Grzecznosciowe zachowania j^zykowe w srodowisku wiejskim na przykladzie gwary spiskiej w Polsce
Helena Grochola-Szczepanek	^
Cobiss: 1.01
m
HH
V prispevku je predstavljen model jezikovne vljudnosti v spiškem narečju na	^
ozemlju Poljske. Obravnavani so ogovarjanje ter obrazci ob pozdravu in slovesu. Opozorjeno je tudi na odstopanja od sprejetih norm in na pojavljanje novih vljudnostnih oblik v vaškem okolju.
Ključne besede: vljudnostno naslavljanje, spiško narečje, narečno besedje	^
O
Linguistic Politeness in Rural Areas: The Spiš Dialect in Poland	hJ
This article presents a model of linguistic politeness in the Polish Spiš dialect. The author discusses forms of address, greetings, and farewells, and also	O draws attention to deviations from the accepted conventions and new polite forms in rural areas. ^
Keywords: polite phrases, Spiš dialect, dialect vocabulary
H
0 Wst^p
Zachowania grzecznosciowe možna okreslic jako zbior zasad przyj^tych i skonwen-cjonalizowanych w danej spolecznosci, ktore wyznaczaj^ sposob zachowania si^ jej czlonkow w kontaktach mi^dzy sob^ w okreslonych typach sytuacji (Ožog 1990: 84; Marcjanik 2007: 12)1. Grzecznosc jest zjawiskiem wieloaspektowym, maj^cym wymiar nie tylko j^zykowy, ale takže spoleczny i psychologiczny. Odpowiednie slowa, gesty, formy zachowania s^ oznak^ dobrego wychowania oraz wyrazem uprzejmosci stosowanym w celu okazania szacunku rozmowcy. Normy grzecznosciowe wynikaj^ z przekonan spolecznych dotycz^cych stosownosci lub niesto-sownosci okreslonych zachowan j^zykowych i pozaj^zykowych w zr0žnicowanych pragmatycznie interakcjach. Wedlug skrotowej zasady »nie wypada nie« (np. nie wypada nie powitac, nie wypada nie odpowiedziec), reguluj^cej stosowne normy grzecznosciowe, wynika, že s^ to »takie zachowania j^zykowe i/lub niej^zykowe, ktorych w danej sytuacji mowienia zaniechac nie wypada« (Marcjanik 2007: 8).
W strategiach grzecznosciowych dobiera si^ odpowiedni^ formul^ grzecz-nosci, uwzgl^dniaj^c m.in. hierarchic mi^dzy nadawc^ a odbiorc^, wiek i plec od-biorcy, stopien zažylošci, miejsce, w ktorym odbywa sic interakcja. Bezposrednia komunikacja adresowana do osoby drugiej tworzy caly system zjawisk jczykowych,
Por. takže Ožog 2001; Skudrzyk 2007.	175
E Z
zwanych zwrotami grzecznosciowymi. Wedlug czQsto przyjmowanej definicji E. Tomiczka, zwroty grzecznosciowe to:
1	formy powitalne, pozegnalne, wyrazy kontaktowe formy zwracania si^ do
^	drugiej osoby samookreslenia (np. pluralis maiestatis, pluralis modestiae itp.)
o	oraz mowienie o osobach trzecich (Tomiczek 1983: 23)2.
^
L
0
V
z
1
Z A
P 1
S
K
0
0
Wiejski model grzecznosci rozni si^ od ogolnie przyj^tych zasad savoir-vivre'u (por. Grochola-Szczepanek 1996; Sikora 2010). Glownym zalozeniem niniejszych rozwazan jest przedstawienie najwazniejszych cech wiejskiego modelu etykiety j^zykowej na wybranych przykladach. Istotne jest takze uwidocznienie wspolcze-snie zachodz^cych zmian w komunikacji grzecznosciowej oraz odst^pstw od kon-wenansow przyj^tych w tradycyjnej przestrzeni wiejskiej. Przedstawione ponizej obserwacje powstaly na marginesie badan j^zyka mieszkancow wsi, prowadzonych przez autork^ w ostatnim dziesi^cioleciu na poludniu Polski, a w szczegolnosci na terenie Spisza3. Warto podkreslic, ze wiele elementow wiejskiej grzecznosci pojawia si^ na znacznie szerszym obszarze gwar i dialektow polskich, a nawet slowianskich4.
Aby przedstawic charakterystyczne cechy wiejskiej grzecznosci j^zykowej, w niniejszych rozwazaniach uwag^ skupiono na czterech zagadnieniach: 1) sposobach zwracania si^ do osob drugich, 2) formulach pozdrowien, powitan i pozegnan, 3) grzecznosci »na opak«, 4) grzecznosci »po nowemu«. Ponizszy tekst ma charakter socjolingwistyczny.
• 1 Wies na pocz^tku XXI wieku
Do niedawna polska wies byla miejscem zamkni^tym i oddalonym (nie tylko ze wzgl^du na polozenie geograficzne) od miasta i kultury ogolnej.
Spolecznosc wiejskq. tworzyla wylq^cznie warstwa chlopska zajmuj^ca si^ rolnic-twem. Struktura wyksztalcenia nie wykazywala zroznicowania, bo mieszkancy wsi konczyli edukacj^ na szkole podstawowej. Jedynym systemem komunikacyjnym byla gwara (Grochola-Szczepanek 2013: 43).
