon teoria moderne politike ne kete drejtim, njerezit sakrifikojne nje pjese te lirise qe e kane patur ne gjendjen e vet natyrore 3 , si kundervlere per sigurine qe e fitojne ne shoqeri me te tjeret eshte. Pra, evidente se shteti garanton apo duhet te garantoje patjeter shkalle nje te caktuar te sigurise se individit dhe te kolektivitetit nacional te cilit i takon ai, dmth., individi. Po qe se kete presupozim nuk e ploteson, ai (shteti) nuk i pergjigjet kuptimit te tij si shtet juridik per te gjithe pa perjashtim, pra edhe nuk i obligon shtetasit e »vet«. Valle a nuk e pershkon tere librin kjo qe u tha me siper, rrespektivisht, thene me fjalet e zhargonit politiko-juridik, kerkesa per bashkejetese »ne kembe te barabarta« dhe shtet modern juridik per te gjithe shtetasit e vet. Mbahemi te mendimit se persiatjet e autorit te vepres ne kete drejtim, mund te nxirren prej gdo rreshti dhe fjalie. Te ndalemi paksa ne ftesen morale (etike) per barazi njerezore dhe qytetare, te cilen e gjejme prezente ne vepren e autorit. Gjeneralizimi konstitucional e ben shoqerine domosdo demokratike dhe plurali- 139 ste. Veprimi me te cilin do te ishte i mundeshm konstituimi i shoqerise ne shtet modern juridik nuk eshte s’ka dyshim, vetem veprim moral (etik), por megjit- hate pa ate ai (dmth. shteti juridik) nuk ka kurre fare kuptimi gjegjesisht funksioni i tij do te jete antinjerezor. Dhe shih per kete ne situaten e jeteses ne kuadrin e nje shteti te tille antinjerezor, edhe pergjegjesia e individit dhe kolektivitetit nacional si teresi, ne kuptim te pergjegjesise para- etike, eshte absurde ne kushtet ne te cilat individet as ne pikepamje konstitucion ale nuk jane te barabarte ne te drejta. »Natyra i bashkon te barabartit« — thane Romaket. E drejta per barazi njere- zore esht e drejte natyrore. 4 . Keto, besojme se jane porosit e themelore te cilat autori i ka formulluar ne menyren letrare-artistike, nivelin e se ciles do ta vleresoj kritika letrare pro futuro. Mirepo, t’i kthehemi anes tone te geshtjes. Premisat themelore te vepres ne rap ortin: qytetari-shoqeria-shteti, jane e besojme, se te gjithe njerezit o jane te barabarte o nuk jane. Kete me se miri e deshmon historia e shoq eris njerezore ne pergjithesi, e historia e popullit shqiptar ne ve ganti. Te drejtat e individit (dhe te kolektiviteteve te tera etnike) kundruall te drejtave qe i gezon individi konkret, jane para se gjithash te drejtat pollitike. Ato kane te bejne, sikunder cekem me larte, me te drejten e pjesema- rrjes ne formesimin e bashkesise gjegjesisht sig i quan Marx-i ne shkrimet e hershme, ato jane elemente (te drejta) te emancipi mit pollitik. Ne barazi me te tjeret shtetasi- individi, ekziston vetem nese ka te drejta dhe nese ato i shfryte- zon. Nese nuk ka te drejta, shtetasi-individi nuk ekziston, andaj edhe eshte i pakuptimit perdorimi i shpeshte i sintagmes »qytetare te rendit te dyte«, sepse ai i čili nuk eshte me te tjeret i barabarte mund te konsiderohet si i nenshtruar ose person jo madhor, por gjithesesi jo edhe qytetar (rrespektivisht »shtetas«, »individ« ne kuptimin e drejte te tyre) pa marre parasysh se si person fizik apo si pjesetare i kolektivitetit te caktuar ekziston. Valle a duhet koment per te argumentuar te gjitha keto kur jane ne pyetje te drejtat e