UDK 338(497.Bosna)" 1918/1921 " IZET ŠABOTIĆ* N e k e k a r a k t e r is t ik e i u t ic a j a g r a r n e p r o b l e m a t ik e NA PRIVREDNA, DRUŠTVENA l POLITIČKA KRETANJA U BiH, OD STVARANJA DRŽAVE SRBA, HRVATA I SLOVENACA DO VlDOVDANSKOG USTAVA PO VZE TEK Nakon Prvog svjetskog rata u B osni i H ercegovini stanovništvo je is k lju č iv o zavisilo od poljoprovrede i stočarske proizvodnje. Zato je agrarno pitanje u novostvorenoj državi b ilo jedan od prioriteta bro jn ih p o litič k ih pa rtija izmedu dva svjetska rata. Bosna i H ercegovina "b ila je okosnica i glavna meta" agrarne reform e, kojom nisu ostvareni socijal-ekonom ski, nego, p rije svega, na cio n a ln o -p o litički c ilje v i. Trebalo je , potpuno socijal-ekonom ski u n iš titi bošnjačke zemljoposjednike, u cje losti na cio n a ln o -p o litički destruirati. U tom procesu Bošnjaci su izg u b ili m aterijalnu osnovu p o litič k e borbe i opstajanja. S druge strane pravoslavnom stanovništvu b ilo je obečano da če nova država agrarno pitanje rije š iti u n jih o vu ko rist i da če vla snici zem lje postati oni k o ji je obrađuju. Takvo obečanje regent Aleksandar Karađorđević obnarodovao je u proglasu od 6. januara 1919. god, naglašenom kao "pravedno rješenje" agram og pitanja, ukidanjem km etskih-zakupničkih odnosa podjelom zem lje siromašnim seljacima. Rezultati agrarne reform e provedene u ovom periodu u Bosni i H ercegovini b ili su pogubni i sa aspekta razvitka p o ljo privre dn e proizvodnje, gdje je stepen zaostalosti i stagnacije bosansko- hercegovačkog sela bio ispod ukupnog tadašnjeg državnog prosjeka, a na začelju evropskog. Stoga se nameče da so cija ln i aspekt agrarne reform e n ije zadovoljen, je r je istom proizveden posjed k o ji nije mogao o b e zb ije diti norm alnu životnu egzistenciju čovjeka na selu. U ovom periodu agrarno pitanje je b ilo predmet p o litič k ih i socialnih sporenja na svim nivoim a. D o k su je d n i, generalno, b ili zadovoljni pom enutim rješenjim a, drugi su mjere agrarne reforme d o ž iv lja v a li kao organiziranu pljačku vla stito g posjeda od strane države. N a to j osnovi izgrađivali su se i p o litič k i odnosi izmedu srpskih p o litič k ih stranaka i m uslim anskih po litiča ra (JMO), k o ji su se ba zirali na kom prom isnom rješenju: da km etski odnos treba u kin u ti, a vlasnike zemlje adekvatno obeštetiti. T a kvi odnosi u potpunosti su u tic a li na privredn i, društveni i p o litič k i život bosanskohercegovačkog sela. dr., viši asistent, Arhiv Tuzlanskog kantona, BA-75000 Tuzla, Franje Lederà 1 PhD, Senior Assistant, Archive of district Tuzla, BA-75000 Tuzla, Franje Lederà 1 E-mail: arhiv.tk@bih.net.ba A B S T R A C T IN F LU E N C E OF A G R A R IA N P R O B LE M ON S O C IA L A N D P O L IT IC A L M O V E M E N T S IN B O S N IA A N D H E R Z E G O V IN A S IN C E T H E C R E A T IO N OF S T A TE OF SERBS, CROATS A N D S LO VEN ES U N T IL V ID O V D A N C O N S T IT U T IO N A fte r F irst W o rld W ar the population o f Bosnia and H erzegovina exclusively depended on agriculture and anim al husbandry. Therefore agrarian question in Bosnia and Herzegovina as well as in entire new -form ed state was one o f the p rio ritie s o f numerous p o litic a l parties between two w o rld wars. Bosnia and H erzegovina "was a backbone and prim e target" o f the reform , whose goal was not social-econom ic reform , bu t it p rim a rily had national and p o litic a l goals. It was necessary to econom ically destroy Bosniak landowners, and reduce Bosniaks in a national and p o litic a l sense. In this process Bosniaks lost th e ir m aterial basis fo r p o litic a l struggle and survival. On the other side O rthodox population new state prom ised that they w ill be the beneficiaries o f the agrarian re fo rm and that land w ill be owned b y those w ho cultivate it. Peasants who where in serf status stopped fu lfillin g th e ir obligations toward landlords, and even destroyed their property in m any cases. T his kin d o f prom ise regent Aleksandar Karađorđević proclaim ed on 6th o f January 1919 accentuating this as a "just solution" o f the agrarian question, canceling serf status and d iv id in g land among poor peasantry. The results o f agrarian refo rm in this period in Bosnia and H erzegovina were fatal from the aspect o f ag ricultu ral development, where backwardness and stagnation o f Bosnian-Herzegovian villa g e was beneath state average, and one o f last in Europe. It is evident that social aspect o f the reform was not satisfied