Zmiany gospodarcze i polityczne po II wojny swiatowej oraz procesy globalizacyj-ne od lat 90. ubieglego wieku wywolaly bardzo duze przeobrazenia w srodowisku
Na temat grzecznosci j^zykowej powstalo wiele opracowan. Poza wspomnianymi w tek-scie pracami Marcjanik 2007; Ozoga 2001; Skudrzyk 2007, mozna wymienic takze in-nych autorow, jak: Pisarkowa 1979; Miodek 1980; Zariba 1981; Lazinski 2006; Sikora 1993, 2010 oraz prac^ zbiorczq. Polska etykieta jqzykowa (1991).
Wyniki badan zostaly przedstawione w ksi^žce Jqzyk mieszkancow Spisza: plec jako czynnik roinicujqcy (Grochola-Szczepanek 2012), w tym takze informacje na temat grzecznosci j^zykowej. Tekst niniejszego artykulu jest zmodyfikowanq. i rozszerzonq. wersjq, jednego z podrozdzialow pracy (Grochola-Szczepanek 2012: 146-157). Podzi^kowania skladam Panu Peterowi Weissowi za informacje o opracowaniu na temat mowienia o osobach nieobecnych w dialektach slowenskich (por. Weiss 2003).
4
wiejskim. Coraz wi^cej mieszkancow wsi utrzymuje si^ z pracy poza rolnictwem, ^ wyjezdzaj^c poza wlasn^ wies, do miasta, niekiedy takze za granic^. Wzrasta licz- ^ ba ksztalc^cej si^ mlodziezy wiejskiej. Kultura masowa bez ograniczen dociera na wies poprzez telewizj^, pras^, telefonij komorkow^ i Internet. To wszystko ^ wplywa na coraz mniej sz^ izolacj ^ wsi oraz powoduj e zmiany w wiej skim modelu zycia. Do tradycyjnego swiata przenikaj^ nowe wzorce zachowan, zapozyczone z ^ miasta i kultury masowej. Wspolczesna wies jest zroznicowan^ spolecznosci^, za- ^ rowno pod wzgl^dem struktury wyksztalcenia i zawodu, jak rowniez pod wzgl^-dem kulturowym, swiatopogl^dowym i j ^zykowym.	^
Komunikacja j^zykowa w obr^bie malych spolecznosci wiejskich zachodzi w ^ naturalnych, nieoficjalnych, prawie rodzinnych warunkach. Mieszkancy wsi zwykle znaj^ si^ nawzajem. L^cz^ ich blizsze lub dalsze stopnie pokrewienstwa oraz po- ^ winowactwa. Nieoficjalnosc kontaktow nie zwalnia z przyj^tych konwenansow. ^ Kazdego mieszkanca obowi^zuje uprzejmosc i wlasciwe odnoszenie si^ do innych czlonkow wsi, co podkreslane jest w wychowaniu mlodego pokolenia.
Z >
O
2 Formy adresatywne	^
Znane z j^zyka ogolnego oficjalne formy pan, pani nie funkcjonuj^ w codziennych	O
wiejskich kontaktach j^zykowych. Mieszkancy nie zwracaj^ si^ w ten sposob do	ii£
innych m^zczyzn i kobiet ze wsi5. Okresleniapan i pani s^ uzywane w stosunku do	^
osob przyjezdnych, z miasta. Pan i pani s^ takze synonimami zawodu nauczyciela	N
i nauczycielki. W takim znaczeniu formy te mog^ odnosic si^ do mieszkancow	W
wsi, ktorzy ucz^ w szkole. Ze wzgl^du na duz^ feminizacj^ tego zawodu, zasadni-	^ czo slyszy si^ o paniach w szkole, znacznie rzadziej o panach.
2.1 Pluralis maiestaticus
Powszechnym zjawiskiem w mowie mieszkancow wsi jest uzywanie form plu-ralnych (czasownikow, przymiotnikow, zaimkow) w odniesieniu do jednej osoby, czyli tzw. dwojenie lub pluralis maiestaticus.
Gwarowe pluralis maiestaticus realizuje lezq^cq, u podstaw wiejskiego modelu grzecznosci zasad^ okazywania szacunku rozmowcy wyzszemu (np. parobek wo-bec gospodarzy) lub rownemu statusem spolecznym z mowiq^cym. [_] »Przepust-k^« do przyjmowania takich honoryfikujqcych okreslen jest nie tylko osiqgni^cie pozycji pelnoprawnego czlonka wiejskiej spolecznosci, z chwilq zalozenia rodziny, osiqgni^cia niezaleznosci materialnej od rodzicow, ale takze starszenstwo (roznica wieku - istotna w relacjach ludzi mlodych), dojrzaly i podeszly wiek czlowieka, wzgl^dy religijne (Sikora 2010: 273).
Uzycie form pan, pani w odniesieniu do osob ze wsi ma wydzwi^k ironiczny. Zdarza si^ w sytuacji, gdy ktos post^puje niezgodnie z zasadami przyj^tymi w srodowisku wiejskim, tzn. probuje nasladowac czlowieka miejskiego, np. Takiego pana udaje, Gdzie ci taka pani pojdzie krowy doic.
