Protestantyzm a ekumenizm
jaroslaw bugajski
Uniwersytet Slqski, Ul. Bankowa 12, PL 40-007Katowice, jbugajski@wp.pl
- 1.01 Izvirni znanstveni članek - 1.01 Original Scientific Article -
Protestantizem je poimenovanje verskih gibanj, ki neposredno ali posredno izhajajo iz reformacije v 16. stoletju, ko je vodilno vlogo odigral Martin Luter. Zaradi zavračanja primata in avtoritete hierarhičnosti je bil Luter za reformiranje Cerkva prisiljen ustvariti nove, popolnoma drugačne strukture. Sodobno ekumensko gibanje se je začelo v okviru evangeličanskega krščanstva v 19. stoletju, šele v 20. stoletju pa lahko govorimo o pravem ekumenskem gibanju, obsegajočem več veroizpovedi. Prve korake v smer ekumenskega dialoga so naredili kristjani iz protestantskih Cerkva in skupnosti. Prav zato postaja naloga ekumenskega gibanja predvsem ustvarjanje skupnega krščanskega odgovora na družbene, gospodarske in kulturne spremembe, ki so izvor trpljenja in ponižanja mnogih ljudi, ne le kristjanov.
Protestantism is a concept describing religious movements originating directly or indirectly from the 16th-Century Reformation led by Martin Luther. Rejecting the primacy and the hierarchy of authority forced Luther to formulate new, completely different structures for the Reformed Churches. The contemporary ecumenical movement had its beginnings in Evangelical Christianity in the 19th Century; however, only in the 20th Century we can speak of a truly ecumenical movement comprising multiple religious beliefs. The Christians from the Protestant communities and churches made first steps towards the ecumenical dialogue. The main task of the ecumenical movement is to work out a common, Christian response to the social, economic and cultural changes that are the source of pain and humiliation for many people, not only the Christians.
Ključne besede: protestantizem, ekumenizem, Luter, reformacija, krščanstvo Key words: Protestantism, Ecumenism, Luther, Reformation, Christianity
1 Wst^p
Protestantyzm nie zrodzil si§ z os^du o wartosci pozytywnej; jego pocz^tek znajduje si§ w konflikcie z Kosciolem. Ten duch sprzeciwu nigdy nie zostal w jego historii odrzucony, nawet jesli dokonalo si§ wiele zmian. Gdyby tego ducha zabraklo, przestalby to juž bye protestantyzm. Niezaležnie od tego jak mi^dzy sob^ rožni^ si§ liczne odlamy protestanckie, to wszystkie wyniosly z kolebki zdecydowane odrzucenie Kosciola Rzymskiego i papiestwa, filozofii i teologii scholastycznej. Ekumeniczny dialog z protestantami w dzisiejszej formie, z nie-zliczonymi inicjatywami strony katolickiej i bez najmniejszych istotnych ust^pstw strony przeciwnej, otworzyl drzwi relatywizmowi i dialektyce. Probuje si§ pogo-dzic rzeczy niemožliwe do pogodzenia, wytlumaczyc sam^ nawet sprzecznosc. Juž
— 7 —
Jaroslaw Bugajski
nie prawda zajmuje pierwszoplanow^ pozyj nie jej poszukiwanie stanowi punkt wyjscia, ale zewn^trzna jednosc, ktor^ ma si§ nadziej^ osi^gn^c przez wspolne dzialanie i modlitw^.
2 Poczqtki reformacji
Reformacja, ktora zrodzila protestantyzm, rozpocz^la si§ 31 pazdziernika 1517 r. lokalnym aktem protestu Marcina Lutra w malym niemieckim miescie w Wit-tenberdze w Saksonii. Jego wyst^pienie z pazdziernika 1517 r. bylo oskarženiem Kosciola katolickiego, ktory nie potrafil mu pomoc w duchowej potrzebie. Szukal w nim m^drosci, bezpieczenstwa i wsparcia, a znalazl instytuj zaj^t^ umacnianiem swej doczesnej wladzy, bogactwa i wplywow. W 1517 r. Lutra szczegolnie poru-szyly odpusty - sprzedawane przez Kosciol zaswiadczenia, ktore gwarantowaly nabywcy, že jego zmarli bliscy b^dz przyjaciele sp^dz^ mniej czasu w czysccu. Luter wysun^l 95 tez (Pilarczyk 2017: 11-17) do dyskusji, ktore z pozoru doty-czyly one tylko nadužyc zwi^zanych z odpustami, ale w rzeczywistosci si^galy samej istoty chrzescijanstwa. Dla Lutra takie hurtowe kupczenie przebaczeniem symbolizowalo kryzys, w jakim pogr^žyl si§ Kosciol. Uwažna lektura Biblii do-prowadzila go do przekonania, že odpuszczenie win jest darem Boga, a nie ludzk^ prerogatyw^; jego zrodlem jest laska boža, nie zas ludzkie uczynki; wymaga ono gl^bokiej przemiany wewn^trznej, a nie transakcji handlowej; bylo udzielane darmo ze wzgl^du na Ofiar§ Chrystusa na krzyžu, nie zas sprzedawane latwowiernym przez ulicznego kramarza. Tak oto Luter poddal swoich 95 tez pod dyskusji, przy-bijaj^c je, wedlug dosc prawdopodobnej wersji, do drzwi wittenberskiego kosciola (Noll 2017: 19-20; Appold 2013: 57-58).
