ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
original scientific article	DOI 10.19233/ASHS.2018.25
received: 2017-01-28
O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA
Jelena GAZDIC
Univerzitet Crne Gore, Filološki fakultet, Danila Bojovica 81400, Nikšic, Crna gora e-mail: jelena.gazdic@gmail.com; jelena.g@ac.me
IZVLEČEK
V članku bomo obravnavali nekatere pravopisne značilnosti Cetinjskega tiska od tridesetih let 19. stoletja, ko je bila izdana prva števlika Grlice (1835), pa do konca stoletja, tj. leta 1897, ko je bila objavljena zadnja števlika Grlice, katere urednik je bil Lazar Tomanovič. Predmet naših raziskav so letniki in revije, ki so v Črni gori izhajale v 19. stoletju: Grlica iz časa vladavine Petra II Petroviča Njegoša (1835-1839), Grlica iz časa kneza Nikolaja (1889-1897), enoletnik "Orlič" (1865-1885) ter tedniki Crnogorac (1871-1872), Crnogorka iz let 1871 in 1884-1885 ter Zeta (1885). Potrudili se bomo, da s tem predstavimo kako je protekal razvojo pravopisa v cetinjiskem tisku v 19. stoletju in to na primeru pisanja soglasniških skupin na morfemski meji - prefiks + tvorbena osnova; tvorbena osnova + sufiks.
Ključne besede: časopisi, pravopis, Črna gora, Grlica, Orlič, Crnogorac, Crnogorka, Zeta
L'ORTOGRAFIA NELLA STAMPA MONTENEGRINA DELL^OTTOCENTO
SINTESI
Nell/articolo verranno trattate alcune caratteristiche ortografiche della stampa di Cettigne, a partire dagli anni Trenta de!!'Ottocento, quando venne pubblicato ilprimo numero della "Grlica", fino alla fine del secolo, ovvero fino al 1897, con la pubblicazione dell/ultimo numero, che ebbe come editore Lazar Tomanovič. L'oggetto della nostra ricerca sono gli almanacchi-annuari e le riviste che vennero pubblicate neH'Ottocento in Montenegro: "Grlica" nel periodo di Petar II Petrovič Njegoš (1835-1839), "Grlica" nel periodo del principe Nikola (1889-1897), l'annuario "Orlič" (18651885), i settimanali "Crnogorac" (1871-1872), "Crnogorka" (1871 e 1884-1885), e "Zeta" (1885). Si cerchera con cid di presentare l'evoluzione dell'ortografia nella stampa di Cettigne nel sec. XIX e nel caso della stesura dei gruppi di consonanti sul confine morfologico - il prefisso + la base di formazione; la base creativa + suffisso.
Parole chiave: giornali, ortografia, Montenegro, Grlica, Orlič, Crnogora, Crnogorka, Zeta
373
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
UVOD
U ovom radu predstavicemo neka pravopisna obilježja (pisanje suglasničkih grupa na morfemskoj granici - prefiks + tvorbena osnova; tvorbena osnova + sufiks) cetinjske štampe počevši od tridesetih godina 19. vijeka, kad je štampan prvi broj Milakoviceve Grlice, pa do kraja vijeka, tj. 1897. godine, kada je objavljen posljednji broj Tomanoviceve Grlice. Korpus čine foto-tipska izdanja almanaha-godišnjaka i časopisa koji su objavljivani u 19. vijeku u Crnoj Gori: Grlica iz perioda vladavine Petra II Petroviča Njegoša (1835-1839),1 Grlica iz doba kneza Nikole (1889-1897),2 godišnjak Orlic (1865-1885),3 nedjeljnici Crnogorac 1871-1872,4 Cr-nogorka iz 1871,5 Crnogorka 1884-1885,6 i Zeta 1885.7 Cilj nam je da prikažemo kako je tekao razvoj ortogra-fije u cetinjskoj štampi XIX vijeka, tj. kako je došlo do smjenjivanja morfonološkog pravopisnog proseda fo-nološkim. U daljem tekstu vidjecemo i da se rezultati našeg istraživanja donekle razlikuju od zaključaka do kojih su dolazili pojedini naučnici koji su se bavili ovom temom, prije svega mislimo na Radivoja Šukovica i Draga Cupica (Up. Šukovic, 1980; Šukovic, 1987, 37-47; Cupic, 1982, 267-281). Inače je ova tematika do sada uglavnom ispitivana u fragmentima i sporadično (Up. Šukovic, 1980; Šukovic, 1987, 37-47; Cupic, 1982, 267-281; Ostojic, 1987, 27-35; Ostojic, 1989). Zbog obima korpusa i širine teme, ovom prilikom izosta-vicemo druga važna i zanimljiva pitanja iz oblasti or-tografije.
VEZA PREFIKSA I TVORBENE OSNOVE
Kad je u pitanju veza prefiksa i tvorbene osnove, u našem korpusu je stanje neujednačeno. U dva naj-starija godišnjaka, Milakovicevoj Grlici i Orlicu (osim izdanja iz 1885), dominira morfonološki pravopis, naravno, uz izvjesna kolebanja. U Črnogorcu i Crnogorki 1871. paralelno se javljaju primjeri pisani u skladu sa morfonološkim provopisom kao i oni pisani u skladu sa fonološkim pravopisnim načelom. Od Crnogorke 18841885. preovladava upotreba fonološkog pravopisa, koji je gotovo dosljedno primijenjen i u Zeti i Tomanovicev-oj Grlici. S obzirom na obim korpusa, navodicemo samo po nekoliko primjera za odredenu konsonantsku grupu, a primjere smo klasifikovali s obzirom na pravopisna načela po kojima su pisani.
Kao što smo vec pomenuli, u Grlici iz Njegoševog doba i u cetinjskom Orlicu (izuzev izdanja iz 1885) vecinom je primijenjen morfonološki princip:
oGKonurne (r. 1835: 115),8 o6Konumu (r. 1838: 44), o6Konirn (r. 1839: 69); o6cmoxmuncmBa (r. 1836: 112), o6cmoxmenbcmBa (r. 1838: 55); o6mmeHapodm (r. 1835: 70), o6rnmecmBa (r. 1835: 58), o6rnupHy (r. 1836: 2), o6rnmuHa (r. 1836: 72), o6rnmecmBa (r. 1837: 38), o6^ecmBa (r. 1838: 62), o6mupmchy (r. 1838: 88); nodKpinneme (r. 1835: 42), odxynumu (r. 1836: 47), rndrnd (r. 1838: 64), nodKOBamu (r. 1838: 108), KadKadb (r. 1839: 73); pa3w:anuo (r. 1836: 116), pas^a^umu (r. 1837: 118), pas^a^umu (r.
1	Grlica je prvi književno-naučni godišnjak. Izlazila je na Cetinju od 1835. do 1 839. godine, a pokrenuta je na inicijativu vladike Njegoša. Izdavanje almanaha Njegoš je povjerio Mostarcu Dimitriju Milakovicu, izuzetnom intelektualcu širokog obrazovanja koji bio poznava-lac tadašnjih zbivanja u oblasti književnosti i jezika, a i sam je govorio strane jezike (Šukovic, 1980, 21, 27).
2	Na Cetinju je pred kraj 19. vijeka štampan još jedan godišnjak pod nazivom Grlica. Kako bi oživio tradiciju Milakoviceve Grlice dr Lazar Tomanovic pokrenuo je kalendar-godišnjak pod istim imenom. Osim kalendarskog i zvaničnog materijala ovaj godišnjak je sadržao is-torijske rasprave, književne priloge, teme iz folklora, članke iz oblasti narodnog zdravlja i poljoprivrede i slično (Martinovic, 1965, 196).
3	Od 1865. godine na Cetinju počinje izlaziti godišnjak Orlic. To je jedina publikacija u Crnoj Gori koja je objavljivana šezdesetih godina 19. vijeka. Po sadržaju Orlic je bio književni godišnjak, ali je u njemu bila naglašena politička dimenzija zasnovana na programu Ujed-injene omladine srpske (Martinovic, 1965, 196). Šukovic ističe da je u svim dosadašnjim bibliografskim pregledima navedeno da su svi saradnici na Orlicu bili „izvanjci" (Šukovic, 1980, 58). Objavljeno je sedam brojeva, izdanja iz 1865, 1866, 1867, 1868, 1869, 1870. i 1885. godine.
4	Ovim časopisom počinje razvoj novinarstva u Crnoj Gori, a u njemu je zastupljena politička i kulturna problematika. Izlazio je na Cetinju od 23. januara 1871. do 15. februara 1873. Zahvaljujuci razgranatoj mreži dopisnika, u ovom časopisu praceni su različiti dogadaji u tadašnjoj Crnoj Gori i njenoj okolini, kao i u svijetu (Martinovic, 1982b, I-VIII). Zbog antiturskog i antiaustrijskog stava, Crnogorac je bio zabranjen na turskoj i austrijskoj teritoriji. Od 1 873. izlazi pod nazivom Glas Črnogorca (Martinovic, 1965, 64, 65, 66). Fototipskom izdanju iz 1982. godine koje imamo nedostaje 47. broj iz 1872. i brojevi 1-6 iz 1 873. godine. Centralna narodna biblioteka na Cetinju posjeduje unikat ovog nedjeljnika, ali i njemu nedostaju pomenuti brojevi. Istorijski institut Crne Gore imao je kompletnu 1872. i brojeve iz 1 873. godine, ali su nestali (Martinovic, 1982c, I).
