Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo
Azem kožar, Ph.D. Prof. Emeritus
Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona, Pranje Ledera 1, 75.000 Tuzla, Bosna i Hercegovina
e-mail: kozar.azem@bih.net.ba
Use of Published Archival Material: Experiences of Archives in Bosnia and Hercegovina
ABSTRACT
This paper discusses some of the issues that are of importance to the publication and use of archival records, including: the extent to which the publication (publishing) of archival records is purely archival in which histo-riographical and multidisciplinary issue, which archival material is necessarily to be published and which archival and scientific methodological principles and criteria needs to be implemented, best practice in the publishing of archival records, what are the effects of the publication of archival records from archival, historiographical and wider cultural standpoint, and how much effect the modern information technology have on the need for the publication of archiva' records and others. In the article the author presents his views of the issue.
Key words: archive, archival materials, science, archival science, historiography, publishing, politics, use
L'utilizzo del materiale archivistico pubblicato: l'esperienza degli archivi in Bosnia-Erzegovina
SINTESI
Nel presente articolo si discute di alcune problematiche che sono importanti nella pubblicazione ed utilizzo del materiale archvistico, ivi compresi: il punto fino al quale il pubblicare documenti archivistici sia pertinente in materia storiografica e multidisciplinare, e quali principi e criteri archivistici, scientifici e metodologici siano necessari per la pubblicazione di materiale archivistico, quali siano gli effetti della pubblicazione di materiale archivistico, il punto di vista storiografico e piu ampiamente culturale, e come la moderna tecnologia dell'infor-mazione abbia effetto sulla necessita di pubblicare archivi, ed altro. L'autore presenta il proprio punto di vista sull'elaborazione dei punti di partenza sopra citati.
Parole chiave: archivio, materiale archivistico, scienza, archivistica, storiografia, pubblicazione, politiche, utilizzo
Uporaba objavljenega arhivskega gradiva IZV^LEČEK
Prispevek obravnava nekaj vprašanj, ki so pomembna za objavo in uporabo arhivskega gradiva, med katerimi so: v kolikšni meri je objava arhivskega gradiva popolnoma arhivsko vprašanje, v kolikšni meri zgodovinopisno oziroma multidisciplinarno vprašanje, katero arhivsko gradivo je potrebno objavljati in po katerih arhivskih in občih znanstvenih metodoloških načelih in kriterijih, kakšna je arhivska praksa glede objavljanja arhivskega gradiva, kateri so učinki objavljanja arhivskega gradiva z arhivskega, zgodovinopisnega in širšega kulturološkega stališča, ter kakšen je pomen sodobne informacijske tehnologije glede na potrebe za objavljanjem arhivskega gradiva, in dr. Prispevek predstavlja dosedanje dosežke ter na teoretični in pragmatični ravni podaja avtorjevo vizijo te problematike.
Ključne besede: arhivi, arhivsko gradivo, znanost, arhivistika, zgodovinopisje, objavljanje, politika, uporaba
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo
ABSTRAKT
U radu se govori o nekim pitanjima koja su od značaja za publikovanje i korištenje arhivske grade, medu kojima: u kojoj je mjeri publikovanje (objavljivanje) arhivske grade čisto arhivističko a u kojoj historiografsko odnosno multidisciplinarno pitanje, koju je arhivsku gradu neophodno publikovati i po kojim arhivističkim i opcenaučnim metodološkim načelima i kriterijima, kakva je arhivska praksa na publikovanju grade, koji su sve efekti publi-kovanja arhivske grade sa arhivističkog, historiografskog i šireg kulturološkog stanovišta, te koliko savremene informacijske tehnologije imaju odraza na potrebe za publikovanjem arhivske grade, i dr. U elaboraciji naznačenog polazi se od dostignutih arhivističkih dometa i na teorijskoj i pragmatičnoj razini daje autorova vizija ove problematike.
Ključne riječi: arhivi, arhivska grada, nauka, arhivistika, historiografija, publikovanje, objavljivanje, politika, korištenje
1 Opce napomene
Publikovanje arhivske grade je jedan od najvažnijih zadataka arhivistike, arhiva i arhivske djelat-nosti svake zemlje. To je veoma zahtjevan stručni i naučni posao prije svega arhivista, ali i mnogih drugih naučnika (posebno historičara) koii posjeduju raznovrsna i softicirana multidisciplinarna znanja (lingvisti, paleografi, diplomatičari, informatičari i sl.)1.
Objavljivanje izvornih dokumenata ima svoju dugu evoliciju. Pojavilo se kao odgovor na pitanja originalnosti i vjerodostojnosti srednjovjekovnih isprava (povelja, listina, charta i sl.) kao diplomatičkih izvora, na kojima su vladari, vlastela (plemstvo) i sveštenstvo zasnivali svoje privilegije (više vidi: Kožar, Balta, 2033, str. 113-142). Dakle, povod nije bio uže naučni (historiografski, diplomatički ili arhivistički) vec dominantno društveno-ekonomski pa otuda i sociološko-politološki. Objavljivanje diplomatičkih izvora doprinijelo je prije svega razvoju paleografije i diplomatike (posebno egdotike -odnosno arheografije) (više vidi: Stipišič,1985)'^, ali i otvorilo put kritičkoj historiografiji kao i arhivi-stici koja osim diplomatičke grade nastavlja rad i na publikovanju ostale (novovjekovne) arhivske grade.
Dugo vremena su postojale dileme u kojoj mjeri je objavljivanje izvora arhivističko pitanje. Ponajviše se ono guralo pod skute historiografije, jer je arhivska grada najčešce i objavljivana iz njenih potreba. Te dileme ni do danas nisu prevazidene na pragmatičnoj razini. Ipak, preovladujuce je stajalište da je objavljivanje arhivske grade dominantno, ali ne i jedino, arhivističko pitanje, a da je u tome neo-phodna sinergija arhivistike, historiografije, lingvistike i mnogih drugih nauka.