„Protestantyzm" to okreslenie ruchow religijnych wywodz^cych si§ bezposred-nio lub posrednio z XVI-wiecznej reformacji, w ktorej przewodni^ rol§ odegral Marcin Luter (Jaskola 2010: 112). Až do XIX w. wl^cznie wszyscy protestanci, niezaležnie od towarzysz^cych im niezmiennie wewn^trznych konfliktow, byli swiadomi tej wspolnej spuscizny i silnie zjednoczeni przeciw katolicyzmowi. W odniesieniu do ostatniego stulecia trafniejsze wydaje si§ jednak definiowanie protestantyzmu jako tych wszystkich ruchow chrzescijanskich - niekatolickich i nieprawoslawnych - ktore odznaczaj^ si§ pewnym charakterystycznym przesla-niem, standardem wiary, form^ organizacji i stylem dzialania. Owo przeslanie uznaje zbawienie za boski dar, ktory pozwala na pojednanie z Bogiem i innymi ludzmi. Standardem wiary jest Biblia chrzescijanska. Pierwsi protestanci uznawali jednomyslnie, že autorytatywnym zrodlem nauki o zbawieniu jest chrzescijanskie Pismo Swiqte, ktore zostalo jednak znieksztalcone przez rzymski katolicyzm. I jest ono wspolnym dziedzictwem dla wszystkich protestantow, co pozwala mowic, co prawda bardzo ogolnie, o jednej historii protestantyzmu (Noll 2017: 13-14; Lesz-czynski 2017: 54-55). Marcin Luter i inni reformatorzy nie tylko poddali krytyce pewne praktyki religijne i administracyjne dotycz^ce odpustow czy politycznego zaangažowania papiežy i biskupow, ale rychlo przyst^pili do uj^cia wlasnego rozu-mienia doktryny, liturgii, dyscypliny, a przede wszystkim koncepcji Magisterium Kosciola i zbawienia (Karas 2017: 43).
— 8 —
^S^av-i-a- Centra.
	 Protestantyzm a ekumenizm 	
3	Kryzys kosciota
Podstawowa przyczyna wybuchu reformacji tkwila jednak w sytuacji samego Kosciola katolickiego. Pocz^wszy od pocz^tku XIV w., zachodnie chrzescijanstwo pogr^žylo si§ w serii kryzysow. Zacz^lo si§ od „niewoli" papiestwa, kiedy to w 1309 r. francuski monarcha przeniosl Stolic§ Piotrow^ z Rzymu do Awinionu u poludniowych granic Francji. Nast^pnie, w latach 1378-1415 Kosciol rozdarla wiel-ka schizma: rywalizacja o tron papieski, ktora poci^gn^la za sob^ podzial Europy na wrogie obozy. Choc sobor w Konstancji (1414-1418) položyl ostatecznie kres schizmie, w pami^ci protestantow zapisal si§ raczej sposobem, w jaki potraktowano Jana Husa. Ow czeski reformator krytykowal zepsucie Kosciola, glosil kazania w j§zyku ojczystym, a zasady žycia chrzescijanskiego czerpal bezposrednio z Biblii. Za to wszystko Hus, uwiklany dodatkowo w g^szcz sporow politycznych, zostal w 1415 r. spalony na stosie. Dla protestantow dowodzilo to jasno, že Kosciol nie d^žy bynajmniej do gl^bszej naprawy wewn§trznej. Ale to nie zepsucie i nadužycia wladzy stanowily w oczach Lutra najpowažniejszy problem. On sam i rosn^ca rzesza jego zwolennikow nie mogli pogodzic si§ z tym, že Kosciol, na najwyžszych szczeblach swej hierarchii, nie poszukuje odpowiedzi na fundamen-talne pytania. Czego Bog wymaga od ludzi? Dlaczego nie potrafi^ oni zaspokoic Jego oczekiwan? Jak možna przekroczyc przepasc dziel^c^ swi§tego Boga od ludzi bolesnie swiadomych wlasnej grzesznosci? (Noll 2017: 21-22). Chodzilo o zupelnie nowe rozumienie chrzescijanstwa, gdzie Litera biblijna powinna zostac na nowo odczytana. Dlatego reformatorzy rzucili Kosciolowi katolickiemu wyzwanie na polu tak teologicznym, jak eklezjalnym i politycznym (Wielomski 2013: 57-58).
W požnosredniowiecznym chrzescijanstwie nie brakowalo ludzi - pokroju Jimeneza, Erazma czy Ignacego Loyoli, založyciela jezuitow - ktorzy d^žyli do naprawy Kosciola. Protestanci czuli jednak, že aby odnaležc to, czego tak usilnie pragn^, musz^ calkowicie porzucic katolicyzm (Noll 2017: 22). Rowniež Sobor Trydencki (1545-1563) byl odpowiedzi^ na kryzys powstaly w chrzescijanstwie i powstanie protestantyzmu w Niemczech oraz w innych krajach w pierwszych dzie-si^cioleciach XVI wieku. Przeslanie Soboru Trydenckiego i jego ocena wielkiego rozlamu w Kosciele zachodnim byla jednoznaczna. Dokumenty soborowe traktuj^ protestantyzm calosciowo jako heretycki nurt rožnych doktryn l^cznie przeciwnych Magisterium, jego aktom i praktyce Kosciola katolickiego. Wszystkie opozycyj-ne doktryny zostaly ogolnie ocenione jako falszywe, niebezpieczne dla wiary i rujnuj^ce dla moralnosti. Protestanci zostali wezwani do powrotu do Kosciola, a nauka katolicka zostala dobitnie uscislona i uj^ta w formie zwartego wykladu. Dziedzictwo to sobor przekazal nast§pnym stuleciom (Karas 2017: 50-51).