5	Prvi književni list u Crnoj Gori bio je prilog Črnogorcu, pod nazivom Crnogorka. Imao je obilježje posebnog lista. Izlazio je samo u toku 1871. (svega 23 broja), takode, pod uredništvom Sima Popovica. U Crnogorki je saradivalo svega 14 autora. U ovom nedjeljniku notirano je ukupno 66 bibliografskih jedinica na 88 strana (Luketic, 1977, V).
6	U novoj redakciji Crnogorka se pojavila 12. januara 1884. godine i izlazila do 1885. U njoj je pretežno bila zastupljena književnost, a srecu se i u nešto manjem obimu prilozi iz istorije, filozofije, društvenih i prirodnih nauka, nauke o jeziku, muzike i pozorišta, bibliografija itd. (Martinovic, 1 965, 1 38). U ovoj redakciji Crnogorke objavljeno je oko 520 raznih priloga od preko 30 autora, od kojih su se mnogi potpisivali pseudonimima, inicijalima i šiframa, medu kojima je pet nerazjašnjenih oznaka (Martinovic, 1981, VII, VIII).
7	U Crnoj Gori izlazilo je više publikacija pod nazivom Zeta: nedjeljnik koji je pokrenut 1930. u Podgorici; kalendar koji je pokrenut u Dubrovniku, ali je za 1913. i 1914. godinu štampan na Cetinju, kao i Zeta koja je predmetom našeg izučavanja. Ovaj list osnovan je 1885. umjesto Crnogorke. Zeta je kvalitativno bila slabija od Crnogorke i objavljeno je svega 20 brojeva (Martinovic, 1965). Ovaj nedjeljnik sadržao je svega 48 priloga od 23 autora: 13 domacih (7 iz Crne Gore) i 10 stranih. Neki autori su se kao i u Crnogorki potpisivali inicijalima i pseudonimima (Martinovic, 1982a, 5).
8	Naznake u zagradi označavaju nazive godišnjaka i nedjelnjika iz našeg korpusa, godinu izdanja i broj stranice.
374
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
1839: 107); 6e3CMpmHy (r. 1835: 119), pascmaBn^mhu (r. 1835: 42), pascMompeme (r. 1838: 82), u3cenune (r. 1839: 83), pascKasuBanu (r. 1839: 91), pashepama (r. 1837: 135), pashepana (r. 1839: 95), pa3wupu (r. 1835: 85), pasMupemM\ (r. 1836: 119), u3MU6OMO (r. 1837: 104); obsjednuta (O. 1867: 68),9 uobče (O. 1865: 76), občenita (O. 1865: 50, 60), obče (O. 1867: 35), odkazali (O. 1865: 29), podkrepljenje (O. 1865: 39), odkuda (O. 1865: 57), odkad (O. 1869: 62), odkrivo (O. 1870: 79), podhranjuješ (O. 1867: 62), odhranila (O. 1867: 67), predhodnice (O. 1868: 39), podhvate (O. 1870: 51); iztrošenim (O. 1867:
84),	iztražiš (O. 1868: 31), raztrgano (O. 1868: 36), raztvoriti (O. 1869: 38); razcjepljenjem (O. 1865: 54), razcvjetati (O. 1867: 35).
Kolebanja su u Milakovicevoj Grlici zabilježena u nekim konsonantskim grupama - dp, zk, zp, zč:
odnpaBumu (r. 1835: 94), nodnyHo (r. 1835: 128), odnpaBU (r. 1836: 38), nodnucamu (r. 1837: 41), odnpaBna, (r. 1837: 88), nodnonKOBHUKa (r. 1838: 50), odnpaBU (r. 1838: 57), odnpunuKe (r. 1838: 67), odnopy (r. 1839: 82), 6e3KpauHocm (r. 1837: 134), pasKprarne (r. 1837: 84), U3nonemKa (r. 1836: 22), U3muBl>M (r. 1837: 85), 6e3nocnuneHi (r. 1837: 125), 6e3npecmaHe (r. 1838: 89); u3mpa^umu (r. 1835: 97), U3He3Hyna (r. 1835: 121), 6e3HOBenm (r. 1836: 113), 6e3H0BeHH0 (r. 1839: 103); omnornema, (r. 1836: 120), ucKamu (r. 1835: 54), ucKynuna (r. 1835: 101), ucKonaMo (r. 1836: 63), ucKanumu (r. 1836: 38), ucKonunuo (r. 1836: 113), ucmw:eMb (r. 1837: 106), ucnpuMimHOM (r. 1835: 44), ucnnaKao (r. 1836: 121), pacnpocmpamBa (r. 1837: 103), ucnrnmu (r. 1838: 102), ucnyHumenbHy (r. 1839: 66), pacnanme (r. 1837:
85),	ucnyH%,Bamu (r. 1837: 42), pacnono^u (r. 1837:
44),pacnpocmupe	(r. 1838: 63), pacnumamu (r. 1839: 101), ucmpa^umu (r. 1835: 96), ucmpa^UBmm (r. 1836: 1), ucmp^Hymu (r. 1836: 119); ycnyBam (r. 1835: 20), umucnemm (r. 1837: 95).
U Orliču su kolebanja potvrdena u malom broju konsonantskih grupa bš, dp, zk, zp:
obšteljubljene (O. 1869: 62), uobšte (O. 1870: 65); podpisom (O. 1865: 51), podporu (O. 1866: 61), od-počine (O. 1867: 44), predpostaviti (O. 1869: 61), podpisaše (O. 1870: 25), podpisao (O. 1870: 76), podpunoj (O. 1870: 76); uzkrsnuti (O. 1865: 62), izkrenusmo (O. 186: 24), razkomadala (O. 1870:
45);	razpust (O. 186: 22, 25), razpaljeni (O. 1867: 76), razpuštaju (O. 1867: 89), razpolagati (O. 1869: 61), izpriječi (O. 1870: 26), razpšten (O. 1870: 32);
opšte (O. 1870: 65), opširnije (O. 1870: 66), opštu (O. 1885: 43), opširan (O. 1885: 52); potpadaju (O. 1870: 63), otpravljati (O. 1870: 70), pretpostavljeni (O. 1885: 26), potpunu (O. 1885: 37); iskopaše (O. 1867: 64), iskopati (O. 1868: 21), iskrsnu (O. 1868: 52), iskrsaše (O. 1869: 54), uskrsnučeš (O. 1885: 31), uskliknuli (O. 1885: 44); ispresijecanje (O. 1866: 23), usprezanja (O. 1865: 36), raspoložen (O. 1865: 38), rasporedenom (O. 1867: 33), rasprostranjavaj-mo (O. 1868: 43), ispratiše (O. 1868: 62), ispitivani (O. 1870: 62).
Od ovog se razlikuje, vec pominjano, izdanje Orlica iz 1885. u kojem je gotovo dosljedno primijenjen fono-loški princip:
uspoštuje (O. 1885: 38), rašifte (O. 1885: 31), isti-skom (O. 1885: 31), raskošnim (O. 1885: 35), otr-gnuti (O. 1885: 37), potpunu (O. 1885: 37), uskole-balo (O. 1885: 38), uspoštuje (O. 1885: 38), otud (O. 1885: 42), opštu (O. 1885: 43), raširili (O. 1885: 44), ispričaj (O. 1885: 50).
U ovom izdanju zabilježili smo i primjer pisan u skladu sa morfonološkim pravopisnim načelom: ogKaga (O. 1885: 30). Ako imamo u vidu da vec u Crnogorki iz 1884. dominira morfonološki pravopis, kao i da je izdanje iz 1885. godine najmlade izdanje Orlica, logično je i da u njemu pravopis bude najbliži Vukovom principu.
U časopisu Crnogorac i njegovom književnom prilogu Crnogorki iz 1871. u vecini suglasničkih grupa na-poredo se srecu primjeri pisani po fonološkom i morfo-nološkom pravopisu, što znači da su urednik i saradnici ovih nedjeljnika bili nedosljedni pri izboru morfono-loškog ili fonološkog pravopisnog principa.
U Crnogorcu su kolebanja najčešce zabilježena u konsonantskim grupama bč, bš, dp, zk, zp, zs, zt, zš:
obče (C. 1871: 16), občine (C. 1872: 131), saobšta-vamo (C. 1871: 8), obštine (C. 1872: 2), obširnije (C. 1872: 31), predplatnicima (C. 1871: 1, 9), odpjevati (C. 1872: 6), razkomadan (C. 1871: 149), izključivo (C. 1872: 179), razprštiti (C. 1871: 2), bezprimjerna (C. 1871: 81), bezposlice (C. 1872: 91), bezstidna (C. 1871: 13), razsjecaju (C. 1871: 27), izsisati (C. 1872: 6), iztakoše (C. 1871: 33), uztreba (C. 1871: 51), raz-tjeraju (C. 1871: 155), uztrajnošču (C. 1872: 115), iz-trgne (C. 1872: 118), razširimo (C. 1872: 55), opčine (C. 1871: 47), opčega (C. 1872: 95), opširan (C. 1871: 83), opštih (C. 1872: 7), potpisanome (C. 1871: 36), pretpostavljena (C. 1871: 24), pretplata (C. 1872: 65), potpuni (C. 1872: 85), raskršču (C. 1871: 1), iskupiče
9 Za potrebe časopisa i u skladu sa uredničkom politikom primjeri iz Orliča, Črnogorca, Crnogorke (1871, 1884-1885), Zete i Tomanoviceve Grlice dati su ovom prilikom latinicom iako su izvorno pisani cirilicom, dok smo primjere iz Milakoviceve Grlice (1 835-1839) ostavili u cirilici buduci da su pisani predvukovskom grafijom.