and new estates could not sustain its owners. In this period agrarian question was a subject o f p o litic a l and social con flicts at a ll levels. W h ile one side enjoyed m entioned solutions, others saw these measures as an organized robbery o f th e ir estate by the country. A t this basis grew p o litic a l relations between Serb p o litic a l parties and M u slim p o liticia n s (JM O ), w hich based on the compromise: serf status must be canceled, and land owners must receive a compensation. These relations profoundly influenced economic, social and p o litic a l life o f Bosnian-Herzegovian village. Uvodne napomene Kraj Prvog svjetskog rata Bosna i Hercegovina je dočekala u više nego teškom stanju sa ogromnim materijalnim i ljudskim gubicima. Stanovništvu je posebno teško padala stalna rekvizicija odredenih poljoprivrednih proizvoda. Glad, oskudica i druge slične nevolje bile su propratne pojave. Bosna i Hercegovina je ulaskom u sastav jedinstvene države Kraljevina SHS, za­ držala neke elemente i oblike državnosti i autonomnosti. Glavni odbor Narodnog viječa za Bosnu i Hercegovinu prestao je sa radom 31. decembra 1918. godine, ali je Narodna vlada za Bosnu i Hercegovinu nastavila i dalje obavljati svoje redovne poslove. Narodna vlada radila je pod tim imenom do 31. januara 1919. godine, kada je uredbom regenta Aleksandra Karađorđevića preimenovana u Zemaljsku vladu. Tada je umjesto deset povjereništava koje je imala Narodna vlada, Zemaljska vlada imala samo četiri: za unutrašnje poslove, pravosuđe, poljoprivredu, te prosvjetu i vjerske poslove.1 U novostvorenoj državi bilo je zavedeno državno uređenje, čija su osnovna načela bila odredena Prvodecembarskim aktom, koji je predvidao da če vlast u državi, do donošenja Ustava vršiti kralj, vlada i Privremeno narodno predstavništvo. Medutim, u praksi je postojala samo institucija kralja. Institucija zajedničkog predstavništva trebala je da bude obrazovana prije formiranja zajedničke vlade, ali se to nije desilo. Vlada je bila obrazovana prije konstituiranja Privremenoga predstavništva i našla se u položaju da sazove Privremeno narodno predstavništvo. U takvim uslovima, Bosna i Hercegovina se u tom vremenu suočila sa brojnim problemima koji su bili i posljedica njenog statusa i položaja u minulim vremenima. Tu se prije svega misli na neriješeno agrarno i nacionalno pitanje, koja su se na prostoru Bosne i Hercegovine usko vezala i medusobno podudarala. Za prostor Bosne i Herce­ govine nacionalno budenje istovremeno je značilo i nacionalno diferenciranje, tako daje specifičnost ovog prostora taj, da su granice izmedu nacionalnih i konfesionalnih obi- lježja unutar sve tri zajednice dugo ostale gotovo podudame i u praktičnom životu ne- razlučive. Drugo važno pitanje društvene problematike u Bosni i Hercegovini je agrarno pitanje koje je bilo prvenstveno izraz krize u poljoprivredi. Pod tim pitanjem podra- zumijevao se skup socijal-ekonomskih protivrječnosti koje su nastale usljed nesklada izmedu postojećih feudalno-socijalnih odnosa s jedne, i dostignutog stepena i tendencija razvitka društva u njegovom ekonomskom i političkom aspektu, s druge strane. Takvo agrarno stanje trajalo je gotovo jedno stolječe i izazivalo je krupne društvene konflikte i poremečaje. Naime, neophodno je znati da je agrarna problematika na prostoru Bosne i Herce­ govine od vremena osmanske uprave do kraja Prvog svjetskog rata imala svoje poseb­ nosti. Agrarna problematika dobija na intenzitetu u 19. stoljeću, ukidanjem timarsko- spahijskog sistema, te pokušajem riješavanja agrarnih odnosa donošenjem agrarnog zakonodavstva (Ramazanski zakon 1858., Saferska naredba 1859., Ševalski zakon 1869.). Donošenjem ovih propisa nisu se desile bitnije promjene na planu riješavanja agrarne problematike u Bosni i Hercegovini, večje došlo do usložnjavanja iste. Agrarno pitanje bilo je aktualno cijelo vrijeme austro-ugarske vladavine i pred­ stavljalo je jedno od gorućih pitanja tog vremena, ali je zbog složenosti istog Austro- Ugarska svjesno odgadala njegovo rješenje. Značajan pomak na tom planu učinjen je usvajanjem Gruntovničkog zakona,2 čime je bilo priznato pravo vlasništva nad "kmet­ skim selištima". Jedan od načina rješavanja složene agrarne problematike u vrijeme austro-ugarske uprave bilo je donošenje Zakona o fakultativnom otkupu kmetova (1911. god.), koji je i pored povoljnih uslova, zbog uticaja Srbije, tekao veoma sporo, tako da je do početaka Prvog svjetskog rata otkupljeno svega 11%, od ukupnog broja kmetova po popisu iz 1910. godine.3 1 Arhiv Bosne i Hercegovine, fond,- Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, Prezidijal br. 14388/1918. (telegram Svetozara Pribičeviča, ministra unutrašnjih djela, predstavniku Narodne vlade Atanasiju Soli). 