UDK 811.162.1'366.52
Maria Wtorkowska
Filozofska fakulteta Univerze v Ljubljani mariazofia.wtorkowska@ff.uni-lj.si
O ŽENSKICH FORMACH NAZW ZAWODOW, TYTULOW I STANOWISK
W JEZYKU POLSKIM
Tematem artykulu s§ feminatywy w j^zyku polskim, jak tež zwiqzek plci z gramatycznq kategorij rodzaju rzeczownikow osobowych. Przedstawiono sposoby derywowania nazw ženskich, ich wykladniki formalne oraz omowiono zmiany, jakie w ostatnim czasie zachodzq w zakresie tworzenia i stosowania feminatywow z uwzgl^dnieniem przyczyn blokady dery-wacji ženskiej. Wspomniano rowniež o sposobach neutralizacji rodzajowej, tež zaznaczania wariantywnosci plci.
Ključne besede: feminatywy, rodzaj gramatyczny, slowotworstwo, lingwistyka plci, j^zyk polski
The subject of this article is feminatywy (feminine forms of professions, titles, and posts) in Polish, as well as the relationship between gender and the grammatical category of personal nouns. The article presents ways of deriving feminine forms, their formal exponents, and discusses recent changes in the creation and use of feminine forms, including reasons for impediments to feminine derivation and the emphasis on gender fluctuation.
Keywords: feminine forms, grammatical gender, word formation, gender linguistics, Polish language
Zagadnienie relacj i j §zyk - plec interesuj e polskich badaczy od dawna, j ednak dopiero w ostatnim cwiercwieczu obserwujemy niezwykly wzrost publikacji podejmuj^cych ten problem, ktory stal si§ tak bardzo modny, že nie sposob wymienic w tym miejscu wszystkich prac na ten temat,1 por. m.in.: Wozniak 2014, Arabski, Lyda, Zi^bka (red.) 2013, Walczak 2013, Karczewski [Online], Rejter 2013, Bobrowski 2012a, Lozowski 2012, Karwatowska, Szpyra-Kozlowska (red.) 2012, Arabski, Zi§bka-Bialožny (red.) 2010, Karwatowska, Szpyra-Kozlowska 2010, Radomski, Truchlinska (red.) 2008, Dbrowska 2008, K^pinska 2007, Kubiszyn-M^drala 2007, Lazinski 2006, Anusiewicz, Handke (red.) 1994 i inni. Zagadnienie to omawiane jest nie tylko w aspekcie femi-nistycznym, ale rowniež w badaniach socjolingwistycznych, psycholingwistycznych czy etnolingwistycznych, warto podkreslic zatem, že asymetria slowotworcza m^skich i ženskich nazw wykonawcow czynnosci može jawic si§ jako jeden z najpopularniejszych przedmiotow analiz, a takže planow reformy rodzajowej j^zykow (por. Lazinski 2006: 210-211, 246). W niniejszym artykule ogranicz^ si§ do przybliženia slowenskiemu odbiorcy problemu tworzenia i užycia form feminatywnych w j^zyku polskim oraz
1 Podaja tutaj tylko kilka przykladowych publikacji, ktore cz^sto s^ zbiorami artykulow wielu autorow na temat relacji j^zyk - plec w j^zyku polskim.
224
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
przyczyn blokady derywacji ženskiej.2 Nie možna doszukiwac si§ zwi^zku rodzaju jako kategorii gramatycznej z kategoriami rzeczywistosci pozaj^zykowej (Nagorko 2003: 108-109) oraz - jak twierdzi Alina K^pinska - badaczka kategorii m^sko- i niem§-skoosobowosci - »nie možna odwolywac si§ do plci lub niedoroslosci jako podstawy wydzielania grupy [rodzajowej], skoro takie odwolanie dotyczy tylko cz^sci rzeczow-nikow nalež^cych do niej« (K^pinska 2006: 325). Kwestia plci w j^zyku polskim jest jednak zwi^zana z gramatyczn^ kategorij rodzaju rzeczownikow osobowych. Kategoria rodzaju oparta jest nie tylko na rožnicy plci, ale rowniež na cechach przedmiotow jak žywotnosč/niežywotnošc (tež w j^zyku slowenskim), osobowosc/nieosobowosc, cho-ciaž z pewnymi wyj^tkami, por. rzeczowniki (to) dziewczg, (to) dziecko, (to) niemowlg, zaliczane do rodzaju nijakiego, mimo že istota ludzka jest od pocz^tku uksztaltowana plciowo. Rodzaj jest kategorij syntaktyczn^ - služy glownie sygnalizowaniu powi^zan mi^dzy skladnikami wypowiedzenia, ale možna dopuscic zwi^zek mi^dzy rodzajem gramatycznym i plci^ istot žywych, przede wszystkim ludzi (Nagorko 2003: 108-109). W j^zyku polskim možemy wi§c wyrožnic pi§c rodzajow: m^skoosobowy (pan, fryzjer), m§skožywotny (pies, kot), m^skorzeczowy (dom, slownik), ženski (papuga, ksiqtka) i