Takoder su medu samim arhivistima postojale dvojbe oko toga da li je objavljivanje izvora stručno ili naučno pitanje, ili pak simbioza jednog i drugog (k^ožar, 2009, str. 370-372)3. Smatralo se nekom vrstom granice tzv. „čiste" arhivistike. Medutim, iako se u naučnim arhivističkim krugovima razlučuje stručna i naučna etapa ovoga posla, ipak je preovladavajuce stajalište da se objavljivanje arhivske grade „nalazi na kraju arhivističkog radnog procesa, kao njegov završni i najsavršeniji rezultat" (Milosevic, 1977, str. 240). Ipak, suviše bi bilo pojednostavljujuce, smatraju mnogi arhivisti i historičari, kada bi u objavljivanju arhivske grade sudjelovali isključivo arhivi i arhivisti. Vecina arhivista i historičara smatra da je za objavljivanje izvora neophodna koordinacija arhivskih i historijskih ustanova, odnosno arhivista i historičara. Na ovom stajaištu je ovo pitanje ostalo otvoreno: ni arhivi4 ni hi-storijski instituti i druge naučne ustanove nisu izgradivali arhiviste i historičare istraživače, specijalizi-
1.	Problematikom publikovanja (objavljivanja) arhivske grade izmedu ostalih bavili su se: Miloš Miloševic, Ivan Filipovic, Jakov Stipišic, Edib Hasanagic, Kasim Isovic i dr. Vidi bibliografiju korištenih radova na kraju ovog priloga.
2.	O egdotici (u Rusiji nazivanom arheografija a u arhivističkim krugovima i tehnikom izdavanja dokumenata) kao nauci koja se bavi pitanjima objavljivanja historijskih izvora.
3.	Objavljivanje arhivske grade je od 1974. godine decidno utvrdeno kao pitanje iz domena naučnog rada u arhivima Bosne i Hercegovine, a slično je bilo i sa propisima u drugim federalnim jedinicama SFR Jugoslavije.
4.	Ovdje se uglavnom misli na arhive opceg tipa, kakvi preovladuju u zemljama eks Jugoslavije pa i šire, iako su se obja-vljivanjem arhivske grade bavili i specijalni arhivi - kakav je bio Arhiv Vojno-istorijskog instituta u Beogradu.
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
rane za objavljivanje arhivske grade (historijskih izvora, odnosno dobara kulturno-historijskog naslijeda).
2 Teoretski aspekti publikovanja arhivske grade
Potrebe da se arhivi bave naučnim radom pravno su utvrdene u arhivskim propisima tek u drug-oj polovini 20. stoljeca a nakon rezolutnih staja išta (zahtjeva) arhivske struke. Na medunarodnoj ra-zini ova opredjeljenja su konačno utvrdena na arhivskim kongresima u Bruxellesu (1964), Madridu (1968) i Moskvi (1972). Arhivskim propisima u vecini zemalja svijeta arhivi su obavezani (i/ili ovlašteni) da se bave objavljivanjem grade, a neki arhivi imaju i posebne službe (ili pojedince) koji rade isključivo na ovim poslovima (Milosevic, 1977, str. 241).
Za južnoslavenski prostor bile su prelomne odluke Trece skupštine arhivista u Ohridu (1958) kadaje kao jedan od četiri najvažnija zadatka arhiva utvrdena naučna djelatnost. U bosanskohercegovačkom arhivskom zakonodavstvu odredbe o naučnom radu arhiva prvi put su ugradene u arhivski zakon iz 1974. (Zakon o arhivskoj gradi Bosne i Hercegovine, 1974) a detaljnije razradene zakonom iz 1987. godine (zakon o arhivskoj gradi Bosne i Hercegovine, 1987)^. Dakle, dileme o tome da li je obaveza arhiva da se bave naučnim radom, a u okviru toga i objavljivanjem arhivske grade kao segmentom naučne djelatnosti, ne postoje (više o naučnoj djelatnosti arhiva vidi: K^ožar, 2009, str. 364-381). Posebno je pitanje da li se svi arhivi mogu baviti objavljivanjem grade, imaju li za tim potrebe i mogucnosti (imaju li gradu od značaja za objavljivanje i odgovarajuce stručno osoblje)? Kada se ovo pitanje svede na realno stanje potreba i mogucnosti arhiva, onda se neminovno dolazi do konstatacije da veliki broj arhiva, lokalne i regionalne razine, bar na eks jugoslovenskom prostoru, nema ni potreba a još manje mogucnosti da se bavi objavljivanjem arhivske grade u punom značenju toga pojma. Pri svemu tome misli se na naučno izdavanje (objavljivanje) grade, na taj najsloženiji i najkompleksniji oblik, a ne na brojne druge naučno i metodološki manje zahtjevne forme, za kojima ima potrebe i vecina regionalnih arhiva.
Sporenja oko karaktera arhivističkih poslova na objavljivanju grade, šta je sve u njima čisto stručno arhivističko a šta naučno, su u krajnjoj liniji nepotrebna i kontraproduktivna. Znatno vecu važnost za arhive imaju dileme oko toga ko treba da se bavi ovim poslovima: arhivisti (arhivi) ili historičari (historijski instituti i sl.), ili, pak, neko treci? Pošto su arhivi po svojoj suštini ustanove koje se bave svim vidovima ophodenja sa arhivskom gradom, „od nastanka do valorizacije svih oblika njene vrijednosti", sasvim je logično zaključiti da baš njima pripadaju poslovi objavljivanja grade, jednostav-no zbog toga što objavljivanje u punom smislu riječi predstavlja njenu valorizaciju. Ako se, pak, objavljivanje arhivske grade posmatra sa aspekta jedne od najznačajnijih funkcija toga posla, a to je korištenje objavljene grade kao historijskog izvora, onda bi se prednost mogla dati historičarima i historijskim institutima, univerzitetima, akademijama nauka. Medutim, smatramo da bi to bilo isuviše pojednostavljujuce stajalište, jednostavno zbog toga što publikovanje grade ne služi samo istraživačima historičarima i historiografiji, vec ima širi naučni i kulturološki značaj, upravo zbog lingvističkih, pa-leografskih, informatičkih i drugih značenja. To bi vodilo svodenju značaja arhivske grade na historij-ski izvor, a šira naučna i posebno kulturološka dimenzija bi se time reducirala, odnosno zanemarivala6. Razumljivo, u ovaj dominantno arhivistički posao, potrebno je uključiti historičare, lingviste i druge struke i nauke, jer ta znanja značajno utiču na domete i rezultate objavljivanja arhivske grade. Za arhive je najbolje rješenje da školuju i edukuju arhiviste-istraživače koji bi ove složene poslove uspješno realizirali. Historičari i historiografija, pak, moraju prepoznati značaj objavljivanja grade (izvora) i ici u susret pitanjima koja tome daju kvalitetan doprinos, a ne čekati da to neko drugi za njih uradi. Tak-vo shvatanje je recidiv jednog vremena (real-socijalizma) u kojem je sve manje važno od historije koju produkuje (oblikuje) poslušna historiografija. Arhivistika je u tome shvatana isključivo kao pomocna historijska nauka. To vrijeme je prošlo, arhivistika je danas nauka u punom kapacitetu toga pojma (Milosevic, 1977, str. 240-241; R^o^inis, 2013, str. 113-114; Kloža^r, 2006, str. 209-215).