2 Bosanski sabor je donio Gruntovnički zakon za Bosnu i Hercegovinu, koji je potvrden carskim Rješe- njem, od 13. septembra 1884. godine. Ovim Zakonom priznata je važnost Ramazanskog zakona iz 1858. godine, kojim je utvrdeno pravno obiležje nad zemljištem u vilajetu Bosna. U članu 1. Gruntovničkog zakona, utvrdeno je da se pravni karakter nekretnina, koje se upisuju u gruntovnu knjigu, zgrada, drveča i nasada na njima, kao i važenje pravnih poslova koji se na to odnose, moraju ocenjivati na osnovu Ramazanskog zakona. U skladu s time primenjuje se dotadašnji zakon u pogledu nasledivanja posjeda. 3 Mustafa Imamovič, Kemal Hrelja, Atif Purivatra. Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima, (dalje: M. Imamovič i dr. Ekonomski genocid), MAG, Sarajevo 1993, str. 108. Provođenje agrarne reforme i njen uticaj na privredna, društvena i politička kre- tanja do Vidovdanskog ustava Novi momenat u oblasti agrarne problematike u Bosni i Hercegovini nastao je okončanjem Prvog svjetskog rata i stvaranjem države Kraljevine Srba, Hrvata i Slo­ venaca. Naime, jedan od prvih političkih zadataka nove vlasti bio je provedba agrarne reforme po principu da zemlja pripada onome ko je obraduje. Nakon Prvog svjetskog rata, u Bosni i Hercegovini, kod najvećeg broja pravoslavnog stanovništva, bila je prisutna pobjednička euforija koja se pretvorila u želju za osvetom, a rezultirala je nasiljem i brojnim agrarnim incidentima, gdje su Bošnjaci i njihova imovina bili na udaru. Proglašenjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, agrarna problematika dobija na intenzitetu, jer je država imala ispuniti obećanje učesnicima rata i zadovoljiti interese bezemljaškog seoskog stanovništva. Na tom planu, regent Aleksandar Karađorđević, svojim Prethodnim odredbama;4 započinje provedbu agrarne reforme na jedan radi- kalan način. Koliko se žurilo državi i agrarnim interesentima u provodenju agrarne reforme najbolje ukazuje činjenica daje ključni dokument, vezan za provedbu agrarne problematike donesen u tzv. pretparlamentarnoj proceduri i da praktična realizacija agrarne reforme nije počela istovremeno i na isti način u svim područjima tadašnje države. Tako je bilo i sa Bosnom i Hercegovinom, gdje je agrarna reforma započela ranije, a na način da su zakupci zemlje, zemljoradnici bezemljaši, seoska i gradska sirotinja do zemlje došli nezakonito i prisilno i prije donošenja propisa o agramoj reformi, što nije bio slučaj sa južnim krajevima Srbije i Cme Gore.5 Za provedbu agrarne reforme u navedenoj pretparlamentarnoj proceduri bila je predvidena i odšteta tzv. fmasijska likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini i to u iznosu od 255 miliona za kmetska selišta i 25 miliona za beglučke zemlje.6 Proglas regenta Aleksandra Karađorđevića od 6 . januara 1919. godine, koji je on uputio narodu, u kome je, pored ostalog, saopćio slijedeće: "Ja želim da se odmah pristupi pravednom rješenju agrarnog pitanja i da se ukinu kmetska selišta i veliki zemljišni posjedi" bio je jasan signal na koji se način planira rješavanje agrarnog pitanja. U oba slučaja, zemlja če se podijeliti siromašnim vlasnicima, zato sam pozvao moju vladu da odmah obrazuje komisiju koja če spremiti rješenje agrarnog pitanja, a seljačke kmetove pozivam da sa povjerenjem u moju kraljevsku riječ, mimo sačekaju da im naša država zakonitim putem preda zemlju, koja če unaprijed biti samo Božja i njihova, kao što je to odavno u Srbiji".7 Proglas regenta Aleksandra Karađorđevića znatno je usložio i onako tešku situaciju u Bosni i Hercegovini nakon čega su nastali još žešči i snažniji ataci na bošnjačko stanovništvo koje nije bilo zaštičeno od strane države, na šta su upozoravali politički i vjerski predstavnici Bošnjaka.8 Komandant srpske vojske, Božidar Terzič je predlagao da bi bilo potrebno da prestolonasljednik jednom 4 Zakonodavni odbor NS osnažio je kao Zakon "Prethodne odredbe" na osnovu člana 130. Ustav Kralje­ vine SHS, od 28.juna 1921. godine, na sjednicama održanim 1. oktobra i 28. decembra 1921. godine. Na ovim sjednicama neki propisi su osnaženi kao zakoni, neki ukinuti, a neki proglašeni administrativnim aktima. (Službene novine K SHS, br. 76/1922). 5 Bogdan Lekič, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1918-1941, Beograd 2002, str. 139. 