nijaki (pole, kino). Jedynie rzeczownikom rodzaju m^skiego przypisuje si§ dodatkowo podrodzaj žywotny/niežywotny oraz osobowy/nieosobowy. Wyst^puj^cy w liczbie mnogiej rodzaj niem^skoosobowy przynaležny jest zatem zarowno rzeczownikom m^skim žywotnym nieosobowym (psy, koty) i niežywotnym (domy, slowniki), jak i ženskim i nijakim nazwom zwierz^t i rzeczy (papugi, ksiqzki; zwierz^ta, okna) oraz osobowym nazwom ženskim (kobiety, fryzjerki). Opozycja žywotnosc - niežywotnosc zostala wzbogacona o rozrožnienie nazwy m§žczyzn3 - pozostale nazwy, ktore widoczne jest w liczbie mnogiej w postaci koncowki mianownika pluralis nazw m§žczyzn -owie (panowie, synowie) oraz zrownaniu form biernika liczby mnogiej z dopelniaczem. Wyksztalcenie si§ kategorii morfologicznej m^skoosobowosci - jak zauwaža Krystyna Kleszczowa - stanowi wypadkow^ rožnych czynnikow: fonologiczno-skladniowych, fleksyjno-skladniowych, a nawet uwarunkowan pozaj^zykowych, zwi^zanych z niejed-nakowym poziomem rol spolecznych przypisanych kobiecie i m§žczyžnie (Kleszczowa 1994: 75). Rodzaj m^skoosobowy odzwierciedla tež dawn^ patriarchal^ struktur^ spoleczn^. W polszczyžnie mamy zatem trzy rodzaje w liczbie pojedynczej, ktorym odpowiadaj^ tylko dwa rodzaje w liczbie mnogiej - samo przedstawienie problemu przez nauczycieli ucz^cych j^zyka polskiego jako obcego wymaga odpowiedniego przy-gotowania, a jego zrozumienie oraz osi^gni^cie umiej^tnosci poprawnego stosowania form rodzajowych w kontekscie, przedstawia nie lada wyzwanie dla cudzoziemcow ucz^cych si§ tegož j^zyka. Juž na samym pocz^tku nauki naležy wi§c zwrocic uwag§, že w j^zyku polskim, ktory nota bene rodzimy užytkownik nazwie ojczystym,4 mamy dodatkow^ opozycja nazwy m§žczyzn - nazwy niem§žczyzn (w tym kobiet) i przez
2	Tekst ma cel referuj4cy, podsumowuj4cy, przybližaj4cy dobrze opisane w literaturze zagadnienie.
3	W j?zyku polskim mamy zaimek oraz tytul w liczbie mnogiej panstwo na okrešlenie kobiety i m^žczyzny jako pary malženskiej (panstwoNowakowie,panstwoKowalscy) i grupy rožnoplciowej, ktory cz^sto zast^puje tytul zložony: Panie i Panowie (Lazinski 2006: 45-46). Jest to specjalna forma odniesienia do obu plci, wy-magaj^ca m.in. w czasie przeszlym verbum rodzaju m^skoosobowego, por. Panstwo byli, czytali, zwiedzali.
4	Sloweniec nazywa swoj j^zyk materni (od rzeczownika mater 'matka'). Polski wyraz macierz w znaczeniu 'ojczyzna' czy 'matka' jest dzisiaj stylistycznie nacechowany i rzadko užywany, a przymiotnik macierzysty nie odnosi si^ bezposrednio do matki (USJP II: 522-523).
Maria Wtorkowska: O ženskich formach nazw zawodow, tytulöw i stanowisk w j^zyku polskim
225
to wyj^tkow3, uprzywilejowan^ pozyj form m§skoosobowych w stosunku do pozo-stalych oraz maskulinizaj form ženskich.5
Przyjrzyjmy si§ najpierw tradycyjnym wykladnikom derywacji ženskiej w j§zyku polskim, przedstawianym w podr^cznikach do gramatyki opisowej. Nazwy ženskie z punktu widzenia slowotworstwa uznawane s^ w polszczyznie najcz^sciej za derywaty modyfikacyjne, w ktorych znaczenie plci ženskiej komunikowane jest przez formanty przyrostkowe, choc wiele z nich - szczegolnie pochodz^cych od m^skich wykonawcow zawodow - možna potraktowac jako formacje mutacyjne, poniewaž dopuszczaj^ inn^ (czasownikow^) interpretaj por. lekarka 'kobieta lekarz' - modyfikacja oraz 'kobieta, ktora leczy' - mutacja. Nazwy ženskie derywowane s^ w j^zku polskim dosc regularnie od nazw m^skich za pomoc^ formantow paradygmatycznych -a oraz sufiksalnych: -ka, -ini/-yni, -ica, z uwzgl§dnieniem pewnych zasad okreslaj^cych užycie poszczegolnych formantow (Grzegorczykowa, Puzynina 1999: 422).6
Dosc cz§stym zabiegiem derywowania nazw ženskich jest wstawienie nazw m^skich w paradygmat ženski bez dodania afiksu, np. kum ^ kum-a, blondyn ^ blondyn-aJ Nazwy m^skie o odmianie przymiotnikowej z elementarni -ny, -owy, -al(ski), -qcy stano-wi^ podstaw§ dla regularnie derywowanych nazw ženskich: radny ^ radn-a; ksiqgowy ^ ksiggow-a; spoznialski ^ spoznialsk-a; przewodniczqcy ^ przewodniczqc-a itp.
