Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
BREDA POGORELEC: ZGODOVINA SLOVENSKEGA KNJIŽNEGA JEZIKA. JEZIKOVNI SPISI I.
Ljubljana: ZRC SAZU, 2011. 499 str.
BREDA POGORELEC: STILISTIKA SLOVENSKEGA KNJIŽNEGA JEZIKA. JEZIKOVNI SPISI II.
Ljubljana: ZRC SAZU 2011. 362 str.
Pod koniec 2011 roku zostaly wydane pod wspolnym tytulem Jezikoslovni spisi zebrane rozprawy naukowe znanej lublanskiej slowenistki prof. dr. Bredy Pogorelec dotycz^ce historii (t. I, ss. 499) oraz stylistyki literackiego j^zyka slowenskiego (t. II, ss. 362). W dwoch tomach zebrano, uporz^dkowano i sta-rannie opracowano žyciowy opus, dosc kontrowersyjnej j^zykoznawczyni, profesor wielu pokolen slowenistow.
Breda Pogorelec (1928-2006) swo-je žycie profesjonalne poswi^cila ba-daniom nad j^zykiem ojczystym oraz uniwersyteckiej dydaktyce. Ksztalcila si§ glownie w Lublanie, a specjalizo-wala si§ w Uniwersytecie Jagiellonskim w Krakowie (1956-58). Okres pobytu w Polsce zawsze wspominala z wielk^ sympatic Tu nauczyla si§ biegle j§zy-ka polskiego, zetkn^la si§ z wielu wy-bitnymi j^zykoznawcami, takimi jak prof. prof. T. Lehr-Splawinski, J. Ku-rylowicz, T. Milewski, S. Urbanczyk, J. Safarewicz oraz poznala znakomitych kolegow, K. Polanskiego. K. Pisarek, Z. Orlos, J. Ruska, M. Radlowskiego, W. Skalmowskiego, Z. Wagnera, S. Sta-chowskiego i innych, z ktorymi kon-frontowala swoje možliwosci. Wlasnie tutaj, w obroslym tradyj krolewsk^ i jedn^ z najstarszych w sredniowiecznej Europie tradyj akademick^, zostala wprowadzana w arkana wspolczesnej lingwistyki swiatowej. Czasy te cale žycie wspominala jako najbardziej od-
krywcze i kreatywne, one daly jej bo-wiem, co nie ukrywala, pewnosc siebie w dalszej pracy badawczej, dydaktycz-nej i organizacyjnej.
Pani^ Profesor poznalem jeszcze w 1967 roku, rozmawiala zawsze ze mnq bardzo poprawn^ polszczyzn^, byla bezposredna i niezmiernie goscinna. Miala szczegolny dar uczenia siç i po-znawania jçzykow obcych, mowila nimi ze swobod^, a nawet ze zwad^ i to jej przysparzalo wielk^ satysfakcjç. Potem w okresie moich dlužszych pobytow naukowych w Slowenii starala siç wiele pomoc, szczegolnie w trudnych sytu-acjach žyciowych, byla w tym bezinte-resowna, za co jestem Jej szczegolnie wdziçczny.
W Uniwersytecie lublanskim miala wyrobion^ pozycjç, byla bezkompro-misowa, znakomicie znala swoj^ war-tosc i nie dawala siç nikomu zepchn^c na boczne tory. Nie uznawala žadnych wspolczesnych Jej autorytetow. Byla interesuj^cym czlowiekiem, pelnym no -wych idei i propozycji. Bezposrednio-sci^ i erudyj potrafila skupic wokol siebie grono przyjaciol i uczniow. Wla-sciwie Ona, M. Orožen i T. Logar zdo-lali w lublanskim slowenistycznym sro-dowisku akademickim stworzyc swoje szkoly lingwistyczne. Liczni uczniowie z powodzeniem dzis kontynuuj^ Ich dzialalnosc badawcz^ i dydaktyczn^.
Aktywnie uczestniczyla w organi-zacji nauki. Zažarcie walczyla o jed-noznaczny status jçzyka ojczystego tak w federacji jugoslowianskiej, w slowenskich diasporach, jak i w samej Republice Slowenii. Interesowala siç jakosci^ nauczania jçzyka slowenskiego w szkolach každego stopnia, Swoim uporem doprowadzila do powstania rozmaitych instytucji propaguj^cych jçzyk slowenski, szczegolnie poza gra-nicami Slowenii, Wreszcie niestrudze-
- 124 --Slavia Centralis 1/2012
Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
nie wprowadzala innowacje w zakresie j^zykowej polityki.