375
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U STAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
Slika 1: Grlica za godinu 1835
(C. 1871: 40), iskazan (C. 1872: 1), raskršcu (C. 1871: 25), iskupljenje (C. 1871: 34), raskošne (C. 1872: 51), raspopuje (C. 1871: 8), ispasti (C. 1871: 72), uspje-vaju (C. 1871: 179), ispunjenu (C. 1872: 48), raspiri (C. 1872: 61), isjekli (C. 1871: 3), isjekoše (C. 1872: 50), rastrojenu (C. 1871: 2), ustupa (C. 1871: 9), isti-snuti (C. 1871: 17), ustupiti (C. 1872: 100), istraživali (C. 1872: 119), raširiti (C. 1871: 3), iščekuju (C. 1871: 157), raširenjem (C. 1872: 133, 184).
Ortografska kolebanja pri prefiksaciji u Crnogorki (1871) se pretežno javljaju u konsonantskim grupama bš, dk, dp, zk, zp, zs, zt, zš:
obštega (Crn. 1871: 13, 81), obširniji (Crn. 1871: 23), odkuda (Crn. 1871: 22), odkloniti (Crn. 1871: 15, 50), odkrice (Crn. 1871: 57), podpunu (Crn. 1871 2), nadpisima (Crn. 1871: 42), odpočme (Crn. 1871 58), bezkrajna (Crn. 1871: 2), izkupio (Crn. 1871 29), razkrilite (Crn. 1871: 27), uzkicenjem (Crn. 1871: 11), razpitivao (Crn. 1871: 17), izpreturane (Crn. 1871: 10), uzporedujuci (Crn. 1871: 20), bezsv-jesna (Crn. 1871: 63), razsmatrajuci (Crn. 1871: 15), iztraživao (Crn. 1871: 39), uzhiceno (Crn. 1871: 53);
opširnost (Crn. 1871: 2), opširan (Crn. 1871: 83), ot-kopčao (Crn. 1871: 75), potkrepljuju (Crn. 1871: 87), otpusti (Crn. 1871: 12), pretpostavljenoj (Crn. 1871: 75), iskaše (Crn. 1871: 60), raskošnošcu (Crn. 1871: 11), raspadati (Crn. 1871: 2), ispravi (Crn. 1871: 24), istrčala (Crn. 1871: 7), ispunjavahu (Crn. 1871: 15), ispadne (Crn. 1871: 82), rasječe (Crn. 1871: 70), ra-smatraše (Crn. 1871: 13), ustrojstvom (Crn. 1871: 13), ushicavaše (Crn. 1871: 73).
U oba časopisa potvrden je i mali broj primjera pisanih u skladu sa morfonološkim pravopisnim principom:
obstanka (C. 1872: 118), odtuda (C. 1871: 10), od-tudeni (C. 1871: 38), razhoda (C. 1871: 22), izčeze (C. 1871: 43), podhvati (C. 1871: 7), predhodnika (C. 1871: 31), predhodnika (C. 1871: 36), predhodi (C. 1871: 187), podčinjenim (C. 1871: 155), odcepljene (C. 1871: 25), odcijepiti (C. 1871: 153), podčine (Crn. 1871: 15), izčekivati (Crn. 1871: 55), izčekiva-hu (Crn. 1871: 70, 78), razširenje (Crn. 1871: 22), razcijepanom (Crn. 1871: 66).
U Črnogorcu su primjeri sa suglasničkom grupom dk na morfemskoj granici prefiksa i tvorbene morfeme uglavnom pisani po morfonološkom pravopisu: podko-žiti (C. 1871: 4), odklonile (C. 1871: 10), odkuda (C. 1871: 14), podkopaju (C. 1871: 26), podkopava (C. 1871: 37), odkriju (C. 1871: 43), odkloni (C. 1871: 78), podkrijepljena (C. 1871: 153), podkozarje (C. 1872: 82), odkud (C. 1872: 119), odkloniti (C. 1872: 135), odkako (C. 1872: 182). Ali, zabilježili smo i oblik u kojem je došlo do jednačenja suglasnika po zvučnosti: potkivao (C. 1871: 47).
Grupa ds i u Črnogorcu i u Crnogorki (1871) je razli-čito pisana - u skladu sa ortografskom normom srpskog kniževnog jezika i odstupanjem po zvučnosti [odsvirao (C. 1871: 4), predsjedništvom (C. 1871: 12), predsto-jecih (C. 1871: 14), odstupanje (C. 1871: 17), predsje-dnik (C. 1871: 129), podstiču (C. 1871: 38), podstičuci (C. 1871: 150), predstaviti (C. 1872: 31), predstavljaše (C. 1872: 98), predsoblju (Crn. 1871: 40)]; a srecemo i oblike u kojima je došlo do alternacija po zvučnosit ili do gubljenja suglasnika usljed jednačenja [prestavljala (C. 1871: 4), potsticati (C. 1871: 10), potstiču (C. 1871: 31), pretstavljeno (C. 1871: 49), pretstavnika (C. 1871: 149), otskočila (C. 1871: 29); pretstavi (Crn. 1871: 66), pretstava (Crn. 1871: 66), pretstavljajuci (Crn. 1871: 78), potsjecati (Crn. 1871: 39), ne otstupa (Crn. 1871: 86)]. I niskofrekventna grupa zt/zc + je (koje je postalo od starog kratkog jat) javlja se u različitim formama: rastje-ra (C. 1871: 155), iscera (C. 1871: 23), razceraju (Crn. 1871: 81).
Do kolebanja ne dolazi u sljedecim primjerima, pisanim u skladu sa pravopisnim pravilima srpskog jezika: zbačen (C. 1871: 132), zgruvati (C. 1871: 37), zbriše (Crn. 1871: 3), združe (Crn. 1871: 5), zgriješila (Crn. 1871: 71),
376
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
razdiraše (C. 1871: 25), razdražene (C. 1871: 77), uzdr-žljivo (C. 1872: 49), uzdrži (C. 1872: 55), razglašeni (C. 1872: 5), izgnanjem (C. 1872: 78), izgubiti (C. 1871: 27), izgubljeno (C. 1871: 77), izgaženo (C. 1871: 155), razdr-žljivo (Crn. 1871: 17), razdrobljenu (Crn. 1871: 15).
U Crnogorki 1884-1885,w Zeti i Tomanovicevoj Grlici suglasničke grupe na morfemskoj granici prefiksa i tvorbene morfeme pisane su vecinom u skladu sa fono-loškim pravopisnim načelom:
otkrijem (Crn. 1884: 285), potkrijepi (Crn. 1885: 37), otkinuvši (Crn. 1885: 72), supstrat (Crn. 1884: 10), is-puniti (Crn. 1884: 15), raspasti (Crn. 1885: 6), iskazu-je (Crn. 1884: 14), usklicima (Crn. 1884: 128), usklici (Crn. 1885: 11), iskočiti (Crn. 1885: 152), rasklopi (Crn. 1885: 152), rasprava (Crn. 1884: 7), raspece (Crn. 1885: 19), rastojanja (Crn. 1884: 10), ustalasan (Crn. 1884: 21), rastrijeznila (Crn. 1885: 168), isje-caj (Crn. 1884: 6), rasijanim (Crn. 1885: 43), raščulo (Crn. 1884: 120), raširi (Crn. 1885: 35), opkoljava (Crn. 1884: 287), opstanak (Crn. 1884: 47), opcin-ski (Crn. 1884: 148), opšti (Crn. 1884: 30), otku-pice (Crn. 1884: 78), potkopavanju (Crn. 1885: 19), natpise (Crn. 1884: 6), pretplatnicima (Crn. 1884: 7), potpuno (Crn. 1884: 85), pretpostavku (Crn. 1885: 14), potpuno (Crn. 1885: 23), pothranjen (Crn. 1884: 378); opšte (Z. 1885: 19, 52, 109), otkad (Z. 1885: 24), potkovicu (Z. 1885: 39), otplacivala (Z. 1885: 6), pretplate (Z. 1885: 8), potpisan (Z. 1885: 13), otuda (Z. 1885: 75), opce (Z. 1885: 82), opširno (Z. 1885: 85), ražali (Z. 1885: 87), usklika (Z. 1885: 28), iskati (Z. 1885: 40), beskrajnih (Z. 1885: 116), rasprtite (Z. 1885: 3), raspikuce (Z. 1885: 6), besplodnosti (Z. 1885: 8), raspustiše (Z. 1885: 13), ispitali (Z. 1885: 19), spomenuti (Z. 1885: 37), besmrtnik (Z. 1885: 72), rastavio (Z. 1885: 22), rasudivanja (Z. 1885: 76), ustupale (Z. 1885: 146), ushicenjem (Z. 1885: 86), ushicavali (Z. 1885: 139), iščeznuti (Z. 1885: 154), iščezlo (Z. 1885: 13); opce (G. 1889: 109), opcega (G. 1891: 35), opštoj (G. 1889: 86), opšta (G. 1890: 67), opširnu (G. 1891: 38), opšte (G. 1891: 40), op-štine (G. 1897: 48), potpisivace (G. 1889: 61), natpi-som (G. 1889: 62), otpočeo (G. 1889: 66), potpuno (G. 1890: 71), potpomagali (G. 1891: 35), otpjeva (G. 1897: 64), prethodnoga (G. 1889: 72), pretho-dnik (G. 1890: 67), iseljavanju (G. 1890: 55), isuši (G. 1890: 68), opsadena (G. 1889: 54), optočen (G. 1889: 61), katkada (G. 1889: 106), otkloni (G. 1890: 70), otkrivši (G. 1892: 29), otkaže (G. 1892: 45), otuda (G. 1889: 68), raskajanja (G. 1889: 82), iskopaju (G. 1889: 99), iskopati (G. 1890: 70), uskoči (G. 1891: 60), iskušenja (G. 1892: 30), usklicima (G. 1897: 48), iskupiše (G. 1897: 50), ispusti (G. 1889:
8), ispred (G. 1889: 67), uspostave (G. 1890: 50), besplatno (G. 1889: 80), ispala (G. 1890: 55), raspa-danje (G. 1890: 65), ispusti (G. 1891: 27), ispunjati (G. 1891: 28), isplacivanje (G. 1891: 34), rasprostire (G. 1892: 33), ispracena (G. 1897: 42), ispredvajan (G. 1897: 44), besprekorno (G. 1897: 53), istrijeblje-njem (G. 1889: 66), rastrojstva (G. 1889: 74), rastu-rati (G. 1897: 47), ishodi (G. 1889: 15), rascvjetaju (G. 1889: 106), isc/jedi (G. 1891: 50), raširilo (G. 1889: 85), raštrkanim (G. 1890: 54), raštrkane (G. 1890: 72).