Duž^ grup§ polskich rzeczownikow oznaczaj^cych ludzi stanowi^ wyrazy, ktore uzyskuj^ ženskosc przez zmian^ rodzaju gramatycznego i wprowadzenie nieod-
micnnosci - s^ to glownie nazwy tytulow i wyžszych stanowisk, j ak rowniež zawodow typowo m^skich. Stosujemy zatem odpowiednie okreslenie w formie m^skiej, np. minister, premier, dziekan, rektor, dyrektor, profesor, doktor, magister, ambasador, a za pomoc^ imienia lub wyrazu pani wskazujemy, že užyte s^ w stosunku do kobie-ty. Nazw tych nie odmieniamy, w zdaniach l^cz^ si§ one z przydawk^ przymiotn^ i orzeczeniem w rodzaju ženskim: Pani doktor habilitowana zostaia odznaczona, Pani minister uczestniczyla, bylam u naszejpani dziekan, motorniczy Anna Kowalskaprzyszla.
W sklad nazw ženskich, stanowi^cych szerok^ grup§ feminatywow, wchodz^ nazwy kobiet nie tylko ze wzgl§du na przynaležnosc narodow^, pochodzenie, wyznanie, prze-konania, wlasciwosci fizyczne i psychiczne, wykonywane czynnosci itp., ale rowniež ze wzgl§du na przysluguj^cy im tytul, pelnion^ funkj zajmowane stanowisko czy wykonywany zawod. Tytuly naukowe, službowe, zawodowe kobiet byly do niedawna tworzone od nazw m^skich w procesie derywacji sufiksalnej najcz^sciej za pomoc^
5	Kategoria m^skoosobowosci/niem^skoosobowosci nie dotyczy tylko zagadnien fleksji imiennej. Z ucz^cymi si^ polskiego jako obcego naležy j^ tež szczegolowo omöwic przy fleksji werbalnej - przede wszystkim w kontekscie czasu przeszlego (i przyszlego zložonego), poniewaž wlasnie tam uwidacznia si^ rodzaj gramatyczny: mqtczyzni, studenci leželi (bqdq leželi), a psy, koty, telefony, kobiety, študentki, papugi, torebki, piöra i dzieci ležafy (bqdq ležaiy).
6	Autorki do typow rzadkich tworz^cych nazwy ženskie zaliczaj^ derywaty z przyrostkami -owa (krawiec ^ krawc-owa), -ina (starosta ^ starošc-ina), -anka (kolega ^ kolež-anka), -öwka (Žyd ^ Žyd-owka).
7	Formaj blondyna (jak i inne podobne derywaty) interpretuje si^ cz^šciej jako nacechowan^ ekspresywnie i powstal^ od formy neutralnej blondynka w wyniku uci^cia elementu morfemowego -k-.
226
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
przyrostka: -ka, np. malarz ^ malar-ka,8 ewentualnie -ini/-yni, np. sprzedawca ^ sprzedawcz-yni, czionek ^ czionk-ini, rzadziej -owa, np. król ^ król-owa, cesarz ^ cesarz-owa w znaczeniu 'wladczyni'.9 Sufiks -owa, podobnie jak -ina/-yna, nie nadaje si§ dzisiaj do tworzenia form ženskich, poniewaž wyspecjalizowl si§ w znaczeniu 'žona':10 ambasadorowa to 'žona ambasadora', prezydentowa ^ to 'žona prezydenta' na wzór dzis juž rzadkich nazw odm§žowskich (Nowak ^ Nowakowa 'žona Nowaka', Zarqba ^ Zarqbina 'žona Zar^by').11 Wyj^tek stanowi jedynie krawcowa w znaczeniu 'kobieta krawiec', nie zas 'žona krawca' i szefowa 'kobieta szef, rzadziej 'žona szefa'.
