Kagor, tajemniczy desygnat zamöw i recept lekarskich wschodniej Slowianszczyzny Krystyna Szczešniak (Gdansk) W zamöwieniach wschodnioslowiariskich,1 ktöre sa specyficznymi zaklçciami slownymi, do dziš funkcjonujacymi nie tylko w Rosji, na Bialorusi i Ukrainie, ale takže w szerokim pasie przygraniczny m polsko - bialoruskim (okolice Bialowiezy, Narewki i Hajnöwki) wystçpuja rožne desygnaty, majace wzmacniac ich moc. Niekiedy wspominane sa one röwniez w samych tekstach owych modlitewek, jak • o • ^" IZVLEČEK: V članku obravnava avtorica eno od skrivnostnih poimenovanj, ki so jih vrači in čarovniki oziroma čarovnice uporabljali v tradicionalnih vzhodnoslovanskih ljudskih besedilih, tj. v zagovorih. V vračarskih zagovorih zoper alkoholizem se posebno pogosto pojavljata leksema vino, vino „kagor" kot način zdravljenja „istega z istim". > Kagor - The Mysterious Designatum of East Slavic Healing Spells q and Folk Remedies ABSTRACT: The author discusses one of the mysterious terms that healers and wizards or witches used in traditional East Slavic folk texts or incantations. In healers ' incantations against alcoholism, the lexemes vino and vino "kagor" as a method of treating "like with like" are especially frequent. Istota terminu i zbiory zamôw zobacz: Slownik folkloru polskiego pod red. J. Krzyza-nowskiego, Warszawa 1965, s. 459; H.M. Cokojiob, PyccKuü âpojibKJiop, MocKBa 1941, c. 187-199; J. Sembrzycki w Przyczynkach do charakterystyki Mazurôw [w:] Mazurzy. Tradycja i codziennošč. Wybör i poslowie Andreas Kossert. Teksty z jçzyka niemieckie-go przelozyli Elžbieta Kažmierczak i Wiktor Leder, Olsztyn 2002, s. 17-53; EenapycKcin Mitpajioain. SmjbiKnanedbmHbi cjioyniK, MiHCK 2004, c. 180; A. B. JOgiiH, Bocmonnoc-naenncKuü 3aaoeop: cmpyKmypa, ceMaHmuKa u npazMamuKa meKcma [w]: Tekst. Anali-zy i interpretacje. Pod red. Jerzego Bartmiriskiego i Barbary Bonieckiej. Lublin 1998, s. 169-182. Zob. tež tego autora: MaaunecKue neptpopMamueu e 3aaoeopax u KaneHÔapHux necHHx eocmouHux cnaem, „Etnolingwistyka. Problemy jçzyka i kultury", nr 13, Lublin 2001, s. 139-148; B. IHyKUiiH, PyccKuü MutponoamecKuü cnoeapb, EKaTepiiHÖypr 2001; H. 3. LTnaTOHOBa, JIwöoeHbie 3aaoeopu, CaHKT - LTeTepöypr 1997; 3aMoeu. YKJiaö, cic-msM msKcmay, ycmyn. apm. i KaMeHm. T. EapTaiißBin, MiHCK 2000. 9 krystyna szczešniak: kagor, tajemniczy desygnat zamôw i recept lekarskich wschodniej ... 2 ^ je nazywa lud nadniemefiski, ale sa i takie teksty, w ktôrych te same desygnaty w wystçpuje zarôwno w tekšcie, jak i sa dodatkowo uzywane przy odrzekaniu N choroby, jako swoisty pomočnik znachora czy wieduna. Moga to byc rosliny2 M (macierzanka M 20) lub drzewa (odrzekanie uroku zarzuconego na wiatr powinno R siç odbywac w czasie obchodzenia dookola samotnej brzozy, szczegôlnie podatnej, O z racji swego rošniccia, na podmuchy wiatru; M 115), ich pojedyncze elementy, jak S witka, sçczek lub skupiska (sad, las, murawa, darf), moga to byc inne desygnaty, L jak np. czerwona szmatka (M 115), welniane nici (nalezy oderwac od klebka q welnianych nici kawalek i nawiqzaé