Zasada dwojenia najogolniej wymagana jest podczas zwracania si^ do kazdej starszej osoby. Nawet niezbyt wielka roznica wieku pomi^dzy mieszkancami kwa-N lifikuje zwykle do uzywania formy liczby mnogiej wobec starszego rozmowcy. 1 Starsze osoby uzywaj^ form liczby mnogiej, kiedy zwracaj^ si^ do ksi^dza, nauczy-^ ciela oraz osob przyjezdnych. Mowienie przez wy ma miejsce takze w kontaktach z O nieznanymi przedstawicielami wlasnego stanu, np. podczas jarmarku lub odpustu. s	Wedlug informacji od najstarszych mieszkancow, kryterium starszenstwa
L bylo dawniej bardziej i surowiej przestrzegane niz obecnie. Nastoletnia mlodziez
0	zwracala si^ przez wy do starszych kolegow nawet o kilka lat. Dwojenie zdarzalo v si^ takze w malzenstwach, kiedy mi^dzy m^žem i žon^ byla duza roznica wieku.
Jak pokazuj^ badania, w przeszlosci dwojenie lub jego brak, czyli tykanie, moglo bye uzaležnione rowniez od statusu materialnego wiesniaka (por. Sikora 2012: 46-48).
Z	Zaobserwowano, že tradycyjne zwracanie si^ przez wy na wsi jest bardziej
A utrzymywane przez kobiety niž przez m^zczyzn. Kobiety uzywaj^ grzecznosciowo P formy liczby mnogiej nie tylko do osob starszych, ale takze w swoim wieku lub
1	nawet do mlodszych. M^zczyzni zwykle w takich sytuacjach zwracaj^ si^ przez s ty. Powoduje to takie sytuacje, že do tej samej osoby m^ž zwraca si^ ty, a zona wy. ^ W bezposrednim zwracaniu si^ do osob najstarszych stosuje si^ tzw. trojenie, 1 czyli uzywanie 3 os. lm., np.:
Z
0
0
Babka juz idom. Babka juž idq^.
(do starej kobiety id^cej do kosciola)
A to ociec ni majom zas is na to badanie? A to ojciec nie powinni znow isc na to badanie? (do starego tescia)
Osoba mowi^ca w ten sposob wyraza szacunek do swojego starszego rozmowcy. Formy w 3 osobie liczby mnogiej mog^ bye stosowane nie tylko w bezposrednim zwrocie do kogos starszego, ale takze kiedy mowi si^ o osobie starszej, np.:
Nasi mama byli w spytolu prawie caly miesionc. Nasi mama byli prawie miesi^c w szpitalu.
Tata nie fcieli sie prawocic z nikim, ale tyz fcieli prowde. Tata nie chcieli si^ s^dzic z nikim, ale tež chcieli prawdy6.
Nalezy podkreslie, že tzw. trojenie wyst^puje glownie u przedstawicieli najstar-szego pokolenia, sporadycznie u osob (zwlaszcza kobiet) w srednim wieku. U mlodszych interlokutorow nie wyst^puj^ tego typu konstrukcje.
6 Z takim sposobem mowienia o innych starszych osobach spotykamy si^ takze w dialek-cie slowenskim w dolinie rzeki Dreti (Zadrečka dolina), por. Weiss (2003).
Zdarza si^, ze rozmowca chce podkreslic swoj dystans do osoby mowi^cej. Stosuje wowczas formuly cz^sciowo »zdepluralizowane«, np.:
Gdybyscie mi uszyla (zamiast uszyli) na przyszly tydzien.
Jak bedziecie fciol, to przidziecie do roboty.	•
Jak bedziecie chcial (zamiast chcieli), to przyjdziecie do roboty.
hH
Kiebyscie mi usyla na przisly tydziyn.
m

W relacjach mi^dzy mieszkancami wsi nie ma zwyczaju przechodzenia na ty.	^
Zdarza si^ natomiast odwrotna sytuacja, tzn. przechodzenie w pewnym momencie	^
na wy. Powodem takiej zmiany s^ nowe funkcje rodzinne i spoleczne, ktore zaczy-	^ naj^ pelnic mieszkancy wsi. Przykladem mog^ byc takie wydarzenia, jak slub lub
chrzest. Podczas slubu zaczynaj^ sobie dwoic rodzice panstwa mlodych, okreslani	hh
jako swadziebni w dniu slubu, a pozniej tesciowie, swiekrowie/swiekrzi oraz takze	Z pozostali czlonkowie rodzin, np. rodzenstwo, szwagrowie. Takze rodzice chrzestni,
czyli krzesnankowie/kumotrzi, potkowie zaczynaj^ zwracac si^ do siebie przez wy	q
od chrztu swoj ego chrze sniaka. Dwojq im tez wszyscy czlonkowie obydwu rodzin.	^
m
2.2 Swoj - obey	^
Kiedy we wsi pojawia si^ osoba nieznana, spoza wsi, mieszkancy starajo si^ ziden-tyfikowac przybysza po jego stroju i mowie. Jesli uznaj^, ze jest to ktos z miasta, wtedy zwracaj^ si^ zwrotami: pan, pani oraz zwykle uzywaj^ liczby mnogiej np.:

Byliscie panie juz tu kiedy w gorak? Czy byliscie panie tutaj kiedys juz w gorach?
A jak pani tele dole dojechala z tyj Warsiawy? A jak pani tak daleko dojechala z tej Warszawy?
Takie same formy zwracania si^ do osob spoza swojego srodowiska stosuje mieszkancy wsi, kiedy s^ w miescie w sklepie, urz^dzie, np.:
Kieby pani do nos przijechala. Gdyby pani do nas przyjechala.
Pozryjcie, panie, na te moje dokumynta. Spojrzcie, panie, na te moje dokumenty.