Ipak, i u ovom dijelu našeg korpusa javljaju se i oblici pisani po morfonološkom pravopisu. Medutim, oni se rijetko srecu i u pitanju su suglasničke grupe koje su češce (u ovim časopisima) pisane u skladu sa fono-loškim ortografskim principom:
podčiniti (Crn. 1884: 19, 51), podkopavati (Crn. 1884: 82), odkud (Crn. 1885: 1), podpisah (Crn. 1884: 178), nadpis (Crn. 1885: 2), nadpisom (Crn. 1885: 2); odka-ko (Z. 1885: 135), predpostavka (Z. 1885: 126); obšte (G. 1891: 33), podpredsjednika (G. 1897: 48), pod-hranjivao (G. 1889: 67), bezsavjesni (G. 1889: 107), izseljavanje (G. 1890: 55), odpusti (G. 1892: 52). Do kolebanja dolazi u suglasničkoj grupi ds(t), koja se osim u ovom obliku javlja i u varijanti sa s i jednom smo je zabilježili (u Zeti) kao ts:
odsjaj (Crn. 1884: 8), predstavnike (Crn. 1884: 5), predstavnika (Crn. 1884: 37), predstavlja (Crn. 1884: 158), predstavnici (Crn. 1885: 206), nadstojniku (Crn. 1884: 96); odslužio (Z. 1885: 154), predsta-vljač (Z. 1885: 122); predstavio (G. 1897: 64); prestavlja (Crn. 1884: 84), prestavljaš (Crn. 1884: 119), prestavi (Crn. 1884: 178), prestavili (Crn. 1884: 182), prestavlja (Crn. 1885: 205); postaknuti (Z. 1885: 34), prestavlja (Z. 1885: 23, 109); prestavništva (G. 1890: 44), prestaviti (G. 1892: 52); otslužila (Z. 1885: 111).
Zanimljivo je da oblike tipa prestaviti/prestava naj-češce srecemo u tekstovima čiji je autor Lazar Tomanovic koji je bio saradnik Crnogorke i Zete, a urednik Grlice iz doba kneza Nikole. Tomanovic je poznat i po svojoj prepisci sa urednikom Crnogorke 1884-1885, Jovanom Pavlovicem. U toj polemičkoj prepisci o pravopisu Tomanovic se zalagao za potpunu „eufoniju" u jeziku (Up. Crnogorka, 1884, 312-314; 331).
VEZA TVORBENE OSNOVE I SUFIKSA
Kad je u pitanju spoj tvorbene osnove i sufiksa, kao i u slučaju prefiksacije, u Milakovicevoj Grlici i Orlicu
10 U fototipskom izdanju Crnogorke 1884-1885. koje posjedujemo stranice su pogrešno paginirane, što smo ispravili prilikom citiranja. I u Napomenama uz ovo izdanje piše da su strane za 1884. godinu od 24. broja pogrešno paginirane. „Naime, stranica 201. u tom broju pogrešno je označena kao 101. i u sljedecim brojevima za 1884. godinu štamparska greška nije korigovana, tako da je ostala pogrešna paginacija za narednih 288 strana" (Martinovic, 1981, XI).
377
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
dominira morfonološki princip (izuzev izdanja Orlica iz 1885); u Črnogorcu i Crnogorki iz 1871. naporedo se srecu oblici pisani prema morfonološkom ortografskom načelu, kao i oni pisani u skladu sa fonološkim principom; u ostatku korpusa (Crnogorka 1884-1885, Zeta, Tomanoviceva Grlica) preovladava upotreba fonološkog pravopisa.
U Milakovicevoj Grlici i Orlicu vecina suglasničkih grupa na granici tvorbene osnove i sufiksa (kao što je vec pomenuto) pisana je u skladu sa morfonološkim or-tografskim principom:
nw6Kie (r. 1837: 115), po6cmBo (r. 1835: 69), cp6cKe (r. 1835: 36, 52), po6cmBo (r. 1836: 90), Cp6cKe (r. 1836: 88, 93), po6cmBa (r. 1837: 87), po6cmBo (r. 1838: 49), Cp6cKu (r. 1838: 73), Cp6cKa (r. 1839: 1), cp6cKo^a (r. 1839: 45); nonm6^u (r. 1836: 122), 306w (r. 1838: 112), 6&cmB0Mb (r. 1838: 53), nyKaBcmB0 (r. 1835: 64), nyBcmBa (r. 1837: 100), nyBcmBo (r. 1837: 134), nyKaBcmB0 (r. 1837: 107), nyBcmBa (r. 1839: 96), pedxy (r. 1835: 127), npunoBiedrn (r. 1836: 3, 107), cnadm (r. 1837: 134), pid^a (r. 1838: 91), ^auxmeH6ep^cK0M (r. 1835: 31), BupmeH6ep^cKy (r. 1835: 33), ^auxmeH6ep^cK0M (r. 1836: 30), HopBe^cKiu (r. 1838: 33), BbipmeH6ep^cKa (r. 1839: 32), npasdHUKe (r. 1835: 6), npasdHUKe (r. 1838: 6), npasdHUKb (r. 1839: 117), padocmHieM (r. 1836: 37), w:anocmm (r. 1836: 107, 118), padocmHU (r. 1837: 39),padocmHO (r. 1837: 103), Heu3BicmHbiu (r. 1838: 47), KopucmHou (r. 1838: 65), w:crnocmHu (r. 1839: 98), padocmHU (r. 1839: 114), cBem^i (r. 1838: 11), MnemnaHuMa (r. 1836: 41), MnemnuhuMa (r. 1836: 47), MnemnuhuMa (r. 1838: 75), omne (r. 1838: 102, 103), EinonaBnuhcKie (r. 1835: 43), MapmuHuhcKOM (r. 1836: 71); poljubcom (O. 1866: 57), ostrožki (O. 1865: 7), ostrožki (O. 1866: 3), ostrožki (O. 1867: 3), ostrožki (O. 1868: 3), ostrožki (O. 1869: 3), ko-ristnije (O. 1865: 4), častnim (O. 1866: 31), častni (O. 1866: 40), žalostnica (O. 1867: 73), častnog (O. 1868: 2), častni (O. 1868: 21), žalostna (O. 1868: 53), častni (O. 1870: 57), žalostnih (O. 1870: 77), mužkinje (O. 1869: 34), nitko (O. 1867: 21), otci-ma (O. 1866: 45), otcu (O. 1867: 30), Mletcima (O. 1867: 67, 70), otcem (O. 1867: 72), bjegstvo (O. 1867: 53), Hercegstva (O. 1870: 43), dolazkom (O. 1868: 34), primjetbe (O. 1865: 6), primjetbe (O. 1866: 3), primjetbe (O. 1867: 3), primjetbe (O. 1868: 7), primjetbe (O. 1869: 3), primjetbe (O. 1870: 3), primjetba (O. 1885: 33).
Nevelik je broj suglasničkih grupa u kojima je u ovim godišnjacima primijenjen fonološki princip:
cBa^^a (r. 1838: 62), He^^awm (r. 1839: 71); daHarnHbu (r. 1836: 68), daHamnbiu (r. 1839: 80); Xep^e^0BanKe (r. 1835: 69), rpnKo (r. 1836: 4), HiManKo (r. 1836: 68), rpnKo (r. 1837: 4), EenKu (r.