na nim tyle wezelkôw, ile ma uamonumu v osoba, ktôra ma byc leczona, a potem zakopač ja pod meskim drzewem, M 92) lub czaga (grzyb rosnacy na brzozie, M 115), mocz osoby, nad ktôra wypowiadany jest tekst (M 47). Pewne zamowy wypowiadano tylko w wypadkach szczegôlnych, jak N na przyklad tylko wtedy, ješli swacha idqc do domu wybranej przez chlopca A dziewczyny, nie spodziewa sie zgody rodzicôw wybranki na šlub mlodych (P p 89). Inne naležalo wypowiadac przy codziennych czynnosciach gospodarskich, m jak pieczenie chleba (P 139), wchodzenie do lasu (P 137), czy rozpoczynanie polowania (P 150) lub polowu (P 151), czy tež wtedy, gdy szukano pracy (P PI 142) lub szybko chciano dorobic sie fortuny (P 143). Niekiedy, dla prawidlowego m zafunkcjonowania tekstu magicznego byly wymagane dodatkowe okolicznošci, lub 3 spelnienie pewnych wczesniejszych zastrzežef, jak np. : witka powinna pochodzic • z palmy wielkanocnej (M 116), a sucha galazke uzywana do odrzekania naležalo o wylamac z kwitnacego drzewa (M 76). Jablko, bçdace innym desygnatem zamowy 7 powinno byc poswiçcone na tzw. aöJiOHHbra cnac3 (M 52), zaš na ziele, uzywane • do zamôwienia nadawalo siç tylko takie, ktôre roslo przy drodze i bylo zerwane 12 2 lipca lub w dzief šw. Jana lewa reka (M 20), a potem ususzone (M 80, 82). Desygnatem wspomnianych zabiegôw magicznych mogly tež byc plazy, jak np. žaba: cnoeume jfcaôy jmeyxy, nocadume e uocoeoù njiamoK 6ojihuozo, 390 Zob. môj artykul zlozony do druku roku 2006 w „Acta Baltico-Slavica", zatytulowany: Swiat roslinny zapisany we wschodnioslowianskich zagaworach leczniczych. W genezie tego swiçta, obchodzonego w cerkwi prawoslawnej od IV wieku na 6 avgusta (stara data) lub 19 tego samego miesiaca (wg nowego kalendarza) widnieje pobyt Jezusa na gôrze Tabor. W tradycji ludowej IlpeoöpaxeHHe rOcnogHe nazywane jest BToptiM CnacoM, CnacoM Ha rope, .36jjohhi>im CnacoM. W dniu tym, powolujac siç na zalecenia Mojžesz, w cerkwi prawoslawnej swiecono winorosl i klosy pszenicy, a z czasem wszel-kie plody z sadu i pola (jablka, miôd, pszenicç elej, wosk), ktôre dopiero po poswieceniu pozwalano uzywac do jedzenia. Bogatsi ludzie przekazywali w ôw dzief plody rolne biedniejszym, chorym. Ci, ktôrzy nie dopelnili tej powinnosci, nie byli godni, wedlug wierzef, Krôlestwa Niebieskiego. Poswiçcone klosy i ziarna nowego zbioru, chroniono do siewu, a potem je dosypywano do siewnego ziarna. Od tego tež dnia zezwalano na je-dzenie owocôw, dojrzalych w promieniach slofca, a nie zielonych, kwasnych i cierpkich (symbolika wiazala ten czas z duchowa przemiana czlowieka). W tymže dniu jedzono jablka pieczone, bliny z jablkami, grzybami i jagodami (wszystkim, czym obdarza ludzi sad, ogrôd i las oraz pole). Poszczacym zalecano pieczenie ciast bez mleka, jajek i šmie-tany, ale z tluszczami rošlinnymi, szczegôlnie z gorczycy). Zob. Upaeocnaeue dem 3a öueM, MocKBa 2004, c. 188-189; Upaeocnaenue npa3dnuxu, Mhhck 2001, c. 86-88. 