Czlowiek - to kto? 2
Refleksja nad plcia czlowieka w jçzyku ludowym Helena Grochola-Szczepanek (Krakov)
Man - Who's That? Reflection on the Semantic Gender of czlowiek 'man' in Polish Dialect
ABSTRACT: This article reflects on the Polish word czlowiek 'man ', and its meanings and collocations in dialect. The author poses the question whether the word czlowiek refers to a woman or man equally. Data from dialect texts show that czlowiek is used asymmetrically for both genders. Czlowiek is usually identified with a male person, and in its connotations the masculine gender is dominant. Examples of czlowiek with the general meaning 'human being' are very rare. The word czlowiek does not fully refer to humans in general in dialect or official language because it does not reference women and men to the same extent. The plural form ludzie 'people ' refers to humans in general.
IZVLEČEK: Članek vsebuje razmišljanje na temo izražanja spola v ljudskem jeziku. Predmet razmišljanja je izraz človek (czlowiek), njegovi pomeni in kolokacije. To je poskus razmisleka o tem, kaj pomeni pojem czlowiek, v kakšnem odnosu je do obeh spolov, ali se v enaki stopnji nanaša na žensko in moškega. Tu podana opažanja in narečni material se v glavnem nanašajo na obmejno poljsko-slovaško Z regijo Spisz. >
h«
-
h«
Sl tà
1-5
Artykul zawiera spostrzeženia na temat sposobu wyrazania plci w jçzyku ludowym. Przedmiotem rozwazafi jest wyraz czlowiek, jego znaczenia i kolokacje. Jest to pröba zastanowienia siç nad tym: jakie znaczenia ma pojçcie czlowiek, ja-kie ma odniesienia do obu plci, czy w takim samym stopniu odnosi siç do kobiety i do mçzczyzny.
Zawarte tu obserwacje oraz material gwarowy dotycza glöwnie regionu Spi-
169
Helena Grochola-Szczepanek: Cziowiek — to kto? Refleksja nad piciq cziowieka w jçzyku ludowym
2
^ sza1. Materialem badawczym sa spiskie teksty gwarowe, zebrane po stronie polskiej w    i po stronie slowackiej2.
N Jçzyk polski posiada ogölne okrešlenie istoty ludzkiej (cziowiek) oraz osobne
okrešlenia na osobç rodzaju žefiskiego (kobieta, pani, baba, .. itp.) i osobç rodzaju ^ mçskiego (mezczyzna, pan, chiop, .. .itp). W niektörych jçzykach jedno okrešlenie O obsluguje zaröwno nazwç calego gatunku, jak i nazwç mçska, np. w jçzyku angiel-S skim slowo man ma dwa znaczenia 'czlowiek' i 'mçzczyzna', podobnie w jçzyku L niemieckim (Mann/Mensch), hiszpafskim (hombre)3. Wydawac by siç moglo, že O skoro jçzyk polski dysponuje wieloma okrešleniami dotyczacymi osoby plci mçskiej v i žefskiej, to wyraz cziowiek powinien bye stosowany tylko w ogölnym, gatunko-wym znaczeniu istoty ludzkiej.
Przegladajac slowniki jçzyka polskiego možna odniešč wrazenie, že wyraz cziowiek jest nazwa calego gatunku ludzkiego i možna go odnosič zaröwno do koN    biet, jak i do mçzczyzn. Pleč nie stanowi tu jakoby przeszkody. W Siowniku jezyka A   polskiego, pod red. M. Szymczaka (1978, 340) pod haslem cziowiek znajdujemy p    nastçpujace znaczenia i (wybrane) przyklady:
m 1. 'homo sapiens, istota žywa z rodziny czlowiekowatych, z rzçdu naczelnych
^    wyrözniajaca siç wšrod innych najwyzszym rozwojem psychiki i zycia spoleczne-
^    go, jedyna posiadajaca kulturç i zdolna do jej tworzenia', np.:
m Czlowiek rozumny.
3 Czlowiek pierwotny, cywilizowany.
• Czlowiek mlody, dojrzaly, stary. o Czlowiek neandertalski.
7 Czlowiek bez czci i wiary.
• Czlowiek starej daty. 2 Czlowiek z glowa.
Czlowieku... 'zwrot poufaly odpowiadajacy znaczeniowo zwrotom: möj drogi, bracie, przyjacielu'.
170
Teren Spisza polozony jest w Karpatach Zachodnich, w dorzeczu görnego Popradu, gör-nego Hornadu oraz w czçšci dorzecza Dunajca. Od pölnocy i zachodu Spisz sasiaduje z Podhalem, od wschodu z Szaryszem, na poludniu z Abowem i Gemerem, na poludnio-wym zachodzie z Liptowem. Wiçksza czçšč Spisza nalezy obecnie do Slowacji. Do Pol-ski nalezy 14 miejscowošci.
