MOSTOVI 1 /1990/XXV 35
jetski teoretičar V. N. Krupnov u svom radu O
psihološkom pristupu rešavanju pitanja oce-
njivanja kvaliteta prevoda, predstavljajuči psi¬
hološki! koncepciju ocenjivanja, ističe da se ne
mogu svi problemi ocenjivanja kvaliteta prevo¬
da rešiti samo u okvirima čisto lingvističkog
pristupa.
Mnogi autori u svojim radovima s početka
80-tih godina nastavljaju sa preciziranjem krite-
rijuma koji bi mogli biti osnova za ocenjivanje
kvaliteta prevoda. M.J.Cviling ističe sasvim
pravilne pretjDostavke da prevazilaženje indivi-
dualnog subjektivizma u ocenjivanju ne sme iči
linijom zamene subjektivnih kriterijuma objek¬
tivnim, več linijom objektivizacije onih zakoni¬
tosti koje leže u osnovi subjektivnih zaključaka.
U tom smislu autor predlaže niz eksperimenata
čiji prvi korači mogu biti: 1. istovremeno i neza-
visno ocenjivanje jednog istog prevoda od
Strane nekoliko profesora; 2. uporedivanje nji¬
hovih ocena sa ocenama koje su dali profesio¬
nalni prevodioci, redaktori, stručnjaci i dr.; 3.
poredenje povratnog (sekundarnog) prevoda
sa originalom radi odredivanja »nivoa buke« u
prevodu i sl. Dati eksperimenti se moraju pod-
vrgnuti statističkoj obradi, a rezultati istraživa-
nja bi se mogli prikazati u vidu skale u kojoj se
svakom tipu prevodilačke greške daje odrede-
na brojna vrednost, tj. broj »kaznenih poena«.
Na ovaj način autor predlaže spajanje empirij-
skog i objektivnog pristupa, što, svakako, vodi
efikasnijem ocenjivanju kvaliteta prevoda.
U svom drugom radu Ocenjivanje prevoda
od Strane prevodioca i mogučnost optimizacije
prevoda (1976) M.J.Cviling posmatra problem
ocenjivanja kvaliteta prevoda sa dva aspekta: s
jedne Strane vidi neophodnost znanja i uvaža-
vanja kriterijuma na osnovu kojih se prevod
priznaje adekvatnim; s druge Strane, neophod-
no je kod prevodioca razviti sposobnost da ob¬
jektivno ocenjuje svoj sopstveni prevod u pro¬
cesu njegovog nastajanja, tj. sposobnost da
postiže optimalne efekte u svom radu sa stano-
višta njegovih kvalitativnih pokazatelja. Prevo-
dilac mora težiti optimalnim rezultatima svog
rada, a to če postiči neprekidnom samokontro-
lom u toku prevodenja.
U ovom referatu date su opšte predstave o
stanju i tendencijama razvoja jednog od naj-
važnijih pitanja u teoriji i praksi prevodenja —
ocenjivanja kvaliteta.
Predstavljeni materijal nam omogučuje da
zaključimo da se ovo pitanje nalazi u fazi istra-
živanja, isticanja prihvatljivih rešenja, traženja
najracionalnijih i najefikasnijih postupaka i me¬
toda. Metodi su raznovrsni, ali pojedinačno ni
jedan od njih ne omogučuje objektivno i sves-
trano ocenjivanje. Zbog toga su neophodna da¬
lja istraživanja koja če omogučiti razradu uni¬
verzalnih kompleksnih objektivnih metoda
ocenjivanja kvaliteta prevoda.
Branko Tošovič
Sovjetski metodi ocjene
0.0. Sovjetska teorija prevodenja polazi od
stava da je ocjena kvaliteta prevodenja jedan
od najaktuelnijih problema nauke o prevode-
nju. Smatra se da je to najsloženije pitanje u
savremenoj teoriji i praksi prevodenja.