Wspólczesni badacze, opisujte feminatywy, najwi^cej miejsca poswi^caj^ nazwom zawodów, stanowisk i zwi^zanych z tym tytulów, poniewaž w zakresie tej grupy za-chodz^ najbardziej dynamiczne zmiany. Atrakcyjnosc zagadnienia12 wynika z tenden-cji w obecnej polszczyznie, które wskazuj^ ch§c likwidacji asymetrii slowotwórczej w zakresie nazw zawodów i tytulów, rozpatrywanej na tle problematyki rodzajowo-plciowej w j^zyku, cz^sto opisywanej w lingwistyce feministycznej czy lingwistyce plci (Karwatowska, Szpyra-Kozlowska 2010). Z aktywnosci^ zawodow^ i spoleczn^ ko-biet ulegla zachwianiu produktywnosc derywacji sufiksalnej feminatywów od odpo-wiednich nazw m^skich. Coraz cz^sciej stosowano nazwy zawodów i tytulów m^skich w odniesieniu do kobiet i unieruchamianie fleksji jako wykladnika ženskosti, co bylo po 1945 roku wyrazem emancypacji.13 Zjawisko maskulinizacji tytulów i nazw zawodów uznawanych za bardziej nobilituj^ce jest masowe i trwa po dzien dzisiejszy. Opisane tendencje przyczynily si§ do zaobserwowania kolejnych trendów w j^zyku, które da si§ sprowadzic do dwóch stanowisk: jedno opowiada si§ za slowotwórcz^ symetri^ rodzajow^ w nazwach zawodów i tytulów, np. doktor - doktorka, lektor - lektorka, drugie zas dopuszcza užywanie nazw m^skich na oznaczenie zawodów i tytulów przynaležnych kobietom. Co wi§c decyduje o tym, czy wspólczesnie užywamy lub
8	Aktualnie coraz bardziej popularne staje si^ wykorzystanie tego formantu do tworzenia nazw wy-konawczyn zawodow derywowanych od form m^skich zakonczonych na -log, wczešniej nie maj^cych ženskiego odpowiednika (w tym nazw pracownikow nauki), por. psycholotka, filoložka, geoložka (wci^ž jednak formacje te nios^ odcien potoczny lub žartobliwy). Na temat stopniowej ekspansji tego typu form b^dzie mowa w dalszej cz^šci artykuiu.
9	Inne obecnie rzadko spotykane formanty to: a) -ica/-yca (mog^ce niešč nacechowanie ujemne lub žartobliwe, np. caryca, anielica, pannica; poza tym przyrostek ten regularnie jest užywany do tworzenia nazw samic zwierz^t, por. Iwica, oslica), b) -na (ksiqtna, druhna), c) -icha/-ycha (zwykle o nacechowaniu rubasznym lub nieprzychylnym, np. Cyganicha).
10	Por. przyp. 6. Z nazw zawodow, ktore tworzy si^ za pomoc^ formantu -ina wci^ž popularna dziš jest podobno tylko kolokwialna sqdzina (USJP), oficjalnie nazywanapaniq sqdziq. Jak zauwaža Lazinski (2006: 251) »[D]ziš nazwiska odm^žowskie na -owa, -ina oraz odojcowskie na -owna, -anka s^ užywane giownie przez osoby chc^ce šwiadomie podkrešlič przywi^zanie do tradycji, najcz^šciej w šrodowisku akademickim oraz artystycznym«.
11	Taki sam mechanizm wyst^puje tež dziš w rzadkich odojcowskich nazwach corek, typu Nowakowna 'corka Nowaka' czy Zar^bianka 'corka Zar^by'.
12	Zagadnienia gender studies wci^ž budz^ emocje, choč w ostatnich dziesi^cioleciach badania mocno si$ ugruntowaiy w polskiej przestrzeni j^zykoznawczej, nierzadko kojarzone s^ rowniež z zastosowaniem zasad (modnej) politycznej poprawnošci.
13	Antonina Obr^bska-Jabionska maskulinizaj i nieodmiennošč formy stosowanej w odniesieniu do kobiet zajmuj^cych jakieš stanowisko, szczegolnie wyžsze, uznaje za dowartošciowanie spoieczne nazw zawodowych (Obr^bska-Jabionska 1949: 2).
Maria Wtorkowska: O ženskich formach nazw zawodow, tytulöw i stanowisk w j^zyku polskim
227
nie užywamy form ženskich na okreslenie zawodow, stanowisk lub funkcji pelnionych dzisiaj przez kobiety?