Od wyrazow pan, pani tworzy si^ takze deminutywa panoszek, paniczka, pa-niusia. Formy te zwykle uzywane s^ jako ekspresywne okreslenia z odcieniem lekcewazenia, poblazliwosci i niekiedy ironii osob reprezentuj^cych srodowisko miejskie. Rzadziej uzywa si^ ich w bezposrednich zwrotach do ludzi z miasta (por. Sikora 2010: 234-241). Zaobserwowano podczas badan, ze warianty paniczka, panoszek, paniusia cz^sciej uzywane s^ przez kobiety, niz przez m^zczyzn. Zwykle wyrazaj^ zyczliwosc i sympatic, a czasem poblazliwosc kobiety do rozmowcy lub rozmowczyni, np.:

Ftoro to z wos, paniusie, bedzie pisac te dokumynta? W	Ktora z was, paniusie, bedzie pisac te dokumenty?
Z	(do urz^dniczek w urz^dzie gminy)
K	Jo wos piyknie pytom, panosku, napiscies ino mni tyj oplaty.
o	Ja was bardzo prosz^, panoszku, napiszcie mniej szq. kwot^ tej oplaty.
(do urz^dnika w urz^dzie gminy)
S
Panicki, kiebyscie ftoro przijechala do nos grule sadzic. O	Paniczki, gdyby ktoras z was przyjechala do nas sadzic ziemniaki.
v	(do mlodych dziewczyn w autobusie)
Kiedy mieszkaniec uzna, ze osoba nieznana reprezentuje taki sam typ kultury, czyli wiejskiej, tyle ze z innej wsi lub innego regionu, wtedy zwraca si^ w drugiej Z osobie liczby mnogiej, ale nie uzywa zwrotowpan, pani, np.:
A
P
Po kielo mocie te grule? Po ile macie te ziemniaki?
K	Pojadziecie prosto caly cos, tak z kilometer, a potym sie spytocie, to wom ludzie
^	powiedzom.
^	Pojedziecie prosto caly czas, tak okolo kilometra, a potem si^ zapytacie, to wam
0	ludzie powiedzq^. •
1	2.3 Wsrod swoich
• Jak juz wspomniano powyzej, glown^ zasad^ zwracania si^ do starszych mieszkan-1 cow jest uzywanie liczby mnogiej. Oprocz tego j^zyk ludowy dysponuje charakte-rystycznymi zwrotami stosowanymi do osob dojrzalych. Do m^zczyzn uzywane s^ nast^puj^ce okreslenia: swak, wujek, stryk, krzesnanek, potek, dziadek, a do kobiet: ciotka, krzesnamatka, wujna, stryna, gotka, babka. Nazwy te naturalnie s^ uzywane jako okreslenia osob pozostaj^cych w odpowiednim stopniu pokrewienstwa lub powinowactwa: babka, ciotka, dziadek, krzesnanek/potek, 'ojciec chrzestny', gotka/krzesnamatka 'matka chrzestna', stryk/swak/wujek 'wujek', stryna/wujna 'ciotka, wujenka'. Jednak stosowane jako formy adresatywne do osob starszych ze wsi, nie maj^ zwi^zku z pokrewienstwem lub powinowactwem pomi^dzy nadawc^ a odbiorc^. Kazdy starszy m^zczyzna moze byc nazwany w bezposrednim zwrocie jako swak, krzesnanek, dziadek, a kobieta jako ciotka, gotka, wujna, pomimo braku realnego pokrewienstwa. Oto kilka przykladow:
Pocie, swoku, to wos podwiezyme.
Chodzcie, wujku, to was podwieziemy.
Dziezescie, ciotko, byli?
Gdzie byliscie, ciotko?
Kiedy zas przidziecie do nos, krzesnanku?
Kiedy znow przyjdziecie do nas, chrzestny ojcze?
Jo przidym po msy do wos. Bedziecie, ujno, w doma? Przyjd^ po mszy do was. Bedziecie, wujenko, w domu?
Formy: babka, dziadek uzywane s^ do osob w podeszlym wieku, np.: Idziecie, dziadku, do kosciola?
Stryku, opowiycie Hance, jak to bylo z tymi gynsiami?	•
Stryjku, opowiedzcie Hance, jak to bylo z tymi g^siami?
m
Dzie sie, babko, tak uwijocie? Dy jesce nacas do tego kosciola
Gdzie si^ tak, babko, spieszycie. Przeciez jeszcze za wczesnie do kosciola.
Formy typu dziadek, babka, swak, ciotka, krzesnanek, krzesnamatka, wujek, wuj-na, stryk, stryna pelni^ w j^zyku wiejskim tak^ sam^ funkcj^ jak formy pan, pani w j^zyku ogolnym. Familijny charakter powyzszych okreslen, stosowanych w bez-posrednim zwracaniu si^ glownie do starszych mieszkancow i mieszkanek, jest wyrazem szacunku dla tych osob. Najbardziej prestizowe s^ nazwy: krzesnanek, krzesnamatka,potek, gotka, poniewaz dawniej funkcj^ ojca i matki chrzestnej pel-nily osoby ciesz^ce si^ dobr^ opinio i szacunkiem. Mianem tym zwracali si^ do ^ nich nie tylko chrzesniacy, lecz takze ich cale rodziny i z czasem bylo to nazwanie O trwale danej osoby. Obecnie nazwy te funkcjonuj^ w wypowiedziach najstarszego ii£ i sredniego pokolenia.	hh
W zwracaniu si^ do innych mieszkancow mozna natrafic tez na pomijanie N zwrotow typu swak, ciotka i uzywanie tylko drugiej osoby liczby mnogiej, np.: H

Przicies do nos, jak podziecie z kosciola. Przyjdzie do nas, jak pojdziecie do kosciola.