Ovim problemom bavi se širok krug sovjet¬
skih stručnjaka. Problem se rješava na teoret-
skom i praktičnom planu. Na teoretskom planu
razmatra se pojam kvaliteta prevoda, ističu za-
htjevi u odnosu na naučno-tehnički prevod,
navode kriteriji po kojima se daje ocjena pre¬
kvaliteta prevoda*
voda (v. Tošovič Branko Bibliografija sovjetske
teorije prevodenja, 23).
1.0. Teoretske osnove sovjetskim metoda¬
ma ocjene kvaliteta prevodenja udarilo je neko¬
liko teoretičara, od kojih, prije svega, treba
spomenuti Barhudarova. Jedan od problema
koje je on razmatrao, a koji je neposredno u ve¬
zi sa ovom problematikom, jeste odnos nivoa
*Zaradi tehničnih razlogov ne objavljamo sezna¬
ma uporabljene literature; ta je na razpolago v ured¬
ništvu. (op. ured.)
36 MOSTOVI 1 /1990/XXV
jezičke hijerarhije i prevoda. Za našu temu bit¬
no je Barhudarovljevo razlikovanje triju vrsta
prevoda: adekvatnog, bukvalnog i slobodnog.
.2.0. Drugi značajan teoretičar na ovome
planu je Komisarov. On izdvaja dva pristupa
ocjeni kvaliteta prevoda: jedan od njih je utvrdi-
vanje stepena složenosti zadatka koji rješava
prevodilac. Drugi je utvrdivanje »vrijednosti«
prevoda. U radu »Prilog pitanju poredbenog
proučavanja prevoda« (7) on razlikuje pored-
beno proučavanje prevoda i, suprotno njemu,
ocjenjivačko-normativnu analizu prevoda. Ovaj
posljednji pristup ima za cilj da ukaže na greš-
ke u prevodenju ili, naprotiv, da istakne uspješ-
ne prevodilačke postupke. Prava ocjena traži
postajanje odredenih principa ili zahtjeva koje
mora da zadovolji dobar (adekvatan) prevod.
On konstatuje da se mnogi takvi principi formu-
lišu intuitivno i da često protivurječe jedni dru¬
gim. Kao ilustraciju navodi spisak zahtjeva H.
Savorija (Th. H. Savory. The Art of Translation,
London, 1957):
1. Prevod mora prenositi riječi originala.
2. Prevod mora izražavati misli originala.
3. Prevod se mora citati kao original.
4. Prevod se mora čitati kao prevod.
5. Prevod mora da odražava stil originala.
6. Prevod mora da odražava stil prevo-
dioca.
7. Prevod se mora čitati kao djelo vremen¬
ski sasvremeno originalu.
8. Prevod se mora čitati kao djelo vremen¬
ski savremeno prevodiocu.
9. Prevod može dozvoljavati dodavanja i
izostavljanja.
10. Prevod ne smije dozvoljavati dodavanja
i izostavljanja.
11. Prevod poezije mora da se realizuje u
prozi.
12. Prevod poezije mora da se realizuje u
stihovnom obliku.
Ovo navodi Komisarova na misao da odsu-
stvo jedinstvenih kriterija u znatnoj mjeri obez-
vreduje normativni pristup ocjeni prevoda.
Kritičku ocjenu Savorijevih kriterija dao je i
Sadikov (14).
Nešto slično Savoriju u sovjetskoj teoriji
prevodenja pokušao je da razradi Uvarov (18).
Njegov spisak aksioma izgleda ovako:
1. Najlošiji prevod bolji je od nikakva
prevoda.
2. Dužina prevoda i dužina originala moraju
(gotovo) da se podudaraju.
3. Glavno je u prevodu veza sa prethodnim i
veza sa narednim, što se u usmenom prevodu
izražava u pravilnosti intonacije.
4. Pri deformaciji originala (nije se čuta, nije
se shvatilo itd.) moguče je ponavljanje podata-
ka iz prethodnog dijela teksta ili rekonstrukcija
prevodiocu poznatnog znanja o problemu koji
se razmatra.
5. Jedna italijanska fraza približno odgova-
ra dvijema ruskim; dvije ruske fraze objedinja-
vaju se u jednu italijansku sa zavisnosloženom
vezom.