2 krystyna szczešniak: kagor, tajemniczy desygnat zamôw i recept lekarskich wschodniej ... HanuHaüme Ha Hee sazoeop, noeecbme e ysenm Ha ocuHe, e nemeepz [...]: udu Ha ^ otcaöy, Ha mpacyHbw - ocuHy, Ha ee KopHu, Ha ee nucmbsi [...] (M 41) lub kawalki jeleniego rogu, zalecane szczegölnie w sytuacji, gdy zamôwienie dotyczylo zmiany charakteru mcža, szczegölnie skorego do gniewu, klötni, a nawet rckoczynöw (P o 112). Czasem zalecenia wstçpne byly jeszcze bardziej skomplikowane, jak te, $2 wystçpujace w zamowie, dotyczacej odwröcenia uroku na kogoš rzuconego: zebrač wodç z siedmiu domôw do jednej banki pôllitrowej, podzielič jq na trzy czçsci, a nastçpnie je namôwic i poič nimi chorego; wodq, pozostalq w bance umyč odbyt (M 107) lub inne, zapisane przy modlitewce, pozwalajacej na pozbycie sic brzydkiego zwyczaju obgryzania paznokci: osoba, ogryzajqca paznokcie powinna p. wyciqgnqc rçce przed siebie, paznokciami do wierzchu, ktôre, kazdy z osobna, zaczynajqc od prawej reki nalezy zahaczyc nožem (M 94). Zalecenia mogly tež dotyczyc dni, odpowiednich dla przeprowadzania samego zabiegu uleczenia. I tak pewne odrzekania naležalo czytac w erode, gladzqc od siebie rqkq chore miejsce (M 104). Dopiero po spelnieniu tych wszystkich przedwstçpnych zaleceri i Z czynnosci, možna bylo przystapic do wypowiadania magicznej formuly (M 94). Niekiedy owe dodatkowe zalecenia dotycza nie tyle samego rozpoczçcia o zamowy, ile zakoiczenia owego zabiegu. I tak w wypadku innego tekstu, ktöry, jak to zapisano, mial leczyc z uroku po zakoriczeniu rytualu powinno sie wrzucic do wody szczypte soli i trzy zapalone zapalki, a krzyz, ktôry jest w domu, zanurzyc w tejže wodzie; przy czym woda winna byč swiezo przyniesiona. Gdy sie idzie po niq - nalezy wypowiedziec dodatkowq modlitewke: 3dpaecmeyü, eoda TambXHa, seMrnu Ynb^Ha, a Krnon HeaH, daüme MHe eodu om bchkoü 6edu. Wode možna pič dopiero po wykonaniu powyzszych czynnosci, a ponadto nalezy niq pokropič cialo, posciel, pokoje i podwôrzec, a resztq - umyč sie (M 109/110). W kolejnym nagaworze od przestrachu zalecano wypowiedzenie tekstu dziewiçc razy na wodç (nazywano tç czynnošč wylewaniem, lub odlewaniem), ktöra potem powinno siç wylac pod drzewo albo w sadzie (M 68). Czasem owe przedwstçpne zalecenia dotyczyly wszystkich czešci zabiegu: poczatku, samego zabiegu i jego zakoiczenia, jak na przyklad to, wypowiadane nad opuchlizna, ktöre nakazywano wypowiadac w srode na malejqcy ksiezyc poprzez 12 wieczornych zôrz, jednq rekq wodzqc czerwonq welnianq szmatkq wokôl opuchlizny, w drugiej - trzymajqc czage, zamawiac opuchlizne (po zamowie owinqc czage w te czerwonq szmatke i zaniesč na swiezq mogile (M 99). Ciekawym i došč czçsto wystçpujacym desygnatem, towarzyszacym badanym tekstom magicznym bylo wino, wystçpujace na przyklad w odrzekaniu alkoholizmu, czego dowodza ponižsze przyklady: • trzykrotne wypowiedzenie: xMenb u euno, OTCTynucb ot pa6a Eokcha (hmî) b meMHue rneca, zde modu He xodnm, h kohh He 6pogaT, h muna He neTaeT; xMenb u bhho Bbixogu Ha 6i>iCTpyio Bogy, no KOTopon Boge mogu He e3gaT, ot pa6a EoKcHa (hmh); xMernb u bhho, nongu Ha 6yHHbie BeTpbi - KOTopon BeTep no ganbHOCTH xoguT (M 18; tež: P 158; P 160; Pr 64); xMernb u euno, OTCTynucb ot pa6a EoKbero [...] (M 19); • žywego szczupaka naležy wložyč w tues, albo w buraka z winem i nastawic SI 391 krystyna szczešniak: kagor, tajemniczy desygnat zamôw i recept lekarskich wschodniej ... 