shqiptareve ne Jugosllavi. Kur thame ne fillim se lidhur me vepren ne fjale do te ngriten shume qasje teorike (por u muar vesh pasi te ndryshoje rrenjesisht veprimi praktik ndaj shqiptareve si etnos autokton) qendrojme te mendimit se vepra ne fjale preke gjithaneshem geshtjet e natyres, ekonomike, juridiko-politike, sociologjike, kulturore. filozofike dhe tjera, gje qe e bejne ate nje supstrat origjinal ideor, socio-kulturor dhe shpirteror jo vetem te shqiptareve por edhe te tjereve, per te cilen dhe rrethe se ciles, s’ka dyshim se do te behen studime shkencore ne te gjitha fushat teorike qe i permenda me siper. Ndoshta pak kund apo hig fare neper shkrime, problemi i Kosoves trajtohet ne rend te pare si problem shoqeroro- historik e me pastaj nga kendveshtrimet e tjera. Kur kesaj i shtohet fakti se ne nje veper letrare para me se 30 vjetesh problemi i popullates shqiptare eshte shtruar ne rend te pare si historik (permes fenomenit te gjakmarrjes) atehere ajo eshte edhe nje aresye me teper qe vepra »Gjarpijt e gjakut« te defetishizohet dhe qarqet letrare ti qasen me syte e kritikes shkencore (pra jo politike), pa paragjvkime se me shpalosjen e fleteve te saj vargjet do te shendrrohen ne satanizem e satanizmi ne albanofobi. E njejta gje vlen edhe per autorin e vepres ne fjale. Perkundrazi, do te shifet se vargjet jane vetem renkim dhe kerkese gjithepopulore per barazi njerezore dhe drejtesi sociale«, ato jane humaniste dhe ne kontekstin nderballkanik-kosmopolite. Ne 140 to nuk ka satanizem e as ne vete popullin shqiptare, sikunder qe nuk ka as ne popujt tjere te Ballkanit. Mirepo, problemi qendron ne ate se shqiptaret pak jane njohur apo mire me thene se nuk ka patur vullnet qe te njihen si teresi (specifikum) integrale nacionale, autoktone ne keto troje. Dhe krejt me ne fund, per sa i perket bashkimit te »kater kalemave«. Kete, kemi bindjen se duhet kuptuar ne kontekst te barazise si njerez e me pastaj edhe si populi, sepse vetem atehere mund te vije deri te bashkimi i tyre (ndoshta!?) me »gjashte kalemat« tjere, gjegje sisht vetem ne »kembe te barabarta« munde te vije (behet-realizohet) Federata Ballkanike, arkitekt ideor i se ciles ishte edhe Dimitrije Tucoviqi. Ne Mitrovicen e Titos me 17. 4. 1990 1 ... »Uje. o qiel! Uje, njč pike uje se edhe forcat c fundit po na rrejne!« »O. baba Diell! Veg nji shi na duhet qe te ngrihemi me uje. veg edhe nji c mandej syni yt pervlues. sag i kuq t'u baftč ... « (A. Demagi, vep. e cit. fq. 5); »... Mos t’na perbuzin senuk jemi nashta veg na fajtore... « (A. Demagi, vep. e cit. fq. 81), etj. etj. etj. 2 Shih per ket me shume ne: Temelji moderne demokratije. grup autoresh, Beograd, 1990. — ku jane dhene idete e para dhe te gjitha aktet juridike nderkombetare qc nga koherat c lashta e tjer me sot. e te cilat permbajne postulatet e cekura me larte. 