1837: 41), WHanKy (r. 1838: 45), ^poBano-b (r. 1839: 1), HiManKy (r. 1839: 35); srce (O. 1865: 33), srca (O. 1866: 22), srcem (O. 1867: 75), srcem (O. 1868: 45), srca (O. 1885: 3), hrišcanske (O. 1866: 30), svagda (O. 1865: 52), nigda (O. 1865: 52), sva-gda (O. 1866: 54), hrišcanske (O. 1865: 28), radošcu (O. 1865: 49), hrišcanin (O. 1868: 62), propašcu (O. 1869: 33), milošcu (O. 1869: 33), nezavisnošcu (O. 1870: 44), strašcu (O. 1885: 31), martinicki (O. 1865: 24), vasojevickoga (O. 1866: 24), ceklicki (O. 1867: 32), bjelopavlicki (O. 1868: 18), bjelopavlicki (O. 1870: 18), nikšicke (O. 1870: 25), Boljevicki (O. 1885: 26), junački (O. 1865: 4), grčkoga (O. 1867: 24), bečkom (O. 1885: 6).
U Milakovicevoj Grlici kolebanja smo zabilježili u grupama dc, žk, slj, stj, zsk:
cp^ (r. 1836: 107), cp^ (r. 1837: 102), cp^a (r. 1839: 88), mernKu (r. 1836: 69), Mbimnim(r. 1836: 127), mummhx (r. 1837: 82), Kpinornhy (r. 1836: 69), purnham (r. 1837: 86), @paH^ycK0^a (r. 1836: 34), HmnecKu (r. 1837: 28), @pa^ycKu (r. 1837: 29), @pa^ycK0u (r. 1837: 41); cy^^a (r. 1836: 115), cpdyy (r. 1838: 89), cpd^M-b (r. 1838: 94), cnywKuHw (r. 1836: 94), me^Ko (r. 1836: 107), MywKo (r. 1838: 104), Mucnnrne (r. 1837: 98), XpucmrncKu (r. 1835: 64), xpucmxm (r. 1836: 48), Xpucmirna (r. 1839: 35); An6aHe3CK0M (r. 1835: 39), HHzne3CK0Me (r. 1838: 3, 53), @pa^y3CKe (r. 1838: 41), $pa^y3CKe (r. 1838: 52), @pa^y3Kou (r. 1837: 37), @pa^y3Ky (r. 1837: 40), 6oKe3Ku (r. 1837: 41).
U odnosu na Milakovicevu Grlicu, u Orlicu je pot-vrdeno nešto više suglasničkih grupa u kojima dolazi do kolebanja (bsk, bst, čb, dk, žk, žsk, vstv, tč):
srbski (O. 1866: 3, 5), srbska (O. 1866: 37), rob-stvo (O. 1866: 42), Srbstvo (O. 1866: 44), Srbski (O. 1867: 3), Srbstvu (O. 1867: 58), robstvom (O. 1867: 59), srbski (O. 1868: 3), srbskoga (O. 1868: 34), srbski (O. 1869: 3), srbskoga (O. 1869: 55), Srbski (O. 1870: 3, 38), Srbstvo (O. 1870: 38), rob-stvo (O. 1870: 44), švabske (O. 1870: 46), otačb-inu (O. 1865: 32), otačbini (O. 1866: 54), otačbinu (O. 1868: 49), Vojvodkinja (O. 1865: 23), napredka (O. 1865: 56), Vojvodkinja (O. 1867: 17), napredka (O. 1867: 38), sladkim (O. 1870: 76), napredku (O. 1870: 69), težka (O. 1865: 55), Spužka (O. 1867: 55), knežki (O. 1866: 49), čuvstvu (O. 1867: 14), čuvstvovanja (O. 1867: 35), čuvstvom (O. 1868: 46), otčevima (O. 1870: 80); srpskih (O. 1865: 32), srpske (O. 1866: 23), srpski (O. 1867: 33, 34, 35), ropstvu (O. 1868: 36), srpska (O. 1867: 53), srpsku (O. 1869: 29), Srpkinje (O. 1869: 29), srpstvo (O. 1869: 33), srpsku (O. 1869: 33), Srpstva (O. 1870: 67), srpski-jeh (O. 1885: 33), srdžbu (O. 1865: 48), svjedodžbe
378
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
(O. 1869: 53), otadžbine (O. 1869: 35), napretku
(O. 1885: 42), pripovjetku (O. 1866: 28), muških (O.
1865: 76), teški (O. 1866: 46), teška (O. 1867: 82),
teškom (O. 1868: 36), mušku (O. 1868: 46), čuvstvo
(O. 1866: 44, 49), čustvo (O. 1870: 56), svadbu (O.
1869: 54), očevi (O. 1869: 33), očeva (O. 1869: 48).
Povodom Milakovicevog pravopisa Cupic ističe da se urednik Grlice „držao pretežno pravopisnih na-vika predvukovskog perioda, tj. slavenosrpskog jezika" i da „nije mnogo vodio računa o fonetskim promje-nama" (Cupic, 1982, 276), iako iz priloženog vidimo da ipak u nekim konsonantskim grupama dolazi do kolebanja. Ovdje je značajno pomenuti i Milakovicevu konstataciju kad su u pitanju konsonantske grupe dsk i tsk: „y ^hoü ^opu Hapod o6unme ^0B0pu 6pa^Ku, nm^Ku, Ep^Ku, He^o 6pamcKU, nmdcKu, EpdcKu; a maKO ce ucmo Burne nye ^ocno^Ku, He^o ^ocnocKu unu ^ocno^cKu" (Grlica," 1835, 90). Ova napomena je data u vidu fusnote, ali naši primjeri svjedoče da su urednici i saradnici ovog cetinjskog almanaha ipak bili neodlučni pri pisanju ovi konsonantskih grupa, kao i grupa dst i tst jer su one pisane različito - bez jednačenja po zvučnosti i mjestu tvorbe [uadcKOMb (r. 1837: 43), ^pa^cKUMb (T. 1838: 91), nmdcKu (r. 1839: 110); nmdcmBa (r. 1836: 108, 109), ^0cn0^cmB0 (r. 1837: 103), ^0cn0^cmB0 (r. 1838: 105), nmdcmBO (r. 1839: 100), nm6onbimcmBO (r. 1837: 98), nm6onumcmBa (r. 1838: 94), 6o^amcmBy (r. 1839: 68), 3emcKO (r. 1835: 51), cBemcxy (r. 1836: 108), ffo6pomcKO (r. 1838: 61), TuynumcKOMb (r. 1838: 74), cBÍmcKe (r. 1839: 17)], kao i sa izvršenim glasovnim alternacija-ma [^pa^Ke (r. 1836: 90), ^pa^Ky (r. 1836: 94, 104), ^pa^KO^a (r. 1837: 80), nm^Ku (r. 1837: 125), nm^KOM (r. 1837: 134), nm^mBa (r. 1837: 130), nmmcmBy (r. 1837: 129), nmcmBOM (r. 1837: 124), nmcmBo (r. 1837: 133)]. I u Orlicu u ovim konsonantskim grupama dolazi do kolebanja - bez jednačenja po zvučnosti i mjestu tvorbe [Be-ogradska (O. 1866: 30), carigradsko (O. 1867: 46), ljudska (O. 1867: 49), brdski (O. 1870: 18), biogradske (O. 1870: 25), Hrvatskoj (O. 1865: 58), bratska (O. 1866: 40), zetskoga (O. 1867: 63), bratske (O. 1868: 40), zet-skog (O. 1869: 31), patriotskijeh (O. 1870: 48), sredstvo (O. 1865: 62), vojvodstva (O. 1867: 65), bratstvo (O. 1865: 65)] i sa izvršenim glasovnim alternacijama [lju-dckoj (O. 1865: 28), bradckom (O. 1870: 33), ljuckom (O. 1867: 32), ljucka (O. 1870: 23), ljuckom (O. 1870: 59), bracku (O. 1885: 44), gospostva (O. 1867: 73), gospostvu (O. 1869: 35), proklestvom (O. 1869: 40), bogastvom (O. 1870: 57)]. Orlic je značajan i zbog toga što je to prva periodična publikacija u Crnoj Gori nakon Grlice iz Njegoševog perioda. Jezik godišnjaka odlikuje „etimološki pravopis sa primjesama fonetskog, postepe-no iščezavanje pojedinih lokalnih crta narodnih govora iz pisane riječi, dosljednost u primjeni Vukove azbuke" (Šukovic, 1980, 73). Znači, u Orlicu je stanje slično kao
11 Numeraciju stranica Grlice (1 835-1839) započeli smo od Sadržaja.
u Milakovicevoj Grlici, pa tako srecemo primjere pisane u skladu sa morfonološkim pravopisnim načelom, kao i one u kojima dolazi do kolebanja.