Do osoby mlodszej lub rownej wiekiem mieszkancy wsi zwracaj^ si^ w liczbie pojedynczej, uzywaj^c imienia, sporadycznie nazwiska (przezwiska) lub nazw dziewczq, chlopiec np.:
Idze, Marynko, wyzyn te barany. Idz, Marysiu, wp^dzic te owce.
Hybyjze tu wartko, chlopce. Przyjdz tutaj szybko, chlopcze.
2.4 W rodzinie 2.4.1 Rodzice - dzieci
W j^zyku ludowym, podobnie jak w j^zyku literackim, najcz^stszymi formami w bezposrednim zwracaniu si^ dzieci do rodzicow s^ wyrazy tata i mama, z t^ roz-nic^, ze orzeczenie wyst^puje w formie pluralis maiestaticus, np.:
Mamo, docie mi piniondze? Mamo, dacie mi pieni^dze.
W	Odwieziecie mnie, tato, na przistanek?
Z	Odwieziecie mnie, tato, na przystanek?
I
K W wypowiedziach dojrzalych mcžczyzn w stosunku do rodzicow, ktorzy s^ w O
S
L O
V N
podeszlym wieku, wystcpuj^ formy ojciec, matka'. Užywane s^ z odcieniem po-litowania lub lekcewaženia, glownie w sytuacjach, kiedy w opinii syna ojciec lub matka nie zachowali sic zgodnie z jego žyczeniem, np.:
Godolef wom, ociec, juz downo, ze tom lonke trzeba sprzedac. Mowilem wam, ojciec, juž dawno, že naležy tc lqkc sprzedac.
0
I	Godojcie, ociec, dziescie dali ty piniondze?
Mowcie, ojciec, gdzie daliscie te pieni^dze?
Z
A Niekiedy dorosle dzieci, majice juž wlasne rodziny, zwracaj^ sic do rodzicow, P užywaj^c okreslen babka, dziadek, ze wzglcdu na obecnosc wnukow. 1	Rodzice zwykle zwracaj^ sic do swoich dzieci po imieniu. Trzeba tu do-
^ dac, že z reguly s^ to formy neutralne imion. Zdrobnienia i spieszczenia stosowane s^ tylko do mlodszych dzieci.
o 2.4.2 M^ž - zona
W gwarowych zwrotach adresatywnych brak literackich okreslen typu: mqz, iona} Niezbyt czcsto wystcpuj^ ich gwarowe odpowiedniki: chiop, baba, sporadycz-nie babus, babusia, np.:
A dziezes ty chlopie byl tele casy? Gdzie tak dlugo byles, chlopie.
Powiydz, babo, co to beme teroz robic? Powiedz, žono, co to teraz bcdziemy robic.
Idze se juz legnij, babusko. Zostaw to s-icie. Idz sic polož, žonko. Zostaw to szycie.
M^ž do žony lub žona do mcža zwykle zwracaj^ sic bez užywania imion swoich wsp0lmalžonk0w, np.:
Bylas fcora u tyj babki? Bylas wczoraj u babci?
Zostow, jo to skoncym, a ty sie zbiyroj. Zostaw, ja to skonczc, a ty sic ubieraj. (do mcža)
7	Wyrazy matka, ojciec pomimo swojej neutralnosci, w bezposrednim zwracaniu sic do matki lub ojca majq. charakter ekspresyjny.
8	W jczyku ogolnym w bezposrednich zwrotach formy: mqi, iona takže sq rzadkie.
Zauwazono, ze glownie m^zczyzni nie uzywaj^ imion swoich zon w bezposred- ^ nich zwrotach. Kobiety cz^sciej zwracaj^ si^ po imieniu do m^ža, przy czym jest ^ to forma neutralna. Imienia wspolmalzonka nie zdrabnia si^ i nie spieszcza. Malzonkowie z dluzszym stažem, maj^cy dzieci (wnuki), zwraca si^ do siebie: ^ ojciec, matka, dziadek, babka, np.:
3	Pozdrowienia, powitania i požegnania
Bier, matka, te piniondze i idz do tego sklepu.	h^
Bierz, matka, te pieni^dze i idz do sklepu.	c^
HH
Podyme, ociec, grabic za potok? Pojdziemy, ojciec, grabic za potok.
S
Zbiyroj sie, dziadku, pomalu, bo godzina przichodzi.
Zbieraj si^ dziadku powoli, bo czas przychodzi.	„
Bardzo waznym elementem kontaktow mi^dzy mieszkancami jest nawi^zanie roz-mowy i wzajemne pozdrawianie si^. Rodzice wpajaj^ swoim dzieciom zasady do-brego wychowania od najmlodszych lat, powtarzaj^c m.in. pouczenie: do kozdego O trza sie obezwac, a nie trza bye takim boeoniym'' (do každego nalezy si^ odezwac, nie ii£ možna byc takim mrukiem). Zgodnie z tym zaleceniem, nalezy zawsze pozdrowic ^ napotkanego mieszkanca wsi i nawi^zac z nim rozmow^. Nagannym zachowaniem N byloby przejscie obok kogos na ulicy bez pozdrowienia.	W
Powszechne powitanie dzien dobry, znane w j^zyku ogolnopolskim, w wiej- ^ skiej komunikacji uzywane jest rzadko. Tak^ formul^ zwracaj^ si^ mieszkancy wsi do osob przyjezdnych, z miasta, czyli tzw.panow. W ten sam sposob pozdrawiani s^ takze nauczyciele przez uczniow i ich rodzicow. Jednak gdyby ktos uzywal formy dzien dobry w stosunku do innych mieszkancow wsi, zostalby uznany zapopania-tego, czyli 'chc^cego uchodzic za czlowieka z miasta'. Okreslenie popaniaty uzyte w stosunku do osoby ze wsi ma znaczenie ujemne:
Zrobiol sie juz taki popaniaty. Jezdzi do roboty dziesi za Warsiawe. Jak przijezdzo, to takiego pana juz teroz gro, fnet by sie do clowieka nie obezwol po nasymu, ino po pansku.