2 ^ na 12 dni; szczupak wydzieli wiele šluzu i nalewka stechnie. Poic tym pijaka, W môwiac: jak szczupak nie cierpi wina, tak i ty nie powinieneš jego rôwniež, N rabie božy (tu imie) (M 18). -1 • žywa žabe naležy wložyc do wina, wypowiedziec nad ta zawartošcia jeden W z zagoworov, a potem wstawic na jedna dobe do cieplego miejsca i dawac do picia tak, aby osoba nim pojona nie wiedziala co pije (Pr 67): S • XMejb h biiho, oTCTyrracb ot pa6a Bo^na (hmî) b meMuue meca, zde modu ue L xodxm, u Kouu ue 6podxm, u nmuua ue jiemaem (M 18); O • (modlitwa do šwietego Bonifacego Milošciwego): [...] Ycjibmib npH6eraioinHx v k Te6e ogep^HMHx nary6HbiM npncTpacTneM k biiiioiiiiiiiio (Pr 62). O ile w badanych tekstach zamôw, bedacych odrzekaniami, wino wy mieniano zwykle jako nienazwany bližej apelatyw (nie wspominano w nich jego nazwy ani koloru i wystepuje ono tylko w przywolaniach, a nie jako desygnat, konieczny do N odprawienia czarôw slownych), to inaczej jest przy podawaniu ludowych sposobôw A leczenia ziolami, nalewkami i niestandardowymi receptami (M 177). Tutaj zwykle p wymieniano, badž to jego kolor: wino czerwone (M 191), badž zalecano užycie nn konkretnej jego marki, czyli wina kagor (M 177, 178, 181, 182). Ponadto, o ile w f odrzekaniach wino jest zwykle wymieniane przy tekstach dotyczacych alkoholizmu i leczenia konkretnej osoby z jego skutkôw, to w zamowach leczniczych i receptach m ôw desygnat zalecany jest do leczenia rôžnych chorôb: auzuua (M 177, 178), 3 eocnameuue mezKux (M 181, 182), ucmow,euue (M 191). • Wino, zwane kagor (Karop) jest do dzisiaj došc popularnym winem desero-o wym,4 ktôre zawdziecza swa nazwe niewielkiemu francuskiemu miastu Cahors 7 [kaor], ležacemu na prawym brzegu rzeki Lot, prawie w rôwnej odleglošci 200 ki- • lometrôw od Pirenejôw, Morza Srôdziemnego i Oceanu Atlantyckiego. Juž w XIII 2 wieku slynelo ono z rosnacych tam specyficznych szczepôw winnej latorošli (Sa- peravi, Cabernet-Savignion, Matras, Kachet, Morastel, Bastardo), charakteryzuja-cych sie szczegôlnie intensywnym wybarwieniem i duža zawartošcia cukru (nie mniejsza, niž 20%). Wyrabiano z nich niezwykle w barwie i smaku wino, przy-gotowywane z miazgi winogronowej wspomnianych szczepôw, przygrzewanej do temperatury 70-80 stopni C przez 18-24 godziny. W efekcie takiego zabiegu otrzy-mywano geste wino o intensywnie czerwonej barwie, przypominajace smakiem i zapachem konfitury malinowe, czarna šliwe, a ze szczepôw pôzniej uprawianych w Hiszpanii - czekolade. Jego szczegôlna popularnošc przypadala na lata 70. wieku XIX, kiedy to uprawiano tam 60 tysiecy hektarôw tychže winorošli. Ten niezwykly napôj stawiano poczatkowo tylko na stolach krôlewskich i papiežy, choc pojawialo sie tež ono sporadycznie wšrôd magnaterii i wyžszego duchowiefstwa. Z czasem wšrc>d wiernych prawoslawia owo wino stalo sie symbolem