5.	U članu 37 ovog Zakona je, kao jedan od četiri naučna zadatka arhiva utvrdeno „Objavljuju arhivsku gradu, izdaju publikacije i stručne časopise o toj gradi".
6.	U razmatranju problematike objavljivanja arhivske grade arhivisti, pa i oni najpoznatiji, nisu prepoznali ovaj problem, tj. puko svodenje arhivske grade na historijski izvor. To je historičarima konveriralo i samo po sebi je davalo primat historiografiji u odnosu na druge naučne discipline u ovom poslu. Arhivistika je tako postajala „sluškinja" historiografije. Danas kada arhivska grada ima naglašenu informativnu i naučnu funkciju to više nije moguce, naprotiv, historiografija je više zavisna od arhivistike nego što je to slučaj obrnuto, u suštini ove dvije nauke se intenzivno prožimaju.
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
U pristupu pitanjima objavljivanja arhivske grade, kao početno i veoma važno namece se pitanje: koju gradu treba publikovati i po kojim metodološkim načelima i kriterijima, što se pojednostavl-jeno svodi na pitanje šta i kako objaviti? O ovim pitanjima su vodene stručne rasprave medu arhivisti-ma, historičarima i drugim strukama i naukama. Iste su ostale zabilježene u stručnoj i naučnoj literaturi7. Ovo pitanje je veoma značajno i sa aspekta korištenja publikovane arhivske grade. Naime, logično je pretpostaviti da što je arhivska grada značajnija i raritetnija, to je i interes za njenim korištenjem veci. Naravno, postoje i drugi stručni, naučni, kulturološki i opcedruštveni interesi i potrebe za objavljivanjem i korištenjem arhivske grade, ali je ovdje predmetno njeno koriščenje, odnosno korisnički aspekt ovog pitanja. Dakle, prevashodno treba objavljivati značajnu arhivsku gradu, što je prilično relativan pojam: jer grada može da ima regionalni, državni ili lokalni značaj. Ovdje čemo ostati na toj opčoj konstataciji jer bi nas elaboracija ovog pitanja udaljila od predmeta interesovanja ovoga priloga.
Drugo ne manje važno pitanje je kako objavljivati arhivsku gradu, po kojim načelima i kriterijima? I ono je od značaja za pitanja koia se odnose na korištenje publikovane arhivske grade. Radi se o veoma zahtjevnom poslu ako je objavljivanje naučno fundirano. Grada se prvenstveno treba objavljivati po jednom od ova tri kriterija: hronološkom, tematskom i kriteriju provenijencije. Postoji mogučnost objavljivanja i prema jeziku na kojem je pisana, po stepenu očuvanosti, po informatičkom značaju itd. Svaki arhiv treba da prvenstveno objavljuje gradu iz svojih fondova, po mogučstvu cjelovitih fondova, a ako to nije slučaj onda je potrebno da u okviru svake od naznačenih mogučnosti fondovi budu kom-pletirani prethodnim istraživanjima (najčešče u inostranim arhivima). Ograničavanje na gradu jednog arhiva koji zastupaju neki arhivisti je moguči pristup8, ali zasigurno nije najbolji. U suštini odgovor na pitanja šta i kako objavljivati uvjetovan je tipom izdanja (naučno, naučno popularno, diplomatičko, izdanje autorskih rukopisa i školsko izdanje) (Milosevic, 1982, str. 225-226)'9. Medutim, bez obzira na tip izdanja, iako se izdanjem standardnog tipa smatra naučno izdanje, postoji utvrden naučni pristup objavljivanju arhivske grade (kodifikacija izdavanja arhivske grade), kojim se „povezuju bitna izdavačka pravila od opce važnosti za sve tipove izdanjd" (Miloševic, 1977, str. 246). Razumljivo, svaka vrsta arhivske grade zahtijeva i osoben pristup. Metodologija objavljivanja je uglavnom oblikovana u vrijeme dominacije arhivske grade na klasičnim nosiocima informacija (pergamena, papir a dijelom i mikrofilm)10, dok je pitanje arhivske grade u formi elektronskih zapisa ostalo nedotaknuto. Otuda postoji potreba da se metodologija upotpuni i osobenostima vezanim za publikovanje arhivske grade coja nastaje u vidu elektronskih zapisa.
3 Publikovanje u arhivskoj praksi
Iako je publikovanje arhivske grade veoma zahtjevan i složen posao, arhivi se njime bave dugo vremena. Ovo posebno kada se radi o arhivima u razvijenim evropskim zemljama. Medu najznačajnije arhivske poduhvate ove vrste spadaju: R^erum Italicarum scriptores, u 28 svesaka je objavljena grada iz 18. stolječa (1723-1738), Monumenta Germanica historica (od 1826), r^erum Britanicarum medii aevi scriptores (251 sveska grade iz razdoblja 1858-1911) (Kožar, balta, 2004, str. 208). Značajna pažnja ovim poslovima poklanjana je i u bivšem Sovjetskom Savezu (arhivi su imali status naučnih ustanova) u kojem je samo u raz doblj u od pet godina (1956-1961) „objavljeno 400 knjiga ra^znih tekstova histo-rijskih izvord" (Miloševic, 1977, str. 242).
Na području eks Jugoslavije publikovanjem arhivske grade su se osim arhiva bavile akademije
7.	Vidi napomenu 1. Izmedu ostaloga je na Savjetovanju o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), medu historičarima i arhivistima vodena rasprava o potrebi objavljivanja arhivske grade zajedničkim aktivnostima jednih i drugih (Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), Sarajevo, 1983.).
8.	Naprimjer, M. Miloševic se zalaže da se edicije publikovane grade trebaju ograničiti na gradu jednog arhiva (Miloševic, 1982, str. 225-275).
9.	Nešto drugačiju klasifikaciju izdanja arhivske grade daje Ivan Filipovič u studiji „Načela naučno-kritičkog objavljivanja arhivskih dokumenata 1526-1848.", Arhivski vjesnik, XV, Zagreb, 1972, str. 138-140.