3 Shih me shume ne: Leo Strauss. Natural Right and History, P. b. The Univerz. Chicago Press, first edition 1965 U.S.A. 4 Shih ne: L. Strauss, vep. e cit., ku sqarohen kronologjikisht te drejtat natyrore dhe historiku i tyre. P atem rastin keto dite t’i shohim e perjetojme te gjalla te gjitha ato tregime te llahtarshme te cilat qysh si femje i kemi degjuar prej gjysheve e gjysherve tane, e qe atehere kur i kemi degjuar, na jane dukur si perralla dhe besoj, asnjeri prej nesh kurre s’ka besuar se ato mund te ngjajne perseri, aq me pak ne vendin tone socialist, veteqeverises, ne vendin e lirise e barazise se te gjitheve. Mirepo, rrefimet tragjike te se kaluares se te moshuarve tane, jo vetem qe u perseriten, por keto ishin ndoshta edhe me te tmerrshme, edhe me te pakuptimta se ato. Degjuam e parne mjaft per hyijen e pjesetareve te organeve te sigurimit neper shtepi, institucione shendetesore, fetare e shoqerore, dhe per rrahje, maltre- time, vrasje te njerezve te pafajshem, madje edhe per rrahjen e femijes kater vjepar. Na u ripertri edhe tregimi i Petraq Zotos »Mesuesi im i pare« qe e kemi mesuar diku ne klasen e peste apo te gjashte te shkolles fillore, e qe edhe atehere na eshte dukur aq rrenqethes. Mesuesi i tregimit te kohes sone dallohet ndoshta nga ai i tregimit te Zotos, per ate se ky u rrah para nxenesve pa as me te voglin faj, pra nuk qe as duke u mesuar nxenesve kengen »Bashkohu shok me ne ne gete«. Degjuam edhe per arsimtarin tjeter te cilit milicet ia vune gryken e automatikut ne gjoks dhe ne ate gast nje nxenes voerrak u doli perpara duke bertitur »Mos e vritni mesuesinl«. GEZIM REXHA 141 U mesuam tanime edhe me termat te cilat po i mvishen tere popullsise shqiptare, si majmune, nacionaliste, seperatiste, kanibale, terroriste e shume te tjera, qe shpesh nuk po i kuptoj (e besa s’po i kuptojne as njerezit me te medhenje se une). Sikur nuk mjaftonin te gjitha keto trauma qe po i perjetojme ne trurin dhe shpirtin tone, kur keto, dite, pikerisht me 21 shkurt te ketij viti, ne emisionin »Ngjaije dite« te programit te pare te Radio-Prishtines, degjova ne mes tjerash edhe kete: »Iu pa per te madhe gazetareve qe po informojne per tejkalimin e autorizimeve nga ana e pjesetareve te Njesise se bashkuar te milicise«. (jTare do te thote kjo? Sigurisht se nuk do te mjaftonina as kater andola per t’u qetesuar, sig do te thoshte Qumili, megjithese tani eshte veshtire te gjesh nje andol e lere me kater. Valle, kujt i sherben ajo qe popullin ta mbaj te izoluar ne petkun e mashtrimit, duke ia fshehur te verteten dhe a mendojne se mund te arrihet kjo, dhe edhe po qe se arrihet, $far suksesi apo rezultati mund te pritet nga kjo gje? Mendoj se s’ka gje qe mund ta iritoi me teper masen, sesa kjo, madje mbase as rrahjet, maltretimet dhe vrasjet pafaj qe po i behen. Si eshte e mundur qe, ne kohen e pluralizmit e te demokracise, te lirise se shprehjes se fjales e te mendimit, kur te gjithe duhet te luftojne per te verteten e para se gjithash gazetaret, keta te fundit te akuzohen pse thone te verteten dhe kjo t’u shihet per te madhe? Sidoqofte, duhet te na trimeroi fakti se kuredohere e verteta mbetet e vertete dhe se ajo nuk ndryshon sipas nevojes per t’i perfillur deshirat dhe aspiratat e secilit individ apo grup individesh ne bote. E bardha mbetet e bardhe, e e zeza e zeze, pavaresisht se ne kemi mundesi ta quajme si te duam, ta etiketojme sipas deshires. CELE BARDHAJ Gatitu - Ja ku me ke, i Madhi Komandant, sipas kerkeses Sate urgjente, arrita me vrap, i djersitur e i bere qulle dhe po qendroj para teje, i gatshem t’i pergjigjem edhe urdherit Tuaj, edhe heshtjes Suaj... - Hesht ... ! - Te betohem se i zbatoj urdherat pike per pike, ashtu si e kerkon obligimi im degjues, prandaj