Najstarsze teksty gwarowe z tego regionu pochodza z poczatku 20 wieku. Sa to „Powie-šci spiskie" L. Malinowskiego, wydane przez R. Zawilifskiego w 1903, teksty w pracach S. Czambela (1906), J. Grzegorzewskiego (1919) oraz M. Maleckiego (1935). W 1960 roku opublikowano teksty K. Nitscha i M. Karasia. Najobszerniejszym zbiorem tekstöw spiskich jest praca J. Bubaka pt. „Spiskie teksty gwarowe z obszaru Polski" (1972). Autor nagral i zapisal okolo 140 tekstöw. F. Sowa opisujac system fonologiczny polskich gwar spiskich, zalaczyl do pracy teksty gwarowe (1990). Z innych opublikowanych tekstöw možna wymienie prace takich autoröw jak, np.: Z. Cygal-Krupy (1969, 1971), F. Sowy (1974), H. Grocholi (1994). Na koniec przegladu spiskich tekstöw trzeba jeszcze wspo-mnieč o twörczošci literackiej spiskich autochtonöw m.in. A. Jazowskiego (1967), M. Balary (1986), J. Plucifskiego (1997).
Ciekawym faktem jest, že po szwedzku männinska 'czlowiek' to hon 'ona', zob. M. Ko-stera (2003, 160), por. takže B. Nilsson (2003, 11-12).
2
Helena Grochola-Szczepanek: Czlowiek — to kto? Refleksja nad plciq czlowieka w jçzyku ludowym
2. 'czlowiek jako reprezentant najlepszych cech ludzkich, jednostka wartos-    ^ ciowa spolecznie, etyczna, szlachetna', np.: Byc (prawdziwym) czlowiekiem.
«
Badž jak czlowiek, möw, zachowuj siç, postçpuj jak czlowiek.
Okazac siç, pokazac siç czlowiekiem. ?
Zrobic z kogos czlowieka.
3. 'osoba dorosla, dojrzala', np.:
Wyrosnac z dziecka na czlowieka. ^
4. pot. 'robotnik, pracownik', np.: Najac czlowieka do noszenia wçgla.
5. 'w funkcji zaimka osobowego: ja lub w funkcji zaimköw nieokreslonych: p. ktoš, ktokolwiek, kazdy', np.:
Badž tu, czlowieku, madry. Trudno czlowiekowi to zrozumiec.
SI
Jak widac w zadnym ze znaczef nie ma informacji jakoby odnosilo siç tyl- Z ko do mçzczyzny. Jednak nie možna przyjac, že we wszystkich wypadkach sa to nazwy ogölne istoty ludzkiej, ktöre mozemy odniesc zaröwno do kobiety, jak i do o mçzczyzny. Zwrot czlowieku w znaczeniu 1) jest synonimem potocznych wyra-žef: chlopie, stary itp. W tym samym kontekscie odpowiednimi zwrotami do plci žefskiej bylyby wyrazenia: kobieto, babo4. Znaczenie 4) 'pracownik, robotnik' z przykladem: najqc czlowieka do noszenia wçgla, dotyczy mçzczyzny, a nie kobiety. W pracach poswiçconych zagadnieniu gender zwraca siç uwagç, že wyraz czlowiek to nie tylko pojçcie ogölne, ale takže wçžsze, odnoszace siç do rodzaju mçskiego, do mçžczyzny5. Nowsze slowniki jçzyka polskiego (Dunaj 1998, 146; Bafiko 2000, 224) notuja pod haslem czlowiek znaczenie 'mçžczyzna'.