6 Edin Mutapčič, Agrarno zakonodavstvo i likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini (1918-1941), magistarski rad u rukopisu, odbranjen 2005. godine na Pravnom fakultetu u Sarajevu, dalje E. Mutapčič, Agrarno zakonodavstvo i likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini, str. 221-222. 7 Milivoje Erič, Agrarna reforma u Jugoslaviji 1918-1941. godine, Veselin Masleša, Sarajevo 1958, str. 46. 8 Purivatra Atif, Jugoslovenska muslimanska organizacija u političkom životu Kraljevine SHS, Sarajevo 1974, str. 46. i 47. posebnom izjavom da nade Bošnjacima da će se agrarno pitanje riješiti legalnim putem i da če tako zaštititi njihove interese.9 Zbog takvog prethodnog stanja, pljačkanja i oduzimanja zemlje Bošnjacima, krajem Prvog svjetskog rata i po njegovom okončanju, Prethodne odredbe su predstavljale legalizaciju zatečenog stanja. Na taj način, država je učinila legalizaciju počinjenog na­ silja u doba prevrata u prvim mjesecima Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Tako donesene Prethodne odredbe činile su temeljni dokument cijele agrarne reforme na os- novu kojeg je bilo predvideno uraditi slijedeče: - raskinuti sve kmetovske (čifcijske) odnose u Bosni i Hercegovini, novim krajevima Srbije (priključeni Balkanskim ratovima: Makedoniji, Kosovu i Metohiji i u Cmoj Gori (čl. l)); - kmetovi i čifčije postaju slobodni vlasnici zemlje (čl. 2 .); - raskidaju se svi kolonatski i ostali odnosi slični kmetstvu u Istri, Goričkoj i Dal­ maciji (čl. 7); - odšteta na zemlju, na koju vlasnicima postaju seljaci, urediče se zakonodavnim putem i za nju jamči država (čl. 3). Do fmasijske likvidacije ovih odnosa zemljo- posjednicima pripada privremena renta. Medutim, ukoliko bi dotadašnji zemljopo- sjednik želio obradivati zemlju u vlastitoj režiji, država mu ovim aktom to garantuje, ali iz "eksproprisanih velikih posjeda ili od državnog zemljišta" ;10 - bez odštete oduzimaju se posjedi habsburške dinastije i članova habsburškog doma kao i posjedi dinastija onih zemalja koje su u ratu bile na neprijateljskoj strani, te posjedi koje su Habsburgovci darivali trećim licima (čl. 12); - svi veliki šumski kompleksi prelaze u državno vlasnišvo uz servitutska prava mještana (čl. 17 i 18.). U krajevima gdje su seljaci bili opterečeni segregacijom, tj. od- uzimanjem dijelova seljačkih pašnjaka i šuma (poslije reformi 1848. godine) i uvla- čenjem toga zemljišta u veliki posjed, ima se izvršiti revizija.11 Zanimljivo je istači da su Prethodne odredbe bile u suprotnosti sa Ustavom Kra­ ljevine SHS, kao njenim najvišim državno-pravnim aktom, gdje stoji da niko ne može biti prinuden, da svoje dobro ustupi za državne ili druge potrebe, niti se pravo privatne svojine može radi toga ograničiti, osim gdje zakon dopušta i uz naknadu po zakonu. Bitna zanimljivost vezana za Prethodne odredbe se odnosi na činjenicu da se iste nisu odnosile na onaj teritorij Srbije koji je ona imala do 1912. godine (čl. 21.). Na ovaj način regent Aleksandar Karađorđević je Prethodnim odredbama želio da se izvrši prestruktuiranje svojine u ruke državi i kralju odanog stanovništva (prvenstveno srp- skog, ali i ostalog koje se okoristilo agrarnom reformom) i tako stvori osnov za eko- nomsko-političku dominaciju i hegemonij u j ednoga naroda nad ostalim narodima. Agrarna reforma, provođena nakon Prvog svjetskog rata, u Bosni i Hercegovini, provedena je najradikalnije od svih južnoslovenskih prostora, kao jedan dugoročno osmišljen projekat, koji se tada prilagodavao datim okolnostima. Vlastodržački pro- srpski krugovi u Beogradu su sa sigumošču znali da jedino bošnjačko stanovništvo neće imati zaštite iz vana, pa je odlučilo da se projekat agrarne reforme radi parcijalno, i, kako se to tada isticalo, prema mjesnim prilikama i običajima.12 Nasilje sa agrarnog prenijelo se na sveopće nacionalno ugrožavanje bošnjačkog stanovništva, koje je, u 9 Milan Gaković, Osnivanje saveza zemljoradnika i njihov program (1919-1921), Godišnjak Društva isto- ričara Bosne i Hercegovine, Godina XXI-XXII, Sarajevo 1976, str. 231. 10 E. Mutapčič, Agrarno zakonodavstvo i likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini (1918-1941), str. 78. 11 Gojko Niketić, Agrarni zbornik, izdavačka knjžnica Geče Kona, Beograd 1924, str. 66-74, Milan Ga- ković, Osnivanje saveza zemljoradnika i njihov program (1919-1921 ), str. 33-35. 