po heshtie ne kete heshtje po flas; Nga Kodra me e Larte, ku na urdheruat te fushojme, i fundit, sipas urdherit Tuaj, mora tatepjeten me vrap, i djersitur, i bere zhyll e myll, kalalosh, kembe e koke bashke, neper gure e therra, i pergjakur e i sakatosur, arrita ketu ne Fundin e Fundit te Fundit, ne qendren Tuaj e tonen (te vogel me te vogla per mua, Te Madhe e me te Medha per Ju) dhe e kam obligim moral e degjues veshellapush te Te tregoj si rrodhi kjo 142 arritje imja me vrap para Jush, Lartekomandant, me falni se jam i lodhur, i Madhi Komandant... - Hesht! - Kuptoj: Prape ne heshtje jam i obliguar ta vazhdoj raportin: Gjelberimi ishte prishur fare qe nga ajo Koder e deri ketu ne Fund te Fundit te Fundit: te Ta marre mendja se kurre bari nuk ka gjelberuar kesaj ane e gjithmone Shkrep ka qene. Kishte mbetur ne dheun e shkrifte e ne balten sterperngjitese plote thumba, kepuce, kembe, e besa, nese kam shikuar mire neper syzet e mjegullu- ara e nese guxoj te deklaroj, edhe koka kam pare. Nuk e dij ne ishin te gjalla apo te fosiluara, por sy kishin dhe ata te hapur, por te ftohte fare e te zbardhuar krejt, tarnam te pashpirt. Edhe nese kishin shpirt, ishin te pashpirt; edhe nese ishin ne drite, drite nuk kishin. E tere kjo tatepjete kishte pamje qe po ua them. Dhe gjithe kjo ishte Bukuri e te Gjitha Bukurive, ashtu u pelqen Juve te Ju them dhe po ua them. S’kam fytyre te deklarohem si e perjetova une; une pashe vete e perjetoj si Ju ... - Hesht... / Hesht! Ja, i Madhi Komandant, heshta. Heshta, he m’u mbyllte peljete! Tani e kuptova urdherin. Por, tani po shoh, se u mbusha paksa fryme, plot ky vend qenka koka te heshtura, prandaj, Ju raportoj sinqerisht: Kam ardhur te heshte edhe une bashke me keta qe ishim me pare ne Kodren e Larte... MEXHID YVEJSI Pranvera ne Kosove • • • Nder dy pika lot Nje fjale po e thote Pagfaqen e bardhe! Nen hijen e flamurit Po ja shtrine doren Burri — Burrit. Gezohet kulla e gurit! Ja shtrine doren Trimi - Trimit Doren e pajtimit. Betohen: Kurr me Gishtin e krimit. Pag faqen e bardhe! Eshte lule, lule Qe tregon Se pranvera ne Kosove Ka me ardhe... Ne Rogove e ne Gjakove Si kudo neper Kosove Nje fjale e madhe Po degjohet, Nje plage e rende, Me e rende se bjeshka Po sherohet. Nje fjale e madhe Po degjohet Ne oda perplot burra, Me ndjenja te pastra Si gurra. Trimi po uron Mire se keni ardhe! 143 BISLIM ELSHANI Muri i gjalle Arritje te reja te kinematografise shgiptare e pushtimin e shtigjeve te reja te demokratizimit te jetes qe ne Shqiperi zhvillohet bashke me rritjen e nivelit ekonomik dhe kulturor te vendit, gjate dekades se fundit kane perjetuar nje ngritje te konsiderueshme edhe te gjitha gjinite artistike, letersia dhe kinematografia, muzika e piktura. Jane vene re forma te reja shprehjesh artistike te palevruara dhe te panjohura me pare. Nje lulezim te vegante ka perjetuar arti i kinematografise. Kinematografia shqiptare, ndonese e re (filmi i pare »Tana« me 1958), per nje kohe te shkurter ka arritur qe per nga sasia te qendroje ne kreun e shteteve evropiane (me 25 filma artistike ne vit) bashke me ato qe kane tradite rreth njeqind vjegare ne kete fushe. Krahas sasise, filmi artistik shqiptar, duke shfrytezuar me mjeshtri te arriturat e kinema¬ tografise boterore, ka shenuar nje ngritje te