Narodna in nniaerzitetna knjižnica t Ljubljani 101043 COMMENTARIUS I N EVANGELIUM S. IATTHAEI cojstcin natus P E R LEONARDUM KLOFUT AR, 8. S. THEOLOGIAE CATHOLICAE DOCTOREM, EPISCOPALIS CONSISTORII LABACENSIS CONSILIARIUM ACTUALEVI, STUDII BIISLICI NOVI FOEDERIS IN INSTITUTO STUDIORUM THEOLOGICORUM DIOECESANO EABACENSI PROFESSOREM PUBI.ICUM ORDINARIUM, NEC NON EXAMINATOREM PROSYNODALEM. Sumptibus auotoris. VIENNAE 1866. TYPIS CONQREGATIOM8 MECHITHARI8TICAE. 101843 Approbatio. ))(jornmen tarius inEvangelium s. Mat- thaei concinnatus per Leonardu m Klofutar, Ss. Theologiae doctorem, professorem publicum ordinarium", nihil continet doctrinae moribusque Ecclesiae catholicae eontrarium et cum approbatione Ordinariatus Labaccnsis in lucern edi potest. Labaci die 4. Augusti 1864. Bartholomaeus Episcopus. Praefatio ad lectorem! Commentarium in evangelium s. Matthaei jam ante paucos annos ope lithograpliiae impressum edidi. Quum tamen recenlissimis temporibus nonnulli commentarii in s. evangelia, nec non et alia quaedam opera ad ea inter- pretanda ulilia, in lucern prodierint, adhibitis illis com- mentario illi meo recognoscendo, corrigendo emendan- doque operam dedi, quare necessitas quasi allata erat, ut nova, et quidem, quum commentarius in evangelium s. Joannis typis impressus sit, typorum ope fieret com¬ mentarii illius editio. Quod ad fontes et subsidia attinet, usus sum in hoc commentario exarando praeter illa in commentario in evangelium s. Joannis memorata opera, etiam commentariis: Aug. de Berlepsch com- menlar. in evang. Matthaei, Francisci Xav. Patritii commenlar. in Marcum, Petri Schegg (šrflčmtng be§ (gijartg» rtacf) 8uca§, Aug. Bisping Gšrffanmg be§ Gšbang. nad) iKattijacuS, Wilhelm Reisehl (Srflarang bet Ij* ©djriften be§ dl, St,; porro praeclaro opere: Joseph Langen: 'Diele^ten 8ebcn§tage34 u * Etiam in hoc commen¬ tario quaedam intellectu faciliora explicavi, quia etiam hunc, uti illum in evangelium s. Joannis, proxime in usum theologiae studentium seripsi, ut eis, quum desinl libri, praeprimis latino sermone exarali, qui usi- bus inservirent scholasticis, in s. scripturae studio ducis instar esset. Respectu ad hos expositio etiam talium re- rum, teste experientia, haud superflua apparet. Si porro etiam in hoc commentario alios auctores fre- quenter citavi, id a me factum est, partim ut lectori fons designetur, unde ipse hausi; partim ut lector sciat, ubi ei, si ego brevitatis studiosus fui, ulteriora sint quaerenda. Ceterum etiam hunc commentarium ecclesiae ju- dicio plenissime subjicio. Labaci feslo s. Norberti 1864. Auotor. Prolegomena i n Eva : ngeHum s. Matthaei. §. i. De persona Matthaei. Matlhaeus, qui teste traditione est auctor primi in canone evangelii, erat, uti ex ejus linguae hebraicae, librorum V. F. et rerum Judaicarum cognitione, nec non et ex ejus vocatione in numerum apostolorum recte colligitur, natione Judaeus, qui portitoris munere Capharnaumi fungebatur, quum eum Christus šibi ad- junxit, uti id ex ipso hoc evangelio patet, ubi vocatio ejus (9, 9.) narratur. Pater ejus juxta Marcum (2, 14.) vocabatur Alphaeus, unde tamen haud sequitur, pa- trem ejus fuisse eundem virum, cujus filius erat Jaco- bus minor, apostolus; nam Matthaeus in consignatione npostolorum (Matih. 10, 2. scq.; Luc. 6., 14. seq.), ubi nomina fratrum apostolorum juxta seposita inveniuntur, non eum Jacobo, Alphaei filio, conjungitur, nec (Matth. 13, 55.) inter fratres Domini nominatur. Matthaeus ante vocationem suamvocabatur Levi (Marc. 2, 14. Luc. 5, 27.); nam Matthaeum non esse diversum a Levi, sed unam personam, recte colligitur ex facti his locis narrati identitate. Juxta omnes tres evange- 6 Prolegomena. listas vocatio haec fiebat eodem tempore et loco; uterque a telonio vocatur, uterque statim obsequi- tur Christo vocanti; utrimque perhibetur Christus cum portitoribus et aliis interfuisse epulis; utrimque pha- risaei ansam inde arripiunt, eum calumniandi, et Christus utrimque eandem calumniam iisdem reprimit verbis, et tandem in omnibus apostolorum catalogis legi- tur nomen Matthaeus, nullibi vero nomen Levi. Mar- cus et Lucas Matthaeum nomine Levi (hebr. ^ aHfl adhaesit, Gen. 29, 34.) denotant, ubi pristinam ejus conditionem commemorant, de eo adhuc portitore loqu- untur; Matthaeus vero vocationem suam ob oculos ha- bens, hocce nomine se compellat, quia istud memorem eum reddebat dignitatis, quam obtinuit per vocationem suam, (Matthaeus, hebr. "'FlD conflatum ex * I £|£)D = n^nP i. e. 'PlP donum, et H) forma abbreviata pro nlrpDeus, ergo Matthaeus = donum Dei, &eodioQog). Quum Christum unacum discipulis multisque aliis epu¬ lis excepisse legitur, fortunae bonis haud penitus ca- ruit. Aliud ex adjunctis vitae evangelistae hujus certo non constat. Eusebius (Hist. eccl. III, 24.) refert, eum Hebraeis primum praedicasse, quum vero etiam ad exteros transgredi vellet, evangelium suum patrio ser- mone scriptum tradidisse. Quorsumautem abierit, et an placide vel violenta morte apostolatum consummaverit, certo non scitur; quum alii eum inMacedonia, alii in Aethiopia praedicasse dicunt; prouti iterum alii (H eracleon) eum modo naturali diem obiisse; alii in Arabia, aut Aethiopia martyrium passum tradunt. §• 2 . Quibus lectoribus scripserit Matthaeus? Veteres unanimi consensu tradunt, scriptum fuisse evangelium hoc proxime utilitati et commodo Judaeo- Piolegomena 7 c h r i s t i a n o r u m P a 1 a e s t i n c n s i u m. Testantur hoc Irenaeus (adv. haer. III. 1.), Origenes (apud Euseb. hist. eccl. VI, 25.). Eusebius (hist. eccl. III, 24.), Hie- ronymus (dc vir. il 1 us Ir. c. 3.) aliique. Imo Eusebius refert, Matthaeum per evangelium scriptum aliquod suae praesentiae surrogatum dare voluisse. Sententia haec, Matthaeum proxime in usum Ju- daeo-christianorum Palaestinensiurn scripsisse, confir- matur ipsa libri indole; sive spectetur ejus argumen- tum, sive lingua, sive consilium. Nam 1. quod ad argumentum libri attinet, invenitur genealogia, qua Jesus e Davidis familia ortus esse osten- ditur; in doctrina continuus adest respectus ad Judaeo- rum placita (c. 5 — 7.) et ad rabbinorum sententias; porro pharisaeorum moreš frequenter severiusque casti- gantur, multaque etiam V. F. loca adferuntur. Haec omnia opportunissime allata sunt, si evangelium hoc leetoribus Judaicis, minus opportune autem, si ethnico- christianis destinatum esset. Porro desunt in evangelio hoc tales adnotationes geographicae, et topographicae, explicationes rituum rerumque Judaicarum et interpreta- tiones nominum hebraicorum, quales reliqui evangelistae suis libris inseruerunt, quia in usum hominum non Pa- laestinensium seripserunt. Quum jam s. Matthaeus talia omittit, reete concluditur, eum scripsisse talibus leetori¬ bus, quibus haec domestica ac proinde nota erant. Con- firmaturid etiam eo, quod Hierosolymam appellat sanc- tam civitatem (4, 5; 27, 53.), templum autem locum sanctum (24, 15.). Si in nostro evangelio quaedam ver- borum hebraicorum explicationes leguntur (uti Emrna- nuel 1, 23. et Eli, Eli lama sabachtani 27, 46.), id graeco Malthaei versori tribuendum est. 2. Si s. Matthaeus, prouti antiqui unanimi con- sensu tradunt, evangelium suum hebraice, i. e. syro- chaldaice, seripsit, leetores libri hujus proxime Palae- stinenses esse debebant, quippe quibus solis haec lingua vernacula erat et valde adamata (coli. Act. 21, 40.—22, 2.) 8 Prolegomena. 3. Tandem ipsum consilium, quo evangelium hoc exaratum est, docet, scripsisse auctorem in usum lecto- rum originis Judaicae; intendit enim, ut mox probabitur, ut lectoribus demonstraret, Jesum esse Messiam V. T. oraculis promissum. §. 3. Consilium Matthaei in exarando evangelio, hujusque dispositio. Consilium, quo Matthaeus evangelium suum exa- ravit, uti ex ipso argumento el dispositione evangelii elucet, non erat, ut more historicorum accuratam adornaret vitae Jesu Christi hisloriam (ergo histori- cum), sed proxime erat, ut lectoribus suis Judaicis demonstraret, Jesum esse Messiam per oracula V. T. promissum, ergo consilium dogmaticum. Quum autem in oraculis prophetarum V. T. venturus Messias tam- quam rex (coli. Jerem. 23, 5. cum Mich. 5, 2.), pro- pheta (Jes. 42, 1-4.) et sacerdos (Zach. 6, 13. ps. 104, 4. et alias) repraesentelur, ideo eliam s. Matthaeus in libro suo docet, Christo fuisse dignitatem istam tri- plicem, regiam, propheticam et sacerdotalem. Quapropter omissis plurimis ex rebus Christi gestis ea solum dieta, faeta fataque Jesu in libro suo consignavit, quae huic ejus consilio inserviebant, utpote, quuin ex iis appareret, nec ullum characteremMessianum, in V. T. annunciatum a Jesu Christo abfuisse. Maxime autem dog¬ maticum ejus scopum docent reflexiones (observatio- nes) ejusdemtenoris identidem in evangelio recurrentes, nam quacunque occasione dataannotat, haec faeta esse, ut impleretur scriptura; ipsa dein allegat V. F. oracula, e qui- bus perspiceretur, in ChristoV.F.vaticinia implementum habuisse, quod exprimit formula: ,,tunc adimpletum est, quod dictum est; u vel: „hoc tolum faetum est, ut impleretur^ , aliisque similibus; qualium vaticiniorum Matthaeus 20 profert. Quare etiam ab initio evangelii Prolegomena 9 sui Christum vocavit filium Davidis, qui titulus per- tinet inter solemnes Messiae designationes. Consilium Matthaei fuisse dogmaticum, docet etiam ipsa evangelii forma; in narrando enim nequa- quam temporum ordinem observat, qualem solent ob- servare historici scriptores, sed polius habita magis ra- tione internae fatorum et factorum similitudinis, ita eadem conjunxit, ut singula delincandi characteris criteria sensim emergant lectorique conspicienda prae- beantur ‘). Quum vero, uti Eusebius refert (coli. §. 