Zrobil si^ juz taki popaniaty. Jezdzi do roboty gdzies za Warszaw^. Jak przyjezdza, to takiego pana odgrywa, wnet by si^ nie odezwal do czlowieka po naszemu, tylko po pansku.
W tradycyjnych kontaktach wiejskich funkcj^ pozdrowien maj^ krotkie, symboliczne pytania typu: gdzie idzieeie? lub eo robieie? Pelni^ one tak^ sam^ funkcj^, jak ogolne dzien dobry, eo styehae? W zaleznosci od sytuacji, w jakiej spotykaj^ si^ rozmowcy, formulowane s^ tego typu pytania-pozdrowienia, jak, np.:
Boezon 'o czlowieku malomownym lub o kims, kto si^ boczy, nieprzyjaznie spoglq^da'.
9
Co robicie?
W	(do kobiety stoj^cej na podworku)
Z
1	Dzie jadzies?
K	Dok^d jedziesz?
O	(do wyjezdzaj^cego rowerem)
Juz wyganios? Juz wyp^dzasz?
0	(do m^zczyzny wyp^dzaj^cego bydlo na pastwisko) V
N Innymi charakterystycznymi pytaniami-pozdrowieniami s^: jakže mi tam zyjesz?,
1	jakze siq masz?, jak siq miewasz?
Starsze mieszkanki pozdrawiaj^ si^ nawzajem w porze porannej: dobre Z ranko, a id^c do kosciola slowami: pochwalony Jezus Chrystus. Kiedy wracaj^ z A wieczornej mszy i rozchodz^ si^ do swoich domostw, uzywaj^ pozegnalnej formu-p ly: dobrq ci/wam ta noc (w domysle: zyczq).
1	Kiedy si^ wchodzi do domu s^siada, nalezy pochwalic Boga i przywitac
S si^ z obecnymi. Przy pozegnaniach padajo zwroty: z Bogiem, z Panem Bogiem, ^ to bywaj/bywajcie, bywajcie zdrowi, zostancie z Bogiem, miej siq, to siq miejcie.
1	Formy: bywaj/bywajcie, miej siq, miejcie siq znacz^ to samo, co ogolne: trzymaj
2	siq, trzymajcie siq.
•	Podczas prac polowych i gospodarskich mieszkancy pozdrawiaj^ si^ slo-
1 wami: szczqsc Bože lub Bože pomagaj. Na co pada odpowiedz: Bog zaplac.
4 Grzecznosc »na opak«
Zachowania odpowiadaj^ce przyj^tym normom w komunikacji spolecznosci wiej-skiej uznaje si^ za grzeczne i kulturalne. Wszelkie odst^pstwa od wiejskich kon-wenansow s^ przejawem nietaktu i braku kultury. Jednym z istotnych naruszen regul wiejskiej etykiety jest zwrocenie si^ do kogos w nieodpowiedni sposob, tzn. uzycie formy ty w sytuacji, w ktorej powinno si^ dwoic. Zwykle taka sytuacja spo-tyka si^ z natychmiastow^ reakcj^ osoby starszej, polegaj^c^ na wytkni^ciu braku oglady, zwykle w retorycznym pytaniu, np.:
Co to, matka cie nie naucyla, jak sie nolezy odezwac? Coz to, matka ci^ nie nauczyla, jak powinienes si^ zwracac?
Co jo z tobom kury pasla, ze mi na ty godos?
Co to ja z tobq, kury paslam, ze ty si^ zwracasz do mnie przez ty? (Grochola-Szczepanek 1996: 43).
Mlody czlowiek zostaje takze pouczony, jak nalezy si^ wlasciwie do kogo odnosic: Tak mozes godac koleziance, ale nie ojcom!
Tak mozesz mowic kolezance, ale nie rodzicom! (Grochola-Szczepanek 1996: 43).
On sie nigdy nie lobezwie do clowieka, jak idzie drogom. On si^ nigdy nie odezwie do czlowieka, jak przechodzi drogq^.
o
fS
Jak to tak starsymu clowiekowi godac, ze ty. Starsymu si^ dwoji! Jak to tak mowic starszemu czlowiekowi przez ty? Starszemu si^ dwoi!
Drugim waznym uchybieniem w kontaktach z mieszkancami jest pomijanie po-zdrowien. Nawi^zanie rozmowy z osob^ ze wsi nalezy do obowi^zkow každego r^ dobrze wychowanego mieszkanca. Mieszkancy s^ czuli na punkcie odzywania si^ hh do siebie, co potwierdzaj^ uwagi kierowane pod adresem glownie dzieci, ale takže doroslych, ktorzy zapominaj^ o zasadach etykiety, np.:	^
HH
Nie lobezwie sie bocon, chocby sie zwalol na tobie, kie przechodzi	e^
Nie odezwie si^ mruk, chocby si^ przewrocil na tobie, kiedy przechodzi.