Breda Pogorelec nie napisala žad-nej obszernej monografii, podr^czni-ka akademic-kiego czy innego typu ksi^žki, choc dobrze orientowala si§ we wspolczesnych koncepcjach j^zyko-znawczych i pelna byla pomyslow. Nie mogla skoncentrowac si§ nad dlužszy-mi formami tekstowymi. Obcy jej byl uporz^dkowany tryb žycia, ci^gle robila wraženie osoby zabieganej, nieradz^-cej sobie z konkretnymi terminami czy zobowi^zaniami. Rozproszenie Jej w rožnych tematykach czy dyscyplinach naukowych z jednej strony spowodowa-ne bylo brakiem skoncentrowania si§ na jednej z nich, z drugiej zas mala ilosc j^zykoznawcow akademickiego srodo-wiska lublanskiego wymuszala swoisty uniwersalizm. Dlatego tež Slowency do dzis nie dopracowali si§ nowoczesnych slownikow, gramatyk opisowych czy opracowan monograficznych rownych np. literaturoznawczym.
Pani Profesor pozostawila po sobie szereg artykulow, szkicow, sprawozdan i recenzji opublikowanych w rožnych czasopismach (por. Bibliografija Brede Pogorelec opracowanej przez A. Solner Predih, s. 325-362). Uczniowie Jej ze-brali teksty w dwutomowe opracowa-nie, zgrabnie objete klamr^ dyscyplin badawczych: Zgodovina slovenskega knjižnega jezika (red. K. Ahačič) i Stilistika slovenskega knjižnega jezika (red. M. Smolej). Pewnie by si§ mile zdzi-wila, že možna je bylo w taki sposob przeorganizowac.
Pierwszy tom Jezikovnih spisov zaty-tulowany Zgodovina slovenskega knjižnega jezika, oprocz merytorycznego wprowadzenia K. Ahačiča Historyczno j^zykoznawcze prace Bredy Pogorelec (s, 7-16), dwoch panegirykow: I. Grdiny Uksztaitowanie swiata myslowego Bre-
dy Pogorelec (s. 473-491) i M. Stabeja Szczfšliwe spotkania z Bredq Pogorelec (s. 493-499), Indeksow: imiennego (s. 439-444) i rzeczowego (s. 445-456), Cytowanej literatury (s. 457-472) sklada si§ z trzech cz^sci: I. W poszukiwaniu historii slowenskiego jfzyka literackie-go (s. 17-166); II. Z archiwow (s. 167190) i III. Z problematyki szczegoiowej (s. 191-438).
Zebrany tu material badawczy B. Pogorelec wi^že si§ mniej lub bardziej z te-matyk^ rozwoju j§zyka slowenskiego w okreslonej sytuacji spoleczno-politycz-nej jego užytkowni-kow. J§zyk ten jest jednym z najciekawszych wsrod j§zykow narodowych Slowian. Posiada najstarsz^ udokumentowan^ tradyj pismiennicz^: od Fragmentom (zabytkow) fryzyjskich przez brzemienne w skutkach dokonania protestantow po wspolczesnošc. J§zyk, ktory w swojej strukturze jest najbliž-szy praslowianszczyznie (swiadcz^ o tym liczne formy archaiczne). J§zyk, w ktorym bez kompleksow rozwijala si§ i rozwija rodzima literatura, porownywal-na z europejskimi. J§zyk, ktorego užyt-kownicy wobec utraty, dosc wczesnie, swojej panstwowosci czerpali sil§ i moc przetrwania, žyj^c na pograniczu kultur (romanskiej, germanskiej i slowianskiej) z wielkich cywilizacji (greckiej, rzym-skiej i bizantyjskiej). Wreszcie j§zyk, ktory posiada tak liczne, do dzis bardzo aktywne, dialekty i gwary, prawdziw^ skarbnic^ materialu porownawczego. I wlasnie w tym zakresie Autorka starala si§ na swoj sposob zaproponowac inter-pretacje w stosunkowo szerokiej intelek-tualnej perspektywie.