2.), evan¬ gelista, ad alias gentes digressus, per scriptum suum Judaeo-christianis Palaestinensibus aliquod suae prae- sentiae surrogatum dare vellet, utique dicere licet, praeter scopum istum dogmaticum simul ex parte fuisse historicum. Totum evangelium s. Matthaei potest apte in tre s partes dispesci: I. pars 1, 1—2, 23. complectitur prooemium, in quo evangelista nonnullos characteres Messianos ex vita Jesu ante proditum ejus in publicum conspiciendos praebet. Incipit nimirum cum ejus genealogia, ut pro- baret, Christum esse rege m vi originis suae e stirpe regia Davidis, narratque dein historiam infantiae Chrisli. II. pars 3, 1 — 25, 46. complectitur historiam activitatis Jesu publicae. Pars haec dividitur in tressectiones; et quidem complectitur: 1. historiam inaugurationis et tentationisMes- siae (3, 1—4, 11.). In hac proponitur Joannis Bapt. proditus et praedicatio, Christi solemnis per baptis- mum inauguratio, dein ejus per satanam tentatio devicla; 2. activitatem Jesu puhlicam in Galilaea (4, 12 —18, 35.) In hac sectione sistitur Jesus a) ut legislator et thaumaturgus, ergo ut rex mundi *) Cf. Giintner introd. 10 Pi-olefromena moralis et physici; et b) ut propheta, i. e. ut doctor hominum a Deo missus; 3. ultimum Jesu iter HierosoIymitanum, sole- nem ejus in metropolin ingressum, ejus fata factaque post illum ingressum (19, 1—25, 46.)- In hac sectione praeprimis proponilur conflictatio Jesu cum adver- sariis suis; dein sermo Christi de excidioIIieroso- ]ymae et mundi atque de judicio extremo. III. pars. agit de passione et inorte Christi (26, 1—27, 66.), aut de Christo ut sunimo sacerdote. Finem facit narratio resurrectionis (28, 1—20.) Sic ergo evangelista Christum proponit in ejus tri- plici munere Messiano, ut regem, prophetam et summum s a c e r d o t e m ‘). §. 4. Qua lingua scripserit Matthaeus? 1. Una omnium veterum scriptorum sententia est, Matthaeum Judaeorum lingua, qualis aetate illa erat, i. e. syrochaldaica, scripsisse. Ita Papias, episcopus Hierapolitanus in Phrygia (apudEuseb. hist. eccl.III 39.), Irenaeus (adv. haer. III, 1.) Panlaenus, qui referente Eusebio (hist. eccl. V. 10.) saeculo 2. ad Indos usque (i. e. in Arabiam meridionalem) pervenit, ibique apud christianos quoddam evangelium s. Matthaei hebraicis literis conscriptum invenit, a Bartholomaeo apostolo illic allatum 2 ), porro Origenes (apud Euseb. hist. eccl. VI. 25.), Eusebius (hist. eccl. III, 24.) cf. §. 1., Cyril- lus Hieros. (catech.. XIV. c. 15.), Epiphanius (haer. XXX, c. 3.), auctor synopseos Athanasio attributae et Hieronymus (praef. in Matth.). 2. Sententia haec de hebraico evangelii Matthaei natali idiomate, confirmatur opinione, cjuam s. Patres et scriptores antiquissimi (Irenaeus, Tertullianus, Ori¬ genes, Eusebius, Epiphanius, Hieronymus aliique) tene- *) Cf. Bisp., Bucher. — 2 ) Cf. Patrit. I. 13. Prolegomena 11 bant de evangelio Nazaraeorum et Ebionitarum (qui erant sectae ex christianis judaizantibus ortae). Pu- tabant nimirum, evangelium Nazaraeorum et Ebionita- rum idem esse ac hebraicum Matthaei evangelium, sed decursu temporum nonnullis in partibus immutatum. Si Matthaeus non hebraice scripsisset, haud potuissent evangelium Nazaraeorum et Ebionitarum, quod hebraica lingua fuerat conscriptum, habere pro Matthaei evangelio. 3. Si Matthaeus (coli. §. 2) in usum P a lae slin en-, sium, qui, quamvis linguae graecae gnari essent, lin- guam tamen suam nalivam (hebraicam) magni amabant (coli. Act. 21, 40. et 22, 2.) librum suum seripsit, utique probabililer colligi licet, eum in Palaestina seribentem, ut animos leetorum facilius moveret sibique et causae suae pronos redderet, lingua eorum vernacula usum fuisse. — Sententia haec, scil. Matlliaeum hebraice seripsisse, saeculo 16. judicio Erasmi Rotterodami ') in dubinm vocata primo est, cui mox alii l) 2 ) non pauci accesserunt, recentissimo autem tempore eliam inter catholicos Leonardus Hug, qui omnes Matthaeum graece seripsisse contendunt. Argumenta ab iis prolata sunt sequentia: 1. Dicunt, omnes Patres et seriptores nominatos inniti unius Papiae testimonio, quod tamen nullius ponderis sit, utpole hominis, qui ad se vagis rum or i- bus perlata referret; qui istius evangelii notitiam ab unis E b ioni tis aut Nazaraeis, evangelio secundum Hebraeos utentibus, acceperit; qui denique, teste Eusebio, mediocri prorsus ingenio (ocpodga Ofungog rovvovvj ideoque minus aplus judicio de iisferendo, quae narraret. Sed etiamsi concederetur, unius Papiae testimonio reliquos veteres innixos esse, inde haud sequeretur, fal- sum esse Papiae testimonium. Nam Papiam fietos ru¬ ni ores aucupasse dicunt quidem illi, sed nul la s ratio- l) Annotationes ad Matth. 8, 23. — 2 ) Wetstenius, Clericus, Schroter, Fritschius, Schubert. 12 Prolegomena nes proferunt, imo nec ullam proferre possunt. — Eodem modo sententiam suam, quod nimirum Papias ab Ebionitis et Nazaraeis notitiani illam acceperit, qui, ut evangelio suo auctoritalem apostolici operiš vindicarent, Matthaeo illud adscribebant, nullo antiquitatis testimonio probat Hug. Et esto, Papiam ab illis haereticis hac in re deceptum fuisse, tamen non est credibile, neminem fuisse ex discipulis apostolorum, quorum aevo illo plu- res adhuc vivebant, qui eum deceptum non continuo ex errore revocaret, et cui non magis, quam haereticis fidem ipse haberet. — Porro nec Papiae hac de re testi- monium convellitur, si Eusebius eum mediocris pror- sus ingenii fuisse dicit; nam Eusebius ea ratione locu- tus est solummodo, quantum ad sententiam de regno millenario, quam tenuit Papias, et de modo, quo quae- dam scripturae loca interpretatus est, ut istam senten¬ tiam comprobaret; non autem quantum ad facta, quae narrabat, aut de quibus testabatur, ad quae testanda non requiritur acumen ingenii et vis judicii eximia, sed fides in referendo. Similiter nec verum est, ex uno Papia veteres om- nes illam sententiam hausisse. Quod altinet ad Irenae- um, ille fuit cultor quidem Papiae, nec tamen in omni¬ bus pedissequus ejus caecus, quod in re nostra valet. Loquitur enim de lingua originali evangelii hujus ita, uti alias loqui solet, si refert quaedam, quae communi consensu nituntur; non nominat Papiam tanquam fon- tem, prouti facere solet, ubi privatam viri alicujus exhi- bet sententiam. Neque O ri ge nes tališ erat vir, qui caece secutus fuisset Papiam. Varias regiones et nomi- natim Palaestinam peragravit ad traditiones quoad li- bros sacros cognoscendas; hinc verisimile tenendum est, ipsum rem istam ex traditione didicisse. Et quum ipse Eusebius, qui Papiam nominat hominem mediocris prorsus ingenii, expressis verbis affirmat, hebraice scripsisse Matthaeum, sine dubio auctoritate priscae traditionis, quae non a Papia pendebat, in illam senten¬ tiam inductus est. Prolegomena 13 Testium horum fides eo magis clara fit, si conside- remus simul difficullatem, cui obnoxii erant, si quaestio movebatur de versionis graecae evangelii hujus auclore. Hanc facile expedire potuissent, asserendo Matthaeum graece scripsisse, quod tamen, utpotc persuasioni suae contrarium, non fecerunt. 2. Opponunt porro adversarii illud, hebraicum s. Matthaei evangelium nemini unquam visum fuisse, nec cogitari posse, cur textus hebraicus adeo mature inter- iisset, ut saeculo 2. non ejus, sed versionis graecae usus communis fuerit apud scriptores ecclesiasticos. — Jam supra vidimus, Pantaenum evangelium s. Matthaei hebraicum in India invenisse; porro ipse Hie- ronymus istud vidit, si, uti nonnulli (Patrit.,Bisp.) affir- mant, evangelium hebraicum Nazaraeorum, quod ipse in graecum latinumque sermonem transtulerit, est idcm cum Matthaei evangelio hebraico. Sed etiamsi neminem noverimus, qui archetypum vidisset, haud affirmare licet, illud nusquam exstitisse. Sicut nimirum aliorum librorum sacrorum archetypa deperdita sunt, uti Eccle- siastici, Tobiae, Judit h ae etl. lib. Macchabaeorum, etiam facile archetypum Matthaei mature interire pote- rat, si consideremus, quae fata Palaestina experta est, et speciatim, si memores simus, priscam ecclesiam Hie- rosolymitanam, penes quam hoc evangelium servabatur, unacum urhe Hierosolyma interiisse. Imo praematurus evangelii hebraici interitus facile etiam alio modo expli- cari potest. Quum scilicet versio graeca evangelii he¬ braici s. Matthaei mature orta esset, Christiani extra Palaestinam degentes communiter ea utebantur. Origi¬ nale hebraicum tantum christianis Palaestinensi- bus prodesse poterat. Imo vel ipsi orthodoxi Palaesti- nenses tempore excidii HierosoIymae partim in regiones graecas dispersi, partim in vicinia heterodoxorum Naza¬ raeorum et Ebionitarum degentes, facile moveri pote- rant, ut graecam versionem praeferrent hebraico textui; tum quia reliquis christianis orthodoxis se accoinmodare satius ducerent, tum quia discerni vellent ab hetero- 14 Prolegomena doxis Nazaraeis et Ebionitis, hebraicum Matthaei evan- gelium apud se servantibus, quum haud posset abesse suspicio, ne tales evangelii hujus servatores illud immu- taverint (quod factum fuisse, historia docet). In hujus- modi autem adjunctis hebraicum Matthaei originale facile poterat interire *). 