6. Ruska fraza počinje adverbijalom, engle-
ska ili italijanska subjektom.
7. U prevodu se upotrebljavaju samo usta¬
ljeni obrti.
Za problem o kome se govori od suštinskog
je značaja Komisarova razrada pojma »norma
prevoda« (8). Ističuči tri tipa prevoda (o kojima
govori i Barhudarov) — adekvatni, bukvalni i
slobodni — Komisarov ukazuje na to da če se,
polazeči od toga, kvalitet prevoda ocjenjivati u
zavisnosti od pravilnqsti izbora nivoa jedince
prevoda. Komisarov smatra da se norma pre¬
voda može razmatrati kao rezultat interakcije
najmanje pet različitih vrsta normativnih zahtje¬
va, odnosno pet vrsta normi:
1. norme ekvivalentnosti prevoda,
2. žanrovsko-stilističke norme prevoda,
3. norme prevodiočevog govora,
4. pragmatičke norme prevoda,
5. konvencionalne norme prevoda.
3.0. Pitanjima teškoča prevodenja bavio se
Recker (13), koji je sačinio i gradacije teškoča.
On je razradio metod ocjene kvaliteta prevoda
prema broju grešaka. Recker smatra da se kva¬
litet može normirati samo uzimanjem u obzir
nedostataka prevoda.
4.0. Po mišljenju Švejcera u osnovu ocjene
rezultata prevodenja može biti unesen princip
funkcionalne i »dinamičke« ekvivalentnosti,
pod kojim se podrazumijeva karakteristika pre¬
voda u kome je sadržaj polazne poruke prene¬
sen na taj način da percipiranje konačne poru¬
ke od Strane primaoca odgovora u svim svojim
suštinskim črtama percipiranju polazne poruke
pošiljaocu kome je adresirana (22, 264).
MOSTOVI 1/1990/XXV 37
5.0. Kriterije ocjenjivanja prevoda posebno
su razmatrali Cviling i Turover. Ovi autor ističu
da postoje dva niza kriterija za ocjenu prevoda
— jedni od njih baziraju se na čisto lingvistič-
kim osnovama (ekvivalentnost prevoda), drugi
— na pretežno pragmatičnom odnosu (vrijed-
nost prevoda) — 21,5. Prvi se pristup faktički
svodi na uporedivanje riječi, fraza, a ponekad i
morfemskog sastava prevoda i originala. Drugi
se neposredno bazira na realnoj komunikativ-
noj situaciji. On pretpostavlja prisustvo adek¬
vatne reakcije recipijenta prevoda (na primjer,
ispravna orijentacija u nepoznatom gradu na
osnovu prevoda turističkog prospekta, pravilno
rukovanje uredajem na osnovu prevedenog
uputstva). Cviling i Turover konstatuju da, na
žalost, ovaj kriterij ne podliježe formalizaciji i da
ne može biti primijenjen za situacije nepred-
metnog karaktera te da je usložnjen moguč-
nošču da recipijent iskoristi informaciju ekstra-
lingvističkog karaktera i iskustva. Suštinska
razlika postoji i izmedu prevoda sa maternjeg
jezika na strani jezik i obrnuto u uslovima asi-
metričnog bilingvizma.
Složenost problema oni vide u torne što se
sud o pravilnosti ili nepravilnosti ovog ili onog
mjesta u prevodu, odnosno o postajanju ili ne-
postojanju greške, daje na osnovu subjektivnog
osječanja i tek se naknadno podvrgava svoje-
vrsnom racionalnom objašnjenju. Oni smatraju
da su pokušaji prevladavanja tog neizbježnog
subjektivizma uz pomoč strogih normativa ili
opšteobaveznih elemenata osudeni na neusp-
jeh pošto slične norme ili ne mogu da odraze
sve mnoštvo i raznolikost prevodilačkih greša-
kp koje se realno susreču, ili če morati imati to¬
liko uopšten i apstraktan karakter da če se nji¬
hova konkretna primjena za pojedine slučajeve
ipak vršiti kroz prizmu subjektivnog zapažanja
ocjenjivača. Ovdje oni izvlače bitan zaključak:
prevladavanje subjektivizma mora iči ne linijom
zamjene subjektivnih kriterija objektivnim, več
linijom objektivizacije onih zakonitosti koje se
nalaze u osnovi subjektivnih sudova.