10.	Krajnji model jedne zbirke objavljenih dokumenata (naučno izdanje) bi, prema mnogim arhivistima trebao da ima sljedeče sadržaje: uvod i predgovor, popis skračenica, popis korištene grade, hronika dogadaja, tekstovi dokumenata (sa zaglavljem, legendom i napomenama), tablice s hronoliškim rasporedom dokumenata (po potrebi), priloge, rječnik man-je poznatih izraza i termina, prijevode ili dokumente s proširenim regestima (za dokumente na stranim jezicima), bibli-ografiju, ilustracije, registre i sadržaj. (Miloševic, 1977, str. 245). O sadržaju diplomatičkih izdanja više vidi: Kožar, Balta,
2004, str. 126-127.
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
nauka, naučna društva i crkvene organizacije pa i gradske opcine, a od 1945. godine objavljivenjem se pored arhiva opceg tipa aktivno bavio Vojnoistorijski institut u Beogradu, koji je objavio više desetina zbornika dokumenata o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda. Objavljeno je na stotine zbornika (svezaka) arhivske grade sa više stotina stranica. Do 1945. je dominiralo objavljivanje sredn-jovjekovne grade a od tada grade savremenog doba (o radničkom pokretu, Komunističkoj partiji Jugoslavije (KPJ) i Narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945.). Takvu izdavačku orjentaciju najbolje ilustriraju podaci da se npr. u Bosni i Hercegovini od 1919. do 1957. od 30 objavljenih zbornika dokumenata svega pet odnosilo na period do Drugog svjetskog rata (Kožar, Balta, 2004, str. 208-209; Hasanagic, 1958, str. 105-106).
Upravo se u Bosni i Hercegovini najdosljednije provodio koncept vladajuce (komunističke) ideologije na planu objavljivanja arhivske grade. Osim Arhiva BiH i Arhiva Centralnog komiteta KPJ BiH, ovim poslovima su se bavili Akademija nauka, historijski instituti i posebno Orjentalni institut, kojem je po osnivanju 1949. godine iz Arhiva BiH predata arhivska grada iz razdoblja petostoljetne osmanske uprave u Bosni i Hercegovini, a koji je u okviru edicije Monumenta turcica objavio više tomova zbornika dokumenata (R^odinis, 2013, str. 116).
Objavljivanjem arhivske grade bavili su se i regionalni arhivi, medu kojima ponajviše arhivi u Sarajevu, Mostaru, Banjaluci i Tuzli (više o tome vidi: Pedeset godina Arhiva u Tuzli, 2004; Istorijski arhiv sarajevo, 2008). Ipak, primarnu ulogu u tome imao je Arhiv Bosne i Hercegovine, uglavnom iz dva razloga: što je imao relevantnu arhivsku gradu i što je kao matična arhivska ustanova imao jedan broj arhivista-istraživača (kakvi su Kasim Isovic, Božo Madžar i dr.), koji su u saradnji sa vodecim historičarima (Hamdija Kapidžic, Ferdo Hauptmann i dr.) imali odlučujucu ulogu u tome. Od poseb-nog je značaja edicija Grada zaproučavanjepolitičkih, kulturnih i socijalno-ekonomskih odnosa izprošlosti Bosne i Hercegovine (XIXi XX vijek), čiji je prvi tom izašao 1964. godine a posljednji deveti 1984.go-dine. U prva četiri toma Edicije objavljeni su izvori iz oblasti kulture, vjerskih prilika, agrarnih odnosa i sl. da bi se potom u cjelosti u narednih pet tomova Edicija bavila gradom radničkog pokreta (19061909). Nakon toga je u okviru nove edicije Izvori za istoriju Saveza komunista Bosne i Hercegovine (SKJ) nastavljeno sa publikovanjem grade o radničkom pokretu u organizaciji organa SKJ BiH, što je za Arhiv BiH značilo prestanak rada na Ediciji (Rodinis, 2013, str. 116-120; 60 godina Arhiva Bosne i Hercegovine, 2007). Nakon toga se Arhiv dugo vremena nije sistematski bavio publikovanjem arhivske grade, vec samo sporadično (Cvijovic, 1985).
Značajan doprinos publikovanju arhivske grade u tom prijeratnom razdoblju (do 1992), dao je časopis Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika BiH, koji je u kontinuitetu, uporedo ali i nakon prestanka izlaženja naznačene Edicije, u rubrici „Grada" donosio tekstove manjeg obima objavljene arhivske grade. Neki od autora tih tekstova su apsolutno naučno fundirali objavljene sadržaje, sa odgovarajucim naučnim aparatom11, dok su neki autori donosi prijevode dokumenata, odnosno originale ako su pisani na nekom od bosanskohercegovačkih jezika i pisama, sa odredenim historiografskim situiranjem tih sadržaja u opci historijski kontekst zbivanja, ali bez naučnog aparata12.
Nakon osamostaljenja Bosne i Hercegovine i okončanja ratnog konflikta 1995. godine, došlo je do decentralizacije arhivske djelatnosti, izmedu ostaloga i na način da je Arhiv Bosne i Hercegovine izgubio mnoge važne ingerencije matične državne ustanove, a da su nadležnosti nad entitetskim i regionalnim arhivima dobile niže administrativne razine kao njihovi osnivači. To je na planu publiko-vanja arhivske grade, kao i na mnogim drugim arhivističkim pitanjima, dovelo do dezintegracije prije-ratne jedinstvene izdavačke i druge orjentacije, te je ovo pitanje postalo uže arhivsko pitanje svakoga arhiva. Uslijed kadrovskih i drugih poteškoca pitanjima publikovanja arhivske grade se u značajnijoj mjeri nastavio baviti samo mali broj arhiva: Arhiv BiH Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo, Arhiv Tuzlanskog kantona i Arhiv Republike Srpske. Svaki od ovih arhiva je radio na publikovanju sopstve-
11.	Takvi su, izmedu ostalih, kratki tekstovi: Božo Madžar, „Osnivanje i prva pravila Skijaškog kluba u Sarajevu 1928. godine", Glasnik arhiva i DAR BiH, broj 25, Sarajevo, 1985, str. 257-262; Mladen Ančic, „Pet dokumenata za povijest bosanskohercegovačkog zaleda na početku XV stoljeca", Glasnik arhiva i DAR BiH, broj 29, Sarajevo, 1989, str. 159-168 i dr.
12.	Takvi su, izmedu ostalih, tekstovi: Krunoslava Lovrenovic Zeba, „Izvještaj kustosa dr Mihovila Mandica o rezultati-ma naučnih ekskurzija u travničkoj okolini", Glasnik arhiva i DAR BiH, broj 31, Sarajevo, 1991, str. 217-221; Marko Šunjic, „Trogirski izvještaji o turskom osvojenju Bosne (1463)", Glasnik arhiva i DAR BiH, broj29, Sarajevo, 1989, str. 139-157. i dr.