3. Opponunt dein adversarii: SiMatthaeus hebraice scripsisset, ecclesia syriaca non fuisset compulsa, evan- gelium Matthaei hebraicum vertere in linguam sy- riacam. Ast sicut propter conform i t atem nonnulli V. T. libri, et in specie Danielis et Esdrae partes chaldai- cae in linguam syriacam sunt translatae, ita etiam fieri poterat respectu evangelii s, Matthaei. Eo magis autem necessaria erat versio hujus evangelii, si eo tempore, quo primae versiones syriacae condebantur, graecus tan- tum evangelii nostri textus in communi usu erat. 4. Proferunt praeterea adversarii argumenta non- nulla ex ipso evangelio deprompta; et quidem primo dicunt, in graeco Matthaei evangelio eundem esse stylum (linguae indolem), quae est in Marci evangelio; at Marcus graece scripsit. Ex hac styli convenientia nil aliud colligi potest, quam graecam Matthaei versionem et Marci evangelium intra unam et eandem aetatem prodiisse, ipsumque evangelii Matthaei hebraici interpretem, non secus ac Marcum ceterosque scriptores N. T. helle nistarum lingua usum esse. 2 ) 5. Nec tandem ra ti o, qua a Matthaeo saepe verba V. T. juxta versionem 70 allegantur, senlenliam no 1 stram evertit. Si nimirum loca illa a Matthaeo ex V. T. deprompta considerentur, sunt vel talia, quae versioni 70 ad verbum consonant (aut paululum ab ea differunt); vel quae cum textu hebraico concordant; vel tandem, quae nec cum versione 70, nec cum textu hebraico con- sentiunt. Quum ex locis primae classis colligi posset, *) Cf. Giintner introd. p. 174. — 2 ) Cf. Patrit. I. 15. Prolegomena 15 evangelistam graece scripsisse, ex locis vero alterius classis, eum hebraice evangelium suum exarasse, uti- que facile intelligitur, ex modo, quo Matthaeus loca V. T. refert, haud posse probari, eum graece scripsisse. Poterat enim vel ipse s. auctor in usu versionis 70 valde exercitatus esse, et ita in libro suo syrochaldaico ver- sionem istam vocibus syrochaldaicis exprimere; vel autem, si Matthaeus loca illa juxta textum hebraicum attulerat, poterat interpres graecus, quum sensus in essentia idem remanserit, ea ex versione 70 pro- ducere §. 5. Quando et a quo confecta sit graeca evangelii s. Matthaei versio? Aetas et auctor graecae evangelii s. Matthaei ver¬ sionis ignoratur; nam s. llieronymus (de vir. illustr. c. 3) dicit: „quod (scil. evangelium a Matthaeo hebraicis literis compositum) quis postea in graecum transtulerit, non satis certum est.“ — Nostra aetate nonnulli grae¬ cum Matthaei evangelium habebant pro libera ipsius Matthaei recensione, aut pro versione bebraici evan¬ gelii a Matthaeo confecta 2 ). Ast nemo antiquorum ali- quid hac de re refert; hi enim tantummodo dicunt, Matthaeum hebraice scripsisse. Teste Papia (Euseb. hist. eccl. III., 39.) initio quisque ex hebraico Matthaei originali versionem šibi formabat, prout potuit (scil. respeclu notitiae linguae hebraicae). — Attamen, quum versio nostra graeca jam a Patribus apostolicis: Poly- carpo (ad Philipp. c. 2.), Ignatio (ad Smyr. c. 1 , ad Polycarp. c. 2., ad Rom. c. 6., ad Philadelph. c. 5), C1 emente Rom. (1 Cor. c. 46.) 3 ) saepe in scriptis *) Cf. Arnoldi Commentar. S. 28., Patrit. I, 15. — 2 ) Schwarz, Bengel, Guerike. Schott, Thiersch, Bisp. — 3 ) Cf. Kirchhofer Quellen-Samm]ung' eum N. T. 16 Prolegomena eorum allegetur, et quum versionis hujus saeculo 2. fre- quentissimus usus faclus sit, quamvis illa aetate libro- rum divulgatio lente procederet, recte colligitur, ver- sionem graecam jam aevo apostolico, mature post evangelii hebraici editionem, fors ab aliquo apostolorum discipulo, aut sub alicujus apostoli, ni ipsius Matthaei directione confectam esse. Quodsi autem versio liaec ab aliquo apostolorum discipulo vel plane sub ipsius Mat¬ thaei directione confecta est, de bde ejus haud potest dubitari. Imo, etiamsi ipse Matthaeus in versione hac conficicnda nullas partes habuisset, poterat tamen ei innotescere, certe autem s. apostolo Joanni, Ephesi degenti innotuit. Si jam in ea quid invenisset a genuina doctrina et historia alienum, certe non tacuisset, sed errorem correxisset; ast tale quid nullibi legimus. Ex quo recte concluditur, versionem bane esse fide dignam. Ex dictis autem eliam intelligitur, quomodo beri pote¬ rat, ut auetor synopseos Athanasio adscriptae, auetorem versionis hujus dicat apostolum Jacobum, fratrem Domini; Theophylaclus vero apostolum Joannem nominet *). §. 6 . Ubi et quando s. Matthaeus seripserit? Ex allato (§. 1) Eusebii loco discimus, Matthaeum exarasse evangelium suum in Palaestina. Quod vero ad temp us attinet, nil certi hac de re dici potest, quum desint historiae monumenta ac vete- rum seriptorum sententiae hac de re diserepent. Tota antiquitas a prima ecclesiae aetate sensit, Matthaeum primum inter evangelistas evangelium conscripsisse. Ita Irenaeus (adv. liaer. III, I, I.), Origenes (hom. 7. in Jos. et commentar. in Joan.), Hieronymus (de vir. illustr. c. 3.), Augustinus (de consens. evang. I. c. 2.). ‘) Cf. Giintner introd. Prolegomena 17 Quod jam attinet ad te mpus, quo scripserit Mat- tliaeus, Theopliylactus et Eulhymius Zigabenus (saec. 11. et 12.), dein subscriptiones nonnulloruni codicum *) anno post Christi ascensionem octavo (i. e. 41.), Cos- mas Indicopleustes autem eo tempore exaratum fuisse dicit, quo Stepbanus lapidatus est. Sententiae priori adhaerent etiam nonnulli recentiorum (Reitbmayr, Ar¬ noldi), qui dicunt, Matthacum evangelium suum exa- rasse anno 41. aut 42., eo videlicet tempore, quo Pe- trus primum Komac Cliristum praedicaret, suamque sententiam firmare volunt verbis s. Clemenlis Ale- xand. (Euseb. hist. eccl. II. 15.), qui refert: „quum sub imperatore Claudio Petrus Romam venisset ad cx- pugnandum Si mo nem Magum, tantus veritatis (scil. evangelicae) fulgor emicuit in mentibus eorum, qui Pe- trum audierant, ut parum baberent, scmcl audisse . . ., sed Marcum, Petri sectatorem, . . . enixe orarent, ut doctrinae illius, quam auditu acceperant, seriplum ali- quod monumentum apud se relinqiieret; quod etiam bic fecit, et Petrus auetoritate sna comprobavit.“ Quum jam Petrus ad expugnandum Simonem Magum Romam venisset secundo anno Claudii, i. e. a. 42., evangelium Marci exarari debuit a. 43. aut 44. Quia autem testanli- bus antiquis seriptoribus Matlhaeus inter evangelistas primus evangelium conscripsit, colligunt, Matthacum non potuisse post a. 44., sed debuisse antea librum suum exarare, i. e. a. 42. aut 41. Eusebius loco supra citato dicit, Malthaeum evan¬ gelium conscripsisse, quum ad exteros transgredi vel- let. Quum jam teste anliqua traditione i 2 ) apostoli 12. anno post Christi in coelum ascensionem lIierosolyma discessissent, ut evangelium in toto terrarum orbe prae- dicarent, Malih, evangelium suum a. 42. exarasse colli— gitur. His tamen sententiis omnibus obstat testimonium Irenaei, qui dicit: Matthaeum apud Ilebraeos propria i Cf. Scholz 1.1. p. XXIX. — Cf. ex Apollonio Euseb. liist. eccl. V, 21. 