Da bi se praktično realizovao ovaj metod,
predlaže se širok spektar eksperimenata u toku
kojih bi se konkretizovali zahtjevi što se odnose
na prevode različita tipa. Imaju se u vidu slije-
deči eksperimenti:
a) istovremena i nezavisna ocjena jednog
te istog prevoda,
b) uporedivanje zvanične ocjene sa ocje-
nama profesionalnih prevodilaca, lektora i
naučnika,
c) proučavanje zavisnosti izmedu prevoda i
njegove ocjene,
d) poredenje obrnutog (sekundarnog) pre¬
voda sa originalom radi utvrdivanja »nivoa
smetnji« u prevodu i dr.
6.0. Rješenje ovog pitanja Krupnov, kao i
niz drugih, vidi u stvaranju posebne ocjenjivač-
ke skale (10). Po njegovu mišljenju vrijednost
prevoda može biti utvrdena samo na bazi kom-
pleksnog pristupa tom pitanju. Osnovnim de¬
terminantama prevoda on smatra:
1. savladivanje teškoča povezanih sa nala-
ženjem preciznih ekvivalenata i adekvata na je¬
ziku prevoda te riječi i sintagmi originala;
2. savladivanje teškoča povezanih sa po¬
novnim uspostavljanjem smisaonog sadržaja
rečenice ili večeg segmenta teksta;
3. savladivanje teškoča povezanih sa pre-
nošenjem stilističkih i ekspresivnih karakteristi¬
ka originala.
Polazeči od toga, Krupnov smatra da ocjena
kvaliteta prevoda mora da se sastoji od četiri
osnovne operacije:
1. ocjene kvaliteta prevoda riječi i sintagmi;
2. ocjene kvaliteta prevoda rečenica i,
prema torne, teksta u cjelini;
3. ocjene kvaliteta prenošenja ekspresije i
stilističkih specifičnosti originala;
4. ocjene »zvučanja« i snage djelovanja či-
tavog prenesenog teksta u poredenju sa
originalom.
Krupnov smatra da ovakav kompleksan pri¬
stup onemogučuje da pojedini važni faktori
prevodenja kao što su tačnost prevodenja po-
jedinih elemenata teksta i teksta u cjelini nesta-
nu iz vidokruga. On smatra da u praksi za mno¬
ga ova pitanja još nisu nadena konkretna
rješenja.
Krupnov je sačinio i tabelu kategorija slože-
nosti prevoda.
7.0. Vanjikov ističe da ocjenjivanje kvaliteta
i jezičke složenosti prevoda treba da teče u tri
osnovna pravca:
1. ocjena njegove adekvatnosti,
2. ocjena njegove težine (koja se obično
utvrduje putem ocjene složenosti materije koja
se prevodi),
3. ocjena njegove književne obrade (6, 35).
38 MOSTOVI 1 /1990/XXV
Ovaj autor daje slijedeču shemu:
Svaki navedeni pojam Vanjikov bliže odre-
duje. Ocjenu prevoda definiše kao kategorizaci-
ju prevoda prema njegovoj adekvatnosti i jezič-
koj složenosti teksta originala. Pod kvalitetom
prevoda podrazumijeva osobine prevoda koje
su determinisane stepenom njegove adekvat¬
nosti. Složenošču prevoda naziva osobine pre¬
voda koje determiniše naučna specifičnost i je¬
zičke osobenosti teksta originala. U prvu grupu
složenosti prevoda svrstava tekstova sa opšte-
naučnom tematikom čiji leksički i gramatički
sastav, stilske osobenosti i smisaoni sadržaj ne
stvaraju teškoče pri prevodenju. U drugu grupu
složenosti prevoda ubraja uskostručne teksto-
ve iz pojedinih grana, a takode tekstove sa vi-
šegranskom tematikom čiji leksičko-gramatički
sastav, stilistička obojenost i smisaoni sadržaj
predvida koriščenje postoječe priručne literatu¬
re. Treča grupa složenosti prevoda obuhvata
tekstove iz novih oblasti znanja čiji leksičko-
gramatički sastav, stilska obojenost i smisaoni
sadržaj, osim nemogučnosti koriščenja priruč¬
ne literature, uslovljava upotrebu dodatnog ma-
terijala i neophodnost konsultovanja sa
stručnjacima.