Wyraz czlowiek w spiskich tekstach gwarowych pojawia siç zazwyczaj w po-staci mazurzacej clowiek, z miejscownikiem liczby pojedynczej czlowiekowi, np. Tak my tele dole uciekali, co juz po kiel dyf w clowiekowi byl (Bubak 1972, 22)6 i narzçdnikiem liczby mnogiej ludziami, np. Ci hajducy barz siç znçcali nad ludziami na panskim (Jazowski 1967, 178). W przypadku wolacza, podobnie jak w jçzyku literackim, wystçpuja dwie formy: czlowieku, np. Clowieku! Coz to robis? (Bubak 1972, 26) i czlowiecze, np. Bôg ci za to szczodrze wynagrodzi, poczciwy czlowiecze (Jazowski 1967, 174). Pojawiaja siç tež okrešlenia: czlek, np. Hucalo mu strasznie w glowie. „To czlek, stojqc na warcie we dnie i w nocy, fse ino Justynkç mialprzed oczami, a ona taak?" (Jazowski 1967, 80) oraz czleczyna, np. Tam w dolinie jakiš czleczyna wala tç gôrç (Jazowski 1967, 108). W tekstach czçsciej pojawiaja siç ko-notacje w liczbie mnogiej (ludzie) niž w liczbie pojedynczej (czlowiek). Wyrazowi
Zob. na ten temat M. Karwatowska, J. Szpyra-Kozlowska (2005, 61). Szerzej na ten temat, zob. w pracach R. Rothsteina (1976), A. Jaworskiego (1986), B. Mie-mietz (1993), A. Pajdzifskiej (2001), M. Karwatowskiej, J. Szpyry-Kozlowskiej (2005). Poniewaž cechy fonetyczne gwary nie sa tutaj istotne, rezygnujemy z wiernego zapisu fonetycznego cytatöw, wprowadzajac uproszczona, literacka pisowniç zachowujaca tylko glöwne cechy wymowy.
Helena Grochola-Szczepanek: Cziowiek — to kto? Refleksja nad piciq cziowieka w jçzyku ludowym
2
cziowiek towarzysza okrešlenia: chudobny 'biedny', bogaty, dobry, energiczny, fajny, kazdy, poczciwy, prawdziwy, stary, szumny, umçczony, uônaczôny 'tu: urobiony',
N    wyuczony, zgodliwy 'zgodny', ziy i wiele innych.
Biorac pod uwagç znaczenie wyrazu cziowiek, zauwaža siç, že konotacji w znaczeniu ogölnym, gatunkowym jest niewiele:
O [1] Každy ta cziek nosi jakasi trapç, každy ta, každy ma jakasi mamunç žycia,
S    co mu zaprzatuje glowç (Jazowski 1967, 69),
L [2] Jes u ciowieka taki talynt, wiycie do cegoš (Bubak 1972, 49),
o [3] Ne to godali, ze ciowiek mo dwa duchy, ale przy biyrzmuwaniu tyn zly
v    ucieknie z ciowieka (Sowa 1990: 105),
[4] Wilk sie ciowieka tyz boi (Bubak 1972, 116),
[5] Trza byloby siç, Michal, przejšč pomiçdzy chalupy - gada jednego razu baba do chlopa - i wybadač, co ftora z tyf dziewek warta. - Dobrze gadasz, babo N    - zauwažyl chlop. - Ale jakoz to zrobič? Cziowiek cziowieka nie przežre; najlepiej A    ponoč to jeszcze, powiadaja ludzie, možna poznač cziowieka w biedzie. (Jazowski p    1967, 257).
m Forma ludzie jest bez watpienia nazwa gatunkowa, odnoszaca siç zaröwno do
c    kobiet jak i do mçžczyzn. Oto wybrane przyklady: k [6] Zgodliwe ludzie som (Nitsch 1960, 98),
m [7] No to tu na Špisie ludzie godajöm, przewaznie, no bo to tak powiedzieč,
3    wiyncyj z polscyzny jes (Bubak 1972, 124),
• [8] A ludzie, jak ludzie. Zaczeni holofič, krzyczeč na tego pana, co jaž na ostat-o    ku doszlo i do bitki (Jazowski 1967, 64),
7 [9] To zacön okrutnie hruby šnieg kurzyč i kurzyč bez kofca. Doslo do tego,
• ze ludzi fcialo zaprač na „Amen". Bronili sie ludzie, furt odgarniali šnieg ze swoik 2    drög, ale duzo ludzi wymarlo skrony zlej zimy (Plucifski 1997, 41),
[10] Jak przyslo kosynie na tyk polanak, to calo wiyš prawieze wysla, prawie zostali we wsi ino tacy ludzie starzy, co juz nie byli do roboty, [.], ludzie z dzie-ciami, z takymi kolömbkami, grostuchami šli na te polany, [.]. Ni mieli ta ludzie takyk wözecköf, jak teroz prze dzieci (Sowa 1990, 95),
[11] Ludzie sie skar-zyli, šli do Morcina a potym godali, ze sie poprawiylo (Grochola 1994, 214).
W takim samym znaczeniu jak forma ludzie wystapil w tekstach rzeczownik swiat:
[12] -Jasiek, Jasiek! - podeszla Kaška do chlopa. -E dy byk byla do krzty za-baczyla. Kielo mam pytač za tç krowiczkç?
- Co siç ta bes dužo trzymala - kiwnaj chlop rçka.