12 E. Mutapčič, Agrarno zakonodavstvo i likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini (1919-1941), str. 83. o v im o k o ln o s tim a , b ilo p o tp u n o ne za štiće n o . O u g ro ž e n o s ti B o š n ja k a u k a z u ju b ro jn e č in je n ic e i re a k c ije , iz m e d u o s ta lo g , i d o p is ta d a šn je g re is -u l u le m e ef. D ž e m a lu d in a Č a u še viča , k o ji tra ž i sam o p o šte n je s v e to s ti k u č n o g pra ga , lič n e slo b o d e i ž iv o ta , te z a š titu v la s tito g im e tk a o n ih m u s lim a n a , teža ka, k o ji s v o jim tru d o m z a ra d u ju ko ru h lje b a kao i n jih o v i d ru g o v i s e lja c i p ra v o s la v n e v je re , k o ji ih p lja č k a š e .13 1 pored brojnih protesta i negodovanja od strane bošnjačkih političkih i vjerskih predstavnika, Vlada novonastale države se trudila da problemi iz oblasti agrarne pro­ blematike ostanu u okvirima države ne dopuštajuči intemacionalizaciju agrarne proble­ matike. Predmetom agrarne refome u Bosni i Hercegovini bila su kmetska selišta kojih je ukupno bilo 7.752.339 dunuma zemlje, od toga oranice, njive, vrtovi i bašče 5.660.763 dunuma, šuma i šikara 1.619.786 dunuma, pašnjaka i utrina 471.790 dunuma, 14 dok je pitanje beglučke zemlje bio poseban problem koji je stalno izazivao sukobe izmedu obradivača begluka, beglučara i zemljoposjednika. Prema dostupnim podacima, struktura beglučke zemlje i broj posjeda u Bosni i Hercegovini po područjima je bio slijedeči: 9.490 posjednika posjedovalo je ukupno 4.861.470.624 dunuma, od toga 1.264.297 dunuma (26%) oranica, bašče 40.526,63, livade 797.168,1, vinogradi 1.669,296, pašnjaci 494.444,4 i šume 2.238.358 dunuma (ili 46%). Najviše begluka nalazilo se na prostoru okruga Banjaluka (ukupno 1.133.924 dunuma), Mostara (937.955 dunuma), Tuzle (914.326 dunuma), potom Travnika, dok je površina beglučke zemlje u okrugu Sarajevo bila veoma mala i manja nego u okrugu Bihać.15 Prethodnim odredbama, seljaci kmetovi su proglašeni za slobodne vlasnike kmetskih zemalja. Da bi promjene vlasništva dobile valjanu pravnu osnovu potrebno je bilo izvršiti novi upis vlasništva u gruntovne knjige, zbog čega je 21. jula 1919. godine izdata Uredba o upisu vlasništva bivših kmetova na kmetskim selištima i zemljišnim knjigama u Bosni i Hercegovini.1 6 Međutim, njihovo pravo da u knjigama budu evidentirani kao pravi vlasnici osporavao je čl. 3. navedene Uredbe koji zabranjuje mogučnost da ovo zemljište, odnosno nekretnine, bude opterečeno, odnosno otudeno. Tako je novoupisano vlasnišvo u stvari bilo privremeni zakup u početku na rok od pola godine, a kasnije, na četiri godine. Za seljačke porodice, koje su svoje posjede stekle ovim zakonom, utvrden je agrarni maksimum od 10 dunuma, od kojih je trebalo biti naj manj e 6 dunuma obradive zemlje. Kada je riječ o beglučkoj zemlji, zemljoposjednici su smatrali da su begluci, naročito poslije ukidanja kmetstva, njihov Slobodan posjed i da sa njim mogu slobodno raspo- lagati, te odmah po donošenju Prethodnih odredaba otkazuju obradivanje dotadašnjim obradivačima-beglučarima, što je izazvalo brojne probleme i reakcije seljaka. Kako bi se obradivanje beglučke zemlje, koliko toliko, regulisalo, Zemaljska vlada u Sarajevu je 22. marta 1919. godine preporučila da se beglučka zemlja da na obradu ranijim obradivačima, bez prejudiciranja prava vlasništva, odnosno, da se da na privremeni zakup. Na ovaj način, zemljoposjednici nisu izgubili pravo vlasništva na begluke, ali se problem rješavanja beglučkog pitanja prebacio lokalnoj administraciji (kotarskim uredima), što je još više zaoštravalo agrarne odnose, jer je nastavljena uzurpacija beg­ lučke zemlje od strane seljaka. Problematika rješavanja beglučke zemlje pokušala se riješiti donošenjem Uredbe o zabrani otudivanja i opterečivanja zemljišta velikih po- 13 Atif Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, II izdanje, Svjetlost, Sarajevo 1970, str. 148. 14 Mustafa Imamovič i dr., Kemal Hrelja, Atif Purivatra, Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima, MAG, Sarajevo 1993, str. 52. 15 Husnija Kamberovič, Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini 1878-1918, Zagreb 2003, str. 173-175. 