2 18 Prolegomena eorum lingua conscriplum evangelium edidisse, dum Petrus et Paulus Romae praedicarent et eccle- siam fundarent. Quum s. Irenaeus, qui tum aliunde, tum ex epislola ad Romanos non poterat ignorare, fuisse Romae jam ecclesiam christianam, antequam Paulus in urbem hanc veneral (Rom. 1, 11-—13.), haud potuit, si boe loco loquitur de simultanea apostolorum Petri et Pauli praesentia, verbis: praedicarent et ecclesiam fundarent, cogitare de p rim a ecclesiae romanae fun- datione, ideo verba illa nonnulli slatuunt, intelligenda esse de eo tempore, quo existens jam Romae ecclesia per utriusque apostoli praedicationem et martyrium in fide confirmata est, ergo de anno 66. aut 67., unde colligunt, evangelium s. Matlhaei exaratum esse a. 67. Alii (Bisp., Bucher, Chronologie des N. T.) testi- monia seriptorum inter se pugnantia ita conjungere volunt, ut statuant, Matthaeum evangelium suum he- braice a. 42. exarasse, dein autem a, 67. versionem evangelii graecam edidisse. — Ast huic explicationi id obstat, quod Irenaeus non loquitur de graeco, sed de hebraico Matthaei evangelio. — Quum Irenaeus in illo effato non annotet, num a Malthaeo evangelium exa- ratum fueril, cum Petrus et Paulus simul, an cum successive Romae praedicarent atque eeclesiam fun¬ darent, interpretes alii statuunt, Irenaeum verbis illis noluisse dicere, evangelium Matthaei exaratum fuisse tempore, quo Petrus et Paulus sub finem vitae Romae simul praedicarent (a. 66. vel 67.), sed potius illud tempus intellexisse, quo prius (a. 42.) Petrus et po- stea in prima captivitate Paulus (a. 61—63.) Romae (ergo uterque intra annum 42. et 63.) praedicarunt, concludentes inde, evangelium Matthaei exaratum fuisse intra istud temporis spatium. Quo autem anno id fac- tum sit, certo determinari nequit. Probabilis lamen vi- detur sententia illorum, qui asserunt, apostolos post persecutionem contra se ab Herode Agrippa a. 42. mo¬ tam (Act. c. 12. Ja c ob us frater Joannis, occisus, Pe¬ trus carceri inclusus) in orbem terrarum esse disper- Prolegomena 19 sos, et proinde etiam Matthaeum, postquam, uti refert Eusebius (hist. eccl. III, 25) evangelium suum patrio sermone scriptum tradidit, ad exteros esse transgres- sum. Unde patet, sententiam supra de tempore memo- ratam (a. 42.) non carere probabilitate. ‘) Huic de tempore evangelii s. Matthaei sententiae non obstat, si Ir en a e us in statim sequentibus scribit: „Post eorum (apostoli utriusque) exitum (jieta de rrjv tovtcdv i^odov) Marcum, discipulum et interpretem Petri, evangelium suum scripto nobis tradidisse.« Nam, etiamsi illa verba (post eorum exitum) de exitu e vita (de utriusque apostoli morte, et non, uti multi ea ex- plicant, de utriusque apostoli discessu ex urbe) in- telligantur, difficultas evanescit (quin cum nonnullis as- seratur, Irenaeum respeclu temporis evangelii Marci errasse), si statuatur, Marcum scripsisse vivo Petro (uti antiqui: Origenes, Clem. Alex., Tertull., Papias, Epiphan. et Hieron. docent), edidisse autem evange¬ lium post mortem ejus. Ex verbis: usque in hodiernum diem, quae bis in hoc evangelio leguntur (27, 8; 28, 15.), nonnulli colligunt, evangelistam scripsisse tempore a factis non parum r e mo to. Sed frustra. Quum enim pbrasis haec adhibetur sensu cum latiori, tum strictiori, apte poterat etiam ita scribere evangelista post 8—12 annos; idque tanto magis, quia spatium 8—12 annorum, si intra istud multa mala perferenda sint, uti id fuit in christia- nis Palaestinensibus, revera longum est. 2 ) §. 7. Authentia hujus evangelii generatim et duo- rum priorum capitum speciatim. Matthaeum auctorem esse evangelii nomine ejus inscripti, una totius antiquitatis sententia est. Testan- *) Cf. Giintner introd., Kirchenlexicon von Wetzer und VVelte: Evange- gelien. — 2) Cf. Schegg. 2 * 20 Prolegomena tur id Papias, Irenaeus, Tertullianus, Pantaenus, Cle- mcns Alex., Origenes, Eusebius Caesar., Cyrillus Hie- ros., Epiphanius, Hicronymus. Singulae sentenliae ex hoc evangelio depromptae occurrunt jam apud Patres apostolicos. Recentissimis tamen temporibus permulti acatholicorum ‘) argumentis solummodo internis pro- bare volebant, librum hunc non esse a Malthaeo exara- tum. Sed perperam. Nam omnia ea, quorum causa authentia evangelii hujus impugnatur (v. c. ob locutio- nes nimis general e s, aut omissioncs cjuarundam re- rum vel earum adjunctorum, aut dum quandoque facta quaedam ali eno tempori inserit), facile explicantur, si respeetus habeatur consilii auctoris s. vel in do lis lec- toruin primorum evangelii hujus; vel vero ; si facta si- milia non habeantur eadem, vel non negetur, potuisse Christum occasione oblata de eadem re bis verba fa- cere, aut eandem rem duplicare. i) 2 ) Quod vero ad my- thos attinet, quos adversarii autlienliae evangelii hujus in duobus prioribus capitibus, dein 4, 1—11. et 27, 52. 53. statuunt, iis observandum est, assertioni eorum ob- stare partim characterem evangelistarum, qui non fietiones, sed vera se narrare docent, et ideo ad suas narraliones ceu ad fundamentum veritatis doctrinae christianae provocant; partim ipsum argumentum, quum maximam partem res publice gcstas referant; imo et ipsum tempus, quum nullum possit assignari, quo mythi conlingi potuissent, nec tempore, cpio evangelium viva voce praedicabatur, ob ipsos adversarios, qui et ipsi factorum Christi lestes fueranl; nec postca, quum evangelia nostra conscriberentur, uti id docet clare re- jectio scriptorum apocryphorum. 3 ) Quod duo priora capita attinet, in quibus est sermo de miraculosa Christi nativitate, de adoratione Magorum et de fuga in Acgyptum, nonnulli media sae- i) Schulz, Schleiermacher, Uster, Fischer, Schneckenburger, de Wette, Bauer etc. — 2 ) Cf. Giintner introd. pag. 168- seqq. — s) Cf. Giintner Her- meneutica, Heinrich, Christus S. 19 — 43. Prolegomena 21 culi elapsi parte, primum in Anglia, dein etiam in Ger- mania conali sunt liaec cino capila Matthaeo tanquam auctori ahjudicare; et quidem partim, quia narrationes istae eis mythica elementa continere videbantur; par¬ tim quia teste Epiphanio (Ilaer. 30, 13.) deerant in evangelio Ebionilarum, et a Tatiano haeretico (teste Theodorelo) omissa est genealogia in ipsius evangelio- rum harmonia (č'ia %£,oaaQMV). — Sed rationes hae nul- lius snnt momenti. Narrationes eas non esse mytbos, jam antea diximus; quod vero ad Ebionitas et Tatianum attinet, omnes hi capita illa tanlurn ex causis clogmati- cis omiserant; Ebionitae, quum essent adversarii divi- nitatis Clnisti, Tatianus vero, quia negavit, Christum secundum čarnem a Davide ortum esse. — Dantur ta¬ jne n gravissima argumenta pro illorum capilum authen- tia. Nam 1. omnescodices graeci omnesejue versiones capita liaec tanquam partem evangelii Maltliaei ex- hibent. ') 2. Patres et seriptores ecclesiae eadem jam an- tiquitus in evangelio lecta fuisse testantur. Sic Justi- nus M. non solum refert (in dial. c. Tryph.) bistoriam Magorum, sed quaedam etiam iisdem verbis, uti est in Matthaeo, quum vel ipsa V. T. verba in illo loco a Mat¬ thaeo producta referat, non ut leguntur in versione 70, sed in graecis Matthaei codicibus. Porro nota fuerunt liaec duo capita Irenaeo (adv. haer. III, 9.), Tertul- liano (adv. Marc. V, 9.), Cie men ti Alex. (dum loqui- tur de evangelio nostro genealogiam continente), Julio Africano (Origeni coacvo), qui testatur, jam ante eum alios seriptores diversas iniisse vias ad difficultates inter Matthaei et Lucae genealogiam removendas (Euseb. hist. ecel. I, 7.), tandem ipsi Celso ab Origene refutato. 3. Etiam evangelium Nazaraeorum liaec duo ca¬ pita habuit teste Hieronymo. Cf. Patrit. I, 30. *) Cf. Hug. Einl. 22 Prolegomena Sed etiam ipsa indoles horum capitum comprobat eorum authentiam. Eadem enim est in iis elocutio et ar gnmentatio; ‘) similis prophetiarum usus atque arctus cap. 3. cum praegressis nexus; nam verba: in diebus autem illis manifeste docent, aliquid prae- cessisse, quod non esset, si capite 3. esset evangelii initium. i) 2 ) i) Cf. Griesbach. Epimetr. p. 57. Credner Einl. ins N. T. I. — 2 ) Cf. Miiller iiber die Eqhtheit der ersten Kap.‘ Saiictiiin Jesu Christi evangelium secumluui Matthaeum. De titulo libri vide commentarium ineum in evangelium s. Joannis, pag. 1. seq. Caput I. 1. Genealogia Christi (v. i—1?.) V. 1. Liber yenerationis (fitflloz yevias(o<;). Titulus hic he- braicum stilum sapit, respondet enim hebr. TDD (Gen. 5, 1; 6, 9; 11, 10.). Vox yevs) c) Alii (cum antiqui, tum recentiores) tandem dicunt, a Malthaeo deseribigenealogiam Josephi, adeoque Jacobus (1, 16.) nominatus est pater Josephi; Lucain vero exhibere genealogiam Mariae, adcoque Heli (3, 23.) nominatus fuit pater Mariae. Horum jam quidam verba (Luc. 3, 23.) ok ivo/siCsrn to o 'hoorjip, (ut putabatur filius Joseph), parenthesi includunt, ita ut a Luca non Josephus, sed Jesus dicatur filius Heli, ut sensus sit: et erat (elsi vulgi opinione haberetur filius Josephi), revera, i) Cf. MaM., Patrit. III, 92. 30 Matth. I, 16. nimirum matre Maria interposita, filius, i. e. nepos Heli (ex usu loquendi Hebraeorum, juxta quem etiam nepotes dicuntur filii). Stante hac explicatione non tantum intellig-itur discrepanlia mein- brorum in utraque genealogia, imo explicationem hanc et ipse contextus poscit. Dixit nimirum s. Lucas: Jesus vulgo Josephi filius existimabatur. Si dein prosequitur: tod l HX\, haud potest vel- le exhibere genealogiam Josephi, nisi statuatur, enm ad illam texendam permotum fuisse consilio suo, nimirum probandi Je- sum ortum esse ex stirpe regia Davidis, quod tamen statui haud potest, quia Lucas scripsit in usum gentilium, qui originem Jesu ex rege Davide non magni habebant. Porro, Lucas descri- psit hucusque mirabilem Jesu nativitatem ex Maria; exinde autem patet, quod si de majoribus Jesu sermo est, proprie solummodo de majoribus Maria e sermo fiat. Huic explicationi non obstat in tota genealogia ad exprimendam filii ad patrem relationem adhi- bita formula: roo . . quae postulare videtur, ut etiam roo 'Hli explicetur: qui filius fuit Heli; nam etiam v. 38. eadem formula roo exprimit relationem Adami ad D e um, quamvis ille sensu proprio filius Dei non fuerit. Nec obstat explicationi huic locus (1, 36.), ubi Elisabetha, quae erat ex tribu Levi, dicitur co- gnata Mariae, unde nonnulli colligebant,etiam Mariam esse ex ea¬ dem tribu, adeoque genealogiam Lucae non posse ad Mariam per- tinere, sed ad alium, qui sit ex tribu Juda. Sed perperam id col- ligitur, quia, si Elisabeth ex tribu Levi erat, Maria autem ejus cognata, inde nequaquam sequitur, etiam Mariam debere esse ex tribu Levi. Apud Hebraeos enim (coli. Num. 36,6.) tantum vir- ginibus haeredibus ( s7rixXrjpa.ii ;) connubia extra tribuni, imo vel extra cognationem prohibita erant. Sacerdotibus in specie, imo ipsi summo sacerdoti licitum erat, ex alia stirpe uxorem ducere (Lev. 21, 14; 2 Par. 22, 11.). Fors itaque Elisabetliae mater e stirpe Davidica, et proinde e tribu Juda erat. *) Commendatur porro explicatio haec etiam antiquissima tra- ditione ecclesiastica, quae patrem matris Christi appellat Joa- chimum; nam Joachim et Eliachim eadem sunt nomina. Joa- chim, Cp^liT, compositum est ex Jeho (in)), quod idem est ac Jehova (Deus), et ex Jakim (surrexit i. e. opem tulit); Eliachim ') Cf. Jansen., a Lap. in Luc. 3, 23. Matth. T, 16. 