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
ne arhivske grade, regionalni arhivi uglavnom sa područja svoga djelovanja, ali se pri izboru grade za objavljivanje moralo voditi računa o izvorima finansiranja, a to su uglavnom organi vlasti - najčešce osnivači arhiva, što se opet u vecoj ili manjoj mjeri svelo na političku podršku aktuelnih vlastodržaca. Tako je u praksi, umjesto iz jednog centra - organa KPJ/SKJ sa nivoa BiH, neka vrsta usmjerenja do-lazila iz više centara moci - odnosno od više stranačkih vladajucih elita. Ovo je bilo dominirajuce stajalište ali ne i apsolutno, izmedu ostaloga i zbog toga što su neki arhivi u tome uspijevali i bez političkog sponzorstva.
Četiri naznačena bosanskohercegovačka arhiva su i nakon 1995. godine nastavila sa objavljivan-jem arhivske grade, uglavnom iz fundusa svoga arhivskog fonda. Objavili su ih kao zasebne publikacije, ili kao tekstove u arhivističkim časopisima. Medutim, modaliteti objavljene grade su različiti: veci broj publikacija i manji broj tekstova su fundirani naučnim aparatom i mogu se smatrati naučnim iz-danjima, dok jedan broj publikacija arhivske grade i veci broj tekstova u časopisima predstavlja arhivističko i/ili historiografsko predstavljanje pojedinih fondova ili dokumenata na odredenu temu, ili donosi prijevod dokumenta odnosno kompaktan tekst nekog dokumenta. Svako od tih izdanja zaslužuje posebnu pažnju, što u radovima ove vrste nije moguce. Umjesto toga dat cemo samo neke opce naznake o tome.
Naime, Arhiv Bosne i Hercegovine se tek nekoliko godina iza rata, uspio konsolidirati i organizirati rad na objavljivanju arhivske grade. Nastavio je sa izdavanjem Edicije „Grada za proučavanje političkih, kulturnih i socijalno-ekonomskih pitanja iz prošlosti Bosne i Hercegovine (XIX i XX vijek)", nova serija i u okviru nje izdao više knjiga publikovane arhivske grade. Osim toga od 2009. godine pokrenuo je časopis „Grada" koji je posvečen arhivskoj gradi ovoga Arhiva: donosi inventare, prikaze nekih fondova i/ili dokumenata, prijevode dokumenata i sl.13.
Historijski arhiv Sarajevo, Arhiv Tuzlanskog kantona i Arhiv Republike Srpske su se takoder i na jedan i na drugi način (posebne publikacije i časopisi) bavili pitanjima publikovanja arhivske grade. Tako je Historijski arhiv Sarajevo objavio više publikacija arhivske grade i informativnih sredstava o zanačajnim arhivskim fondovima14, a arhivisti ovoga arhiva su iz ove oblasti objavili više radova u arhivskim časopisima.
Arhiv Tuzlanskog kantona je izmedu ostaloga objavio četiri značajna naučna izdanja zbirki dokumenata iz osmanskog razdoblja (defteri, sidžili, popisi)15, a u časopisu „Arhivska praksa" (u rubrici „Grada") su objavljeni raznovrsni podaci o arhivskoj gradi ovoga Arhiva (inventari, historijski, diplomatički i arhivistički prikazi fondova i dokumenata)16.
Arhiv Republike Srpske je objavio više zasebnih izdanja arhivske grade. Značajnu aktivnost na ovom planu Arhiv RS je ostvario pokretanjem časopisa godišnjaka Glasnik udruženja arhivskih radnika R^epublike Srpske 2009. godine, koji u rubrici „Objavljivanje arhivske grade" uglavnom donosi naučno priredena izdanja arhivske grade, mada se objavljuju inventari i druga obavještenja i predstavljanja arhivske grade ovoga Arhiva17.
13.	Medu posebnim publikacijama arhivske grade ovoga Arhiva treba navesti trotomno izdanje, Izvještaji o situaciji u Drinskoj Banovini, knj. I-III, Sarajevo, 2009-2011.(sabrao i uredio Andrej Rodinis). Ovdje treba napomenuti da je zaključno sa 2013. godinom izašlo 5 brojeva „Grade" u kojoj je objavljeno oko dvadesetak tekstova arhivske grade, sa hi-storiografskim i/ili arhivističkim objašnjenjima i uvodima, ali bez naučnog aparata. Arhivisti ovoga arhiva, kao i mnogih drugih arhiva iz BiH, svoje priloge o arhivskoj gradi (publikovanje, informativna sredstva i sl., objavljivali su u rubrici „Iz grade" u časopisu Glasnik Arhivističkog udruženja BiH, brojevi 37/38 - 45. u izdanju Arhivističkog uruženja Bosne i Hercegovine.
14.	Izmedu ostaloga Hstorijski arhiv Sarajevo je pripremio i objavio Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa,svezakprvi (obradio Mustafa Jahič), Sarajevo, 2010; zatim Analitički inventar Gradskogpoglavarstva Sarajevo za 1879. godinu (autor Haris Zaimovič) ,Sarajevo, 2008 i dr. Arhiv Tuzlanskog kantona je objavio više sidžila, medu kojima Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641-1883), autor Tufan Gunduz, Tuzla 2008. i dr.
15.	To su sljedeča izdanja: Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil:(1641-1833), autor Tufan Gunduz, Tuzla, 2006; Popis bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra, autor mr. Kemal Nurkič), Tuzla, 2009; Tapu zabit defter Gradačac - Defter nekret-nina Gradačac 1875/1292. godine, autori mr. Kemal Nurkič i dr. Izet Šabotič, Gradačac, 2011; Gračanički defter 1292 h. / 1875godine, autor mr. Kemal Nurkič, Tuzla-Doboj, 2013.
16.	Radi se o 18 brojeva ovoga časopisa koji izlazi kao godišnjak od 1998. godine a u izdanju Arhiva TK I Društva arhivskih radnika TK.
17.	Medu metodološki i sadržajno arhivistički publikovanim radovima u Glasniku spada i rad Verice M. Stošič, „Izvještaj sreskog načelnika Dorda Krstica o stanju u Banjaluci nakon Prvogsvjetskog rata', Glasnik udruženja arhivskih radnika RS,
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
Osim naznačenog i neki drugi bosanskohercegovački arhivi se povremeno bave pitanjima publi-kovanja arhivske grade, odnosno objavljivanjem informacija o sopstvenoj arhivskoj gradi.