W zasobach leksyki gwarowej wyst^puje pokazna grupa nazw charak-teryzuj^cych uzytkownika gwary przez pryzmat grzecznosci j^zykowej wobec innych mieszkancow. Nalezy podkreslie, že dominuj^ okreslenia negatywne, przy czym ich obecnose nie swiadczy o powszechnosci niewlasciwych zachowan. Okreslenia te naležy odczytywae jako zabezpieczenie przed upowszechnianiem si^ negatywnie ocenianych zachowan »poprzez szczegolowe wypunktowanie mozliwosci lamania przyj^tej normy spolecznej« (K^s 1994: 121).
Za osob^ grzeczn^ uwaža si^ kogos, kto ch^tnie i zawsze pozdrawia ^ innych. Czlowiek unikaj^cy kontaktu j^zykowego, a przy tym ponury i nad^sa- ^ ny oceniany jest negatywnie, np. boczon, dziubas, fuczek, kolek, mruczek, mruk W (zawolany), mumia, mumrak. Osoby szczegolnie szorstkie i nieprzyjemne w kon- ^ taktach nazywane s^ grobijan, harpagon, ordos, turon. W spolecznosci wiejskiej dostrzegane s^ rowniež inne negatywne cechy rozmowcy, m.in. upodobanie do nadmiernego mowienia, nie zawsze na temat, np. beblak, drandas, drandula, dudracz, dudraczka, dziawraga, laptacz, laptaczka, laptula, papla, paplacz, radio, tyrtula; fantazjowanie, niemowienie prawdy, np. bajczarka, lejwoda, pleciuga, swijacz, wymyslacz; sklonnose do narzekania i marudzenia, np. giemza, jajdaczka, skrzqta, stqkacz, zmierzialek; klotliwose, np. pyskacz, szczekacz, zbywacz; wulgar-nose, np. zbereznik, brzyda, plugacz, wereda, wrodas.
5 Grzecznosc »po nowemu«
Otwarcie spoleczenstwa wiejskiego na miejskose, a raczej na kultur^ masow^ wplywa na zmiany w každej dziedzinie žycia mieszkancow wsi, w tym takže na kultur^ grzecznosciow^. Podczas badan zauwažono, že zwlaszcza mlodsze poko-lenia mieszkancow odchodz^ od tradycyjnych form grzecznosciowych. Zamiast powszechnych do niedawna na wsi pozdrowien-pytan typu co robicie, gdzie idzie-cie, coraz cz^sciej možna uslyszee takže powitanie dzien dobry. Wedlug mlodych respondentow, stosowanie zapytan typu co robicie, gdzie idziecie jest nieodpowied-nie, bo zmusza rozmowc^ do udzielenia odpowiedzi na to pytanie. Coraz rzadziej
slyszy si^ takze u mlodszego pokolenia charakterystyczne okreslenia typu swak, ciotka, stryk, stryna, krzesnanek, krzesnamatka, stosowane do starszych miesz-N kancow. Mlodzi rodzice pozwalaj^ swoim dzieciom zwracac si^ do siebie przez ty 1 (mamo, daj mi mleka), chociaz sami jeszcze dwojq swoim rodzicom (mamo, dajcie ^ mi mleka) i dziadkom.
0
S
L 6 Podsumowanie O
v Na zakonczenie krotkiego opisu zachowan grzecznosciowych w przestrzeni wiej-skiej warto podkreslic kilka najistotniejszych cech:
(1)	przeswiadczenie o potrzebie dbania o wi^zi we wspolnocie,
(2)	oparcie w wielowiekowej tradycji,
Z (3) odmiennosc od kultury ogolnej, co przejawia si^ w charakterystycznych A zwrotach adresatywnych oraz formulach pozdrowien, powitan i pozegnan, P (4) stopniowe zanikanie tradycyjnego modelu i przejmowanie elementow
1	miejskiego (standardowego) modelu grzecznosci.
S	Sposoby zwracania si^ mieszkancow wsi do innych zalež^ w glownej
^ mierze od trzech czynnikow: (1) typu reprezentowanej przez rozmowc^ kultury 1 (wiejskiej b^dz miejskiej), (2) wieku, (3) plci. Kultura grzecznosciowa na wsi ma 0 charakter tradycyjny, ale dostrzega si^ w niej takze obecnosc nowych elementow,
Z
0
zwlaszcza u mlodych generacji.
1 Literatura
Grochola-Szczepanek 1996 = Helena Grochola-Szczepanek, O niektorych formach grzecznosciowych mieszkancow wsi Rzepiska na Spiszu, Jqzyk Polski 76 (1996), 40-44.
Grochola-Szczepanek 2012 = Helena Grochola-Szczepanek, Jqzyk mieszkancow Spisza: plec jako czynnik roznicuj^cy, Prace IJP PAN 139, Krakow: IJP PAN, 2012.
K^s 1994 = Jozef K^s, Kulturowy stereotyp m^zczyzny i kobiety w srodowisku wiejskim. Na materiale gwar orawskich, [w:] Piec w jqzyku i kulturze, red. J. Anusiewicz - K. Handke, J^zyk a Kultura 9: Wiedza o Kulturze, Wroclaw, 1994, 119-130.
Lazinski 2006 = Marek Lazinski, Opanach i o paniach: polskie rzeczowniki tytu-larne a ich asymetria rodzajowo-plciowa, Warszawa: PWN, 2006.