Šukovic ističe da je „u Črnogorcu, listu za politiku i književnost, pokrenutom 1871. godine, dosljedno pri-mijenjen Vukov - fonetski pravopis" (Šukovic, 1980, 76). Ne možemo se složiti sa ovom tvrdnjom zato što i prethodno navedeni primjeri iz časopisa Crnogorac pokazuju da na granici prefiksa i korijenske/leksičke morfeme nije dosljedno ispoštovan fonološki princip, vec u vecini konsonantskih grupa dolazi do kolebanja fonološkog i morfonološkog pravopisnog načela. Slična situacija je i pri sufiksaciji, pa tako u nedjeljniku Cr-nogorac i njegovom književnom prilogu Crnogorki iz 1871. godine najčešce su konsonantske grupe na granici sufiksa i tvorbene osnove naporedo pisane u skladu sa fonološkim pravopisnim principom i u skladu sa morfonološkim ortografskim prosedeom:
ljubkijem (C. 1872: 55), napredku (C. 1871/4, 6), rijedko (C. 1871: 8), sladkijem (C. 1871: 10), na-posljedku (C. 1871: 21, 30), nerijedko (C. 1871: 140), vojvodkinju (C. 1871: 45), predke (C. 1871: 154), napredka (C. 1871: 188), napredku (C. 1872: 6), naposljedku (C. 1872: 6), napošljedku (C. 1872: 125), francuzka (C. 1871: 52), povjestnice (C. 1871: 20), častnicima (C. 1871: 31), raznovrstnih (C. 1871: 61), vlastnika (C. 1871: 31), koristnom (C. 1872: 55), bolestnika (C. 1872: 60), zavistnosti (C. 1872: 175), zadatcima (C. 1872: 176), hristjane (C. 1871: 11), Hristijani (C. 1872: 49), počascu (C. 1872: 34), otačbini (C. 1871: 13), naručbine (C. 1872: 24, 29), svjedočbama (C. 1871: 40), otačbine (C. 1871: 150), svjedočbama (C. 1872: 136), artezkijeh (C. 1871: 43), pariskoj (C. 1871: 43), pariske (C. 1871: 77), pariskijem (C. 1871: 78), Česka (C. 1871: 147), česki (C. 1871: 153), Česke (C. 1871: 163), českoga (C. 1871: 191), drugčije (C. 1871: 11, 51, 163); primjetba (Crn. 1871: 57), dolazka (Crn. 1871: 45), polazkom (Crn. 1871: 63), napošljedku (Crn. 1871: 7, 17, 74), naposljedku (Crn. 1871: 45), napredku (Crn. 1871: 15), napošljedku (Crn. 1871: 17), naposljedku (Crn. 1871: 45), drugčije (Crn. 1871: 40), drugčiji (Crn. 1871: 55), otčinskijeh (Crn. 1871: 14), otačbine (Crn. 1871: 9), naručbini (Crn. 1871: 35, 43), Francuzkom (Crn. 1871: 6), pecski (Crn. 1871: 33); rodoljupkinju (C. 1871/36), francuska (C. 1871: 52), francuskoga (C. 1871: 2), Francuske (C. 1871: 32), franceski (C. 1871: 77), francuske (C. 1872: 33), izvesnijeh (C. 1871: 2), povjesnice (C. 1871: 34), žalosnu (C. 1871: 141), žalosno (C. 1871: 27), svje-snom (C. 1872: 80), žalosno (C. 1872: 47), vlasnici-ma (C. 1872: 85), namjesnici (C. 1872: 91), Hrišcani-ma (C. 1871: 3), iskrenošcu (C. 1871: 34), hrišcanski (C. 1872: 3), hrišcani (C. 1872: 49), otadžbini (C.
379
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
1871: 26), pariškijeh (C. 1871: 77), pariške (C. 1871: 78), drukčije (C. 1871: 28); ženidbi (Crn. 1871: 47), primjedbe (Crn. 1871: 24), dolaska (Crn. 1871: 42), rijetka (Crn. 1871: 51), dohotka (Crn. 1871: 2), drukčiji (Crn. 1871: 85), srdžbi (Crn. 1871: 14), fran-cuski (Crn. 1871: 7), Nikšicki (Crn. 1871: 33).
Zanimljivo je da su u Črnogorcu primjeri izvedeni od osnove srb- i sufiksa -ski dominantno pisani u skladu sa fonološkim pravopisnim principom:
srpskom (C. 1871: 3), srpskijeh (C. 1871: 11), srpski-jema (C. 1871: 76), srpski (C. 1872: 1), srpskom (C. 1872: 6), srpski (C. 1872: 174); srbskog (C. 1871: 26), srbsko (C. 1871: 162).
Takode, u oba časopisa (Črnogorcu i Crnogorki iz 1871) u nekim suglasničkim grupama primijenjen je fo-nološki pravopisni princip:
srca (C. 1871: 4), srca (C. 1872: 38), teško (C. 1871: 26), društvenog (C. 1871: 4), društva (C. 1872: 13), dolaska (C. 1871: 180), mržnje (C. 1871: 2), čuvstva (C. 1871: 2), čuvstvo (C. 1872: 3), natraške (C. 1871: 180), svagda (C. 1871: 86), politički (C. 1871: 141), političke (C. 1872: 3), njemačke (C. 1872: 3), siromaštvo (C. 1871: 26), naredbi (C. 1871: 50), ropst-va (C. 1871: 21, 37), ropstvo (C. 1871: 58), ropstvu (C. 1872: 1), ropstvo (C. 1872: 7), ropsko (C. 1871: 25); ljupkosti (Crn. 1871: 43), ljupkost (Crn. 1871: 56), srpskijeh (Crn. 1871: 2), srpska (Crn. 1871: 8), srpstva (Crn. 1871: 70), poljupcima (Crn. 1871: 46, 82), čuvstva (Crn. 1871: 1, 37), srcem (Crn. 1871: 9), sluškinja (Crn. 1871: 56), teška (Crn. 1871: 32), društva (Crn. 1871: 7, 40), viteškim (Crn. 1871: 41), žalosnijem (Crn. 1871: 70), važnošcu (Crn. 1871: 39), ropstvo (Crn. 1871: 30), čuvstva (Crn. 1871: 37).
U ovim nedjeljnicima bilježimo neznatan broj pri-mjera u kojima je primijenjen morfonološki pravopisni prosede:
poljubcem (C. 1872: 47), otče (C. 1871: 136), trenutci (C. 1871: 186), Nemanicskog (C. 1871: 80), topdžije (C. 1871: 40); predci (Crn. 1871: 78), veličanstvenost (Crn. 1871: 10), božanstvene (Crn. 1871: 15).
U Crnogorki 1884-1885, Zeti i Tomanovicevoj Grlici preovladava fonološki pravopis:
ropkinje (Crn. 1884: 94), ljupkim (Crn. 1884: 191), Srpkinje (Crn. 1884: 292), poljupcu (Crn. 1884: 4), psihološki (Crn. 1884: 8), pripovijetka (Crn. 1884: 5), slatko (Crn. 1884: 299), slatki (Crn. 1885: 17), vojvotkinju (Crn. 1885: 26), srca (Crn. 1884: 4), srce (Crn. 1885: 17), nužno (Crn. 1885: 15), teškoca (Crn. 1884: 57), sluškinja (Crn. 1884: 156), bilješke (Crn.
1885: 63), spuški (Crn. 1884: 133), teškijem (Crn. 1885: 39), društva (Crn. 1884: 8), dolaska (Crn. 1884:
15),	mržnje (Crn. 1884: 1), čežnjom (Crn. 1884: 13), obraščice (Crn. 1885: 167), današnja (Crn. 1884: 9), današnje (Crn. 1885: 13), masni (Crn. 1884: 203), časnik (Crn. 1885: 171), krsnome (Crn. 1885: 180), udadba (Crn. 1884: 284), ženidbi (Crn. 1885: 26), ženidba (Crn. 1884: 304), početka (Crn. 1884: 32), razvitku (Crn. 1885: 27), očevoj (Crn. 1885: 76), sr-džba (Crn. 1884: 3), otadžbinu (Crn. 1884: 9), naru-džbina (Crn. 1884: 149), otadžbine (Crn. 1885: 27), njemačku (Crn. 1884: 2), grčkoga (Crn. 1885: 27), pozorišnog (Crn. 1884: 192); ropstvu (Z. 1885: 67), srpskijeh (Z. 1885: 13), srpski (Z. 1885: 5, 23), Srpstvo (Z. 1885: 33), poljupca (Z. 1885: 7), stupcu (Z. 1885: 68), stupcu (Z. 1885: 68), psihološke (Z. 1885: 50), drukče (Z. 1885: 19), drukčije (Z. 1885: 44, 64), bole-snih (Z. 1885: 126), smirenošcu (Z. 1885: 11), rišcani (Z. 1885: 134), piščeva (Z. 1885: 59), nedonoščadi (Z. 1885: 62), svadbu (Z. 1885: 120), izuzetkom (Z. 1885:
28),	rijetko (Z. 1885: 54), početka (Z. 1885: 102), na-rudžbine (Z. 1885: 69), srdžbu (Z. 1885: 13), srdžbe (Z. 1885: 90), otadžbini (Z. 1885: 116), mučeničko (Z. 1885: 65), njemački (Z. 1885: 95), srcem (Z. 1885: 9), muški (Z. 1885: 72), društva (Z. 1885: 7), pažnju (Z. 1885: 92, 145), francuskome (Z. 1885: 14), nig-da (Z. 1885: 6), oče (Z. 1885: 10), dolaska (Z. 1885:
16),	pozorišna (Z. 1885: 122), bolesni (Z. 1885: 127); srpskih (G. 1889: 7), srpske (G. 1890: 50), ropstvo (G. 1890: 63), srpski (G. 1891: 27), srpskoga (G. 1897: 43), slatkog (G. 1889: 102), Vojvotkinja (G. 1890: 53), glatko (G. 1890: 74), Vojvotkinje (G. 1891: 24), slatko (G. 1891: 50), srcu (G. 1897: 71), nužno (G. 1891: 43), staleška (G. 1891: 58), društva (G. 1897: 62), upražnjeno (G. 1897: 26), viteškim (G. 1889: 68), fran-cuska (G. 1889: 98), francuski (G. 1890: 74), viteškom (G. 1897: 49), negda (G. 1891: 37), negdašnjem (G. 1891: 57), radosni (G. 1889: 80), radosni (G. 1890: 52), najradosniji (G. 1891: 25), žalosno (G. 1891: 28), nezavisna (G. 1897: 50), radošcu (G. 1890: 49), ne-pažljivošcu (G. 1891: 44), skromnošcu (G. 1891: 58), velikodušnošcu (G. 1897: 43), paščad (G. 1889: 99), boleščinu (G. 1890: 67), pješčanijem (G. 1891: 28), boleščinama (G. 1891: 39), guščijim (G. 1891: 47), vjeridba (G. 1890: 52), svadbama (G. 1891: 38), vjeri-dbe (G. 1897: 68), svadbu (G. 1897: 74), narudžbini (G. 1889: 86), Otadžbini (G. 1890: 51), otadžbine (G. 1890: 64), Moračka (G. 1889: 47), Moračka (G. 1897:
29),	varoškim (G. 1890: 50), pozorišna (G. 1890: 55).