W wielu pracach omawiaj^cych tworzenie ženskich nazw zawodow, tytulow i stanowisk jako przyczyny powstawania luk leksykalnych i asymetrii slowotworczej feminatywow podaje si§ rožnorodne czynniki. Jednym z nich jest ch§c unikania homoni-mii. Polskie sufiksy feminatywne (glownie -ka) obsluguj^ rownoczesnie inne kategorie slowotworcze. Czasem wi§c dochodzi do niepož^danej polisemii, por. Kanadyjka 'ko-bieta narodowosci kanadyjskiej' i kanadyjka 'lekka lodž bezsterowa' lub 'typ kurtki',14 pilotka pot. 'kobieta pilot, najcz^sciej w autobusie' i pot. 'typ czapki', cukierniczka 'kobieta cukiernik' i 'male naczynie do podawania cukru na stol'.15 Niektore nazwy ženskie okreslaj^ce zawody czy stanowiska s^ odczuwane w wyniku tego jako mniej powažne, nacechowane potocznosci^. Formant -ka ponadto tworzy w polszczyžnie takže zdrobnienia, nazwy ženskie utworzone za pomoc^ tego sufiksu wskazuj^ wi§c tež na malosc desygnatu, co w swiadomosci užytkownikow j^zyka može obnižac rang§ slowa (por. lampka, nožka, rqczka, giowka)}6
Jako inn^ przyczyny powstawania luk leksykalnych i asymetrii slowotworczej feminatywow wymienia si§ tež czynnik morfologiczno-fonetyczny (m.in. Jadacka 2012: 1687), czyli powstawanie trudnych do wymowienia zbitek spolgloskowych Szczegolnie dotyczy to sytuacji, kiedy forma m^ska, b^d^ca baz^, zakonczona jest juž na grup§ spolgloskow^, np. chirurg, dramaturg, lub zawiera glosk§ -k- (architekt, adiunkt). W takich przypadkach formy feminatywne utworzone za pomoc^ przyrostka -ka bylyby trudne do wymowienie z powodu zbitek spolgloskowych, por. niepoprawne architektka, adiunktka, chirurika, dramaturška. Przeszkod^ fonetyczn^ niektorzy badacze upatrtj rowniež w podstawach m^skich nazw zawodow, tytulow i stanowisk zakonczonych na -log: psycholog, filolog, stomatolog. Do niedawna to tylko zmiana rodzaju i nieod-miennosc tych wyrazow byly wyznacznikami ich užycia w stosunku do kobiet - Pani stomatolog przyjmowaia, Pani ginekolog przyszia. W ostatnich latach obserwuje si§ w tym typie tworzenie nazw ženskich przez sufiksaj gdzie dodanie przyrostka -ka wymaga wymiany w wyglosie podstawy -g na -ž, co wci^ž jest oceniane negatywnie ze wzgl^du na deformaj elementu obcego -log: psycholožka, dermatoložka, filolož-ka - nazwy te uchodz^ nadal za potoczne (cz^sto majice odcien žartobliwy) i raczej
14	Na tej samej zasadzie funkcjonuje Wqgierka 'kobieta narodowoáci w^gierskiej' i w^gierka 'odmiana áliwy - drzewo, krzew', takže 'owoc tej odmiany áliwy', r0žnica zaznaczonajest tylko w zapisie ortograficznym.
15	Bywa, že formacje z -ka tworz^ jedynie nazwy rzeczy, a nie osób w rodzaju ženskim, np. magisterka pot. 'praca magisterska'.
16	Niewielu zdaje sobie spraw^, že nazwy m^skie osób tež czasem oznaczaj^ coá innego, por. chocby bokser 'sportowiec uprawiaj^cy boks' i 'pies obronny', pilot 'osoba kienjca statkiem powietrznym' i 'urz^dzenie umožliwiaj^ce obsiug^ m.in. telewizora z pewnej odlegloáci', adwokat 'prawnik' i 'rodzaj alkoholu czy nadzienie slodyczy', a niektóre nazwy ženskie powstale przez sufiksaj z przyrostkiem -ka, na przyklad kosmetyczka okreálaj^ca zawód wykonywany przez kobiet^, jak r0wniež torebk^ na kosmetyki, s^ spolecznie uznawane.
228
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
nie užywa si§ ich w tekstach oficjalnych, co nie sprzyja ich akceptacji w zwyczaju j^zykowym (m.in. Nagorko 2011: 209, Kubiszyn-M^drala 2007: 33).17
Stwierdzenie, že ženskie derywaty z wykladnikiem -ka obnižaj^ prestiž kobiet pel-ni^cych nowe dla nich role spoleczne, w ktorych status spoleczny okreslonego zawodu, funkcji czy stanowiska jest wysoki - prezydent ^ prezydentka, a nawet rezygnacja z okreslen juž przyj^tych dyrektorka, kierowniczka, profesorka na rzecz wyrazenpani dyrektor, pani kierownik, pani profesor (Jadacka 2012: 1687) spowodowalo szukanie nowych rozwi^zan w tworzeniu form ženskich. W 2012 roku owczesna minister sportu Joanna Mucha podczas wywiadu w telewizji zaproponowala nazw§ swojego stanowiska w formie ministra, a nie bardziej w tym wypadku oczekiwanej ministerka (na wzor reporter ^ reporterka, a nie reportera). I choc analiza slowotworcza nowoutworzonej formy, j ak rowniež podobne propozycje (premiera zamiast premierka 'kobieta premier') pozwala niektorym badaczom uznac j^ pod k^tem poprawnosci za form§ možliw^ do zaakceptowania (m.in. Bobrowski 2012b), to jednak cz^sc j^zykoznawcow uznaje za bl^dn^ i zwraca uwag§ rowniež na pokrycie si§ tych wyrazow z innymi formami w j^zyku - premiera to tež 'pierwsze przedstawienie teatralne lub wyswietlenie filmu' -a ministra jest odczuwana jako nazwa zgrubiala lub može zostac odebrana jako nazwa dzieržawcza: pani czyja? ministra.