16 Službene novine K SHS, br. 82/19, od 21. juna 1919. godine. sjeda.17 Ovom Uredbom pod udar agrarne reforme su stavljeni veliki posjedi u Her­ cegovini sa preko 50 ha obradivog zemljišta, ili 100 ha zemljišta uopće, u Bosni posjedi preko 150 ha obradivog zemljišta, ili 400 ha zemljišta uopće. Interesantno je da su po­ jedini kotarevi (Bosanski Novi, Prijedor, Banjaluka, Bosanska Gradiška, Derventa, Gradačac, Brčko i Bijeljina) drugačije tretirani navedenom Uredbom i to sa 150 ha obradivog i 450 ha ostalog zemljišta. Dodatno zaoštravanje agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini učinjeno je dono- šenjem Uredbe o ubiranju prihoda u 1919. godini sa beglučkih ziratnih imanja u Bosni i Hercegovini,18 čime se jasno stavilo do znanja, da država, iako to Prethodnim odred­ bama nije predvidjela, po svaku cijenu je željela beglučku zemlju staviti pod udar ag­ rarne reforme. Po ovoj uredbi sav prihod sa beglučkih imanja išao je seljacima koji su zemlju obrađivali u ekonomskoj 1918/1919. godini. Ovakvim postupcima vlasti su svjesno podsticajno djelovale na seljačke mase u pogledu sveobuhvatnosti agrarne reforme. Na to upućuju dalje aktivnosti vlasti koje 14. februara 1920. godine donose Uredbu o postupanju sa beglučkim imanjima u Bosni i Hercegovini,19 kojom je pod udar došla sva beglučka zemlja koju vlasnici trajno ne obraduju lično, niti u vlastitoj režiji.20 U konačnici, ovom Uredbom rečeno je da če država otkupiti svu beglučku zemlju koju težaci obraduju od 1910. godine.21 Ustvari, naseljeni begluci, pobeglučeni čifluci, te u čifluk pretvoreni begluci, predaju se u sopstvenost, tek nakon isplate na- knade, bilo interesentima, bilo predujmice državi.22 Ovu Uredbu su sa oduševljenjem primili seljaci u Bosni i Hercegovini, j er je provodenjem iste oko 95% seljaka beglučara bilo zadovoljno. Upravo predmetom brojnih rasprava ova Uredba biče izmedu Težačke stranke i Jugoslovenske muslimanske organizacije (dalje: JMO), što če i dovesti do izmjene tzv. Beglučke uredbe koje se odnosila na slijedeče: da ona beglučka zemljišta, na kojima ne postoje kmetstvu slični odnosi, i koju težaci i obraduju kao zakupci, i oni begluci ili dijelovi begluka, koje su sopstvenici obradivali, ili ih obraduju sami, ili u vlastitoj režiji, ostaju slobodni od agrarne reforme dotle dok se težaci, koji drže i ob­ raduju zemlju kao zakupci, a nemaju nikako ili nemaju dovoljno svoje zemlje, ili težaci koji nemaju nikako ili nemaju dovoljno svoje zemlje, ili obeskučeni kmetovi ili zemljoradnici dobrovoljci iz Bosne i Hercegovine koji nemaju ili nemaju dovoljno svoje zemlje, mogu podmiriti zemljom od državne ili javne zemlje.23 Novom Uredbom o postupanju sa beglučkim zemljama u Bosni i Hercegovini,24 beglučka zemljišta, koja podpadaju pod udar agrarne reforme, plačat če zemljoradnici beglučari na temelju po­ godbe sa vlasnicima. Prema ovoj Uredbi, dobar dio beglučke zemlje ostao je u punom vlasništvu begova. O uredenju agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini, pored navedenih donesen je veči broj i drugih pravnih akata, kao što su: Uredba o zabrani otuđivanja i opterečivanja zemljišta velikih posjeda,25 kojom se zabranjuje stavljanje u bilo kakav pravni promet velikih zemljišnih posjeda, Uredba o izdavanju zemljišta velikih posjeda u četvoro- godišnji zakup 26 koji se kasnije pretvarao u trajno vlasništvo, Uredba o upisu vlasništva 17 Službene novine K SHS, br. 82/19, od 21. juna 1919. godine. 18 Službene novine K SHS, br. 82/19, (od 21. juna 1919. godine. 19 Službene novine K SHS, br. 4/20, od 14. februara 1920. godine. 20 Ljubo Božič, Agrarna politika, Veselin Masleša, Sarajevo 1974, str. 322. 21 M. Gakovič, Osnivanje Saveza zemljoradnika i njihov program (1919-1922), str. 83-86. 22 E. Mutapčič, Agrarno zakonodavstvo i likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini (1918-1941), str. 97. 23 M. Gakovič, Osnivanje Saveza zemljoradnika i njihov program (1919-1922), str. 83-86. 24 Službene novine K SHS, br. 111/1921, od 12. maja 1921. godine. 25 Službene novine K SHS, br. 82/1919, od 21. jula 1919. godine. 26 Službene novine K SHS, br. 204/1920, od 3. septembra 1920. godine. bivših kmetova na kmetskim selištima u Bosni i Hercegovini,27 na osnovu koje samo nekoliko mjeseci po proglašenju Prethodnih odredaba, dolazi do transformacije vlas- ništva u zemljišnim knjigama i Uredba o provedbi djelimične eksproprijacije zemljišta velikih posjeda za javne interese.28 Svi navedeni, i mnogi drugi pravni akti, doneseni u oblasti agrarne problematike, imali su štetne posljedice kada je riječ o statusu beglučke zemlje u Bosni i Hercegovini. Politička saradnja sa prosrpskim političkim subjektima i ulazak JMO u vlast bio je uslovljen zahtjevom predstavnika Bošnjaka upućenom Nikoli Pašiću predsjedniku Mini- starskog savjeta, u kojem su tražili da Vlada odmah riješi pitanje o naknadi za oduzeta kmetovska zemljišta, da se saniraju vakufsko-mearifske finansije u Bosni i Hercegovini, da se ukine Uredba o privremenoj upravi vakufa u Južnoj Srbiji, da