4 Korištenje publikovane arhivske grade
Naprijed naznačena prezentacija nekih pokazatelja o publikovanju arhivske grade u Bosni i Hercegovini i drugdje, ima za cilj da se ilustruje rad arhiva na ovoj problematici, prije svega zbog spoznaje ko je odlučivao a ko je realizirao te aktivnosti, a kako bi se bolje predstavio korisnički aspekt ove problematike. Naime, sasvim je jasno da je na publikovanje arhivske grade u Bosni i Hercegovini (i eks Jugoslaviji) do njene disolucije 1991. godine, odlučujuce uticala vladajuca komunistička politika. Pu-bliifcovanje grade je podredeno interesima ideologizirane historiografije (Kožar, 2004, str. 15-28), koja je u tome, direktno ili indirektno (preko poslušnih arhivista) učestvovala. To je sa aspekta historiograf-skih zadataka i opredjeljenja (da se bavi radničkim i komunističkim pokretom) imalo praktičan značaj, jer je ta grada postala dostupna ne samo istraživačima več i široj javnosti. Svaka javna, obrazovna i kulturna ustanova posjedovala je tomove Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, o radničkom pokretu, o antikomunističkim i kvinsliškim vojnim formacijama i pokretima itd. Sobzirom na obrazovnu, naučnu i kulturnu politiku sistema, ta grada je imala brojne korisnike, tako da se taj krug od politike preko publikovanja do korištenja zatvarao. lako jednostrana (jednosmjerna) takva orientacija i praksa na publikovanju grade imala je i svojih pozitivnih strana: npr. korisno je, pa i neophoddno, da se na djelovanje radničkog i revolucionarnog pokreta gleda kroz prizmu pozitivnih društvenih promjena, kao i da se demaskiraju fašistički i reakcionarni pokreti i zbivanja. Medutim, nije dobro to što je sistem išao u tome do fetišizacije, do apsurda, ne ostavljajuči prostor za publikovanje grade o drugim pitanjima koja su od velike važnosti za realno (višedimenzionalno) gledanje na prošlost (privredna, kulturna, vjerska zbivanja itd.). To je, dakle, išlo na štetu opčih potreba kako nauke tako i drugih korisnika.
Uslovi za promjenom stanja stvoreni su disolucijom socijalističke Jugoslavije. Medutim, iako su od početka tog procesa prošle dvije i po decenije, još uvijek nisu, bar u Bosni i Hercegovini, stvorene političke, društvene, naučne i kulturne pretpostavke, kao ni uže stručne, da se na publikovanje arhivske grade gleda isključivo sa aspekta struke i nauke, rasterečenih drugih (nenaučnih) stega i okova. Mada se sve više radi na publikovanju arhivske grade, to nije ureden sistem, več više rezultat aktuelnih stručno-naučnih ali i političkih stremljenja. Publikuje se, izuzevši gradu Arhiva BiH, arhivska grada lokalnog (regionalnog) karaktera, nerijetko selekcionirana prema ukusu lokalnih vlastodržaca, što se dijelom poklapa i sa preovladavajučim etno-nacionalnim i drugim politički aktuelnim pogledima. Na taj način se svrha publikovanja te grade svodi na korištenje u lokalnoj zajednici, najčešče za potrebe lokalne historiografije nerijetko nacionalno i politički pristrasne. Iako takav način rada, razumljivo, reducira značaj publikovane grade, ipak se na tome ne iscrpljuje svrha publikovanja. Ovo zbog toga što objavljeni dokument (zbirka ili fond) nosi izvornu poruku, ne iskrivljen več originalan sadržaj koji če dobronamjerni korisnik (naučnik, gradanin) znati da pravilno razumije i koristi. Ipak, publikovanje arhivske grade mora biti ureden sistem, projekat koji traje, način valorizacije svih vrijednosti arhivske grade i djelatnosti arhiva. Zbog svega toga arhivi moraju biti prvi u tom lancu sistema koji treba graditi na naučnoj osnovi kada je publikovanje arhivske grade u pitanju.
Bez obzira na naučne i druge efekte publikovanja arhivske grade, za arhive se kao značajno postavlja pitanje svrsishodnosti publikovanja arhivske grade. Pojednostavljeno, publikovanje arhivske grade ima višestruki značaj za arhivsku struku i nauku, pa otuda i za arhive i arhivsku djelatnost u cjelini. Izmedu ostaloga, publikovanje arhivske grade značajno doprinosi:
-	učinkovitijoj zaštiti arhivske grade (umjesto originala korisnicima se daje mogučnost da ko-riste objavljene dokumente, čime se utiče na vijek originala),
-	učinkovitom korištenju arhivske grade (pošto je svaki publikovani dokument istovremeno i pravilno objašnjeni dokument, to če korisniku biti znatno učinkovitije da koristi takav objavljeni i objašnjeni dokument, umjesto neobjavljenog i neoobjašnjenog originala/kopije i to sa više aspekata),
broj 4, Banjaluka, 2012, str. 377-409.
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
- efikasnosti korištenja arhivske grade (grada je lakše dostupna korisnicima: putem štampanih publikacija, koje se najčešce pohranjuju i na informatičke mreže i sl., tj. bez dolazaka u arhiv i potraživanja originala/kopije, čime se cijeli proces korištenja pojednostavljuje kako sa aspekta manjeg utroška vremena od strane korisnika grade i arhiviste koji ga opslužuje, tako i sa aspekta manjeg utroška finansijskih sredstava).
Sa aspekta korisnika publikovane arhivske grade nesporne su i mnoge druge važne prednosti kao: apsolutno riješena pitanja koja se tiču tvorca (autora), vremena i mjesta nastanka svakog publici-ranog dokumenta, njihove autentičnosti bez obzira da li se radi o originalu, prijepisu ili kopiji, niihove vjerodostojnosti i pravilnog razumijevanja jer se nerijetko tek u sistemu sadržajno povezanih dokume-nata može steci pravilna slika o onome što oni sadrže itd. Dakle, nesporne su ogromne prednosti u korištenju publikovanih dokumenata u odnosu na one koji nisu publikovani. Ono što stoji kao posebna (dodatna) obaveza za arhive je da u informativnim sredstvima o fondovima (regesta, inventari, pregledi i sl.), naznače koji su dokumenti, serije dokumenata ili cijeli fondovi, publikovani, te kada je to i gdje objavljeno. Najbolje bi bilo da ove informacije arhivi daju u elektronskoj formi na svojim web stranicama18.