31 autem compositum ex El (Deus) et Jakim. Eliakim vero abbrevi- atur in Eli vel Heli. (Cf. 4 Reg. 23, 34, ubi filius regis Josiae utroque nomine Eliachim et Joachim compellatur). >) Suffragatur exp)icat.ioni liuic etiam locus apud Lučam (1,32.), ubi angelus di- citMariae: „Dabit illi Dominus Deus sedem Davidis, patris e- jus“; quibus verbis filium Mariae e s tir pe Da vidica esse edicit, et quidem non secundum patrem, nam evangelista (coli. v. 34. cimi 35.) aperte dicit., eum non ordinario atque naturali modo, sed per Dei omnipotentiam e virgine esse oriturum; ergo secun¬ dum m a tre m ad stirpein Davidicam refertur. Tandem ipsa haec explicatio commendatur etiam libris Judaeorum;in Talmude enim hierosoljmitano (Ligthfoot ad h. I.) Maria, filia cujusdam Heli, apud iuferos vehementissime discruciari perhibetur, quae autem nulla alia esse potest, quam Maria, mater Christi, rabbinis prae- cipue exosa. *) Nonnulli, qni aeque a Luca genealogiam Mariae enarrari asserunt, verbagraeca: wv oloc;, ivo/ii^ero zou 'Imavjf, absque parenthesi legunt, ita ut sensus sit: erat, ut putabatur, filius Josephi, qui (scil. Joseph) fuit filius (i. e. gener) Heli. Ita et Vul- gata. Provocant hi ad exempla ex scriptura deprompta, ubi in libris Ruthae (1, 11.) et llegum (1 Reg. 24, 17.) nurus et generi a socrubus et soceris filiae ac liiii vocantur. — Ad 4) Ad bane difficultatem expediendam duplex datur modus: aut a)dici potest Jechoniam, qui apud Matthaeum tanquam Salathielis pater commemoratur, prole caruisse (anai<;)\ nulla enim filiorum ejus, 18 annos nati, dum in Babjloniam captivus abduceretur, fit mentio, nec verosimile est, eum in carcere, vel serius post 37 annos Iibertatem naetum filios procreasse, quum Judaei 26 annos post liberationem Jechoniae e captivitate redi- rent, Zorobabelem ut suum habentes principem. Quae sententia etiam commendatur locoJeremiae (22,30.), ubiJechonias sterilis vocatur. Aut dici potest/9) Jechoniam prolem habuisse, uti in primo libro Chronicorum (3, 17. 18.) legitur: »Et filii Jechoniae Asir, Salathiel filius ejus, et Malchiram, Phadaia et,c.“ Si ergo (juxta a) prole carebat, poterat ei, ne familia Salomonica eum eo exstingueretur, e familia Nathanica tanquam filius legalis atque i) Cf. Patrit.111,86. — 2)Cf.Arnoldi S. 57. ss., Rosenmiiller in Luc. 3,23. g 2 Mattli. I, 16. stirpis propagator adscribi A sir (filins Neri, quem ex uxore defuneti Jechoniae procreavit,el quem Malthaeus et Lucas in suis genealogiis omiserunt), qui filiuin liabebat Salathielem. Hic (Salathiel) autem in ufraque geneaiogia jure adduci poterat.; in Salomonica, quatenus pater ejus Asir lilius legalis factus est Jechoniae (ergo qua nepos Jechoniae), in Nat ha niča vero, quatenus palrem ejus (Asir) supponitur fuisse naturalen) filiuin Neri (ergo nepos, seu sensu latiori filius Neri). 1 ) Si autem Jccho- nias juxla illum Chronicorum locum (suh/9.) non erat prole desti- tutus, (licet, uti nonnulli illam Jeclioniae sterilitatem a Jeremia praediclam exponunt, destitueretur tali filio, qui solium regium esset conscensurus), tuni velsolus Asir erat filius ejus ex uxore defuneti Neri (lamiliae Nalhanicae membro) in uxorem accepta genitus, qui ita utrumque ramum familiae Davidis in se conjun- xit, hinc etiam ejus filius Salathiel (cujus fralres juxta liane explicationem sunt Malchiram, Phadaia) in ulramque genealogiam suscipi potuit, quia nimirumpater ejus (Asir) in Salomo nicam stirporn perdnebat qua naturalis filius Jechoniae, in Nalhanicam vero qua legalis filius Neri. (Pluralitas: filii, huic non obstat, quia in genealogiis saepe ita legitur, etiamsi unus tantum filius viri prius nominati adducatur (1 Chron. 1, 40; 2, 8; 4, 15.), prouti etiam fit, ut, ubi plures alicujus filii numerandi sunt, praeponatur vox filius, singulari numero (1 Chron. 3,19.21.23.) 2 ) — Yel anteni omnes illi, qui praelerAsirtim enumerantur, Jechoniae filii crant naturales; hinc Asir, Malchiram, Phadaia sunt fratres. In priinogenito, Asiro, parenthelice fit simul stalim mentio lili; ejus, Salathielis, quia hic prole destitutus erat, nomen autem maxime notum.ita ut silentio praetermitti non posset. 3 ) Zor o bab e l in utraque geneaiogia aeque occurrere merilo potest. Si nempe Salathielis erat filius (sive naturalis, sive legalis), et is non alium insuper filiuin habebat, tum, sicuti in Salathiele, ita et in Zoro- babele uterque ramus stirpis Davidicae continuabatur. Jam vero idem Zorobabel, qui inter claros post finem captivitatis viros excelluit, in pluribus aliis s. seripturae locis (1 Esdr. 3, 2. 8; 5, 2 ; 2 Esdr. 12, 1. Ilagg. 1, 1.) vocatur filius Salathielis. Ast in libro primo Chronicorum (3, 18.) mentio fit Zorobabelis, !) Cf. Schegg, 2) Cf. Hug Einleiturig II, §. 74. — 3 ) Cf. Schegg. Matth. I, 16. 33 lilii Phadaiae. Haec locorum differentia duplici modo conciliari potest; nimirum: a) Zorobabel, filius Phadaiae, in libro Chronicorum coimnemoratus, non est diversus a Zorobabele, qui a Matthaeo, Luca, Esdra et Haggaeo dicitur filius Salathielis. Erat scilicet naturalis filius Phadaiae, siinui vero I egalis filius Salathielis, cui, absque prole defuucto, a Phadaia, tanquam proxiino cognato utpote vel fratre (juxta Hug), vel patruo (juxta Schegg) vi levi- ratus progenitus est. Vel vero h) Zorobabel, cujus mentio fit in libro Chronicorum tan- quam filii Phadaiae, diversus est a Zorobabele Matthaei, Lucae, Esdrae el Haggaei locis citatis commemorato, naturah filio Salathielis. (Patrit. 111, 78.) Dum denique apud Matthaeum Zorobabelis filius dicitur Abiud, apud Lučam vero Resa, non inultum difficultatis adest. Uterque poterat esse filius naturalis; et quia duo erant filii viro, in quo uterque ramus stirpis Davidicae continuabatur, unus, Abiud, ramo Salomonico, alter, Resa, ramo Nathanico iterum separatim continuando, est assignatus. In libro primo Chronicorum (3, 19.) Zorobabelis filii ali a quidem habent noinina, quod difticultatem causat si (juxta a) Zorobabelem, Phadaiae filium, non diversum habemus a Zoroba¬ bele, Salathielis filio (legali), nisi fors dicere voluerimus, in genealogiis Matthaei et Lucae eos vocari aliis nominibus, quae ex traditione tanquam eorum cognomina nota erant (cf. Schegg), aut Abiudum et Resam in libro Chronicorum esse omissos. — Haec diflficultas vero prorsus evanescit, si (juxta b) Zorobabel, filius Phadaiae distinguatura Zorobabele, filio Salathielis, et hunc alterum in genealogiis (apudEsdram et Haggaeum) comme- morari teneatur. Tandem facile colligi potest ex genealogia Josephi, quain Matthaeus affert, Jesum esse ortum e stirpe llavidica. Judaeis nimirum erat eonsuetudo, nitens lege (Num. 36, 6 — 9.), qua virgines haeredes (enixlr)pat), i. e. quae non habebant fratres, nonnisi viro suae tribus et familiae nubere tenebantur, ne nimirum illa haeredilas per conjugium ad aliam tribuni transiret. Talem virginem fuisse etiam Mariam, matrem Christi, jam s. lite- rae innuuut, dum nullum ejus fr a tre m commemorant (de sorore 3 34 Matth. I, 17. ejus, Maria Cleophae fit mentio), et traditio, apud s. Chrjso- slomum et Euthymium servata, id confirmat. Si igitur Josephus stirpis Davidicae erat, Maria quoque, quae ei nupserat, ejusdem erat stirpis, quodsi autem Maria ex stirpe Davidica erat, etiam Jesus ex ea natus, e Davidis progenie ortus est. — Quod autem s. Matthaeus non Mariae potius, quam Josephi genealogiam afferat, ratio in eo quaerenda est, quod Judaei Palaestinenses unice curaverint genealogias vironun, Palaestinensibusvero scrip- serat Matthaeus 1 ). V. 17. Omnes generationes, non prout in se erant, sed prout in praecedentibus, nonnullis omissis, enumeratae sunt. — Generationes (j-evsai) h. 1. debet de concreto accipi, et signi- ficat eos, qui generali sunt, i. e. posteros. Quod computati- a. onem quatuordecim personarum allinet, e quibus quaelibet tes- saradecas constat, non conveniunt interpreles. Nonnulli 2 ) Davi- dem et Josiam bis numerant, ita ut prima tessaradecas in Da¬ vide terminetur, et David iterum sit initium et prima persona secundae tessaradecadis; eodemque modo Jo si as situltima per¬ sona secundae tessaradecadis et initium primaque persona tertiae. Quae divisio ab aliis rejicitur, quia ita Christus ex numero jeviaiv demitur, quod haud permittunt verba hujus versus, si cumintegra genealogia conferantur. — Quapropter alii (Schegg) Jechoniam bis numerant, scil. sub tempus transmigrationis et post ipsam transmigralionem. — Alii 3 ) in secunda tessaradecade post Jo¬ siam inserunt fiiium ejus Jo a c hi mu m (Joakim), qui erat pater Jechoniae, devilanles ita, ne una eademque persona bis nume- retur. Videtur tamen alte ra computalio praeferenda esse. Ceterum s. Matthaeus, uti observat Maldonatus, hac aceu- rata genealogiae dislribulione in tres tessaradecades voluit si- gnilicare, aliquid in ea re subesse mysterii. Mjsterium autem hocjuxta permultos situm est in eo, quod evangelista hac divi- sione in tres tessaradecades voluit Iriplicem populi Judaici statum recensere, democraticum sub palriarcbis et judicibus, monar- chicum sub regibus, et aristocraticum sub ducibus. i) Cf. Janš., a Lap. — *) Arnoldi, Reischl. — 3) Jansen., Calm., Bucher. Uj A. AA.. A, - AV... A Matth. I, 18 -19. 