- Daj za telo, kielo ci be swiat dawal. Kröwka stara, to maly pieniadz be (Jazowski 1967, 252).
W spiskich tekstach gwarowych w^kszošč przykladöw z wyrazem cziowiek odnosi siç do rodzaju mçskiego. Cziowiek jest synonimem mçzczyzny. Oto wybra-ne przyklady:
[13] Wte on skoczyl temu panowi na pomoc, bo siç widzialo, že to szumny i poczciwy cziek (Jazowski 1967, 64),
[14] Dopiero kolo polednia zjawil siç na drodze jeden cziowiek [...]. - Zjem
172
Helena Grochola-Szczepanek: Czlowiek — to kto? Refleksja nad plciq czlowieka w jçzyku ludowym
ciç, czlowieku [...]. Chlop stanal, bo to chlop byl i do tego doš taki dobry bunkoš, ^ krzepki, i patrzy siç na wilka (Jazowski 1967, 88),
[15] Rzönca [...] byl taki bardzo dobry clowiek (Bubak 1972, 36),
m
s
[16] Nie bylo, [...] takiego pijana jako nieboscyk Jonek spod Palenice. Nie byl clowiek zly, to niy, ni möc o niymu powiedziec. Ani muchy nie zabiöl, nikomu nie    ? ublizöl, ani ludziom, ani nijakyj zywinie a w doma zaš baby nie bijol, lym ze jak ona na niego kufe ozdarla, tak jyj dluzny nie byl (Sowa 1990, 104),
[17] Wspomöž biednego dziada w biedzie, dobry czlowieku [...]. - Masz, sta-    ^ ry czlowieku, wdziej se to - Michal podal mu serdak. - Barz dziçkujç - klanial siç mu potem ten dziad piçknie jaž do ziemie. - Bög ci za to szczodrze wynagrodzi, poczciwy czlowiecze (Jazowski 1967, 174), p.
[18] Toš to chlop jest czlowiekiem jak každy inny i naležy siç mu sprawiedli-wošc i szacunek, podobnie jak každemu czlowiekowi (Jazowski 1967, 180),
[19] Nie šmie siç starymu dziadkowi zminiac fajke, bo w tyj fajce to jes dusa tego starego clowieka (Sowa 1990, 93),
[20] W niedziele to sie juz jadlo, to jedzynie bylo nojglöwniejse, kazdy miol w döma swojöm dömasnöm kielboske, a fto ni miol, tak se jöm musiol jako zegnac,    > tak ze i nochudobniyjsy clowiek we wsi, taki pocciorz tyz töm kielboske se musiol zaobstarac (Sowa 1990, 94).
Dobitnym przykladem na to, že czlowiekiem jest mçžczyzna, a nie kobieta može byc fragment opowiadania, w ktörym mlody niedžwiedž wyslany przez ojca
- niedžwiedzia, poszukuje czlowieka:
[21] Pödziesz chycic czlowieka i skosztujesz miçsa ludzkiego. Ale lap praw-dziwego czlowieka, bo ze slabym pasowac siç to nie honor na niedžwiedzia. [.]
- Jak dasz radç czlowiekowi, to ciç bem uwažöwal za mocnego i przyryftöwanego do žycia. [.] Pod lasem chlopiec i dziewczyna pašli bydlo. [.] Niedžwiedž za-szel if od zadku i z niespodzionka przyskoczyl ku nim. - Tyš czlowiek?! Zjem ciç!
- wychrapal niedžwiedž i zamierzyl siç z lapami na chlopca. - Nieee! - wrzasna] chlopiec ze strachu. - Ja dopiero bçdç czlowiekiem (Jazowski 1967, 94).