przemiany w krew, dokonywanym w czasie Mszy šwietej. W Rosji kagor pojawil sie w czasach Piotra I, a jedna z legend glosi, že car poznal smak 4 Pierwotnie bylo ono lekko cierpkie, pôlslodkie, teraz sa to raczej wina ciežsze o smaku (w zaležnošci od regionu, w ktôrym je sie wytwarza: migdalowo-malinowo-czarnošli-wowe lub czekoladowe. Zawsze wažny byl kolor: od ciemnoczerwonego do rubinowego, 392 o glebokiej barwie i gestošci. krystyna szczešniak: kagor, tajemniczy desygnat zamôw i recept lekarskich wschodniej ... tego trunku w czasie podrožy do Francji i tak w nim zasmakowal, že postanowil ^ w okolicach Sankt Petersburga uprawiac ten wlasnie szczep winny, z ktörego go wytwarzano. Inna opowiešč wspomina, iž tenže car mial wyjatkowo slaby zolqdek, a wino mu przepisywane, mialo regulowac jego pracç w czasie wielogodzinnych uczt. Jeszcze inna wersja glosi, iž obecnošč tego wina na stolach rosyjskich ? zawdziçczamy patriarchom rosyjskiej cerkwi prawoslawnej, ktörzy (chcac wybrac wino, odpowiednie dla Przeistoczenia) wybrali siç w specjalna podröž po winnoprodukcyjnych regionach Francji i szczegölnie zasmakowali w tym wlašnie gatunku. Wino to wöwczas przywožono do Rosji carskiej bezpošrednio z Francji lub Hiszpanii. W koricu XIX wieku winiarze francuscy podpisali specjalna umowç _ z przedstawicielami Rosyjskiej Cerkwi Prawoslawnej, na mocy ktörej dostarczali do Rosji specjalnie wyprodukowane wino tylko do potrzeb religijnych. Legenda ^ o magicznym oddzialywaniu tego wina na organizm ludzki byla tak wielka, že podawano je dzieciom przy piersi podczas chrztu. Z czasem, ze wzglçdu na stale užywanie go do Mszy šwictej w prawoslawiu i koszty, zwiazane z jego przywozem, winiarze rosyjscy odtworzyli system jego wytwarzania i zaczçli go stosowac Z na gruncie rodzimym, wykorzystujac doi krymskie odmiany winnej latorošli. Technologia wykluczala dodawanie do otrzymanego w ten sposöb ekstraktu o jakichkolwiek ziöl, cukru, wody, czy spirytusu pochodzenia ziemniaczanego. Obecnie wytwarzane jest ono w Azerbejdžanie (od roku 1927), Kazachstanie (od roku 1957), Tadžykistanie i Uzbekistanie (od roku 1936), a takže w Moldawii (od lat 50. XX wieku). Szczegölnym odbiorca rodzimych win owej marki, zwanymi „LIepKOBHoe", nacxanbHoe" i „Co6opHoe", byla i nadal jest rosyjska cerkiew prawoslawna, ktöra na przyklad do roku 1918 zamawiala dla 48 tysiçcy cerkwi - 300 tysiçcy dekalitröw tego wina. Obecnie rowniež to pierwsze wino („LJepKOBHoe") jest zamawiane przez Watykan dla tych samych celöw mszalnych. Wšrod pošledniejszych gatunköw najczcšciej jest wymieniany kagor, wytwarzany na Ukrainie. Na etykietach wszystkich butelek czçsto, niezaležnie od nazwy wina, wyobražona jest sylwetka zakapturzonego mnicha lub duchownego, trzymajacego kielich w czasie Podniesienia. Do wspomnianego typu naleža dziš takie wina, jak: „Karop", „Karop 32", „ILepKOBHoe", nacxanbHoe" i „Co6opHoe" (Rosja i dawne republiki radzieckie), „Rogom", Visant", „Kagor-Gran-Konstan", Kagor-diuroc", Kagor-Marker" (Francja) i na terenie Hiszpanii „Beni Karlo". Mimo, že w latach porewolucyjnych owe wina (jak rzadko ktöre), byly falszowane, to cerkiew rosyjska nigdy nie zrezygnowala z ich užywania. O jego markç zaczçto ponownie dbač wšrod winiarzy dopiero jednak w latach 60.