4	Zycie Lutra wyznacza przysztosc protestantyzmu
Przyplyw energii tworczej pozwolil Lutrowi zaledwie w ci^gu jednego roku, 1520, wyartykulowac podstawowe zasady protestantyzmu. Najpierw, w Traktacie o dobrych uczynkach, okreslil wiar§ w Chrystusa jako jedyny naprawd§ dobry uczynek czlowieka, sam w sobie b§d^cy zreszt^ darem laski božej. W dziele O papiestwie w Rzymie dowodzil, že papiež albo jakikolwiek inny urz^dnik koscielny,
— 9 —
Jaroslaw Bugajski
ktory nie pomaga wiernym odnalezc darmowej laski božej w Chrystusie, winien byc uwažany za „antychrysta". W odezwie Do szlachty chrzescijanskiej narodu niemieckiego apelowal do wladcow niemieckich, by nie poddawali swego žycia politycznego, ekonomicznego i duchowego wladzy papieža. W dziele O wolnosci chrzescijanskiej probowal wykazac, jak wyzwolenie w Chrystusie prowadzi do dobrych uczynkow. Tytul najwažniejszej pracy Lutra z tego czasu odwoluje siç do wczesniejszego okresu niewoli awinionskiej papiestwa, przenoszec je do sfery duchowej: O niewoli babilonskiej Kosciola. Nauka Kosciola o sakramentach zo-stala tu przedstawiona jako system zniewolenia. Jedyne prawdziwe sakramenty -chrzest, komunia i ewentualnie spowiedz - ustanowione przez samego Chrystusa, stanowily namacalny znak obietnicy laski. Niedopuszczalne jest krçpowanie ich ludzkimi obwarowaniami albo wystawianie na sprzedaž temu, kto zaplaci najwiç-cej. Luter twierdzil, že pozostale cztery z siedmiu sakramentow (bierzmowanie, malženstwo, kaplanstwo i ostatnie namaszczenie) stanowie tylko instrumenty w rçku Kosciola, služece do omotania i manipulowania wiernymi (Noll 2017: 23; Schilling 2010: 7-9; Jaskola 2010: 113). W odpowiedzi papiež Leon X wydal bullç Exsurge Domine, ktora byla doglçbne teologiczne krytyke dziel Lutra i zapowia-dala jego ekskomunikç uznajec jego pogledy za heretyckie. Ostateczne zerwanie z Rzymem nastopilo w 1521 r. bulle Decet Romanum Pontificem w ktorej Marcin Luter zostal wyklçty z Kosciola (Baranski, Sojka 2016: 144).
Odrzucenie prymatu oraz zwierzchnosci hierarchii zmusilo Lutra do stwo-rzenia nowych, zupelnie innych struktur dla Kosciolow zreformowanych, jak czytamy w dokumencie Marcin Luter - swiadek Jezusa Chrystusa, ktory zostal ogloszony w 1983 r. z racji 500-lecia jego urodzin, jako wynik wspolnej refleksji podjçtej w ramach katolicko-luteranskiego dialogu teologicznego. Zamach na od-wieczne Tradycjç, spalenie bulli, zniewaženie dostojnikow koscielnych bylo nie do przyjçcia dla owczesnego swiata i až do tej pory jest niewygodnym tematem w dialogu ekumenicznym. Kart historii jednak nie da siç odwrocic, oba Koscioly moge jedynie wyciegnec konsekwencje z podobnych zachowan. Musiala zostac rowniež wypelniona ta pustka, ktora pozostala po usuniçciu wladzy papieskiej czy terytorialnie biskupiej. Sytuacja ta zostala wykorzystana przez wladzç swiecke. Przejçcie wladzy w Kosciele przez wladzç swiecke bylo konsekwencje i zarazem jedyne možliwoscie zaistnienia Kosciola reformowanego. W powstalym Kosciele luteranskim niektorzy gotowi byli widziec nowe, a zarazem dlugo oczekiwane postac Kosciola „swiçtego", ktory przeciwstawi siç w koncu tej „zlej" formie, jakiej przedstawicielami se hierarchowie koscielni z papiežem na czele. Mimo, že dzisiaj - w kontekscie dialogu ekumenicznego i na jego potrzeby - utrwala siç „lagodna interpretacja Lutra", nie zapomina siç jednak faktow, ktore przed wieloma laty staly siç przyczyne podzialow. Wlasnie takie krytyczne spojrzenie na dzielo Ojca Reformacji pozwala na lepsze zrozumienie go, nie godzec wcale w dialog ekumeniczny, czego dowodem jest obecnosc krytycznego wetku refleksji w omawianym dokumencie (Szalajko 2013: 77-82).
500. rocznica urodzin Marcina Lutra sklonila Komisjç do refleksji nad jego osobe i deženiami oraz do opublikowania wspolnego Slowa, ktore winno služyc pojednaniu i porozumieniu. Na progu czasow nowožytnych Marcin Luter wspolo-kreslal rozwoj koscielnej, spolecznej i duchowej historii, co posiada rozstrzygajece
- 10 --Slavia Centrais 1/2019
	 Protestantyzm a ekumenizm 	
znaczenie až do dzisiaj. Na przestrzeni wiekow oceniano Lutra w krancowo rožny sposob. Dla katolikow dlugo pozostawal on syntez^ herezji. Zarzucano mu, že w zasadzie to glownie on rozbil Kosciol zachodni. Po stronie ewangelickiej juž od XVI wieku zacz^la si§ gloryfikacja Lutra jako herosa wiary, do czego nierzadko dol^czala si§ jakas nacjonalistyczna apoteoza. Przede wszystkim jednak cz^sto rozumiano Lutra jako založyciela nowego Kosciola. Z dawnym sposobem oce-niania Lutra wi^zaly si§ tež s^dy wydawane o drugich Kosciolach. Oskaržaly si§ wzajemnie, že odpadly od prawdziwej wiary i prawdziwego Kosciola. W kr^gu teologii oraz Kosciolow, ktore zrodzila Reformacja, od pocz^tku naszego stulecia zacz^lo si§ ukazywac Lutra w nowym swietle. Wkrotce potem rowniež po stronie katolickiej pojawilo si§ wzrastaj^ce zainteresowanie osob^ i dzielem Lutra. W zwi^zku ze wzrastaj^c^ swiadomosci^ ekumeniczn^ toruje sobie drog§ pozytywna katolicka ocena Lutra. Obie strony odst^puj^ od przestarzalego, znieksztalconego polemik^ obrazu Lutra. Zaczynaj^ go wspolnie uwažac za swiadka Ewangelii, nauczyciela w dziedzinie wiary i tego, kto nawoluje do duchowej odnowy (Sza-lajko 2013: 121-122).