35 2. Christi e špiritu s. conceptio mirabilis, origo e Maria et nomen (y. 18—25.) V. 18. Cliristi autem generatio sic erat {psveau;. .), Christi orlus, se« origo sic facta est, videlicet, utistatim sequitur, quod non a Josepho ille fuerit genitus, sed ex Maria per Spiritum s. solummodo natus. — Quum esset desponsata (particula yap h. 1. explicativa: nimirum); nuptias semper sponsalia praecedebant. — Antequam convenirent, antequam domiciliurn conjungerent, seu: post sponsalia et ante nuptias. Nam verbum convenire (oovelfteiv ) de sponsis adliibitum, vi usus Ioq«endi Latinorum et, Graecoruin signiiicat, vel: domiciliurn conjungere, vel per euphemisinum: torum conjungere; sed hie prior significatio seligenda est, quod etiain contextus docet v. 20. et v. 24. ‘) Apud Judaeos nimirum sponsae per 10 aut 12 menses in aedibus paternis manebant, antequam sponsis tanquamconjuges traderen- tur, et per hoc teinpus a consortio virorum illis abstinendum erat. — Inventa est, i. e. apparnit ( 'eipdvrj Euthymius).— In utero habens, gravida. — De /Špiritu sancto (kx nvsup.), operatione Spiritus sancti, ( sx indicat causam). Verbis his evangelista indi- cat causam graviditatis, quae causa aliis minime nota erat. Tan- quam causam originis Christi nominat divinam Spiritus sancti potentiam, cui Spiritui alias (Matth. 28, 19; Joan. 14, 16.) per- sonalitas tribuitur. Quum evangelista h. 1. causam originis Christi dicit Spiritum s., minime existimandum est, solum Spiritum s., exclusis Patre et Filio, generationem Christi effecisse; factum est id virtute oinnium trium personaruin divinarum. Nam omnia opera sanctae Trinitatis extra ipsam omnibus personis sunt communia. Sicut jam (per appropriationem) opera potentiae (et providentiae) inprimisP a tri, et illa sapien tiae Filio tribuun- tur, ita conceptio Christi Spiritui s. tribuitur, quia Spiritui s. prae- cipue opera cbaritatis et gratiae adscribuntur, quae autem praeprimis in Christi conceptione elucent (Mald.). V. 19. Vir ejus (dvi^J.Matthaeus appellat Josephum vir um Mariae, quia apud Judaeos, vi popularis usus loquendi, sponsus ‘) Cf. Patrit. III. pag. 124. ad 18. 3 * ju, 36 Matth. I, 20. et sponsa statim post sponsalia rite facta, sicut vir et uxor habe- bantur, quod ipsa s. scriptura confirmat, quum nomina vir et uxor pro sponso et sponsa usurpat (Deut. 22, 28; Gen. 29, 21. coli. 22.)— Quum esset justus (''dizatocj, probus, integer. Sententia haec exliibet utriusqne rei causam, tum sponsae dimitten- dae, tum modi, quo eam dimittere statuerat, ita ut sensus sit: Josephus, quum esset probus, ideo n on potuit sponsam ab alio cognitam ducere, ne castitatem parvi pendere videretur; sed, quum probus esset, eam noluit ignominiae exponere, ideoqueoc- culte eam dimittere statuebat. — Traducere (oeijpaziaa.i), igno¬ miniae exponere, diffamare. Nam graecum verbum 8eiypariZ(o (a 8siypa exemplum) notat: ostendo in exemplum, dein ignomi¬ niae expono, quasi ad alios monendos. — Dimittere (dnoku- aai). Apud Judaeos enim etiam sponsae tradito libello repudii* uti uxores dimittebantur. Voluit vero eam occulte dimittere, i. e. sine judicio publico et non nominata aperte causa divortii, sed non sine libello repudii ei tradito, nec sine testibus (saltem duo- bus), ne libellus auctoritate destitueretur. *) V. 20. Ecce fidou). Particula haec attentionem excitat le- ctoris ad inopinatum, quod mox refertur, simulque tale, quod sen- sibus proponitur. — Angelus. De ang el is vid. commentar. in evang. s. Joan. pag. 48. — In somnis (xar dvdp) tempore som- nii, seu per somnium. Revelationes enim, quae a Deo fiunt, sive per somnium, sive in vigilia fiant, tam efficaces sunt, quod non plus certificatur hotno in vigilia, quam in somnio (Alphons. To- status). — Fili Davidis (uidi r nominativus pro vocativo). Hac allocutione voluit angelus Josepbum partim consolari ob sus- picionem ejus justam (ac si sponsa ejus fidem laesisset), partim attentum reddere eum, quod nunlius ei allatus spectet ad Mes- siam ex nobili Davidis stirpe oriturum, quo utique animus Jose¬ phi in spetn tnagnarum rerum erigebatur. 8 ) Vox filius h. 1. sensu Iatiori, ut 1, 1. — Noti timere accipere conjngem tuam. ne timeas Mariam, sponsam tuam in matrimonium ducere, seu in domum accipere, ita ut sit tibi uxor. Accipere, graece napa- kapftavsiv, quod proprie notat: assumo, mihi adjungoj-sed in hoc nexu, ubi de conjugio agitur,et opponitur verbo dimitter e(dito- 4 ) Cf. Patrit. III, 131. — 2 ) Cf, Rosenmttller. Matth. X, 21—22. 37 Ivau.i v. 19.), nofat: in dornum accipere, in sua recipere '). Conjugem (yu\/(ux.a) eodem modo, ut supra Josephus dicebatur vir. — Quod enim (rd); neutrum positum est, quia prima vice ad Josephutn sermo fit de foetu in lucern nondum edito, cujus sexus nec alio etiam modo declaratus est. Definitur sexus versu sequenti. — In ea, valet id, quod antea: in utero (v. 18.). — Natum (jevvrjUkv), genitum. — De Špiritu sancto. Verba haec pandunt causam graviditatis Mariae, Josepho adhuc ignotam. Tota autem sententia motivum praebet Josepho ad Mariam non repudiandam, sed assumendam. V. 21. Vocabis: futurum h. 1. habet vim imperativi. — Populum suuin. Quamvis Christus omne genus humanum redem- pturus esset, Josephus tamen vix aliuin populum intellexit, dum haec audiret, quam populum Judaicum. Nominatur autem popu- lus Judaicus, non quod excludantur alii populi, sed quod hic populus a Deo electus esset, ut redemptor ex eo et in eo prodi- ret, isque primus salutares fructus adventus ejus gustaret. Prae- terea sermo est ad Judaeum, cui sui populi sors praeprimis cordi erat. — Salvam faciet (ocbcrsi), liberabit. Nam acb^o, quod abso- lute positum notat: salvurn et incolumein praesto, cum arzb vel £x denotat: libero. — A peccatis eorurn, nec non a poena eorum. Plus Christus praestitil generi humano, quam solarn liberationem a peccatis; sed nominatur haec, quia praecipuum benelicium et quia necessaria conditio erat ad percipiendos reliquos operiš ejus fructus. — Eorum (abrov) pro: ejus, quia populus (Aadc) nomen collectivum est. V. 22. Hoc autem totum, quod scil. virgo conceperit, quod Jesus infans nondum natus appelletur(Mald.). Verba hnjus versus plerique Graecormn cum s. Chrysostomo et nonnulli recentiorum interpretum (Patrit. 111, 133.) ipsius angeli esse existimant, ser- inonem suum cum Josepho prosequentis. Sed rectius statuunt, qui cum Maldonato verba haec putant esse Matthaei, mediae narrationi parenthetice inserta, qui in ipsa Jesu Christi in sinu virginis incarnatione impletum agnovit vaticinium Jesaiae. Nam etiam alias (21, 4; 27, 9.) narrationibus similes reflexiones inse- rere solet. — Factum est frifovev) ; quia conceptus virgineus t) Cf. Patrit. III, 125. ad 13. 50.- 38 Matth. I, 23. jam factus est. — Utadimpleretur. Particula ha h. 1. est significativa causae, Tehxw c (finaliter) posita, lion autem ’sxftanxa)g (de eventu: ita ut), et valet id ac: ideo ut, eo fineut, eo consilio ut. Quae enim divinitus praedicuntur, aut sunt Dei promissa, aut talia, quae Deus aliquando futura esse praevidit; utraque autem eveniunt eo fine, ut (ha) verax sit Deus in promissis aut praedictis. j>Quipraedixerat“,recte observat Lucas Brugensis, „quia facere statuerat, facit, quia praedixerat, ut verax sit.