Nowe tendencje do tworzenia feminatywow za pomoc^ przyrostka -ka nie s^ kody-fikacyjnie usankcjonowane. Choc konserwatywnie nastawiona Hanna Jadacka w hasle przedmiotowym dotycz^cym tytulow kobiet pisze: »W postaci ženskiej pozostaly juž tylko nazwy zawodow tradycyjnie wykonywanych przez kobiety, np. aktorka, malarka, nauczycielka, pisarka, albo uchodz^cych za malo atrakcyjne, o niewysokiej randze spolecznej, np. ekspedientka, fryzjerka, sprzqtaczka. W dzisiejszej polszczyznie nie ma žadnej nazwy prestižowego stanowiska, stopnia czy tytulu naukowego, ktora mialaby žensk^ form§ slowotworcz^« (Jadacka 2012: 1687), to wspolczesne kobiety okreslaj^ce si§ filoložkami, stomatoložkami, psycholožkami promuj^ te formy niejednokrotnie wla-snie po to, aby oswajac z nimi spolecznosc i neutralizowac obecne nacechowanie tego formantu. Zewn^trznoj^zykow^ przyczyn^ blokady derywacji ženskiej stanowi wi§c tež czynnik prestižu i statusu spolecznego zawodu oraz uznanie, že ženskie formacje obnižaj^ prestiž kobiet pelni^cych nowe dla nich role spoleczne. Wspomniany juž autor monografii Opanach ipaniach... dodatkowo podkresla, že prestiž i status spoleczny nie s^ poj^ciami rownoznacznymi. Pierwsze wi^že si§ z liczb^ kobiet wykonuj^cych dany zawod czy czynnosc, drugie z poziomem zarobkow, z uczuciem zazdrosci wobec okreslonej grupy zawodowej oraz poczuciem zaležnosci od niej (Lazinski 2006: 253). Badacz twierdzi, že to cz^sciej czynnik statusu zawodu, a nie jego prestiž, wplywa na ograniczenie derywacji ženskiej nazwy zawodowej. Zawody o wysokim statusie spo-lecznym zwi^zane s^ z formul^ adresatywn^ pan/pani + tytul, stanowisko. Možliwosc
17 Zwyczaj j^zykowy, czyli brak akceptacji dla derywatow od podstaw pochodzenia obcego zakonczonych na -log, pol^czony z odczuwaniem tych form jako nietradycyjnych, smiesznych i niepowažnych, jest kolej-n^ przyczyn^ ich niewyst^powania lub uznania za niepoprawne. Obecnie jednak widoczne jest oslabianie si^ takich kategorycznych s^dow, poniewaž formacje z -(loi)ka s^ promowane i zyskuj^ coraz wi^ksz^ popularnosc w uzusie.
Maria Wtorkowska: O ženskich formach nazw zawodow, tytulöw i stanowisk w j^zyku polskim
229
zastosowania rzeczownika w tytularnych zwrotach adresatywnych dla niektorych j?zykoznawcow jest kryterium rozstrzygaj^cym o užywaniu lub nieužywaniu nazwy ženskiej. W bezposredniej formule adresatywnej tytul musi miec form? m?sk^ (Jadacka 2012: 1687), a wi?c na przyklad Paniposel, a nie Paniposlanko. Lazinski (2006: 254) dodaje, že juž sama jednostkapan/pani (lub imi?) jednoznacznie wskazuje plec, wi?c dodatkowe zaznaczanie rodzaju i plci w nazwie przestaje byc konieczne.
Preferowana genderowa idea nieokreslania plci znajduje wyraz w zabiegu splitting, a wi?c zaznaczaniu wariantywnosci plci w tekstach, zasad ktorego jeszcze nie usta-lono,18 i ktory przeczy d^ženiu do ekonomicznosci j?zyka,19 choc zastosowany w tytule listu czy apostrofie nie wydluža znacz^co tekstu, lub neutralizacji rodzaju za pomoc^ konstrukcji analitycznych rzeczownikowych - Gabriela Koniuszaniec i Hanna Blaszkowska (2003) zamiast formy m?skiej maturzysci zalecaj^ konstrukcji omown^ z wykorzystaniem wyrazu osoba: osoby zdajqce maturg, czy innych rzeczownikow: naukowcy - kadra naukowa, fachowcy - sila fachowa, tež zbiorowych: pracownicy -personel, klienci - klientela (Lazinski 2006: 210).
Choc kobiety po 1945 roku byly zwolenniczkami stosowania m?skich form nazw zawodow, tytulow i stanowisk, dzisiaj wiele z nich popiera tworzenie nazw ženskich, co jest w zgodzie z tradyj i historic j?zyka polskiego. Juž Zenon Klemensiewicz (1957) podkreslal spoleczny czynnik w kwestii tworzenia form ženskich, stwierdzaj^c, že »[w]prawdzie ksztaltowanie nazw ženskich napotyka na trudnosci semantyczne i formalne, ale od strony systemu j?zykowego bylyby one jakos rozwi^zane i pokonane, gdyby napor potrzeby spolecznej w tym wlasnie szedl kierunku«. Wydaje si?, že w ostatnich latach ow napor jest coraz mocniejszy, ale oslabia go brak przekonania spo-leczenstwa o potrzebie stosowania form ženskich.20 Jak zauwaza Ewa Wozniak (2014: 310) doszlo do pewnego rodzaju paradoksu: to, co kiedys uznawano za tradycyjne, a wi?c nazwy ženskie, obecnie staje si? manifestaj nowoczesnosci i post?powosci. Oficjalne stanowisko w sprawie feminatywow zaj?la rowniež Rada J?zyka Polskiego, potwierdzaj^c, že »[...], formy ženskie nazw zawodow i tytulow s^ systemowo dopusz-czalne«, ale przyczyn? ich braku w codziennej praktyce j?zykowej upatruje w tym, »že budz^ one negatywne reakcje wi?kszosci osob mowi^cych po polsku« [Online]. Wydaje si? jednak, že nie wystarczy zmienic samego j?zyka, aby osi^gn^c zrownowažony stan swiadomosci spolecznej (Lozowski 2012: 90).