5 Kontekst ekumeniczny
Historia odzyskania odzyskiwania utraconej jednosci widzialnej w chrzesci-janstwie jest tak dluga i bogata, jak historia wszystkich tragicznych rozlamow. Chrzescijanstwu naznaczonemu w sposob szczegolnie drastyczny i bolesny przez trzy wielkie rozlamy (podzial na Koscioly chalcedonskie i niechalcedonskie w 451 r. na Soborze w Chalcedonie; rozlam na Kosciol wschodni i zachodni w 1054 r.; powstanie Kosciolow protestanckich zwi^zane glownie z nauczaniem Marcina Lutra w 1517r.) towarzyszylo nieustanne gl^bokie pragnienie jednosci - jakkolwiek rožnie rozumianej. Intensyfikacja d^žen ku zjednoczeniu calego chrzescijanstwa znalazla swoj m^dry wyraz w lonie swiata protestanckiego, gdy Swiatowa Konfe-rencja Misyjna na konferencji w Edynburgu w 1910 r. powolala do žycia Komisj§ „Zycie i Dzialanie" (Life and Work), a takže utworzenie Komisji „Wiara i Ustroj". Pol^czenie si§ tych dwoch form (praktycznej i doktrynalnej) ruchu ekumenicznego zaowocowalo niezwyklym wydarzeniem - utworzeniem Swiatowej Rady Koscio-low w 1948 r. w Amsterdamie, w co swoj wklad wniosly rowniež Prawoslawne Koscioly Wschodu. W konsekwencji przyczynilo si§ to do uczynienia milowych krokow na drodze chrzescijanskiego wypracowania jednosci. Z kolei ze strony Kosciola rzymskokatolickiego przelomem w ekumenicznym dialogu stal si§ Sobor Watykanski II (1962-1965) ze swoim niezwykle wažnym dokumentem - Dekretem
0	ekumenizmie, Unitatis Redintegratio (Napiorkowski 1998: 20).
Powstaje pytanie, gdzie naležy szukac przyczyn tak znacz^cych post^pow w ostatnich dziesi^tkach lat XX wieku w d^ženiach do odzyskania utraconej jednosci. Powodow jest z pewnosci^ wiele. Teologia katolicka do zasadniczych zalicza jednak trzy podstawowe. Pierwsza przyczyna ležy z pewnosci^ w žywym uswiadomieniu sobie nakazu samego Jezusa Chrystusa, aby wszyscy byli jedno. Te slowa Pana
1	Boga wszystkich chrzescijan zawarte w 17-tym rozdziale Ewangelii Janowej s^ jednoznaczne i w sposob wyrazny obliguj^ nas wszystkich - nosz^cych szlachet-ne imi§ chrzescijan - do bycia i žycia w jednosci, i to w jednosci o konkretnych
— 11 —
Jaroslaw Bugajski
ksztaltach. Druga przyczyna intensyfikacji wysilkow na rzecz jednosci zwi^zana jest z nakazem ewangelizacji, otrzymanym od Jezusa Chrystusa. Otož gloszenie Ewangelii na tle rozdartego chrzescijanstwa pozbawia j^ mocy i wiarygodnosci. Zasadniczym bowiem zadaniem, jakie Pan dal swojemu Kosciolowi, jest gloszenie Dobrej Nowiny o Jego zbawczej smierci i zmartwychwstaniu. Jako chrzescijanie mamy zatem udzial w zadaniu misyjnym Jezusa. Trzecia przyczyna wyplywa z ukladow spoleczno-politycznych. Wypada tutaj zauwažyc, že chrzescijanstwo od czasow rewolucji francuskiej (1794) napotyka nie tylko na zdecydowanie wrogi sobie klimat spoleczny, ale nawet jest w sposob zaplanowany i konsekwentny niszczone. Jakkolwiek dechrystianizacja l^czy si§ w swoich pocz^tkach jed-noznacznie z rewolucji francusk^, to trzeba przyznac, iž rewolucja polityczna pobudzila mechanizmy spoleczne, ktore swoj rozwoj osi^gn^ly w XIX wieku. Do czynnikow, ktore spowodowaly taki zawrotny post^p dechrystianizacji trzeba przede wszystkim zaliczyc zbyt powolny rozwoj struktur koscielnych przy dužej dynamice i pojawieniu si§ nowych struktur spolecznych (Olszewski 1996: 283-284; Napiorkowski 1998: 21; Schilling 2010: 167-168).