8. Borisova smatra da je za odredivanje
kvaliteta prevoda neophodno utvrditi zahtjeve
koji se pred njega postavljaju (str. 25). Dajuči
pregled domačih i stranih pogleda na ovo pita¬
nje, ona zaključuje da je problem ocjene kvali¬
teta još uvijek u fazi razrade.
9.0. Od praktičnih radova treba istači Meto-
dički priručnik za honorarne prevodioce i lekto-
re Svesaveznog centra za prevodenje čiji su
autori Smirnov, Novičkova i Kiknadze (16). U
njemu je iizdvojeno sedam kategorija prevoda
(str. 7—9):
MOSTOVI 1/1990/XXV 39
prevodioca
OCJENA RADA
lektora (naučnih redaktora)
Potpun prevod (bez izostavljenih dijelova), pre-
cizan (bez smisaonih i terminoloških deformaci¬
ja), izložen u skladu sa normama jezika
naučno-tehničke literature i oblikovan u skladu
sa utvrdenim pravilima.
Potpun prevod (bez izostavljenih dijelova), pre-
cizan (bez smisaonih i terminoloških deformaci¬
ja), sadrži odredene mane u stilu izražavanja i
tehničkoj obradi.
Prevod ima mana, sadrži grube smisaone i ter¬
minološke deformacije, a takode suštinske ne-
dostatke u stilu izražavanja i tehničkoj obradi.
Prevod ima mana, sadrži grube smisaone i ter¬
minološke deformacije, a takode suštinske
greške u stilu izražavanja i tehničkoj obradi.
Napomena 1. Pri neznatnim odstupanjima od za-
htjeva iz I, III i V kategorije prevodi se ocjenjuju na
odgovarajuči način po II, IV i VI kategoriji.
Napomena 2. Nezadovoljavajučim se smatra pre¬
vod u kome su zapažena mnogobrojna prazna mje-
sta, grube smisaone i terminološke greške, suštinski
nedostaci u stilu izražavanja i tehničkoj obradi i koji je
ocijenjen kao neprihvatljiv za doradu.
U prevodu su popunjene sve praznine, isprav-
Ijene sve smisaone i terminološke greške, une¬
sene neophodne stilističke korekcije i isprav-
Ijene greške u tehničkoj obradi.
U prevodu su popunjena prazna mjesta, isprav-
Ijene smisaone i terminološke greške, ali nisu
unesene neophodne stilističke korekcije i nisu
eliminisani nedostaci u tehničkoj obradi.
U prevodu nisu eleminisani svi nedostaci, smi¬
saone, terminološke i stilističke greške, a tako¬
de greške u tehničkoj obradi.
Napomena 1. Pri neznatnim odstupanjima od zah-
tjeva iz I i lil kategorije lektorisanje se ocjenjuje na
odgovarajuči način po II i IV'kategoriji.
Napomena 2. Nezadovoljavajučim se smatra lek¬
torisanje u kome lektor nije unio neophodne korekci¬
je ili je doveo do novih grubih deformacija smisla i
terminoloških grešaka.
Napomena 3. Ako je lektor unio velike i suštinske
korekcije, njegov rad može biti ocijenjen kao autor-
ska dorada. Pri torne iznos autorskog honorara koji
se isplačuje koautorima prevoda ne može biti veči od
maksimalne višine autorskog honorara.
Uz svaku od kategorija utvrdena je fiksna
osnovica honorara. U zavisnosti od broja i ka-
raktera napravljenih grešaka prevod se svrsta-
va u odredenu kategoriju.