se popuni bosanska Vlada i okružna načelstva u Bosni i Hercegovini po ključu poslanika iz Bosne i Her­ cegovine.29 Upućeni zahtjevi doveli su do odredenog popuštanja u agramoj politici, što je rezultiralo donošenjem Uredbe o postupanju sa beglučkim zemljama u Bosni i Her­ cegovini30 i Uredbe o finasijskoj likvidaciji agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini.3! Medutim, ovim nije bilo riješeno pitanje beglučkih zemalja u Bosni i Hercegovini, več su ti odnosi postali tako zamršeni, da ni u narednim godinama neče biti riješeni. Uredbom o finansijskoj likvidaciji agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini, likvidiraju se sa 255.000.000 dinara svi zakupnički odnosi u Bosni i Hercegovini, a potrebna sredstva obezbijedit če država. Ovdje je riječ o minimalnoj cijeni sa kojom bivši zemljo- posjednici nisu bili zadovoljni. Očito da se samoj likvidaciji nije prišlo dovoljno ozbiljno, što potvrduje dalji razvoj situacije po ovom pitanju, gdje nije bilo dovoljno sredstava za okončanje ovog procesa, iako je država imala obavezu polovinu sredstava isplatiti u gotovini, a polovinu u obveznicama sa utvrdenom kamatom od 4%, sa rokom isplate u gotovini od 15. juna 1922. godine,32 dok bi isplata obveznica trajala sve do 1971. godine.33 Ovom Uredbom nisu likvidirani odnosi na beglučkim zemljama. Ali, istom su likvi­ dirani kmetski odnosi, dok če beglučka zemlja biti predmetom donošenja novih zako- nodavnih akata države. Provedena agrarna reforma u periodu od 1919. do 1921. godine u Bosni i Her­ cegovini bila je bolna i nepravedna. Prethodnim odredbama je zemljoposjednicima u Bosni i Hercegovini oduzeto 775.233 hektara obradivog zemljišta koje su činila tzv. kmetska selišta. Medutim, agrarna reforma je, mimo navedenog, bila proširena i na 400.072 hektara beglučke zemlje koja je u gruntovnici evidentirana kao ničim ogra- ničena, a nije bila stavljena ni pod udar Prethodnih odredaba, večje njihovo izuzimanje bilo predvideno naknadno donesenim beglučkim uredbama od 14. februara ill. maja 1920. godine, odnosno njihovim uopštavanjem od 12. maja 1921. godine. Od početka rada Ustavotvome skupštine, od 12. decembra 1920. godine, pa do donošenja Vidovdanskog ustava, 28. juna 1921. godine agrarno pitanje u Bosni i Hercegovini če biti veoma aktuelno. Upravo od načina njegovog rješavanja zavisilo je da li če poslanici pojedinih političkih stranaka glasati za ili protiv Ustava, odnosno da li 27 Službene novine K SHS, br. 82/1919, od 21. jula 1919. godine. 28 Službene novine K SHS, br. 37/1920, od 12. februara 1920. godine. 29 Arhiv Srbije i Cme Gore (dalje: A SCG), f-Ministarski savjet Kraljevine Jugoslavije (dalje: MS KJ- 138), k- 20, d- 81. Pismo muslimana Nikoli Pašiču predsjedniku Ministarskog savjeta, od 21. marta 1921 go­ dine. 30 Službene novine K SHS, br. 111/21 od 12. maja 1921. godine. 31 Službene novine K SHS, br. 111/21 od 12. maja 1921. godine. 32 Mustafa Begič, Obespravljeni-osiromašeni zem ljovlasnici Bosne prem a zvaničnim dokumeniima države, Sarajevo 1998., str. 148. 33 M. Imamović i dr., Ekonomski genocid nad bosanskim M uslimanima, str. 60-61. če Ustav biti uopče izglasan. Zbog toga če u ovom vremenu agrarno pitanje dobiti na intenzitetu i biti važno sredstvo političke borbe, pogadanja i dogovaranja. Agrarna problematika dobija posebno na težini u Ustavotvomoj skupštini prilikom formiranja radikalno-demokratske vlade Nikole Pašiča i njihovog koaliranja sa JMO. Poslanici JMO su glasali za Vidovdanski ustav, ali je nakon toga došlo do podjele JMO na dvije grupe. Jedna grupa predvodenja dr. Mehmedom Spahom naginjala je ka autonomi- stičkoj opciji, a druga grupa na čelu sa dr. Karamehmedovičem težila je ka centralizmu i bližoj saradnji sa Beogradom.34 Vidovdanskim ustavom K SHS podijeljena je na 33 okruga, dok je Bosna i Her­ cegovina umjesto okruga, zadržala naslijedenu podjelu na šest oblasti i to: Sarajevska, Tuzlanska, Mostarska, Travnička, Vrbaska i Bihačka. Donošenjem Vidovdanskog usta­ va došlo je do odredenog zastoja u provođenju agrarne reforme, kako na zakonodavnom planu, tako i u njenom praktičnom provodenju. Struktura nove vlade onemogučavala je radikalnije i ubrzano rješavanje započete agrarne reforme. Završna razmatranja Poslije Prvog svjetskog rata Bosna i Hercegovina je imala 8 8 % seoskog stanovništva koje je isključivo zavisilo od poljoprivrede i stočarske proizvodnje. Zato je agrarno pitanje u Bosni i Hercegovini bilo jedno od najaktualnijih pitanja, i takvo, bilo je prioritetom brojnih političkih stranaka izmedu