Pierwsza cz^sc tomu (V iskanju zgodovine slovenskega jezika) zawiera kil-ka chronologicznie rožnych przegl^dow dotycz^cych rozwoju j?zyka ojczyste-go. Szkoda, že samej Autorce zabraklo czasu na ich uporz^dkowanie, analiz^
— 125 —
Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
i gl^bsz^ syntez§ tak podstawowej te-matyki.
Drug^ cz^sc (V arhivih), najkrótsz^, obejmuj^ opracowania wybranych slo-wenskich archiwaliów. Niekiedy byly to wprowadzenia do wystaw organi-zowanych przez Archiwum Siowenii. Autorka nie byla fanem mrówczej pracy w przepastnych archiwach, ale zdawala sobie spraw§ z ich niezb^dnosci w bada-niach dotycz^cych szczególnie historii j?zyka.
Trzecia, najobszerniejsza, cz^sc (K posamičnim problemom) zawiera roz-wažania dotycz^ce poszczególnych tematów rozwoju j^zykowego pocz^w-szy od najstarszych sredniowiecznych zabytków pismiennictwa slowenskiego po wiek dziewi^tnasty.
Drugi tom Jezikovnih spisov zatytu-lowany Stylistyka literackiego jfzyka slowenskiego, oprócz interesuj^cego wprowadzenia Breda Pogorelec wobec jfzykoznawczej stylistyki autorstwa M. Smolej, Indeksów imiennego (s. 299301) i rzeczowego (s. 303-307), wyka-zów: Zródel (s. 308-311), Literatury (s. 312-314) i Fotografii (s. 315-323), sklada si§ takže z trzech czjsci: I. Teoria rozwoju stylu slowenskiej mowy. Kunszt i prekursorstwo literatury wspólcze-snej, (s. 23-77); II. Badania jgzykowo stylistyczne prozy Ivana Cankara (s. 79-269) i III. Nowsza proza slowenska (Wplywy Cankara na okres literacki mi^dzy 1966-1970), (s. 271-298).
W czjsci pierwszej (Teoria slogovnega razvoja slovenke besede) Autorka przedstawia podstaw^ teoretyczn^ swoich rozpraw dotycz^cych stylistyki j^zyka slowenskiego, w której stara si§ objasnic metodologij swoich badan nas stylem literackich dokonan niektórych Slowenców.
Druga czjsc (Jezikovnostilistične raziskave proze Ivana Cankara) w calosci
poswi§cona jest badaniom stylu Ivana Cankara, najwybitniejszego przedsta-wiciela slowenskiej literatury wspol-czesnej.
Ostatnia cz^sc, (Novejša slovenska proza. /Cankarjevi vplivi in literalno obdobje med 1960-1970/) obejmuje analizy dotycz^ce slowenskiej prozy 20. wieku. Autorka uwaža, že tworczošc Cankara miala znacz^cy wplyw na jego nast§pcow, co stanowi klucz zrozumie-nia tej literatury.
Publikacje B. Pogorelec, przy nie-zbyt szcz§sliwej owczesnej sytuacji rodzimego j§zykoznawstwa sloweni-stycznego, stanowi^ niew^tpliwie swia-dectwo czasu minionego. Wnosily one bowiem nieco swiežy powiew w sensie propozycji otwartych na nowoczesne metodologie, a przede wszystkim kon-kurencyjnosc w stosunku do archaicz-nych zastanych lublanskich tradycji akademickich. Juž z samych tytulow wynika že redaktorzy mieli trudnosci w organizacji tak, pod každym wzgl§dem, rožnorodnych tekstow, ci^ž^c ku publi-kacji monograficznej. S^ to raczej roz-myslania na okreslony temat niž prze-myslana monotematyczna monografia. Obie pozycje s^, w pewnym sensie, nowosci^, na slowenskim rynku opra-cowan dotycz^cych historii i stylistyki j§zyka slowenskiego. Czytelnik može si§ spotkac z interesuj^cymi pogl^dami i ciekawymi konstatacjami, z ktorymi oczywiscie možna polemizowac, ale nie ignorowac.