Dziewi^tnastowieczna Europa po rewolucji francuskiej zostala usytuowana na nowych fundamentach. Rownoczesnie z rewolucji intelektualna i polityczn^, doko-nala si§ takže rewolucja naukowa i techniczna. Silnik parowy i niemal jednoczesne ogloszenie Deklaracji Praw Czlowieka doprowadzily do zmiany wartosci i zasad do tej pory obowi^zuj^cych. Materialistyczna ideologia w swoich spolecznych formach: kapitalizmie i marksizmie, kierowana przez takich przedstawicieli jak A. Comte, F. Nietzsche, K. Marx, L. Feuerbach, W. Lenin, ustanowila krolestwo swieckiego ducha, zapocz^tkowuj^c tym samym wielk^ tragedij czlowieka ostat-nich dwoch stuleci. Chrzescijanstwo usuwane w sposob planowy ze wszelkich prze-jawow žycia spolecznego i prywatnego probowano zast^pic religij nauki i mitem post^pu, co doprowadzilo do holdowania zasadzie: Homo homini deus. Filozoficzny totalitaryzm prorokow ciemnosci ostatecznie zwienczylo haslo „smierc Boga". Calkowite bankructwo ateistycznego humanizmu, wyražaj^cego si§ chociažby w totalitaryzmie stalinizmu i hitleryzmu, w tragedii II wojny swiatowej, prowadz^ce až do proby ludobojstwa calych narodow (holocaust Ormian, Rosjan, Polakow czy shoah Zydow) jest niestety - nawet dzisiaj - nie dla wszystkich dostatecznie jasne i czytelne. Wci^ž bowiem spoleczenstwa s^ trzymane w tych truj^cych oparach humanizmu bez Boga. Te wszystkie prawdy - a szczegolnie ta ostatnia - staj^ si§ dzisiaj dla chrzescijan mocnym przynagleniem do podejmowania usilnych prac na rzecz jednosci chrzescijanstwa. W tym wzgl^dzie uczyniono juž konkretne kroki (Napiorkowski 1998: 22-23).
6 Nowozytny ruch ekumeniczny
Wspolczesny ruch ekumeniczny jest dzielem trzech rodzin chrzescijanskich: protestantyzmu, prawoslawia i katolicyzmu. Každa z nich wniosla wlasne dary i cechy charakterystyczne w dzielo zjednoczenia chrzescijan. Kosciol katolicki, chociaž wl^czyl si§ jako ostatni, dzis znajduje si§ w awangardzie wielkiego dziela ekumenizmu (Bujak 2009: 32). Wspolczesny ruch ekumeniczny zostal zapocz^t-kowany w obr^bie chrzescijanstwa ewangelickiego w XIX wieku. Wspolnoty
— 12 —
^S^av-i-a- Centra.
	 Protestantyzm a ekumenizm 	
protestanckie chcialy wyjsc z wlasnej wyznaniowej izolacji i separacji, ktore od czasow reformacji panowaly takže wewn^trz protestantyzmu, przede wszystkim mi§dzy luteranami a kalwinami, poniewaž coraz bardziej zdawano sobie spraw§ z posiadania wspolnego celu, jakim jest dawanie swiadectwa chrzescijanskiej wierze. Misje, gloszenie Ewangelii, staly si§ zacz^tkiem ruchu zjednoczeniowego w protestantyzmie. Dzi^ki nowym ruchom, zwlaszcza studenckim, šwiadomosc wspolnej misji zacz^la docierac do coraz liczniejszych chrzescijan z licznych ewangelickich Kosciolow i wspolnot. Takže same Koscioly przybližyly si§ bardziej do siebie, czego dowodem bylo powstanie swiatowych zwi^zkow wyznaniowych, ktore možna okreslic jako mi§dzynarodowe zwi^zki protestanckich Kosciolow i Wspolnot nalež^cych do tego samego wyznania. W ten sposob powstaly np. Swiatowa Federacja Luteranska, Swiatowy Alians Reformowany oraz Wspolnota Anglikanska (Bujak 2009: 120).
Dopiero w XX wieku možna mowic o prawdziwym ruchu ekumenicznym, ktory obj^l swym zasi^giem wiele wyznan. Pierwsze kroki w kierunku dialogu ekume-nicznego poczynione zostaly przez chrzescijan z Kosciolow i Wspolnot koscielnych protestanckich. Naležy tu wspomniec przede wszystkim rožne inicjatywy, ktore po pewnym czasie ukonstytuowaly organizm zwany Swiatow^ Rad^ Kosciolow, ale nie naležy zapominac o Wspolnocie z Taize we Francji i jej založycielu, bracie Rogerze Schutzu. Szczegolnie wažne impulsy dla ekumenizmu rozumianego jako wysilek podejmowany w celu przezwyci§ženia podzialow mi§dzy Kosciolami i wspolnotami koscielnymi pochodz^ z dzialalnosci misyjnej Kosciolow protestanckich (Bujak 2009: 34).
7 Katolickie zaangažowanie
Rok Wiary, ogloszony w pazdzierniku 2012 r. przez papieža Benedykta XVI dla uczczenia pi^cdziesi^tej rocznicy rozpocz^cia obrad II Soboru Watykanskiego, stal si§ w Kosciele katolickim impulsem do wydarzen o charakterze ekumenicznym. Jest to o tyle usprawiedliwione, že rys ekumeniczny charakteryzowal wyraznie zarowno sam^ prac§ Soboru, jak i materialne owoce. Ekumeniczne otwarcie Kosciola uwidocznilo si§ juž w czasie obrad soborowych, na ktore w charakterze obserwatorow nie obawiano si§ zaprosic przedstawicieli niekatolickich Kosciolow i Wspolnot koscielnych. Trwalym wynikiem tego otwarcia s^ z kolei liczne soborowe dokumenty. Przelomowym okazal si§ dekret Unitatis redintegratio, ktory wyrazil po raz pierwszy, i w tekscie tak wysokiej rangi, wol§ Kosciola katolickiego, by zaangažowac si§ w ruch ekumeniczny zmierzaj^cy do pojednania chrzescijan i do przybliženia ich pelnej widzialnej jednosci (Skladanowski 2013: 15; Ferdek 2006: 124-125). Tak zdecydowane zaangažowanie si§ Kosciola katolickiego w ekumenizm zbieglo si§ w czasie z rzeczywistymi osi^gni^ciami ruchu ekumenicznego, ktory zwlaszcza po II wojnie swiatowej byl nie tylko przestrzeni^ teologicznej dyskusji chrzescijan, lecz rowniež wl^czyl si§ w proby rozwi^zywania najbardziej pal^cych problemow spolecznych i politycznych powojennego swiata. Z tego po-wodu wsrod wielu dzialaczy katolickich okresu soborowego i konca lat 60. XX w. možna bylo zauwažyc ekumeniczny entuzjazm. Možliwosc wspolnej modlitwy chrzescijan (choc nietožsama z communicatio in sacris) czy wielosc wspolnych
— 13 —
Jaroslaw Bugajski
inicjatyw religijnych i spolecznych sprawialy wraženie, že oczekiwana widzialna jednosc jest kwesti^ niedlugiego czasu, a znaczenie istniej^cych wci^ž trudnosci i rozbiežnosci jest w gruncie rzeczy drugorz^dne. Ekumenizmowi praktycznemu i duchowemu towarzyszylo takže ožywienie mi^dzykoscielnego dialogu teologicz-nego w licznych powolanych w tym celu gremiach specjalistow (Skladanowski 2013: 15-16; Muller 2006: 78-79).