konsiderueshme edhe ne cilesi. Jane eliminuar me sukses disa dobesi te viteve te meparshme, si§ ishin skematizmi ne permbajtje dhe ne forme si dhe teatralizmi ne lojen e aktoreve. Gjate dekades se fundit u xhiruan filma te suksesshem qe trajtojne tema bashkekohore rreth familjes, dashurise se te rinjve te marredhenieve ndernjere- zore dhe te luftes kunder shfaqjeve degjeneruese karrieristo-burokratike. Mund te dallohen ne kete drejtim filmat si: »Hije qe mbeten pas,« »Ne shtepine tone« »Njeriu i mire« »Apasionata«, »Shirat e vjeshtes«, »Ne gdo stine«, »Dora e ngrohte«, »Duaje emrin tend«, »Ne prag te jetes«, »Rrethimi i vogel« etj. Tematika e tyre eshte e larmishme dhe perpiqet te futet ne gdo pore te jetes shqiptare. Aspektet e kritikes shoqerore ne to nuk kursejne asnje autoritet shoqeror, prej despotizmit te nje kryetari te kooperatives (Ne prag te jetes) dhe gjer ke burokratizmi dhe megallomania e nje ministri (Apasionata). Nje prej filmave artistike qe u dallua koheve te fundit me nje konceptim modern ne qasjen artistike dhe me nje transponim artistik mjeshteror te shpirtit dhe te ndergjegjes njerezore eshte ai me tituli »Vrasje ne gjueti« i regjisorit te talentuar Kujtim (('ashku, qe i perket brezit te ri te regjizoreve kreative shqiptare. Filmi eshte xjiruar sipas skenarit te Neshat Tozajt, autorit te romanit te njohur »Thikat«. Subjekti eshte sa i thjeshte aq edhe trondites: Katr shoke dalin ne gjueti. Njeri prej tyre, Pertefi, vritet. Kush e vrau? Jane vetem dy mundesi: ose e ka vrare ndonjeri prej shokeve, ose e ka vrare veten. Mundesine e pare ne fillim nuk e diskuton askush. Mundesia e dyte duket si me e besueshme pasiqe arsyetohet me shfaqjen e disa sabotimeve ne ndermarrjen e tij. Dhe pikerisht ketu fillon drama. Per te shoqen e tij, sa eshte e rende dhe tragjike humbja e burrit, po aq e rende dhe hidhur eshte dhe akuza per vetvrasjen e tij si sabotator. Duke e njohur mire karakterin e te shoqit, ajo eshte e sigurt se i shoqi eshte i paster. Bindjen per pastertine e Pertefit e kane edhe dy shoke te tij, njeri profesor dhe tjetri kirurg. Njeherazi, keta i mundon tmerresisht ndergjegja se mos rastesisht vete jane autoret e kirmit, madje njeri prej tyre, Ariani, eshte 144 i gatshem ta marre barren e krimit mbi vete, vetem per ta lare shokun e vdekur. Me ane te nje mjeshterie te huazuar nga filmat e shquar kriminalistike, regjisori e shfrytezon organizimin e nje darke per te zbuluar para shikuesve psikologjine e personazheve. Dhe pikerisht ketu autori i krimit, nje »shok« dhe epror i te vrarit ne ndermarrje, e shfaq hapur shpirtin e tij te semure. Kur ikin te gjithe, dhe ai mbetet vetem prane tavolines, i shfaqet perballe, ulur ne vendin e tij te mogem, fantazma e Pertefit. Vrapimi i gezueshem e te birit te Pertefit pas ballonit te ngritur lart ne qiell, qe na shfaqet ne sekvencen e fundit, tregon se ai pas heqjes se njolles nga i jati, do te rritet i shendetshem dhe krenar po asnje ngarkese shpirterore te trasheguar. Nje vlere te vegante filmit, perpos aktrimit me mjeshtri te artisteve te njohur si: Tirno Flloko, Robert Ndrenika, Bujar Lako dhe Rajmonda Bulku, ia shton edhe muzika e mrekullueshme e kompozitorit te njohur Hajk Zaharian. Kohet e fundit ne Shqiperi ka filluar te shfaqet edhe nje film tjeter artistik