“ — Prophetiae, scribit Patritius (lil, 134.)suntquaedam Dei veluti promissiones, quibus spondet, se aliquid praestiturum. Nam, sicut, qui aliquid promisit, illud praestat, ideo ut impleat promis- sum, ita, quae praedicta fuerant, eveniunt ideo, ut oracula impleantur. Divina Jesu generatio in vir gineoMariae utero facta est, quia in A. T. a Deo per prophetam praedicta erat; quia ergo hoc praedictum erat, debebat fieri, ideo ut impleatur illud divinum oraculum (cf. commentar. in Joan. 12, 38.). — Per prophetam, scil. Jesaiam, cujus verba (7, 14.) versu sequenti citantur. V. 23. Ecce virgo in utero habebit. Verbis his Jesaiae omnes Patres, quotquot hoc vaticiniurn sunt interpretati, et s. Matthaeus docent, designari Mariam, matrem Christi. Conantur Judaei nobis christianis hoc grave argumentum, quo divinitus missum esseJesum, probare solemus, eripere, contendentes, quod virgo ex viri congressu conceptura dicatur. Nonnulli (R. Jarchi, saec. 11.) jam eorum haec Jesaiae verba intelligunt de uxore pro¬ phetae, quae (Jes. 8, 3.) prophetissa dicitur, quae filium eo anno in lucern editum ob mox futuram liberationem Immanuelem vocabit. Alii (R. Kimclii saec. 12.) ea verba intelligunt de regis Achazi uxore. Sed utraque explicatio falsa est. Si enim verba prophetae sive de ipsius, sive de Achazi uxoreintelligenda essent, propheta talibus notis unam vel alteram designasset, ut posset dignosci ab aliis feminis, et non eam simpliciter alma vocasset, quae vox feminam innuptam (quae fere semper virgo est) denotat (uti Gen. 24, 43; Exod. 2, 8; Ps. 68, 26.) Praecipue autem postu¬ lat con!exfus et eonsilium prophetae, quod voci alma notio virginis sit vindicanda. Quum enim Ras in, rex Syriae, et Phacee (Pecachus) rex Israelitarum, bellum movissent contra Achazum, regem Judaeorum, inque hujus perniciem conspi- Matth. I, 23. 39 rassent. (Jes. 7, 1. 6.), et quum ille, neglecto Jehova. auxilium peteret ah Assjriis, Deus Jesaiam ad eum legavit, quj eum securum esse juberet, simulque signum, qualecunque Achazo placuisset, offerens, quod ipsi oinnibusque Davidis posteris docu- mento erit, familiam Da\idicam nondiim amissuram esse regiam dignitatem, nec perituram. Cum tamen Achaz tale documentiim respueret, subpraetextu,se nolle Deum tentare,propbeta ira accen- sus ait: „Propter boe dabil Dominus ipse vobis signum. Ecce virgo concipiet el pariet filium et vocabitur nomen ejus Emmanuel .“ Quibus verbis vult dicere: Qnia tu, Achaze, signum, quod libi fidem aflferat, familiam Davidicam abhostibus non posse consumi atque deleri, a Deo petere recusas, equidem te iilius magni, quod Deus faciet, miraculi commoneo; nimirum virgo, quam animo video, sine viro concipiet, et ut virgo edet lilium, quem vocabit Emmanuelem. — Voluit itaque bis verbis animum Achazi robo- rare et spem meliorum firmare; provocando enim ad Messiae adventum, e virgine stirpisDavidicae nascituri, jam eo ipso docu- mentum divinum de non exstinguenda Achazi tempore stirpe Davidica praebet. Iloc suum consilium aulem propbeta assequi haud [mtuisset, si verbis illis nil aliud voluisset indicare, quarn virginem in connubium acceptam, aut conjugem juvenculam ex viro concepturam et parituram esse; id enim nec novnm est, nec mirabile, sed quod evenit omnibus, quae pariuntmulieribus (Iren. adv. baer. III, 21. Tertull. adv. Jud. c. 9.) ') — Virgo 5 itapfUvot cum articulo, quia de cer ta, nota, e stirpe Davidica oriunda, quam propbeta animo spectaverat, sermo est. — Voca- bunt, scil. homines. Apud Jesaiam legitur numerus singularis: vocabis, scil. tu virgo; vel vocabit nimirum virgo, quia hebr. nNjp T potest vel 2. pers. fem. esse, vel 3. pers.. Matthaeus, uti ait Hieronymus, magis sensum quatn verba prophetae attulit. quod saepe evangelistae faciunt. — Emmanuel. lluic non obstat, quod Cbristus non Emmanuel, sed Jesus vocaretur; nam quarri- vis sono non ita vocaretur, sensu, re ipsa.id omnino erat, scil. Deus incarnatus, ideoque nomen ejus tale erat, etiamsi illo nunquam compellalus 1'uerit, quemadmodum juxta Jesaiam i) Cf. Patrit. III, 135—153., Arnoldi, Reinke, die Weissagung von der Jungfrau und vom Immanuel, Arnoldi. 40 Matth. I, 24—26. (9, 6.) nomen ejus erat: admirabilis, consiliarius, Deus fortis, pater futuri saeculi, princeps pacis, — quia re vera tališ erat (Tert. adv. Jud. c. 9., Chrysost.). Vox nempe Emmanuel est stirpis hebr. nobiscnm, et ^ Deus, atque exprimit con- junctionem humanae et divinae iiaturae in una Christi persona, ergo i ncarnationem Verbi (rob ),byou), Filii Dei. Quum ergo filius exvirgine nasciturus, esset Deus — bomo (ttedvftpMjroc), ideo etiam hoc nornine Christum Jesaias designavit. V. 24. Asomno, in quo edoctus erat de graviditate sponsae suae. — Et accepit conjugetn suam, sponsam suam Mariam in matrimonium duxit, et quidem, quum Maria (coli. Luc. 1,56.) tres menses circiter moraretur apud Elisabetham, lertio mense post annuntiationem. V. 25. Cognovit (£yivM(7X£iv), uti hebr. per euphemismum adhibetur ad indicandam tori con- junctionem (actum eonjugalem). — Filium suum (airnjc). Con- sulto et de industria dixit s. auctor: snu m, significaturus, nil necessitudinis vel Josepho, vel ulli alii hominum, sola Maria ex- cepta, cum Jesu intercessisse. Hoc loco abusus est jam saec. d. Jelvi d i n s. quem recen- tiorum nonnulli secuti sunt ad impugnandam perpetuam Mariae virginitatem, ideo: a) quod Jesus compelletur primo^enitus (jzpo)Toroxnz), qualis dici non potuisset, si alios fratres, et quidem ejusdem matris, qui in s. literis fratres ejus dicuntur, non habuisset; porro b) quod Josephus abstinuisse dicatur a tori consuetudine, doneč ticoz ob) Maria Jesum peperit. Sed perperam ita statuitur; utrumque enim, nempe tam vo- cabulum primogenitus, quam verba: non cognovit, dupli- cem habere potest significatum; et quidem: Prjjmogenitus (npa)T6roxo<;) denotat euin. qui est inter plures natos primus natus; dein vero etiam denotat eum.ante quem nullus in lucern editus est, quin ratio habeatur subsequi dein temporis, quin curetur, an post illum na ti sint alii, nec ne. Hocce respectu altero primogenitus quandoque idem est, quod lUilgenitus (povoyevr^); ita et h. I. Explicationem hanc veram esse, docent alia s. scripturae loca. Sic jussit (Exod. 13, 2. 12; Matth. I, 25. 41 22. 29. Nuin. 18, 15; 3, 13.) per Mosen Deus omnem primoge- nitum šibi sanctificari. Sub primogenito autem teste consuetu- dine apud Judaeos obvia, intellectus erat is, ante quom nullus natus erat ex eadem matre, etiam unigenitus; secus enim cum praesentatione et redemptione primogenitorum semper exspec- tandnm fuisset, doneč parentibus alii filii nascerentur, quod (amen non fiebat. Ita et Paulus (Col. 1, 15. Hebr. 1, 6.) Chri- stnm appellat Dei primogenitum, etsi idem apud Joannem (1, 18; 3, 16.) vocetur unigenitus. Irno etapud scriptores alios, uti apud Or pli e um, qui, ut narrat. Lactantius, Deum verum et magnum np(ordyovov, id est primo genitum appellat (div. instit. I. c. 5.), itemque apud P a tre s graecos. *) Eodem modo verba: non cognovit, duplicem sensum possunt habere, si in se spec- tentur. Vel enim denotant: abstinuit (aliquis) a toro conjugali (sen congressu maritali) usque a d partum conjugis, dein vero jam non amplius abstinuit; — vel vero possunt denotare: absti¬ nuit (aliquis) a toro conjugali usque ad partum conjugis, quin si- mul innuere velit, quid postea factuni sit, ita ut altero in času, quid factuni sit, vel non factum, aliunde sit cognoscendum. Sic v. c. Gen. 8, 7. de corvo a Noe emisso ex arca dicitur; non re- vertebatur, doneč siccarentur aquae, ubi lectori relinquitur con- clusio, quod scil. ille nunquam sit reversus. Ant Jes. 22, 14., ubi legitur: Non dimittetur itiiquitas haec vobis, doneč moria- mini; unde non concludendum, ergo post mortem dimittetur, sed nunquam dimittetur. Cf. Gen. 28, 15; Ps. 109, 1; Matth. 5, 18. Cum igitur et vocabulum primogenitus et haec sententia dupli¬ cem admittit significatum, ex loquentis consilio definiri debet, qui sensus tenendus sit; porro ex historicis indiciis, aliunde notis, si talia adsunt. Jam vero s. Matthaeus verba haec, prout totam historiam originis Jesu v. 18—25. contentam, manifeste eo consilio adfert, ut doceat, Jesum non fuisse filium Jose phi, sed ex virgine absque viri consortio natum. Quum ergo tale sit ejus consilium, verba non cognovit eam, doneč, non possunt sensum hunc habere: a tori consuetudine abstinuit usque ad tem- pus partus, dein vero non abstinuit; nam tum verbis istis plus dixisset, quam intendebat; de illis enim, quae post partum Chri- l) Cf. Patrit. III, 126. 42 Matth. II, 1. sti evenerint, vel non evenerint, loqui non voluit evangelista. Ab- stinuisse vero etiam postea, id constans traditio in ecclesia conservata confirmat, cui non adversatur ea circunistantia, quod in N. F. fratre s (et, sorores) Christi rriemorentur, quia per bos non sunt intelligendi fratres stricto sensu, sed consanguinei, cognati Christi. J ). — Et vocavit nomen ejus Jesus. Sequeba- tur in hac etiam re praeceptum angeli, sed non sat aperte defi- nivit evangelista domicilium Josephi et Mariae; in Lucae evan- gelio (2, 4. 