Okrešlenie czlowiek czçsto pojawia siç w wypowiedziach informatoröw, kiedy möwia, opowiadaja o sobie lub ogölnie o kimš, czyli w funkcji zaimka osobowego: ja lub w funkcji zaimköw nieokrešlonych: ktoš, ktokolwiek, každy. Oto wybrane przyklady:
[22] Zarno schodzi piyknie, ladnie, siumnie, nö tak juz potym zaš kapke sobie clowiek odychnie, [..]. Tak sie zaš clowiek biere, jak juz na lönkaf jes trowa wielko [...] do kosynio (Bubak 1972, 16),
[23] Jo möm bardzo zamilowanie do owiec, [...]. Jedyn rokef naganiol, no to mie i poprzewracaly w kosorze, ubrudzönyf taki byl wiecör, domocöny, lygöm pod pryc albo pod lawe, nojcyfšci jak dys lol to do popiolu, casym sie ta clowiek i spo-lyl, jak juz pieklo bardzo no to wtedy wyciöngnöl sie, ale kosula spolona, nogawice spodnie spolone. Takif chodziyl jak Cygön (Bubak 1972, 74),
[24] Ja jesce nie byl tam zebyf byl w spytolu, abo dzie, zadnego wypadku, tak powiedziec ni mo clowiek, zeby tak cul, zachoruwal i cul tam dolegliwošci, bolalo go co. [.] chodzi clowiek, zeby zarobic (Bubak 1972, 77),
[25] E panosku, co jo przezyl na swiecie. No jak clowiek byl chlopcym, wiy-
173
Helena Grochola-Szczepanek: Cziowiek — to kto? Refleksja nad piciq cziowieka w jçzyku ludowym
2
cie, no to nie dali spokoja chlopcu w döma, niy ojcowie no bo trza bylo iš gynsi paš (Bubak 1972, 137),
[26] To ni ma sie co dziwič, bo mnie slowiyfskie pismo idzie, a polskie nic nie idzie tak, bo ciowiek naucöny slowiynskie pisač (Bubak 1972, 104),
[27] A my to se tu sami robiyli te putnie, sömsieki, no toto syčko, co potrzeb-ne na gazdöwce z drewa, a tak samo wöz, kola, tak ze w kazdyj opcy byl taki, co
5 wiedziol robič kola, no taki kolorz, a robiöl i wozy, plugi, no bo jak ciowiek to nie L wiedziol zrobič, tak syčko musiol kupič, a z tymi piniöndzami bylo chodžjako o    (Sowa 1990, 99-100).
v Podane powyžej wypowiedzi pochodza od mçžczyzn. Znalazly siç cztery
przyklady, w ktörych kobieta užyla wyrazu cziowiek möwiac o sobie (lub ogölnie o každej istocie ludzkiej):
[28] Sasiade mamy niedobre, ale sie ciowiek niefce prawocič (Nitsch 1960,
z    98),
A [29] A ta ciowiek tak piniyndzy ni miol (Bubak 1972, 9),
p [30] Myjyme sie piniöndzami, zeby to ciowiek miol piniöndze (Bubak 1972,
Hh 10),
6 [31] Ta Maryna to tako popaniato, ani sie do ciowieka nie obezwie tak jak no-^ lezy (Grochola-Szczepanek 1996, 41).
m Z polem semantycznym cziowiek wiaža siç okrešlenia przymiotnikowe typu
3 czieczy, cziowieczy, cziowiekowy, ludzki, wystçpujace najczçšciej w polaczeniach
• z rzeczownikami takimi jak: ciaio, gwara, mowa, zycie, miçso. Nie znaleziono w o tekstach okrešlef tego typu, odnoszacych siç bezpošrednio do cziowieka (typu ludzki
7 cziowiek), za wyjatkiem jednego okrešlenia ludzki, užytego w stosunku do kobiety:
• Ona, wiecie, byia starq dziewkq, ne i nie fciaia siç niczym innym zajmôwaé, ba jacy
1
2    ksiçdzami. Ludzka byia, a barzpobozna (Jazowski 1967, 241).
Analizujac spiskie teksty gwarowe pod katem znaczenia i konotacji pojçcia cziowiek, naležy podkrešlič, že pomimo ogölnego bogactwa tekstöw, material doty-czacy cziowieka jest došč ograniczony i ubogi. Przy okrešleniu istot ludzkich wyraz cziowiek ustçpuje miejsca konkretnym okrešleniom žefskim lub mçskim typu: baba, dziewka, gospodyni, kobieta, ona, chiop, gazda, on,parobek, ...itp., np.:
[32] Chiop stanal, bo to chiop byl i do tego doš taki dobry bunkoš, krzepki, i patrzy siç na wilka (Jazowski 1967, 88),
[33] Ôn tak dlugo byl przi ni, [...] jaze ôna, od niego i hruba zostala (Mali-
nowski 1903, 136),
[34] Jednymu chiopu umarla baba i ostala siç po niej cörka, Marysia. (Jazowski 1967, 134),
[35] Nö chiop to pokosi, piyknie kobiyty ostrzepujöm ladnie hej ! Cy scöm, ryf-tujöm, hej, zeby sklo (Bubak 1972, 16),
[36] Ôna sie spodobala jymu a ôn jyj. Juz tam kukol do niyj, juz zachodziöl (Bubak 1972, 17),
[37] Byl tu jeden chiop taki trochç dziadowaty, robotç zrobič zrobil, ale sič-ko mu trza bylo pokazač, nagadač, ažeby tak sam co zrobil, to nic. [...], baba rada rzadzila sama (Jazowski 1967, 237),
174
Helena Grochola-Szczepanek: Czlowiek — to kto? Refleksja nad plciq czlowieka w jçzyku ludowym
[38] Ej dy byciez dobro ino gazdyni dy wezciez ino tego chlopca (Bubak 1972,    ^
60).