U ovim časopisima do kolebanja dolazi u nevelikom broju suglasničkih grupa. U Crnogorki 1884-1885. smo takve primjere zabilježili u grupama bsk, bst, bč, gč, stj, csk; u Zeti u grupama vstv, dk i u Tomanovicevoj Grlici u grupama vstv, csk, tc:
srpskih (Crn. 1884: 8), Srpstvo (Crn. 1884: 12), Srpsko (Crn. 1884: 35), ropstvu (Crn. 1884: 125),
380
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
Srpstvo (Crn. 1885: 17, 22), Srpskijeh (Crn. 1885: 36), srpskoga (Crn. 1885: 77), Šapčanin (Crn. 1885: 19), drukčije (Crn. 1884: 17, 239), najžeščem (Crn. 1884: 12), hriščanski (Crn. 1884: 180), riščani (Crn. 1885: 102), gušči (Crn. 1885: 178), Pavlovička (Crn. 1885: 45); pripovijetka (Z. 1885: 48), pripovijetke (Z. 1885: 59); čustvo (G. 1890: 54), Obtočički (G. 1890: 33), Šobaicki (G. 1890: 35), Nikšička (G. 1897: 29), Mlecima (G. 1892: 31); čarobstvo (Crn. 1884: 190), slabčina (Crn. 1885: 35), drugčiji (Crn. 1885: 17), drugčije (Crn. 1885: 171), hristijanskijeh (Crn. 1884: 106), hristjani (Crn. 1885: 85), pečskoga (Crn. 1884: 14), mladičski (Crn. 1884: 117), bjelopavličsku (Crn. 1884: 180); čustvo (Z. 1885: 34), naposljedku (Z. 1885: 162); Nemaničskih (G. 1889: 55), Nikšičskoj (G. 1890: 65), mladičskim (G. 1897: 48); Mletcima (G. 1889: 8), ostatcima (G. 1889: 89).
Kao u Milakovicevoj Grlici i godišnjaku Orliču, i u ostatku korpusa kolebanje je prisutno u konsonantskim grupama dsk, tsk, dst, tst:
bracku (C. 1871: 26), demokracka (C. 1871: 26), bracke (C. 1871: 50), ljutska (C. 1871: 2), ljutskom (C. 1871: 3), ljutskom (C. 1872: 85), sretstvo (C. 1871: 26), sretstvom (C. 1871: 78), sretstvo (C. 1872: 120), bogatsvom (C. 1871: 78), bogatsvo (C. 1872: 120); bracke (Crn. 1871: 1), ljuckoga (Crn. 1871: 22), ljucke (Crn. 1871: 25), bracko (Crn. 1871: 37); ljustva (Crn. 1884: 61), srestvom (Crn. 1884: 313), gospostvom (Crn. 1885: 31), gospocke (Crn. 1884: 135), brackome (Crn. 1884: 178), biograckijem (Crn. 1884: 315), gospocku (Crn. 1885: 22), ljucke (Crn. 1885: 27), bracki (Crn. 1884: 217), hrvacki (Crn. 1884: 246), ljucki (Crn. 1884: 93), proklestvo (Crn. 1884: 56), brastveničke (Crn. 1885: 179), proklestvo (Crn. 1885: 182); bracka (Z. 1885: 71), gospocku (Z. 1885: 121), gospostvom (Z. 1885: 71), srestvo (Z. 1885: 74), brastvenici (Z. 1885: 12, 45, 128), brastvi-ma (Z. 1885: 112), bogastvo (Z. 1885: 16), proklestvo (Z. 1885: 46); Petrogradckog (G. 1889: 8), Srestvo (G. 1891: 44), prestavnici (G. 1891: 27), Sretstvo (G. 1890: 67), patriockim (G. 1889: 50), brackim (G. 1889: 76), bracke (G. 1889: 80), bracku (G. 1890: 49), brackom (G. 1890: 50) bracki (G. 1891: 33), pu-noljestva (G. 1890: 50), brastvenika (G. 1890: 55); ljudske (C. 1871: 35, 150), brdske (C. 1871: 40), ljudskog (C. 1872: 13), carigradskom (C. 1872/6), sredstva (C. 1872: 13), sredstva (C. 1871: 43), ljudstva (C. 1871: 35, 150), našljedstva (C. 1872: 168), bratskoga (C. 1871: 6), bratska (C. 1872: 144), diplo-matskom (C. 1871: 30), dželatski (C. 1871: 3), hrvatski (C. 1871: 78), skotskije (C. 1872: 35), diplomatske (C. 1872: 98), napretka (C. 1872: 1), rijetko (C. 1871: 14), pripovijetku (C. 1871: 46), rijetke (C. 1872: 119), bogatstvo (C. 1871: 141), bratstva (C. 1871: 37, 38), prokletstvom (C. 1871: 179), bogatstvom (C. 1872:
37); tizlitskom (Crn. 1871: 5), poetskim (Crn. 1871: 22), bratske (Crn. 1871: 30), bratski (Crn. 1871: 78), gospodskoga (Crn. 1871: 19); našljedstvenom (Crn. 1884: 11), posredstvom (Crn. 1884: 336), blagorod-stvo (Crn. 1885: 31), ljudskih (Crn. 1884: 2), brdski (Crn. 1884: 125), ljudske (Crn. 1884: 257), gospod-ske (Crn. 1885: 85), novosadsko (Crn. 1885: 95), azi-jatskih (Crn. 1884: 95), hrvatske (Crn. 1884: 124), hrvatskim (Crn. 1884: 248), hrvatska (Crn. 1885: 64), dramatskoj (Crn. 1885: 67), ljubopitstvo (Crn. 1884: 19, 165), bogatstvom (Crn. 1885: 64), bratstvu (Crn. 1885: 67); poetske (Z. 1885: 8), aristokratskoj (Z. 1885: 16), svijetski (Z. 1885: 126), bratski (Z. 1885: 143), ljudskoj (Z. 1885: 56), krivokletstvo (Z. 1885: 75); brdska (G. 1889: 43), Prekobrdski (G. 1889: 57), sudskoj (G. 1889: 72), Zagradski (G. 1890: 33), brdskim (G. 1890: 66), sredstvima (G. 1889: 75), sredstvima (G. 1891: 31), vojvodstvo (G. 1891: 57), predstavnici (G. 1897: 24), bratska (G. 1889: 75), diplomatske (G. 1889: 86), Zetskih (G. 1890: 32), patriotske (G. 1890: 51), univerzitetski (G. 1891: 27), zetskoj (G. 1891: 35), Zetska (G. 1897: 29), Brdska (G. 1897: 29), bratskog (G. 1897: 43), uputstva (G. 1889: 108).
U vezi sa pisanjem ovih konsonantskih grupa sporili su se Lazar Tomanovic i urednik Crnogorke Jovan Pavlovic, pri čemu je Tomanovic bio za fonološki pravopis, a Pavlovic, voden mišljenjem Daničica, za morfonološki. U pomenutoj polemici Pavlovic kaže svom prijatelju: „Uzgred cu ti napomenuti još i to, da naši najbolji filo-lozi ne izvode u svemu eufonije ni u samim pojedinim riječima. Tako n. pr. oni ne pišu: ljutski (ni ljucki) nego ljudski, ne pišu: gratski (ni gracki) nego gradski, ne pišu: hrvacki nego hrvatski. I ja tako pišem premda za to ne-mam drugoga razloga nego ono što naši filolozi kažu: das u t i s glasovi koji u srpskom jeziku nerado druguju, koji se ne trpe, pa za to se d pred s, protivno pravilu, ostavlja nepretvoreno.
Tebe pak (i mnoge druge naše pisce, naročito mlade) vidim gdje pišete: hrvacki, ljucki, gracki; no još vas ni-jesam vidio da pišete: oclužiti (m. odslužiti), nackakivati (m. nadskakivati) ocuda (m. odsuda), octojanje (m. od-stojanje) i t. d." (Crnogorka, 1884, 313).
Tomanovic obrazlaže svoj način pisanja na sljedeci način: „Što pišemo ljucki, hrvacki, mislim da ono k traži da se pretvori ds i ts u c, a u riječima osuda, ostojanje, oslužiti i t. d., d iščezava ispred s, zato i ne pišemo: ocuda, octojanje, oclužiti" (Crnogorka, 1884, 331).