Za obavljeni posaso prevodilac i lektor dobi-
jaju odgovarajuči honorar. Njegov iznos zavisi
od jezika originala, kvaliteta i roka. Što se tiče
jezika, oni su svrstani u tri kategorije:
1. zapadnoevropski jezici (gdje se nalaze i
slovenski jezici),
2. rijetki jezici (albanski, madarski, holand¬
ski, grčki, švedski, danski, norveški, portugalski,
rumunski, finski, falamanski, afrikanski, latinski i
drugi drevni jezici),
3. orijentalni jezici (japanski, kineski, arap-
ski, turski i dr.).
40 MOSTOVI 1 /1990/XXV
Za nepažljivu provjeru prekucanog prevoda
ili za nemarne korekcije i neurednu obradu
prevoda honorar prevodiocu može biti uma-
njen.
Ako Svesavezni centar za prevodenje ocije-
ni daje prevod (lektorisanje) nezadovoljavajuči,
narudžba se poništava i honorar ne ispiačuje.
O anuliranju naloga prevodilac (lektor) se obav-
ještava u roku od 15 dana nakon dobijanja
prevoda.
10.0. Interesantan je statistički metod ocje-
njivanja kvaliteta prevoda. Jedan od predstav¬
nika takvog metoda je I.Carik (19). On je još
1964. izvršio statističko istraživanje kvaliteta
prevoda. Njegova se analiza svodi na utvrdiva-
nje kvantiteta sintaksičkih konstrukcija i leksič-
kih jedinica. Primjenjujuči Cipfov zakon upore-
dio je ruski original sa njemačkim prevodom i
došao do zaključka da je rječnik prevoda u od¬
nosu na original osiromašen te da je na pojedi-
nim mjestima poremečena sintaksička struktu¬
ra pripovijedanja.
11.0. U sovjetskoj teoriji i praksi susreče se
i psihološki metod ocjene kvaliteta prevoda.
Jedan od predstavnika ovoga pravca je Krup-
nov (11).
Vladimir Pavlovič
Kvalitet prevoda u funkciji kvaliteta izvornika
Uvod
Retki su stručnjaci koji, poput prevodilaca,
neprestano preispituju sopstveni rad, sopstve-
ne stručne kvalitete, do mazohizma uvereni da
rezultati njihovog rada zavise isključivo od nji¬
hovih stručnih sposobnosti. I zaista, dok na
jednoj strani ogromna večina struka, od medi¬
cine do policije, traži i nalazi izvinjenje za svoju
neefikasnost, aljkavost i sporost u malim plata-
ma, lošim uslovima za rad, nerešenom stambe-
nom pitanju, prevodioci svaku nesavršenost
svojih rezultata doživljavaju u prvom redu kao
izraz sopstvene nesavršenosti, sopstvenog ne¬
znanja. Ljudi opšte kulture, najčešče skrajnuti
statusno i fizički u hijerarhijske podrume svojih
radnih organizacija, prevodioci su prepušteni
uglavnom svojim zastarelim rečnicima, svojim
sveskama u koje kao dačiči upisuju s teškom
mukom nadena terminoločka rešenja i retkim
stručnim seminara na kojima uglavnom nemaju
šta da nauče. Pritom su i njihove plate do poni-
ženja male, rade često u kojekakvim adaptira¬
nim potkrovljima i podrumima, a očaj stambe-
nog pitanja dele sa nekim drugim, takode
časnim, strukama, ali objektivno daleko niže
kategorije.
Pitače se neko: čemu ovaj uspaljeni uvod?
Samokritičnost je besumnje plemenita oso-
bina, neophodna svakom poštenom radniku:
svako mora odgovarati za kvalitet svog rada.
No, kako prevodioci uvek obavljaju onu »drugu
polovinu posla«, radeči ne sa sirovom materi-
jom več sa vrlo elaboriranim sadržajima, sas-
vim legitimno se postavlja pitanje u kojoj meri
rezultati prevodilačkog rada zavise od kvaliteta
»prve polovine posla«, od ulaznih podataka, od
famoznog originala. Nekih dvadesetak godina
bavljenja ovim poslom daje mi za pravo da tvr-