Na jugoslovenskom i posebno bosanskohercegovačkom primjeru o čemu je naprijed bilo riječi, publikovanje arhivske grade je, uglavnom, po uzusima politike, imalo svoj puni smisao i značaj do 1990. godine, tj. do pojave pluralnog društva. Izdanja publikovane arhivske grade bila su u skladu sa interesima ideologizirane arhivistike i historiografije19, pa je i interesovanje za njihovo korištenje bilo odgovarajuce. Medutim, nakon toga interesovanje korisnika za ovu gradu značajno opada, što je u dobroj mjeri relativiziralo uložene napore i postignute rezultate na ovom planu. Umjesto o radničkom, narodnooslobodilačkom i komunističkom pokretu, interesovanja korisnika (prije svih naučnika-istraživača) se usmjeravaju na privredna, kulturna i druga zbivanja, a šireg gradanstva na imovinska pitanja i vlasničke odnose. Ovu konstataciju potvrduju izvještaji svih bosanskohercegovačkih arhiva (više vidi Rodinis, Biletic 2006, str. 370-371).
U postratnom, dejtonskom, razdoblju bosanskohercegovački arhivi su, uglavnom, nastavili rad na publikovanju arhivske grade, a neki su ga i intenzivirali. Medutim, sadržaji publikovane grade su više od lokalnog nego opceg značaja, ali dominantno i po mjeri vladajucih elita. Prijeratne kriterije komunističke ideologije zamijenili su politikantski etno-nacionalni aršini vladajucih struktura, koje finansijski podržavaju publikovanje grade koja doprinosi njihovim pogledima. Arhivi u tome nemaju veci manevarski prostor, tj. nisu samostalni, tako da i na ovom pitanju politika ima primat nad stru-kom. Ipak, shvatajuci svu složenost stanja na ovom poslu, cijenimo da arhivi moraju biti samostalniji i profesionalniji, usmjereni na čuvanje istine, na njenu valorizaciju, a ne na ideološke i političke pritiske i zahtjeve aktuelnih vladajucih struktura, kojih ce uvijek biti, a koje su usmjerene na stvaranje samo jedne relativne u prostoru i vremenu ograničene ili za njih učinkovite vrijednosti.
5 Zaključek
Publikovanje (objavljivanje) arhivske grade ima veliki značaj za razvoj arhivistike, historije i drugih nauka i društva u cjelini. U suštini je to prevashodno arhivističko stručno-naučno pitanje, ali u značajnoj mjeri i historijsko i uopce naučno i kulturno. Objavljivanje arhivske grade vršeno je stoljecima, posebno je intenzivirano i disperzirano u vecini zemalja u toku 20. stoljeca. Objavljivanje je u tijesnoj vezi sa potrebama za korištenje, što znači da je treba biti korisnički svrsishodno. Naučno objavljivanje grade je uvijek bilo na tragu valorizacije historijske istine zapisane u dokumentima. Doprinijelo je razvoju arhivistike, historiografije i drugih naučnih disciplina.
Na prostoru eks Jugoslavije publikovanje arhivske grade je vršeno po uzusima politike a preko poslušne historiografije. Arhivi i arhivisti su u tome više bili poslušni realizatori nego konstruktivni
18.	Malo arhiva ovom pitanju poklanja potrebnu pažnju. U informativnim sredstvima se ne daju podaci koja je sve grada (dokumenat) publikovana, što se negativno odražava na korištenje, bar na način da istraživač i arhivista nepotrebno troše vrijeme.
19.	Bosanskohercegovačka historiografija je imala najvecu korist od objavljivanja arhivske grade. O tome je vodena konstruktivna diskusija na naznačenom Savjetovanju o istoriografiji Bosne i Hercegovine 1982. godine. Više vidi: Savjeto-vanje o istoriografiji biH, str. 123-178.
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
kreatori. Glavni izdavački projekti arhivske grade odnosili su se na radnički i komunistički pokret, na narodnooslobodilačku borbu i socijalističku revoluciju. Ta izdanja imala su svoje naučno usmjeravane korisnike, sve do šire javnosti, čime se zatvarao krug ponude i potražnje za informacijama iz arhivske grade. lako su se publikovanjem grade bavili i instituti, akademije nauka, lokalne zajednice, vjerske organizacije i dr., ipak je prepoznatljiv doprinos arhiva u tome, prije svega zbog toga što je ovo ponajviše arhivističko stručno-naučno pitanje. Najznačajnije edicije ovih izdanja, kakva je naznačena Edicija u izdanju Arhiva Bosne i Hercegovine, nastale su prvenstveno angažmanom i znanjem arhivista-istraživača.
U spektru raznovrsnih tipova izdanja arhivske grade, poseban značaj imaju naučna izdanja sa odgovarajucim kritičkim (naučnim) aparatom. Naime, iako svaki tip izdanja zahtijeva i posebnu met-odologiju, može se reci da su načela i kriteriji publikovanja arhivske grade uglavnom bili naučno utemeljeni i da su imali odgovarajuci konsenzus arhivske struke i nauke na širem jugoslavenskom prostoru. Publikovanje arhivske grade je doprinijelo afirmaciji arhiva i arhivske djelatnosti, uticalo na poboljšanje zaštite originalne i raritetne arhivske grade, poboljšalo dostupnost arhivske grade za korisnike-istraživače i gradanstvo, unaprijedilo proces i funkciju korištenja grade (korisnicima i arhivi-ma), itd. Medutim, cjelokupna metodologija publikovanja arhivske grade, kao važnog pitanja arhivske teoriie i prakse, uobličena je na konvencionalnoj arhivskoj gradi, a da u nju nije ugraden informatički aspekt, kako sa aspekta mogucnosti koje informacione tehnologije pružaju, tako i sa aspekta dostup-nosti i mogucnosti korištenja arhivističkih informacija. I pitanje odnosa elektronskih zapisa i publikovanja arhivske grade je ostalo po strani. Upravo potrebe nauke, tržišta i šireg gradanstva, zahtijevaju neku vrstu dorade postojeceg sistema metodologije objavljivanja arhivske grade, u čemu je početna i nezaobilazna uloga arhivista i arhivistike.
Literatura
60 godina Arhiva Bosne i Hercegovine. (2007). Sarajevo: Arhiv BiH.
Ančic, M. (1989). Pet dokumenata za povijest bosanskohercegovačkog zaleda na početku XV stoljeca. U: Glasnik arhiva i DAR biH, broj 29, str. 159-168.