Uplyw czasu ostudzil ten soborowy ekumeniczny zapal. Od konca lat 60. XX w., wraz z rewoluj obyczajow^ na Zachodzie i coraz powszechniejszym odrzuceniem chrzescijanskich wartosci, obserwowany jest pogl^biaj^cy si§ kryzys zachodniego chrzescijanstwa. Kryzys ten nie omija takže samego Kosciola katolickiego, ktory po opadni^ciu soborowego entuzjazmu doswiadcza rožnych trudnosci. Powažny kryzys - choc stopniowo - obj^l takže ruch ekumeniczny. Wprawdzie ruch ten ma na swoim koncie tak znacz^ce osi^gni^cie, jak przyj^ty w 1982 r. Dokument z Limy o chrzcie, Eucharystii i poslugiwaniu duchownym, to jednak wci^ž rosn^ce rozbiežnosci mi^dzy Kosciolami i Wspolnotami, zwlaszcza dotycz^ce zagadnien etycznych, stawiaj^ pod znakiem zapytania wartosc wypracowanych uzgodnien. Dodatkow^ trudnosc ci^ž^c^ na terazniejszosci i przyszlosci ruchu ekumenicznego stanowi^ przemiany wewn^trz samych Kosciolow i Wspolnot koscielnych, zwlaszcza na zachodzie. Doswiadczany przez nie globoki kryzys, objawiaj^cy si§ nie tylko w spadku liczby wiernych czy marginalizacji, jesli chodzi o sil§ oddzialywania spolecznego, lecz takže maj^cy charakter tožsamosciowy, doprowadzil niektorych chrzescijan do zaj^cia postawy konfesjonalistycznej i fundamentalistycznej.
Choc doktrynalne owoce ruchu ekumenicznego wydaj^ si§ najbardziej wi-doczne z uwagi na swoj^ uchwytnosc (s^ to konkretne teksty, dokumenty, uzgod-nienia, wspolne stanowiska), to jednak nie sposob nie zauwažyc tych rezultatow zbliženia chrzescijan, ktore mimo pewnej nieuchwytnosci dla wielu osob wydaj^ si§ nawet wažniejsze: szerokie obszary ekumenizmu praktycznego i duchowego. Dzisiaj chrzescijanie - z wyj^tkiem može grup skrajnie tradycjonalistycznych -przyzwyczajeni s^ juž na ogol do tego, že mog^ wspolnie si§ modlic (nawet jesli w wielu przypadkach nie jest možliwa wspolna Eucharystia), rozwažac Pismo Swi^te czy podejmowac potrzebne akcje spoleczne. To, co dzisiaj jest oczywiste i normalne, jeszcze w polowie XX w. bylo niedopuszczalne i zabronione. W tym swietle widac, jak wielki wplyw dialog ekumeniczny wywarl na sam^ praktyk^ i sposob przežywania chrzescijanskiej wiary (Skladanowski 2013: 16-18).