Ma to najprawdopodobniej zwiazek z tym, že jçzyk ludowy operuje glöwnie
nazwami konkretnymi, a w malym stopniu nazwani uogölnionymi, czy abstrak-cyjnymi.
Jeszcze j edna uwaga, o ktörej trzeba powiedziec na temat tekstöw gwarowych, to fakt, že informatorami sa w wiçkszosci mçžczyžni. Tak wynika z danych infor-matoröw oraz z kontekstu wypowiedzi (tam, gdzie nie podano danych rozmöwcöw).    ^ Može ma to zwiazek z tym, že osobami pytajacymi byli takže glöwnie mçžczyžni? Jednak nie wydaje siç, aby plec informatora mogla miec tu wplyw na znaczenie i ko-notacje wyrazu czlowiek, ale powszechny uzus jçzykowy. Mçski narrator ma jednak    p. wplyw na wybör bohatera oraz na užycie pewnych konstrukcji jçzykowych. Narrator zwykle opowiada o sobie lub o osobach mu znanych (glöwnie o mçžczyznach, rzadziej o kobietach), wiçc i bohater jest rodzaju mçskiego. Taki stan powoduje, že w tekstach odnajdujemy wiçcej konotacji dotyczacych postaci mçskich i rodzaju mçskiego. Wsröd mçskich postaci odnajdujemy cala galeriç gazdôw, mçzôw, ojcôw,    Z kawalerôw, bacôw, zbôjnikôw, panôw i wielu innych. Postaci kobiece zwykle ogra-    > niczaja siç do žon, panien, gospodyn i matek. Plec postrzegana jest przede wszyst-    o kim przez pryzmat röl spolecznych, jakie pelnia kobiety i mçžczyžni. Zachowania jçzykowe oddaja tradycyjny podzial funkcji i röl spolecznych kobiet i mçžczyzn. Kobieta zwykle zajmuje siç domem, wychowaniem dzieci, praca na gospodarstwie, natomiast mçžczyzna - praca poza domem, na gospodarstwie, zarobkowaniem i reprezentowaniem rodziny na zewnatrz. Konsekwencjami jçzykowymi takiego po-dzialu jest m.in. wystçpowanie mçskich lub žefskich nazw zwiazanych z danym obszarem dzialalnošci, np. baca, furman, hajcy 'gajowy', juhas, babica 'akuszerka', troczka/trojaczka 'kobieta traca len', przqdka, szwaczka.
W wypowiedziach informatoröw, zaröwno kobiecych jak i mçskich, w kwan-tyfikacji zdaniowej dominujacym rodzajem jest rodzaj mçski lub mçskoosobowy, np.:
[39] Tu sie dwa fcieli zyjšc, jedna para (mowa o pannie i kawalerze) (Bubak
1972, 17),
[40] U jednego jedyn dziyf, u drugiego drugi (mowa o weselu, ktöre odbywa siç najpierw u panny mlodej a pöžniej u pana mlodego) (Bubak 1972, 18), [41] A co toci ojcowie tym mlodym dadzöm. (Sowa 1990, 98) [42] Przyšli panowie dwa, no pan i pani i ta dziywka. [.] pani i ta dzywka
zemgleli (Bubak 1972, 68),
[43] No jak sie poznajöm, to jedyn do drugiego chodzi (mowa o kawalerze i pannie). [...] Mlodzi panowie (panna mloda i pan mlody) (Bubak 1972, 101).
Powyžsze spostrzeženie, že w tekstach spiskich czlowiekiem jest zasadniczo mçžczyzna (rzadko kobieta), znajduje potwierdzenie w poswiadczeniach z innych terenöw Polski. W Slowniku gwar polskich (1994, 136-137) pod haslem czlowiek w znaczeniu ogölnym 'homo sapiens' nie ma ani jednego przykladu, ktöry dotyczyl-by naprawdç kobiety. Znajdujemy tam natomiast dodatkowa informacjç, že w tym ogölnym znaczeniu czçsto w kontekstach jest to mçžczyzna, np.
[44] Byl tu clowiek, co ön chodzil, co möwil, co jes owcoz [!],
175
Helena Grochola-Szczepanek: Cziowiek — to kto? Refleksja nad piciq cziowieka w jçzyku ludowym
[45] Taki elegancki cziowiek przysiod sie do jich, [46] Jakiš obci czowiek [!] jidzie do nas.