18	W Edycji tekstow Adam Wolanski (2008: 54) w rozdziale dotycz^cym užycia l^cznika (dywizu) przed-stawia jako wzorcowe nast^puj^ce zapisy: 1) elementy rožnicuj^ce form^ m^sk^ i žensk^ wyrazu umieszcza si^ w nawiasie, przy czym element dol^czony do pelnej formy bez žadnych wymian gloskowych sklada si^ bez l^cznika, por. pan(i), otrzymal(a), byi(a)by; 2) element zmieniony poprzedza si^ cz^stk^ tematu i zapisuje z l^cznikiem: urodzony(-na), lub 3) z uzyciem ukošnika mi^dzy dwiema pelnymi formami wyrazowymi do wyboru: pan/pani, uzyskai/uzyskaia. Wskazowki te možna by odniešč rowniež do splittingu.
19	O uci^žliwošci stosowania splittingu pisz^ mi^dzy innymi Szpyra-Kozlowska i Karwatowska (2010).
20	Z badan przeprowadzonych w 2008 roku przez Mart^ D^browsk^ z Uniwersytetu Jagiellonskiego wynika, že niewielki odsetek kobiet (21%) i m^žczyzn (28%) jest za tym, by formy ženskie byly užywane na rowni z m^skimi (D^browska 2008: 69-70).
230
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
Zwolennicy i zwolenniczki form ženskich, broni^c swojego stanowiska, podkreslaj^, že formy ženskie w ich odczuciu wcale nie s^ smiesznymi nowotworami, s^ popraw-ne, bo tworzone zgodnie z zasadami slowotwórczymi i pozwalaj^ kobietom zaistniec w przestrzeni publicznej, može zatem ich cz^stsze užywanie pozwoli ludziom na tyle si§ z nimi osluchac i oswoic, aby nie razily. Reasumuj^c, problem stosowania form ženskich okreslaj^cych tytuly, stanowiska i zawody nie ležy juž tak w systemie j^zyka, jak w przekonaniach i przyzwyczajeniach rodzimych užytkownik0w polszczyzny, którzy staj^ si§ przeciwni tworzeniu i stosowaniu nazw ženskich szczególnie wtedy, kiedy uznaj^ te procesy jedynie za deklaraj pogl^dów feministycznych (czy femini-zuj^cych) albo przejaw politycznej poprawnosci.
VlRI IN LITERATURA
Janusz Anusiewicz, Kwiryna Handke (ur.), 1994: Plec w j^zyku i kulturze. Jqzyk
a Kultura T. 9. Wroclaw: Wiedza o Kulturze. Janusz Arabski, Andrzej Lyda, Justyna Zi^bka (ur.), 2013: Gender w j^zyku, kulturze i literaturze. Katowice: Wyžsza Szkola Zarz^dzania Marketingowego i J^zyków Obcych.
Janusz Arabski, Justyna Zi^bka-Bialozny (ur.), 2010: Piecj^zyka- j^zykpici. Katowice:
Wyžsza Szkola Zarz^dzania Marketingowego i J^zyków Obcych. Ireneusz Bobrowski, 2012a: Modele gramatyczne a równosc plci. Problemy rzeczywiste i pozorne. Obliczapici. J^zyk - Kultura - Edukacja. Ur. M. Karwatowska, J. Szpyra-Kozlowska. Lublin: Wydawnictwo: Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej. 13-21. Ireneusz Bobrowski, 2012b: Czy Joanna Mucha gwalci j^zyk? J^zyk Polski z. 3. 227-30. Marta D^browska, 2008: Rodzaj gramatyczny a seksizm. Studia Linguistica Universitatis
Iagellonicae Cracoviensis z. 125. 67-78. Stanislaw Dubisz (ur.), 2008: Uniwersalny slownik j^zyka polskiego. T. I-IV Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN. (= USJP). Renata Grzegorczykowa, Jadwiga Puzynina, 1999: Slowotwórstwo. Gramatyka wspóiczesnegojgzykapolskiego. Morfologia. Ur. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel. T. 2. Wyd. 3, poprawione. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hanna Jadacka, 2012: Tytuly (naukowe, službowe, zawodowe) kobiet. (haslo) Wielki slownik poprawnej polszczyzny. Ur. A. Markowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 1687-88. Jakub Karczewski, Prezeska, adwokatka, wykladowczyni - kilka slów o ženskich
formach nazw zawodów, tytulów i stanowisk. Online. Malgorzata Karwatowska, Jolanta Szpyra-Kozlowska (ur.), 2012: Oblicza plci. J^zyk - Kultura - Edukacja. Lublin: Wydawnictwo: Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej. Malgorzata Karwatowska, Jolanta Szpyra-Kozlowska, 2010: Lingwistykapici. Ona i on w jgzykupolskim. Lublin: Wydawnictwo: Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej. Alina K^pinska, 2006: Ksztaitowanie si% polskiej kategorii mqsko- i niemgskoosobowo-sci. J^zyk wobecpici. Warszawa: Zaklad Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego. Alina K^pinska, 2007: „Pani prezydent" czy „pani prezydentka"? Poradnik Jqzykowy z. 3. 79-84.