8 Ekumenizm na nowych torach
Možna odniesc wraženie, iž oficjalni przedstawiciele Kosciolow i Wspolnot chrzescijanskich w Europie nie przywykli jeszcze do mysli, iž Europa przesuwa si§ - raczej nieodwracalnie, przynajmniej w dostrzegalnej perspektywie czaso-wej - na obrzeža chrzescijanstwa, stajic si§ kontynentem postchrzescijanskim, wypelnionym wprawdzie licznymi pami^tkami kultury materialnej i duchowej, swiadcz^cymi o jej chrzescijanskich korzeniach i przeszlosci, lecz dzisiaj coraz cz^sciej martwym duchowo i niepotrafi^cym wniesc žadnego znacz^cego wkladu w žycie swiatowej spolecznosci chrzescijanskiej (Skladanowski 2013: 160). Tym-czasem w kontekscie znakow dawanych Kosciolowi przez papieža Franciszka juž
— 14 —

	 Protestantyzm a ekumenizm 	
w pierwszych dniach jego pontyfikatu widac, iž punkt ci?žkosci teologii swiatowej przesun^l si? zupelnie gdzie indziej. Przesuniecie to oznacza, iž dla wi?kszosci chrzescijan istniej^ obszary ich žycia i swiadectwa, ktore teologia europocentrycz-na wydaje si? pomijac lub pomniejszac. Wyjscie poza kr^g teologii europejskiej jasno pokazuje, iž chrzescijanie maj^ prawo oczekiwac od teologow refleksji nad tym co rzeczywiscie jest wyzwaniem dla chrzescijanskiego swiadectwa w swiecie: na ubostwem, spoleczn^ niesprawiedliwosci^, wykluczeniem, marginalizaj rož-nicowaniem ludzkiej godnosci i wartosci ludzkiego žycia na podstawie kryteriow etnicznych, rasowych, plciowych, religijnych czy ekonomicznych. To staje si? takže zadaniem ruchu ekumenicznego. Zauwaža si?, iž dla skutecznosci dialogu ekumenicznego potrzebne jest dzisiaj podj?cie spolecznego zaangažowania -rowniež wykraczaj^cego poza wspolprac? mi?dzychrzescijansk^ - ktore može takže lepiej ukazac doktrynalne bogactwo Ewangelii i egzystencjaln^ aktualnosc wiary w Jezusa Chrystusa. Bez negowania znaczenia uzgodnien doktrynalnych konieczne staje si? wspolne swiadectwo, wyražone takže we wspolnym dzialaniu oraz w przeciwstawianiu si? coraz wi?kszym obszarom niesprawiedliwosci i po-niženia czlowieka. O ile pocz^tek ruchu ekumenicznego, zwi^zany ze Swiatow^ Konferenj Misyjn^ w Edynburgu w 1910 r., mial za temat zasadniczy kwesti? skutecznosci pracy misjonarzy chrzescijanskich, ktorzy na obszary swojej po-zaeuropejskiej misji przenosili europejskie uprzedzenia i konflikty z oczywist^ szkod^ dla tejže misji, o tyle wspolczesnie ekumenizm zmierza do czegos wi?cej niž tylko do usuni?cia krzywdz^cych opinii czy konfliktow, sprawiaj^cych, iž w oczach niechrzescijan skloceni chrzescijanie s^ kompletnie niewiarygodni. Zadaniem ruchu ekumenicznego staje si? przede wszystkim wypracowanie wspolnej chrzescijanskiej odpowiedzi na te przemiany spoleczne, gospodarcze i kulturowe, ktore s^ zrodlem cierpienia i poniženia dla wielu osob, niekoniecznie chrzescijan. Wydaje si?, iž Koscioly i Wspolnoty, ktore s^ bezpieczne finansowo i zapewniaj^ najlepsze warunki žycia swoim oficjalnym przedstawicielom, s^ jednoczesnie zupelnie bezsilne wtedy, kiedy trzeba zdecydowanie i bezkompromisowo prze-ciwstawic si? swiatu niesprawiedliwosci i krzywdy (Skladanowski 2013: 161-162).
9 Podsumowanie
Ruch ekumeniczny ma swoje najgl?bsze zrodlo w gor^cej modlitwie Chrystusa z Wieczernika zanoszonej do Ojca: „by wszyscy stanowili jedno". Jak podkreslal sw. Jan Pawel II, ekumenizm nie jest czyms fakultatywnym. Nie jest cnot^ dla wybranych ani hobby dla pasjonatow. Postawa ekumeniczna jest nakazem chrzescijanskiego sumienia. Nie chodzi wcale o to, že každy z katolikow ma obowi^zek toczenia dialogow czy odbywania spotkan z chrzescijanami innych wyznan. Chodzi o elementarna otwartosc wobec chrzescijan wierz^cych inaczej, o umiej?tnosc sluchania, rozumienia, rozmawiania, spotkania, porzucenia uprzedzen czy pole-micznego tonu, o jakis rodzaj empatii i braterstwa. Chodzi o pragnienie budowania jednosci Kosciola w takim zakresie, w jakim ona jest možliwa dzisiaj.
Podzialy wsrod chrzescijan dziedziczone s^ najcz?sciej po poprzednich pokole-niach. Ktos zostal wychowany w tradycji katolickiej, ktos inny w luteranskiej czy kalwinskiej, a jeszcze ktos w prawoslawnej. Zanim zacznie si? mowic o tym, co
— 15 —
Jaroslaw Bugajski
rožni, lub analizowac, co przyniosla „rewolucja" Marcina Lutra, warto pomyslec o dzis žyj^cych protestantach czy prawoslawnych i miec swiadomosc, že „To s^ nasi bracia i siostry". L^czy wszystkich Chrystus, Pan i Zbawiciel, odmawia si§ wspolnie „Ojcze nasz", wierzy w Boga w Trojcy Jedynego. Nie možna obwiniac wspolczesnych chrzešcijan o grzech odl^czenia. Niezaležnie od tego, jak o sobie mysl^, jak si§ traktuj czy oceniaj^, obowi^zkiem katolickiego sumienia jest do-strzegac w nich braci i szukac z nimi wspolnoty.
LITERATURA
Kenneth APPOLD, 2013: Reformacja. Krotka historia. Oficyna Wyd. Vocatio, Warszawa.
Lukasz BARANSKI, Jerzy SOJKA, 2016: Reformacja, t. 1, Historia i teologia luteranskiej odnowy Košciola w Niemczech w XVI wieku, cz. 1. Wyd. Augustana. Bielsko-Biala.
Janusz BUJAK, 2009: „Aby wszyscy stanowilijedno" (J 17,21). Wprowadzenie do zagadnien ekumenicznych. Wyd. USz, Szczecin.
Bogdan FERDEK, 2006: Eschatologia Dietricha Bonhoeffera - czyli nadzieja dla bezre-ligijnego swiata. Wierzyc w Tego samego i tak .samo. Ekumeniczna dogmatyka Dietricha Bonhoeffera. Red. J. Lipnik, Swidnica, Wyd. SKB.
Piotr JASKOLA, 2010: Podstawy ekumenizmu. Podr^czniki i skrypty 12, Wyd. Wydz. TUO, Opole.