Czasy wspolczesne, powstanie w Slo-wenii nowych uniwersytetow, zmiany strukturalne w slowenistyce (rozdzie-lenie od filologii slowianskiej filologii slowenskiej), umocnienie si§ w Koprze, Mariborze i Nowej Goricy sloweni-stycznych osrodkow akademickich pod kierunkiem wybitnych wspolczesnych j§zykoznawcow, profesorow Z. Zorko,
- 126 --Slavia Centralis 1/2012
Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
M. Jesenška i V. Mikolič, powstanie mocnych osrodkow slowenistycznych za granic^ (chocby w Polsce), przyczy-nily si? do rožnorodnosci obrazu j?zy-koznawstwa slowenistycznego, do kto-rego naležy zaliczyc niew^tpliwie obie publikacje B. Pogorelec. Nie zast^pi^ jednak one, oczekiwanych przez lata, nowoczesnych opracowan slowenskiej problematyki j?zykoznawczej.
Na koniec chcialbym wyrazic swoj podziw i szacunek redaktorom nauko-wym obu tomow, ktorzy nalež^ do mlod-szego, bardzo dobrze zapowiadaj^cego si?, pokolenia uczniow B. Pogorelec, dr. Mojcy Smolej i dr. Kozmie Ahačičowi. Swoj^ pracowitosci^, skrupulatnosci^ i kompetenj doprowadzili do pelnej swietnosci teksty pani Profesor ulatwia-j^c dost?p i lepsze zrozumienie, szcze-golnie slawistom z zagranicy, a takže rodzimym badaczom i studentom sla-wistyki, interesuj^cej lektury z zakresu historii i stylistyki j?zyka slowenskiego, ratuj^c je takže od zapomnienia.
Emil Tokarz
Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biala, etokarz@gmx.co.uk
ELENA KORIAKOWCEVA (UR.): AKTUALNE PROBLEMY KOM-PARATYSTYKISLOWIANSKIEJ: TEORIA IMETODOLOGIA BADAN LINGWISTYCZNYCH. Siedlice: Uniwesytet przyrodniczo-humanistyc-zny w Siedlcach, 2010. 255 str.
V okviru projekta Slowianskie siowo-tworstwo porownawcze, ki ga je zasnovala Komisija za slovansko besedotvor-
je pri MSK na svoji konferenci leta 2007 v Sofiji, sta doslej izšli že dve monografiji. Prva Przejawy internacjonalizacji w jgzykach slowiañskich, Siedlce 2009, je rezultat spletne konference, druga Aktualne problemy komparatystyki slowiañskiej: teoria i metodología ba-dañ lingwistycznych pa je posvečena komparativističnim raziskavam v slovanskih jezikih. Obe je uredila agilna tajnica Komisije prof. dr. Elena Koria-kowcewa pod izdajateljskim okriljem Naravoslovno-humanistične univerze v Siedlcah. Monografijo sestavlja devetnajst prispevkov, razvrščenih v tri vsebinske sklope.
Prvi sklop pod skupnim naslovom Teoretično-metodološki problemi primerjalnih raziskav v slovanskih jezikih uvaja prispevek G. P. Neščimenko (Rusija), ki je predstavila historiat primerjalnega raziskovanja slovanskih jezikov. Le-to je bilo zastavljeno že v Tezah Praškega lingvističnega krožka (1929) in kot rdeča nit vodi vse do novejših mednarodnih projektov 21. stoletja Kom-paracija systemóv i funkcjonowania wspóiczesnych jfzyków slowiañskich. 1 Slowotwórstwo. Nominacija (2003), ur. I. Ohnheiser; Komparacija systemóv i funkcjonowania wspóiczesnych jgzyków slowiañskich. 2 Fonetika Fonologia (2007), ur. I. Sawicka; Komparacija systemóv i funkcjonowania wspóiczesnych jfzyków slowiañskich. 3 Frazeo-logija (2009), ur. W. Mokijenko, H. Walter ter Wspólczesna komunikacija j^zykówa (2008). Avtorica je v nadaljevanju iz svoje bogate bere komparativnih besedotvornih raziskav predstavila svoje metodološke izkušnje z vidika znotrajjezikovne sinhrono-diahrone in medjezikovne sinhrone sopostavitve, ki lahko odkriva razvojne tendence in možnost napovedovanja novejših besedotvornih procesov.
— 127 —