dva svjetska rata. Više od 62% privatne zemlje u Bosni i Hercegovini, odmah nakon ujedinjenja, 1918. godine, bilo je u vlasništvu Bošnjaka. Od ukupno dva miliona ha zemlje koja je zahvačena agramom reformom u tadašnjoj državi u periodu od 1918. do 1941. godine na Bosnu i Herce­ govinu je odpadalo skoro 70%. Zato je Bosna i Hercegovina bila "okosnica i glavna meta" agrarne reforme, kojom nisu ostvareni samo socijal-ekonomski, nego, prije svega, nacionalno-politički ciljevi. Trebalo je potpuno ekonomski uništiti bošnjačke zemljo- posjednike, a Bošnjake u cijelosti nacionalno-politički destruirati. U tom procesu Boš- njaci su izgubili materijalnu osnovu političke borbe, te su na odreden način bili prisiljeni da se politički blagonaklono odnose prema Beogradu. S druge strane pravoslavnom stanovništvu bilo je obečano da če nova država agrarno pitanje riješiti u njihovu korist i da če vlasnici zemlje postati oni koji je obraduju. Seljaci koji su bili u kmetovsko-zakupničkom položaju masovno su otkazivali obaveze prema zemljoposjednicima, te su u mnogim mjestima nastajali uništiti imovinu zemljoposjednika, pa i njih lično. Takvo obečanje regent Aleksandar Karadordevič obnarodovao je u proglasu od 6 . januara 1919. godine, naglašenom kao "pravedno rješenje" agrarnog pitanja ukidanjem kmetskih odnosa podjelom zemlje siromašnim seljacima. Prvo pravno rješenje regu- lisanja agrarne reforme počelo je objavljivanjem Predhodnih uredbi za agrarnu reformu, koje su važile za cijelu Kraljevinu SHS. Nakon toga uslijedilo je donošenje više zakonskih propisa, od kojih se jedan broj, zbog odredenih specifičnosti, odnosio isključivo na Bosnu i Hercegovinu, a posebno na regulisanje problematike vezane za beglučke zemlje. No, pravni temelj agrarne reforme Kraljevine SHS ipak če biti uspostavljen tek Vidovdanskim ustavom (čl. 42. i 43.), od 28. juna 1921. godine. U periodu od stvaranja nove države do Vidovdanskog ustava, agrarno pitanje u Bosni i Hercegovini je bilo predmetom stranačko-političkih interesa i dogovaranja, prije svega radikalne i demokratske stranke koje su branile interes srpskog seljaka i JMO, 34 A SCG, MSKJ— 138— 21-84, Pismo Smailage Ćemalovića o političkim prilikama u Bosni i Hercegovini i političkoj orjentaciji pravoslavnog, muslimanskog i katoličkog življa, od 21 decembra 1921. godine. koja je stajala na strani interesa veleposjednika u Bosni i Hercegovini. Politički interesi ovih stranaka bili su presudni u donošenju konačnih rješenja najbitnijih pitanja u oblasti agrara u Bosni i Hercegovini nakon Prvog svjetskog rata. Rezultati agrarne reforme provedene u ovom periodu u Bosni i Hercegovini bili su pogubni i sa aspekta razvitka poljoprivredne proizvodnje. U periodu provodenja agrarne reforme stepen zaostalosti i stagnacije bosanskohercegovačkog sela bio je ispod ukupnog tadašnjeg državnog prosjeka, što znači da je bio na začelju evropske ljestvice. Stoga se nameče konstatacija da socijalni aspekt agrarne reforme u Bosni i Hercegovini nije zadovoljen, jer je agrarnom reformom formiran posjed na kojem se nije mogla organizirati ozbiljna poljoprivredna proizvodnja. S druge strane, povečanjem prirodnog priraštaja odnosi na selu su se dodatno zaoštrili i zbog činjenice da se broj domačinstava povećavao, čime se socijalno-ekonomska situacija na selu znatno usložnila. Pitanje agrarne reforme u Bosni i Hercegovini, a posebno tzv. beglučko pitanje, nije bilo jednostavno za rješavanje kako se to u početku vjerovalo. Jer, upravo zbog složenosti i kompleksnosti istog, do početka Drugog svjetskog rata isto neće biti riješeno, iako se uspjelo u težnji da se potpuno osiromaši bosanskohercegovački zemljo- posjednik, kojem je u procesu agrarne reforme provedene nakon Prvog svjetskog rata oduzeto 1.175.305 ha zemlje. Na osnovu navedenih činjenica, očito je, da je u periodu izmedu dva svjetska rata agrarno pitanje bilo jedno od goručih pitanja i predmet političkih i socijal-nacionalnih sporenja na svim nivoima. Dok su jedni, generalno, bili zadovoljni pomenutim rješe- njima, drugi su mjere agrarne reforme doživljavali kao organiziranu pljačku vlastitog posjeda od strane države. Na toj osnovi izgradivani si i politički odnosi izmedu srpskih političkih stranaka i bošnjačkih političara (JMO), koji su se bazirali na kompromisnom rješenju: da kmetski odnos treba ukinuti, a vlasnike zemlje adekvatno obeštetiti. Takvi odnosi kanalisali su i u potpunosti uticali na privredni, društveni i politički život bosanskohercegovačkog sela u prvim godinama nakon prvog svetskog rata.