Siownikgwar polskich (1994,136-137) notuje znaczenia wçzsze, odnoszace sic -1    tylko do rodzaju mçskiego: 'mçzczyzna' oraz 'maž'. Oto kilka przykladöw:
[47] W tych sukmanach to chodzili cziowieki, baby chodzili w postolach, tak O    samo jak i cziowieki,
[48] Sumowina to zly ciowiek albo baba,
[49] Mogo išč na przypatrunek wszyskie, ale zeby wszysko cziowieki, zeby
O    ani j edny kobiety,
[50] Tam takie prawo, že jak umrze zona, to cziowieka w trumne zywego kla-
Z    do,
[51] Cziowiek žonke lubi jak zdrowa.
Wslowniku kaszubskim B. Sychty udalo sic znaležčjedenprzyklad, w ktörym N mowa jest o kobiecie jako czlowieku: Jego kobieta tojje ewetreksa 'wesola kobieta' >    /' dobry czlowiek (Sychta 1967,1.1, s. 275).
Material wydobyty z tekstöw gwarowych wykazuje, že pojçcie czlowiek stoso--I wane jest asymetrycznie w stosunku do obu plci. Cziow iekutoisamiany jest glôwnie c z mçzczyzna, a w konotacjach dominuje pleč mçska. Przykladöw z czlowiekiem w Ts znaczeniu ogölnym 'homo sapiens' jest znikoma ilošč. W jçzyku ludowym, podob--I nie jak w jçzyku literackim7, wyraz czlowiek nie jest zatem w pelni nazwa gatun-3 kowa, gdyz nie odnosi siç w takim samym stopniu do rodzaju žehskiego i mçskie-• go. Nazwa gatunkowa, ogölna jest liczba mnoga ludzie*. Možna zatem powtörzyc 0 mysl z „Teorii polityki plciowej" Kate Millet (1982, 58-97), že zaröwno jçzyk, jak °    i tradycja utožsamiaja czlowieczehstwo z mçzczyzna
s»
Zrödla
Balara, Michal, 1986, Na Spiszu, Warszawa.
Bubak, Jôzef, 1972, Spiskie teksty gwarowe z obszaru Polski, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellohskiego. Prace Jezykoznawcze", 36, Kraköw.
Cy gal-Krapa, Zofia, 1969, Teksty gwarowe ze Spisza, „Prace Jezykoznawcze Uniwersytetu Šlajskiego", 1, s. 136-139.
Cygal-Krapa, Zofia, 1971, Teksty gwarowe ze Spisza, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellohskiego, Prace Jezykoznawcze", 35, s. 257-260.
Czambel, Stanislaw, 1906, Slovenska reč a jej mesto v rodine slovanskych jazykov.
1 Zob. min. prace A. Jaworskiego (1989, 83-92), B. Miemietz (1993,169-180) i M. Karwa-towskiej, J. Szpyry-Kozlowskiej (2005). Jak wynika z badan wjezyku literackim pojç-ciem, ktôre w jednakowym stopniu okrešla kobietç i mezczyznç, jest rzeczownik osoba (Jaworski 1989, 83-92).
8 Aczkolwiek forma ta podlega takže pewnym ograniczeniom. Nie odnosi siç do grupy skladajacej sic tylko z kobiet. Przyklad: Ludzie z naszego bloku niechetaie rodza^ dzieci w tym szpitalu, jest niepoprawny, gdyz wyraz ludzie ma odmianç mçskoosobowa^, zob. D. Weiss (1988,413-443).
Helena Grochola-Szczepanek: Cziowiek — to kto? Refleksja nad piciq cziowieka w jçzyku ludowym
I. Osnovy a iny material recovy. 1. Vychodnoslovenské narečie, Turč. Sv. ^ Martin, s. 449-451.
Grochola, Helena, 1994, Teksty gwarowe [Rzepiska], „Jczyk Polski", 74, s. 211-    ^
214. c
Grochola-Szczepanek, Helena, 1996, O niektôrych formach grzecznosciowych    7
mieszkancöw wsi Rzepiska na Spiszu, „Jczyk Polski", 76, s. 40-44. Grzegorzewski, Jan, 1919, Na Spiszu. Studia i teksty folklorystyczne. Lwöw. _
Jazowski Andrzej, 1967, Opowiesci ludu spiskiego, Warszawa. Malinowski, Lucjan, 1903, Powiesci spiskie, „Materialy Antropologiczno-archeo-
logiczne i Etnograficzne", VI, 1903, s 126-152. Malecki, Mieczyslaw, 1935, Polskie teksty gwarowe ze Spisza, „Sbornik Matice    p.