-70. minionego wieku, a w roku 1971 kagor zyskal najwyžszy znak jakošci: Apppellation d'Origine Controllee (AOS) - Cahors. Nazwa ta zostala zastrzežona tylko dla trunku wytwarzanego ze szczepu Malbek (z minimalnym dodatkiem szczepu Merlot i Tanna), nadajacemu winu smak migdalowo - czarnošliwowy. Zapisano tež w owej umowie, že napöj jest zdatny do užytku dopiero po 2-3 latach przechowywania go w dçbowych kadziach. I žeby zamknač kolo naszych rozwažari, röwniež we Francji i Hiszpanii wspo-mniane gatunki win zalecane sa przez lekarzy, jako wyjatkowe trunki nie tylko nienaruszajace pracy watroby, ale nawet wzmacniajace öw organ. Wina kagor zale- SI h« 393 krystyna szczešniak: kagor, tajemniczy desygnat zamôw i recept lekarskich wschodniej . ^ cane sa nlnvniež przy przeziebieniach i zapaleniach pluc (naležy je pijac lekko po-grzane malymi lykami), a takže stosowane sa jako šrodek regulujacy prace žoladka N i na inne niedomagania. Nadal rowniež sa one užywane podczas Przeistoczenia w Rosyjskiej Cerkwi Prawoslawnej. A wystepowanie w zamowach tylko samego lek- R semu wino, bez okrešlania bližej jego nazwy zwiazane jest prawdopodobnie ze swo-istym tabu. W tradycji ludowej nie wolno nazywac bowiem bezpošrednio czegoš, S co zwiazane jest ze šwietošcia (pod grožba utracenia tej cechy), a tym czymš jest L na pewno Msza šwieta. W dodatku owo wino jest užywane w jednym z jej najwaž- 0 niejszych elementôw, czyli Przeistoczeniu. Wiara w szczegôlna moc tego wina jest v wspierana przez czucie i wiare ludu, iž to, co užywane jest w czasie Mszy šwietej, 2 ma szczegôlnie wielka moc lecznicza i uzdrawiajaca. W dodatku wspominanie go 1 przy magicznym leczeniu z alkoholizmu jest kolejnym przywolaniem zasady leczenia tego samego przez to samo. Prawdopodobnie dziala tu ponadto przekonanie, že N wino, jakim leczono z opilstwa (ze wzgledu na wspominane wyžej przeznaczenie), A ma wieksza moc, niž to, ktôrym do tej pory ôw alkoholik sie upijal. p ^ Bibliografia k m Slownik folkloru polskiego pod red. J. Krzyžanowskiego, Warszawa 1965. 3 EejapycKax Micpanozw, 3uuhiKJianedhmuu cnoyuÏK, MIhck 2004. • [Z] 3aMoeu, YKJiad., cicmsM msKcmay, ycmyn. apm. i KaMeum. T. BapTamaBin, 0 MiHcK 2000. 7 Jlempcmeeuuhiepacmeuun. 3uuhiKnonedu5i, Mhhck 2003. • [M] Mommeeuuuü uapoduuü neneöuuK, Mhhck 2000. 2 [P] H. 3. lljjaToHoBa, Jlwôoeuue 3azoeopu, CaHKT-IleTep6ypr 1997. Upaeocnaeue deuh 3a dueM, MocKBa 2004. Upaeocnaeuue npa3duuKu, Mhhck 2001. H.M. Cokojjob, FyccKuü cponhKnop, MocKBa 1941. A. B. K)gHH, BocmonuocnoexucKuu 3azoeop: cmpyKmypa, ceMaumuKa u npazMamu-Ka meKcma [w]: Tekst. Analizy i interpretacje, Pod red. Jerzego Bartmifskiego i Barbary Bonieckiej. Lublin 1998, s. 169-182. A. B. K)gHH], MazmecKue nep SI h« Z > O - O h« s tà 1-5 Krystyna Szczešniak Katedra Slawistyki Uniwersytetu Gdafskiego ul. Wita Stwosza 55, 80-952 Gdafsk, Poljska kr.szczesniak@wp.pl 395