Maria Wtorkowska: O ženskich formach nazw zawodow, tytulöw i stanowisk w j^zyku polskim
231
Zenon Klemensiewicz, 1957: Tytuly i nazwy zawodowe kobiet w swietle teorii i praktyki, J^zyk Polski XXXVII, z. 2. 101-19.
Krystyna Kleszczowa, 1994: Zbiory r6žnorodzajowe a problem genezy rodzaju m§-skoosobowego. Plec w jgzyku i kulturze. „J§zyk a Kultura" T. 9. Ur. J. Anusiewicz, K. Handke. Wroclaw: Wiedza o Kulturze. 75-84.
Gabriela Koniuszaniec, Hanna Blaszkowska, 2003: Language and gender in Polish. Gender across languages T. 3. Ur. M. Hellinger, H. Bußmann. 259-85.
Zofia Kubiszyn-M^drala, 2007: Ženskie nazwy tytul6w i zawod6w w slownikach wsp6lczesnego j^zyka polskiego. LingVaria z. 1/3. 32-40.
Marek Lazinski, 2006: O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asy-metria rodzajowo-piciowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Przemyslaw Lozowski, 2012: Gender jako j^zykowa symbolizacja doswiadczenia plci: plec w j^zyku, plec j^zyka czy j^zyk plci. Obliczaplci. Jqzyk- Kultura - Edukacja. Ur. M. Karwatowska, J. Szpyra-Kozlowska. Lublin: Wydawnictwo: Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej. 87-94.
Alicja Nagorko, 2003: Zarysgramatykipolskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Alicja Nagorko, 2011: Podrqcznagramatykajgzykapolskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Antonina Obr^bska-Jablonska, 1949: O ženskich formach tytul6w i nazw zawod6w. Poradnik Jgzykowy z. 4. 1-4.
Andrzej Radomski, Bogumila Truchlinska (ur.), 2008: Mgskošc w kulturze wspol-czesnej. Lublin: Wydawnictwo: Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej.
Artur Rejter, 2013: Plec - jqzyk - kultura. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Sl^skiego.
Stanowisko Rady J^zyka Polskiego w sprawie ženskich form nazw zawod6w i tytul6w (z 19 marca 2012). Online.
Bogdan Walczak, 2013: Czy j^zykowa nier6wnorz§dnosc plci ujawnia si§ w planie synchronicznym na plaszczyznie systemu gramatycznego? Gender w jqzyku, kulturze i literaturze. Ur. J. Arabski, A. Lyda, J. Zi^bka. Katowice: Wyžsza Szkola Zarz^dzania Marketingowego i J§zyk6w Obcych. 105-19.
Adam Wolanski, 2008: Edycja tekstow. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ewa Wozniak, 2014: J^zyk a emancypacja, feminizm, gender. Rozprawy Komisji J^zykowej LTN. T. LX. 295-314.
Povzetek
V članku so predstavljeni tradicionalni in novi načini tvorjenja ženskih imen v poljščini, predvsem poimenovanja poklicev, nazivov in funkcij. Vprašanje spola je v poljščini povezano s slovnično kategorijo spola samostalnikov, ki označujejo osebe. Z vidika poučevanja poljščine kot tujega jezika je treba opozoriti, da imamo v poljščini, ki jo nota bene naravni/materni govorec poimenuje j$zyk ojczysty (torej izhaja iz očeta, ne iz matere), dodatno nasprotje poi-
232
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
menovanja moških - nemoških (vključno žensk), s čimer je še poudarjen privilegirani položaj moškoosebnih oblik. Prispevek obravnava sodobnejše spremembe pri tvorjenju in rabi femina-tivov: maskulinizacijo kot izraz ženske emancipacije (pani dyrektor byla, pani profesor wykla-dala, zpaniq doktor), odpravo besedotvorne asimetrije pri teh poimenovanjih, obravnavanih v kontekstu spola in spolnosti v jeziku (doktor ^ doktorka, filolog ^ filolozka) ipd. Omenjeni so tudi načini nevtralizacije spola in pojav splitting, za katerega še ni ustaljenih pravil. Problematika rabe ženskih poimenovanj nazivov, funkcij in poklicev se zaenkrat pojavlja zlasti pri uporabnikih, ki nasprotujejo njihovi rabi.