Slowenskej", XIII, č. 1, s. 136-140. Nitsch, Kazimierz, 1960, Wybör polskich tekstöw gwarowych, Warszawa, s. 95-98
(wyd. 2).
Plucinski, Jan, 1997, Teksty napisane bqdz opracowane przez Jana Plucinskiego, >— [w:] Jan Kowalczyk, Jan Plucinski niestrudzony budziciel, s. 37-47. Z
Sowa, Franciszek, 1974, Teksty gwarowe [Dursztyn], „Jczyk Polski", 54, s. 45-47.
Sowa, Franciszek, 1990, System fonologiczny polskich gwar spiskich, Wroclaw- o -Warszawa-Kraköw.
Sychta, Bernard, 1967-1976, Siownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t.
I-VII, Wroclaw-Warszawa-Kraköw. Siownik gwar polskich, 1994, oprac. przez Pracowniç Dialektologii Polskiej Instytutu
Jçzyka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. Jerzego Reichana, t. V, z. 1 (13),
red. Jerzy Reichan, Stanislaw Urbanczyk, Kraköw.
Literatura
Banko, Miroslaw (red.), 2000, Inny siownik jçzyka polskiego, Warszawa. Dunaj, Boguslaw (red.), 1996, Siownik wspôiczesnego jçzyka polskiego, Warsza-wa.
Jaworski, Adam, 1989, On gender and sex in polish, „International Journal of the
Sociology of Language", 78, s. 83-92. Karwatowska, Malgorzata, Szpyra-Kozlowska, Jolanta, 2005, Lingwistyka pici.
Ona i on w jçzyku polskim, Lublin. Kostera, Monika, 2003, Mçskie struktury - kobiece sieci: od stereotypu do archetypu
w organizowaniu, [w:] Obszary kultur kobiecych w badaniach pici/rodzaju,
red. Elžbieta Pakszysz, Monika Baer, Poznan, s. 160-174. Miemietz, Baerbel, 1993, Kto to jest „czlowiek", „Teksty drugie", 4-5-6, s.
169-180.
Millet, Kate, 1982, Teoria polityki plciowej, [w:] Nikt nie rodzi siç kobietq, red.
Teresa Holöwka, Warszawa, s. 58-97. Nilsson Barbro, 2003, Czlowiek - mçzczyzna, O klasach, indywiduach i instan-
cjach, [w:] Wizerunki mçzczyzny w jçzyku i literaturze polskiej/Images of Man
177
Helena Grochola-Szczepanek: Czlowiek — to kto? Refleksja nad plciq czlowieka w jçzyku ludowym
^ in Polish Language and Literature, red. Ewa Teodorowicz-Hellman, Dorota
Tubielewicz-Mattsson, Stockholm, s. 9-17.
N Pajdzifska, Anna, 2001, Kobieta najlepszym przyjacielem czlowieka (przyczynek
M do jçzykowego obrazu swiata), [w:] Studia z historii jçzyka polskiego i stylistyki
Pn historycznej, red. Czeslaw Kosyl, Lublin, s. 151-159.
O Rothstein, Robert, 1976, Uwagi o rodzaju gramatycznym i cechach semantycznych
S wyrazöw, „ Jçzyk Polski", 56, s. 241-253.
L Szymczak, Mieczyslaw (red.), 1974, Slownik jçzyka polskiego, Warszawa.
q Weiss, Daniel, 1988, Kurica ne ptica, (a) baba ne čelovek, [w:] Slavistische Linguistik
v 1987, red. Jochen Raecke, München, s. 413-443.
Človek - kdo je to?
N Razmišljanje o spolu besede človek v ljudskem jeziku
A Povzetek P
nn Predmet razmišljanja je spol besede czlowiek v ljudskem jeziku. Avtorica se
f> sprašuje, ali se beseda czlowiek v enaki meri nanaša na žensko in na moškega.
Podatki, ki so bili pridobljeni iz narečnih besedil, kažejo, da se beseda czlo-
« wiek za oba naravna spola ne uporablja simetrično. Navadno označuje moškega
33 in njen slovnični spol je dominantno moški. Primeri, kjer označuje človeško vrsto,
• so zelo redki. Beseda czlowiek ni popolna oznaka za človeško vrsto niti v narečjih
0 niti v knjižnem jeziku, ker se ne nanaša v enaki meri na moškega in na žensko. To
° označuje množinska oblika ludzie.
1
I
Helena Grochola-Szczepanek
Instytut Jçzyka Polskiego PAN, al. Mickiewicza 31, Kraköw helenags@interia.pl
178