Vidimo da se urednik i saradnik nisu mogli usaglasiti u vezi sa pisanjem navedenih suglasničkih grupa, što se i odrazilo i na jezik ovog nedjeljnika. Kao što smo i primijetili, ove grupe su raznoliko pisane u cjelokup-nom korpusu, što znači da su i ostali urednici i saradnici imali dilemu koji od ponudenih principa odabrati.
Ortografska norma standardnog srpskog jezika pri pisanju ovih konsonantskih grupa propisuje morfono-
381
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
loški princip, tj. na spoju korijenske osnove i prefiksa/ sufiksa u ovim slučajevima ne vrše se glasovne alterna-cije (Up. Subotic, Sredojevic, Bjelakovic, 2012, 77-83). „Ovakvom ortografskom rešenju pribeglo se [...] da bi se sačuvala semantička prozirnost reči na morfemskoj granici (preko čuvanja te granice na ortografskom planu) na kojoj se dogada fuzija" (Subotic, Sredojevic, Bjelakovic, 2012, 79).
ZAKLJUČAK
Na osnovu svega navedenog možemo zaključiti da se evolucija ortografije u cetinjskoj štampi XIX vijeka
može podijeliti u tri faze. U prvoj fazi, koja je trajala od 1835. i objavljivanja Grlice12 do 1871. godine i štampanja nedjeljnika Crnogorac, dominira upotreba morfonološkog principa, uz izvjesne primjese fonolo-škog. Drugu fazu odlikuje naporedna primjena morfo-nološkog i fonološkog ortografskog principa - ovo je karakteristično za nedjelnjik Crnogorac i njegov književni prilog Crnogorku. U trecoj fazi, u koju možemo uvrstiti Crnogorku 1884-1885, Zetu i Tomanovicevu Grlicu (ovoj fazi pripada i Orlic iz 1885. godine, na-ročito u slučaju prefiksacije) dolazi do prevage fono-loškog pravopisa uz neznatna odstupanja u pojedinim konsonantskim grupama.
12 Važno je pomenuti da Milakoviceva Grlica sadrži i neka obilježja istorijskog pravopisa, kao što je nedosljedno pisanje jata i jerija. Me-dutim, zbog obima korpusa i širine teme, analizu ovih važnih pitanja smo ovog puta izostavili.
382
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
ORTHOGRAPHY IN THE MONTENEGRO PRESS OF 19TH CENTURY
Jelena GAZDIC
University of Montenegro, Faculty of Philology, Nikšic, Danilo Bojovica bb, 81400 Nikšic, Montenegro e-mail: jelena.gazdic@gmail.com, jelena.g@ac.me
SUMMARY
The main focus of this study will be orthographic characteristics (writing consonant clusters on the morphemic word boundaries - prefix + stem; stem + suffix) of publications printed in Cetinje in the 19th century, from the first issue of Milakovic's "Grlica " in the thirties, to the last issue prepared by Lazar Tomanovič in 1897. The corpus consists of phototype editions of annual publications and newspapers published in Montenegro in the 19th century: "Grlica" from the period of Petar II Petrovič Njegos's rule (1835-1839), "Grlica" from Prince Nikola's time (18891893, 1897), the annual "Orlic" (1865-1870, 1885), and the weekly newspapers "Crnogorka" (1871), "Crnogorka" (1884-1885), "Crnogorac" (1871-1872), and "Zeta" (1885). It is important to note that some annual editions were published during periods of conflict, before Vuk Stefanovic Karadzic's reform of alphabet and orthography was formally accepted in Montenegro. This affected the language and spelling used in "Grlica" (1835-1839), and, to some extent, the language characteristics of "Orlic" as well. The paper shows how orthography developed in the press of Cetinje in the 19th century, i.e. how the morpho-phonological system was replaced by the phonological.
Keywords: newspapers, orthography, Montenegro, Grlica, Orlic, Crnogorac, Crnogorka, Zeta
383
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 2
Jelena GAZDIC: O ORTOGRAFIJI U ŠTAMPI CRNE GORE XIX VIJEKA, 371-382
IZVORI I LITERATURA
Crnogorac (1871-1872): Črnogorski list za politiku i književnost 1871-1872, Centralna narodna biblioteka SR Črne Gore „Durde Crnojevic", Fototipsko izdanje, Knjiga VII, Cetinje, 1982.
Crnogorka (1871): Crnogorka. Prilog „Črnogorcu" za zabavu, književnost i pouku. Centralna narodna biblioteka SR Črne Gore „Durde Crnojevic", Fototipska izdanja, Knjiga 3, Cetinje, 1977.
Crnogorka (1884-1885): Crnogorka. List za književnost i pouku. 1884-1885, Centralna narodna biblioteka SR Crne Gore „Durde Crnojevic", Fototipsko izdanje, Knjiga V, Cetinje, 1981.
Grlica (1889-1893, 1897): Grlica. Kalendar sa šem-atizmom črnogorskim za prostu godinu 1889, 1890, 1891, 1893, 1897. i za prestupnu 1892. Na Cetinju, u državnoj štampariji.
Grlica [rpn^a] (1835): Kalendar črnogorski za
1835	[KaneHgap ^HoropcKH 3a roguHy 1835]. U Crnoj Gori [y ^hoh ropu]. U Mitropolitskoj knjigopečatnji [y MmpononHTCKon KHBuronenaTHtu].
Grlica [rpn^a] (1836): Kalendar črnogorski za
1836	[KaneHgap ^HoropcKu 3a roguHy 1836]. U Crnoj Gori [y ^Hon ropu]. U Mitropolitskoj knjigopečatnji [y MuTpononuTCKon KHturonenaTHtu].
Grlica [rpnu^] (1837): Kalendar črnogorski za
1837	[KaneHgap ^HoropcKu 3a roguHy 1837]. U Crnoj Gori [y ^hoh ropu]. U Mitropolitskoj knjigopečatnji [y MuTpononuTCKon KHturonenaTHtu].
Grlica [rpnu^] (1838): Kalendar črnogorski za 1838 [KaneHgap ^Horopcrn 3a roguHy 1838]. U Crnoj Gori [y ^hoh ropu]. U knjigopečatnji Pravitelja Crnogorskoga [y KHturonenaTHtu npaBuTena ^HoropcKora].
Grlica [rpnu^] (1839): Kalendar črnogorski za 1839 [KaneHgapt ^HoropcKm 3a roguHy 1839]. U Crnoj Gori [y ^hoh ropu]. U knjigopečatnji Pravitelja Crnogorskoga [y KHturonenaTHtu npaBuTraa ^HoropcKora].
Orlic (1865-1870, 1885): Orlic. Crnogorski go-dišnjak 1865-1870, 1885. Fototipsko izdanje. Centralna narodna biblioteka SR Crne Gore „Durde Crnojevic", Knjiga IV, Cetinje, 1979.
Zeta (1885): Zeta. List za književnost i pouku. 1885, Centralna narodna biblioteka SR Crne Gore „Durde Crnojevic", Fototipsko izdanje, Knjiga VI, Cetinje, 1982.
Cupic, D. (1982): Jezik Dimitrija Milakovica u „Grli-či" - prvom črnogorskom književnom almanahu (18351839). Beograd, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, Referati i saopštenja, MSC.
Luketic, M. (1977): Pogovor. Crnogorka. Prilog „Cr-nogorču" za zabavu, književnost i pouku, I-VI.
Martinovic, D. (1981): O Crnogorki- Crnogorka list za književnost i pouku. 1884-1885, I-X.
Martinovic, D. (1982a): O ovom izdanju. Zeta list za književnost i pouku, 1-6.
Martinovic, D. (1982b): Dodatak fototipskom izdanju. Crnogorač list za politiku i književnost 18711872, I-VIII.
Martinovic, D. (1982c): Nekoliko riječi uz ovo izdanje. Crnogorač list za politiku i književnost, 18711872, I.
Martinovic, N. S. (1965): Razvitak štampe i štamp-arstva u Crnoj Gori (1493-1945). Beograd, Jugosloven-ski institut za novinarstvo.
Ostojic, B. (1987): Književni jezik u Crnoj Gori i Vukova reforma. U: Milovic, J. M. (ur.): Vuk St. Kara-džic i Crna Gora:radovi sa naučnog skupa. Titograd, CANU, Pobjeda, Nikšic, Nastavnički fakultet Univerzi-teta „Veljko Vlahovic"; Cetinje, Obod, 27-35.
Ostojic, B. (1989): Vuk i književni jezik u Crnoj Gori. Nikšic, Univerzitetska riječ.
Subotic, L., Sredojevic, D. & I. Bjelakovic (2012): Fonetika i fonologija: ortoepska i ortografska norma standardnog srpskog jezika. Novi Sad, Univerzitet u No-vom Sadu, Filozofski fakultet u Novom Sadu.
Šukovic, R. (1980): Crnogorski almanasi i kalendari (1835-1914). Cetinje, Centralna narodna biblioteka SR Crne Gore „Durde Crnojevic".
Šukovic, R. (1987): Primjena Vukove jezičke i pravopisne norme u črnogorskoj štampi XIX vijeka. Titograd, Zbornik radova sa naučnog skupa Vuk St. Karadžic i Crna Gora, CANU.
384