me tone moderne dhe novatore. Eshte fjala per »Murin e gjalle« te regjisorit te talentuar shqiptar Muharrem Fejzos, qe po behet perhere e me i njohur edhe ne bote. Filmi i tij e merr subjektin prej nje legjende, nga me te lashtat ne letersine gojore te popullit shqiptar dhe te mbare Ballkanit, asaj mbi murimin e gruas. Si skenarin, ashtu dhe ndihmen me te madhe ne realizimin e ketij filmi, regjisorit ia dha shkrimtari yne i shquar me farne beterore, Ismail Kadare. Duke iu futur shfrytezimit dhe trajtimit te miteve permes kamerave filmike, regjisoret shqiptare po futen me guxim, ndonese me pake vonese, ne nje fushe te re premtuese per e pushtimin hapesirave te reja te shprehjes artistike. Ne nje truall te lashte e te pasur me legjenda e mite, krijuesit shqiptare do te mund te nxjerrin vepra qe mund te mahnisin boten e artit te kinematografise. Hazer Susuri , hazer dje % e hazer s o tj Luno Hazeri, mos na shit pezhgve per pekmez . Hazer d je e hazer sot f per mashtrim e per tradheti. Vertete duhet te jesh krejt i pafytyre qe si Hazeri e kompania e tij tradhetine e djeshme ta shpjegosh si strateg ji e urti, Hazer Susuri foli per masakrin e Tivarit e te Drenices* per te cilin " s'paten faj ata qe i vrane", po ata qe " u vrane" nga brigadat getnike qe erdhen ta spastrojne territorin e boshatisur nga "komandanti 1egjendar",Fadi1 Hoxha, i čili me te njejten urti e strategji, "per te ruajtur^ popullin nga me e keqja", sakrifikuan lulen e rinise se atehershme dukefolur vite te tera per"reaksionin ", "baliistet","armiqte e Kosoves, te Shqiperise e te popujve te Ballkanit "... Nuk do te duhej te merreshim me litanite e hazeristeve (kameleoneve te sotem). Ata jane produkte te nje sistemi qe eshte mbajtur ne fuqi me dinake e lajkatare. Mbani mendl Hazer Susuri ka qellime te erreta . Intervistat e tiji tregojne ketel Ruajuni nga susuretl Ata jane ne safin e pare te Kabinetit te Sulltanitl Pikerisht se ishin "engjuj".,. 145 Luigjin e vrane sa here, po ai rron Vigan Liberator (foto e faqes se fundit) / Slika na zadnji strani: slika in cvetje namesto nasilno odstranjenega kipa Luigja Gurakuqija, albanskega pesnika in državnika ALTERNATIVA Reviste e Shoqates Kulturore Shaiptare MIGJENI — Lubjane Revija Kulturnega društva Albancev v Ljubljani Kryeredaktor: Glavni urednik: ŠALIH KABASHI Redaktor pergjegjes: Odgovorni urednik: MATJAŽ HANŽEK Keshilli botues: Izdajateljski svet: Prof. Dr. Ali Aliu, Dr. Ibrahim Rugova, Dr. Zekeria Cana, Prof. Dr. Hivzi Islami Redaksia: Uredništvo: Jaša Zlobec, Bislim Elshani, Shemsi Remica, Peter Božič, Matjaž Hanžek, Šalih Kabashi Halil Berisha (perkthyes) Enver Neziri (lektor) Pergatitja / Oprema: Peter Žebre (baza / zasnova), Vilko Novak in Borut Perko (pergatitja teknike / tehnična izvedba), Brane Beno in Iča Putrih (trajtimi kompjuterik / računalniška obdelava) Boton ShKSh Migjeni Izdaja KDA Migjeni Shtypi Natisnil: ČGP DELO Ljubljana Adresa - Naslov: Shksh MIGJENI (Alternativa) Parmova 43 61000 Ljubljana Telefoni e telefaksi (061) 326-663 Parapagimi dhe kontributet vullnetare: KD Migjeni Parmova 43, 61000 Ljubljana llogaria rrjedhese ne dinare: LB 50100-620 05 1010115-1664077 llogaria rrjedhese ne deviza: LB 010-727001-100138/01 £mimi 20 din Per boten e jashtme 9 DEM ose kundervlera, ne valutat tjera. 146