Marcjanik 2007 = Malgorzata Marcjanik, Grzecznosc w komunikacji jqzykowej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
Miodek 1980 = Jan Miodek, Jeszcze o sposobach zwracania si^ do drugich, Jqzyk Polski 60 (1980), s. 177-179.
Ozog 1990 = Kazimierz Ozog, Zwroty grzecznosciowe wspolczesnej polszczyzny mowionej, Zeszyty Naukowe UJ 908, Prace J^zykoznawcze 98, Krakow, 1990.

Ozog 2001= Kazimierz Ozog, Uwagi o wspolczesnej polskiej grzecznosci j^zyko- ^ wej, [w:] Kazimierz Ozog, Polszczyzna przelomu XX i XXI wieku: wybra- ^ ne zagadnienia, Rzeszow: Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne »Fraza«, 2001, 73-84.	4
Pisarkowa 1979 = Krystyna Pisarkowa, Jak si^ tytulujemy i zwracamy do drugich,
J^zyk Polski 59 (1979), 5-17. Polska etykieta j^zykowa 1991 = Polska etykieta jqzykowa, red. J. Anusiewicz - M. ^
Marcjanik, J^zyk a Kultura 6: Wiedza o Kulturze, Wroclaw, 1991. Sikora 1993 = Kazimierz Sikora, Jak pan zaw^drowal na wies, Jqzyk Polski 73 (1993), 298-303.
Sikora 2010 = Kazimierz Sikora, Grzecznosc jqzykowa wsi 1, System adresatywny,
Krakow: Wydawnictwo UJ, 2010. Skudrzyk 2007 = Aldona Skudrzyk, Normy grzecznosciowych zachowan j^zyko- ^ wych (etykieta j^zykowa, savoir-vivre, bon ton, dobre wychowanie, grzecznosc j^zykowa), [w:] Sztuka czy rzemioslo? Nauczyc Polski i polskiego, red. A. Achtelik - J. Tambor, Katowice: Gnome, 2007, 105-122. Tomiczek 1983 = Eugeniusz Tomiczek, System adresatywny wspöiczesnego jqzyka polskiego i niemieckiego: socjolingwistyczne studium konfrontatywne, Acta Universitatis Wratislaviensis 730, Wroclaw, 1983.	^
Weiss 2003 = Peter Weiss, Načini ogovarjanja in govorjenja o odsotni osebi v go- O vorih spodnje Zadrečke doline, [w:] Glasoslovje, besedoslovje in besedo- ii£ tvorje v delih Jakoba Riglerja, red. Z. Zorko - M. Koletnik, Zora 25, Mari- ^ bor: Slavistično društvo, 2003, 199-215.	N
H
Jezikovna vljudnost v vaškem okolju na primeru spiškega narečja na Poljskem
Povzetek
V prispevku je predstavljen model jezikovne vljudnosti, ki je uveljavljen v poljskem spiškem narečju. Skozi stoletja je tradicionalna vaška skupnost izoblikovala svoj lastni vljudnostni sistem, ki se razlikuje od tistega v poljskem standardnem jeziku. Spiško narečje pozna značilne oblike naslavljanja, kot so ciotka, swak, krzesna-matka, krzesnyociec, stryk, stryna, wujek, wujna, ki jih uporabljajo za naslavljanje vseh starejših moških in žensk v vasi, ne samo sorodnikov. Poimenovanja pan, pani, ki so običajna v uradnem jeziku, se uporabljajo samo za naslavljanje ljudi iz mestnega, ne pa iz vaškega okolja. Kmečki prebivalci ogovarjajo starejše sokrajane z vi. Temu se pravi dwojenie (raba 2. os. mn.), npr. mamo, dajcie mi mleka. Starejša generacija včasih uporablja 3. os. mn., npr. nasi babka idq. To se imenuje trojenie. Mlajši ljudje te oblike ne uporabljajo. Starejši nikoli ne ogovarjajo svojih staršev s ty (2. os. ed.), ampak vedno z wy (2. os. mn.). Otroci v pogovoru s starši zdaj redko uporabljajo wy. Tradicionalne oblike vprašalnega pozdrava (npr. co robicie?, gdzie idziecie?) je zamenjal pozdrav iz uradnega jezika.
Linguistic Politeness in Rural Areas: The Spiš Dialect in Poland
w
N	Summary
^ This article presents a model of linguistic politeness in the Polish Spiš dialect.
Over the centuries, the traditional rural community has created its own system of s politeness that is different from standard Polish. The Spiš dialect has characteris-L tic phrases of address, such as ciotka 'aunt', swak 'brother-in-law', krzesnamatka
0	'godmother', krzesnyociec 'godfather', stryk 'uncle', stryna 'aunt', wujek 'uncle', v and wujna 'aunt', which can all be used for any older man or woman from village, not only for kin. The terms pan 'gentleman' andpani 'lady', known from the standard language, are only addressed to people from the city, but never those from the village. Rural residents address an older interlocutor with wy 'you (pl.)'. This
Z is called dwojenie 'use of the second person plural'; for example, mamo, dajcie mi A mleka 'mother, give me some milk'. The older generation occasionally uses the P third person plural; for example, nasi babka idq 'our grandmother is going'. This is
1	called trojenie. Young people do not use this form. The older inhabitants never ads dressed their parents as ty 'you (sg.)', but only wy 'you (pl.)'. Children today rarely ^ use wy 'you (pl.)', when talking to their parents. Traditional forms of questions and
1	greetings (e.g., co robicie? 'what are you doing?', gdzie idziecie? 'where are you
o going?') are replaced by greetings from the standard language. •
2 0
Z