Cvijovic, Rosa (1985). Narodna vlada Narodne r^epublike bosne i Hercegovine - zapisnici.
Filipovic, Ivan (1972). Načela naučno-kritičkog objavljivanja arhivskih dokumenata 1526-1848. U: Arhivski vjesnik, XV, str. 127-211.
Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika biH. Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine.
Glasnik udruženja arhivskih radnika r^epublike Brpske (2009-). Banjluka: Arhiv Republike Srpske.
Grada za proučavanjepolitičkih, kulturnih i socijalno-ekonomskih odnosa izprošlosti Bosne i Hercegovine (XIX i XX vijek). Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine.
Gunduz, Tufan (2008). Tuz^lanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641-1883). Tuzla: Arhiv Tuzlanskog kantona.
Hasanagic, Edib (1958). O izdavanju historijskih dokumenata kod nas. U: Arhivist, god. VII, sv. 3-4, str. 105116.
Istorijski arhiv Sarajevo 1948-2008. (2008). Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo.
Izvori za istoriju Saveza komunista Bosne i Hercegovine (SKJ). Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine.
Jahic, M. (2010). Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, svezakprvi. Sarajevo: Historijski arhiv.
Kožar, A. (2004). Neki aspekti političke indoktrinacije historije i arhivistike u Bosni i Hercegovini. U: Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla, broj 5, str. 15-28.
Kožar, A. (2006). Arhivistika kao integrirajuca nauka. U: Atlanti, broj 16, str. 209-215.
Kožar, A. (2009). Naučna dimenzija arhivske djelatnosti Bosne i Hercegovine, Arhivska praksa, broj 12, str. 364-381.
Kožar A., Balta I. (2003). Pomocne historijske nauke.
Kožar, A., Balta, I. (2004). Pomocne historijske znanosti i arhivistika.
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
Lovrenovič Zeba, K. (1991). Izvještaj kustosa dr Mihovila Mandica o rezultatima naučnih ekskurzija u travničkoj okolini. U: Glasnik arhiva i DAR BiH, broj 31, str. 217-221.
Madžar, B. (1985). Osnivanje i prva pravila Skijaškog kluba u Sarajevu 1928. godine. U: Glasnik arhiva i DAR BiH, broj 25, str. 257-262.
Milosevic, M. (1982). Načela izdavanja arhivske grade. U: Arhivist, Vol. XXXII, 1-2, str. 225-275.
Milosevic, Miloš (1977). Objavljivanje arhivske grade. U: Priručnik iz arhivistike, str. 240-258.
Nurkič, K. (2009). Popis bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra. Tuzla: Arhiv Tuzlanskog kantona.
Nurkič, K. (2013). Gračanički elfter 1292 h. /1875 godine. Tuzla-Doboj: Arhiv Tuzlanskog kantona.
Nurkič, K., Šabotič, I. (2011). Tapu zabit defter Gradačac - Defter nekretnina Gradačac 1875/1292. godine. Gradačac: Arhiv Tuzlanskog kantona..
Pedesetgodina Arhiva u Tuzli (1954-2004) (2004). Tuzla: Arhiv Tuzlanskog kanotna.
Rodinis, A. (2009-2011). Izvještaji o situaciji u Drinskoj Banovini, knj. I-III. Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine.
Rodinis, A. (2013). Publiciranje arhivske grade, funkcija arhiva i potrebe znanosti. U: Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja BiH, str. 113-125.
Rodinis, A., Biletič, S. (2006). Znanstveno-istraživačko korištenje arhivske grade u Arhivu Bosne i Hercegovine do godine 2000. U: Zbornik radova sa 1. kongresa arhivista Bosne i Hercegovine, str. 363-396.
Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine 1945-1982) (1983).
Stipišič, Jakov (1985). Pomocne povijesne znanosti u teoriji i praksi, Zagreb, 1985.
Stošič, V. M. (2012). Izvještaj sreskog načelnika Dorda Krstica o stanju u Banjaluci nakon Prvog svjetskog rata. U: Glasnik udruženja arhivskih radnika Rs, broj 4, str. 377-409.
Šunjič, M. (1989). Trogirski izvještaji o turskom osvojenju Bosne (1463). U: Glasnik arhiva i DAR BiH, broj 29, str. 139-157.
Zaimovič, H. (2008). Analitički inventar Gradskogpoglavarstva Sarajevo za 1879. godinu. Sarajevo: Historijski arhiv.
Zakon o arhivskoj djelatnosti Bosne i Hercegovine (1987). „Službeni list BiH", broj 21/87. Zakon o arhivskoj gradi Bosne i Hercegovine (1974). „Službeni list BiH", broj 9/74.
SUMMA^RY
Publishing of archival records is of great importance for the development of archival science, history and other sciences and society as a whole. In essence, this is primarily archival professional-scientific question, but to a large extent historical and general scientific and cultural issue. The publication of archival records was done for centuries, especially intensified and dispersed in many countries during the 20th century. The publication is closely related to the needs of use, which means that the user needs to be practical. Scientific published material has always been on the trail of appraisal of historical truth written in the documents. It contributed to the development of archival science, historiography and other disciplines. In the area of former Yugoslavia publication of archival records is carried out in accordance with policy and through obedient historiography. Archives and archivists are in fact more obedient implementers than constructive creators. The main publishing projects of archival records were related to labor and communist movement, the national liberation struggle and socialist revolution. This editions have their scientific orientated users. In the spectrum of various types of release of archival records of special importance are the scientific issues with the appropriate critical (scientific) apparatus. Although each type of issue requires a special methodology, it can be said that the principles and criteria of publication of archival records have mainly been scientifically justified and they had adequate consensus of archival profession and science in the wider Yugoslav territory. Publication of archival records contributed to the affirmation of archives and archival activities, had an impact on improving the protection of original and rare archival records, improved the availability of archival records for users-researchers and citizens, improved the process and function of material usage (users and archives), etc. However, the overall methodology of the publication of archival records, as well as important issues of archival theory and practice were formulated on paper based archival records, and did not integrated IT aspects, both in terms of the opportunities that information technology provides, and in terms of the availability and use of archival information. And the question of the relationship between electronic records and publication of archival records is left aside. Precisely the needs
Azem KOŽAR: Korištenje publikovane arhivske grade: Bosanskohercehovačko iskustvo, 65-75
of science, the market and the wider public, require some sort of finishing of the current system. Methodological publishing of archival records, in which the initial and indispensable role of archivists and archival records must be at the forefront.
Typology: 1.02 Review Article Submitting date: 04.02.2016 Acceptance date: 20.02.2016