Marcin KARAS, 2017: Wielki rozlam w Kosciele Zachodnim z perspektywy Soboru Try-denckiego. Dziedzictwo kulturowe Reformacji w perspektywie polskiej i europejskiej. Red. K. Pilarczyk, Wyd. Antykwa. Krakow.
Rafal LESZCZYNSKI, 2017: Reformacja Helwecka jako powrot do žrodel teologii chrze-scijanskiej. Dziedzictwo kulturowe Reformacji w perspektywie polskiej i europejskiej. Red. K. Pilarczyk, Wyd. Antykwa. Krakow.
Gerard MULLER, 2006: Sakramentologia Dietricha Bonhoeffera - czyli wspolnota z Bo-giem w bezreligijnym swiecie. Wierzyc w Tego samego i tak samo. Ekumeniczna dogmatyka Dietricha Bonhoeffera. Red. J. Lipnik, Wyd. SKB, Swidnica.
Andrzej NAPIORKOWSKI, 1998: Usprawiedliwienie grzesznika. Czypotqpienia doktrynal-ne zXVI w. zachowujq nadal swojq wažnošc? Seria - Biblioteka Ekumenii i Dialogu. Krakow.
Mark NOLL, 2017: Protestantyzm, tlum. M. Potz, Wyd. Uniwersytetu Lodzkiego. Lodž.
Daniel OLSZEWSKI, 1996: Dzieje chrzešcijanstwa w zarysie. Wyd. Znak. Krakow.
Krzysztof PILARCZYK (red.), 2017: Dziedzictwo kulturowe Reformacji w perspek-tywie polskiej i europejskiej. Wyd. Antykwa. Krakow.
Heinz SCHILLING, 2010: Jednošc i rožnorodnošc Europy we wczesnej epoce nowožytnej: re-ligia-spoleczenstwo-panstwo. Przekl. J. Gorny, K. Kowalewski, Wyd. Neriton. Warszawa.
Marcin SKLADANOWSKI, 2013: Chciwi nie odziedzicz^ krolestwa Božego (Ef 5,5). Ubo-stwo a wiarygodnosc misji chrzescijanskiej. Ekumenizm wposoborowympolwieczu. Sukcesy i trudnošci katolickiego zaangažowania na rzeczjednošci chrzešcijan Red. M. Skladanowski, T. Syczewski, Wyd. KUL. Lublin.
—, 2013: Ekumeniczne spojrzenie na posoborowe polwiecze. Ekumenizm w posoborowym polwieczu. Sukcesy i trudnošci katolickiego zaangažowania na rzecz jednošci chrzešcijan. Red. M. Skladanowski, T. Syczewski, Wyd. KUL. Lublin.
Aldona SZALAJKO, 2013: Rzymskokatolicki a ewangelicki obraz Marcina Lutra. WKS. Poznan.
— 16 —
■-S^avt-a. (Centra
- Protestantyzm a ekumenizm -
Adam WIELOMSKI, 2013: Mysl polityczna reformacji i kontrreformacji, t. 1, Rewolucja protestancka., Wyd. von Borowiecky, Radzymin.
PROTESTANTIZEM V. EKUMENIZEM
Protestantizem je poimenovanje verskih gibanj, ki neposredno ali posredno izhajajo iz reformacije v 16. stoletju, ko je vodilno vlogo odigral Martin Luter. Zaradi zavračanja primata in avtoritete hierarhičnosti je bil Luter za reformiranje Cerkva prisiljen ustvariti nove, popolnoma drugačne strukture. V novonastali luteranski cerkvi so nekateri hoteli videti novo in že dolgo pričakovano »sveto« Cerkev, ki se bo končno zoperstavila »zli« formi, katere predstavniki so cerkveni hierarhi s papežem na čelu. Čeprav se danes - v kontekstu ekumenskega dialoga in njegovih potreb - utrjuje »mehka interpretacija Lutra«, še niso pozabljena dejstva, ki so pred mnogo leti privedla do delitev. Prav tak kritičen pogled na delo očeta reformacije nam omogoča, da ga bolje razumemo, ne da bi pri tem ogrožali ekumenski dialog. Lutra so skozi stoletja ocenjevali zelo različno. Za katolike je dolgo ostal sinteza herezije. Očitano mu je bilo, da je v glavnem prav on razbil zahodno Cerkev. Na evangeličanski strani pa so ga že v 16. stoletju začeli poveličevati kot heroja vere, kar je neredko spremljala tudi nacionalistična apoteoza. Predvsem pa se je nanj gledalo kot na ustanovitelja nove Cerkve. Hkrati z naraščajočo ekumensko zavestjo se utrjuje pozitivna katoliška ocena Lutra. Sodobno ekumensko gibanje se je začelo v okviru evangeličanskega krščanstva v 19. stoletju, šele v 20. stoletju pa lahko govorimo o pravem ekumenskem gibanju, obsegajočem veliko veroizpovedi. Prve korake v smer ekumenskega dialoga so naredili kristjani iz protestantskih Cerkva in skupnosti. Leto vere, ki ga je oktobra 2012 razglasil papež Benedikt XVI. v počastitev petdesete obletnice začetka Drugega vatikanskega koncila, je katoliško Cerkev spodbudilo k dogodkom ekumenskega značaja. Tako odločen poseg katoliške Cerkve v ekumenizem je časovno sovpadel z dejanskimi dosežki ekumenskega gibanja, ki predvsem po 2. svetovni vojni ni bilo le prostor teoloških diskusij kristjanov, ampak se je vključevalo tudi v poskuse reševanja najbolj perečih družbenih in političnih težav povojnega sveta. Zato postaja naloga ekumenskega gibanja predvsem ustvarjanje skupnega krščanskega odgovora na družbene, gospodarske in kulturne spremembe, ki so izvor trpljenja in ponižanja mnogih ljudi, ki niso nujno kristjani.
— 17 —