39.) legimus, Mariam Nazarethi in Galilaea liabi- tasse (Luc. 1, 26). Caput II. 1. Magorum adventu« (v. 1—13.) S. Matthaeus praetermittit iter Josephi et Mariae Naza- retho Bethlehemum, nativitatem, adorationem pastorum, circumcision em et oblationem in templo, de quibus omni¬ bus Lucas scribit. Adorationem Magorum fors ideo narrat, quod Judaeo — christianis, in quorum gratiam scripserat, ostendere volebat, divinam providentiain stalim nato Salvatore re demon- strasse, etiam ge n til e s vocatos esse ad salutem per Messiam percipiendam eumque regem esse omnium populorum. V. 1. Bethlehem (cn^TTO dornus panis) ita dieta ob regionis fertilitatem, unde etiam nomen antiquum Ephrata i. e. fertilis (Mich. 5, 2.) — Judae, graece rrjz ’Ioudaca c, Judaeae, ideo additum, ut distingueretur ab oppido alio ejusdem nominis in Galilaea inferiori, in tribu Zabulon sito. Haec Bethlehem, de qua h. 1. est sermo, sita erat in tribu Juda, duas horas ab Hiero- soljma distaus. — Dief/us Herodis (iv rjpipau; = Gen. 26, 1.), regnante Herode (et quidem ante a. 750,, ad finem a. 749. post u. c., quia Herodes a. 750. mense Aprili ante pascha mor- tuus est). 2 ) — Herodes hic, cognomine magnus, erat An- tipatri Idumaei filius, cui primo populus rornanus appellationem O Cf. a Lap., Calm. — 2 ) Cf. Ammer Chronolog. des Lebens Jesu Ch.; Friedlieb Gesehichte des Lebens Jesu. Matth. II, 1. 43 regis Judaeae indidit. Addidit Matthaeus: regis, ut Herodem, Antipatri filium, ab Herode Antipa, tetrarcha, de quo postea (14, 1.) agitur, distinguat, et ut significet, impletum esse vati- cinium patriarchae Jacobi de tempore (Gen. 49, 10.), quo Mes- sias venturus sit, cum ablatum esset sceplrum de Juda ettrans- latum ad Herodem alienigenam. — Alagi, graece /. iayoc , a per- J " v?, v 'ti sico m o g, ex quo Cbaldaei mag (30) fecerant, apud Persas et Medos erant sapientes et sacerdotes, qui astrologiae, divinationi, scientiae rerum divinarum ac patriae pbilosopliiae nec non et arti mcdicae operam dederunt. Postea boe doetorum Persicorum (ac Medorum) nomen ad sacerdotes et sapientes transiit, qui iisdem studiis se consecra- verant, ubicumque terrarum essent (Calin.) Nonnulli ob loca prophetica (Jes. 49, 7; 60, 3; 10; Ps. 71, 10. »reges Arabum (Sclieba = Arabiae) et Saba dona adducent«), putant eos simul reges fuisse (cf. Mald.) — Ab oriente, ab ea orbis terrae parte (seu coeli plaga) in qua sol nobis eioriri-videtur. — Hierosolp- m«»r, putabant enim regem illustrem tieonatum in urbe regia, in ipsa familia, quae tune regnabat, esse quaerendum. —Magos hos ex Arabia venisse, jam s. Justinus (contra Tryph.) sic sensit, cui et Tertullianus (contra Judaeos c. 9.) et Epipbanius (in doc- trina compend.) accedunt, quorum sententiae favent ipsa munera a Magis Cliristo oblata, quum haec fructus nativi sint Arabiae. Huic vitn addit et boe, quod Hebraeis Arabia potissimum oriens diceretur (cf. a Lap.). Alii ') eos ex Chaldaea, alii 2 ) ex Persia profeetos esse putant. — De numero eorum nihil dicit s. Matthaeus, nec ullus s. Patrum ante saec. 5. aliquid profert, e quo mimerum hunc certo discere esset. Verosimile tamen est, fuisse tres. Nam Magorum imagines, Christum invisentium, quae in ecclesia romana asservantur et ipsius Leonis M. aetati anteeunt, tres Magos exhibent, qui numerus etiam in omnibus reliquis Magorum eflfigiebus sequioris aetatis repetitur. Argu- mento huic ex imaginibus tres solummodo Magos repraesentan- tibus petito inest gravis vis, quum scil. probat, a priscis usque aetatibus opinionem de tribus Magis firmiter in ecclesia catholica obtinuisse (Patrit. lil. 319.) — Nec no m in a hortim Magorum s. 2 ) Hieron., Janš. — *.) Clemens Alex., Chrysost., Cyrill., Leo. ■ 44 Matth. II, 1. Matthaeussuggerit. lila nomina:Caspar,Balthasar,Melchior ante saec. 12. seu certe ante saec. 9. (Beda venerab.) non erant nota. Si quaestio movetur, quando hi Magi ad Christmn venerint, maxima solutio ejus laborat difficultate, quippe quuin Matthaeus et Lucas interse pugnare videantur.Nain Lucas silet de Magorum ad v en tu in oppidum Bethlehem,et de fuga Christi in Aegyptum, de qua utraque re Matthaeus loquitur; refert autem purificationein Mariae Hierosolymae et post eam institutum reditum Josephi cum Maria et puero in urbem Nazarethum, dum contra Matthaeus purificationis regressusque Nazarethum historiain praeteriens, scribit, post Magorum discessum, quos Herodes ad Christum invisendum miserat, illos tres (Josephum cum Maria et puero)in Aegyp tuin aufugisse. Eruditi varias inie- runt vias, queis difficultas ista removeatur. Verosimillima videtur eorum sententia esse, qui dicunt,Magos venisse post purificationein Mariae et quidem non multo post, quam purificatio habita fuit. Stante enim hac sententia commode poterant Magiitersuum e patria Hierosolymam et Bethlehemum conficere; sicut etiam facile potest comprehendi, Mariam, quum illa Magorum munera pretiosa nondum haberet, utpote pauperri- mam, non agnuin, sed duos pullos turturum aut columbarum obtulisse, quod certe ipsa omnium hominuin religiosissima in lege observanda non fecisset, si in possessione munerum illorum fuisset. Utrumque hoc non potest explicari ab iis, qui affirmant, Magos ante purificationein Mariae venisse. Favet porro senten- tiae iili etiam narrandi ratio Matthaei (2, 1. 13.) et interro- gatio Magorum (2, 2.), quae natum non multo ante tempore significat; dein etiam id, quod stante ea puer absque periculo in templo posset ofterri, quod, si Magi ante purificationem adve- nisse dicerentur, fieri non potuif. — Si Magi ab Herode non Nazarethum, sed Bethlehemum ad Christum quaerendum missi fuerint, id nullam habet difficultatem; Herodes enim Magos illuc ire jussit, ubi Christum oriri oportuisse intellexerat a syne- drii assessoribus. Christum autem etiam post purificationem Mariae a Magis Bethleheini reperiri potuisse, potest facile intelligi, si ponamus, Josephum post purificationem Mariae Naza¬ rethum cum suis remeasse rerum domesticarum componendarum causa (Luc. 2, 39.), idque brevi exsequutum, Bethlehemum Matth. It, 2. 45 migrasse, atque ibi Magos excepisse, indeque in Aegjptum aufii- gisse. Rem ita credere, suadet fuga in Aegjptum arrepta; nam, si non Bethlehemi, sed Nazarethi a Magis fuisset inventus, Nazaretho in oppositam prorsus plagam, non autem in Aegyp- tum aufugisset Josephus, ul Chrislus ab Herode longe abesset; duin contra, si Nazaretlio vellet in Aegyptum aufugere, per Hierosoljmam aut illam viciniam, aut certe per Herodis ditionem emetiri deberet, quo ulique puer sunimo expositus fuisset periculo. — Sententiae buic obstare videtur ecclesiae mos 13. die post Cbristi nativitatem celebrandi festum Magorum seu Epiphaniae. Sed huic argumento non magna inest vis; nam ex eo, quod hoc illove die rei alicujus memoriam solemnibus sacris quidam cele- brant, ininime consequitur, bos pro certo habere, in euin ipsum die m rem olim evenisse. Specimen hujus habeinus, quod ecclesia eo ipso die, quo festum Magorum celebrat, sitnul tuni festum baptismi Christi et prodigii ab eo Canae in nuptiis patrati committit, etsi certo constet, liaec duo eodem anno, sed non eodem die facta fuisse, quum inter utrumque aliquod temporis spatium intercesserit. ‘) V. 2. Stellam ejus, stellam nativitatem ejus indicantem. — Stellam bane fuisse alii (Mald.) putant angelum; a 1 ii(Rosenmul- ler., Patrit.) cometen. Sed praeferenda est sententia eorum, qui s. Ignatium (epist. ad Ephes. c. 19.) sequuli, dicunt, fuisse stel¬ lam extraordinariam, a Deo ideo creatam, ut Magos ad Chri¬ stian duceret, proprias in suo motu sequentemleges. Qui enim cum apostolo (Col. 1, 16.) credit, universum a Christo creatum, Chri- stumque centrom et finem esse, ad quem cuncta tendunt, haud inere- dibile ei videri potest, si ortus ejus stella miro modo orta signifi- cetur, prouti credit, mirabilia signa in morte ejus et resurrectione. Quod temp us, quo stella a Magis primo viša fuerit, atti- net, diversae hac de re dantur sententiae. Alii (August.) putant, apparuisse stellam eodem die, quo natus est Christus; alii (Chrjsost., Theophjl.) exortam dicunt longo tempore anteortum Christi; alii *) autem biennio, antequam Christus nasceretur. Sententia ultima praeferenda videtur; Herodes enim, uti Mat- thaeus dicit, secundum tempus stellae, quae apparuit eis ') Patrit. III, 280. 288. — i ) Patrit., Friedlieb, Arnoldi aliique. 46 Matth. II, 2. (scil. Magis, nam id sonant verba Matthaei: secundum tempus, quod exquisieral a Magis,) aetatem puerorum interficiendorum praefinivit; quum anteni aetas haec esset bi ni at us, (i. e. qui al- terum aetatis annutn nondum excesserunt,) merito concluditur ad stellae aetatem, scil. eam duobus annis ante primo višam fuisse. ‘) Quaeri potest: Quomodo ex stella hac inspecta Magd didi- cerint tum ortum Christi (Messiae), tuni tempus, quo ortus est> tum regi onem, qua eum invenirent? Maxime verosimile est, etiam in regionibus Magorum lamam de imminente adventu Messiae percrebuisse, cujus famae apud ceteras etiam gentes, atque in oriente praesertim obtinentis vestigia in historia reperimus, teste Suetonio (vit. Vesp. c. 4.) et Tacito (annal. 5, 13.). Notitiam Messiae venturi accipere pote- rant vel ex vetustis gentium traditionibus, vel ab Israelitis, quibuscum commercia habita sunt in Arabia et Persia, ubi muhi habitabant Judaei, vel uti bene muhi Patres existimant, ex vatici- nio Balaami, qui de stella ex Jacobo oritura locutus est (Num. 25,17.).Etiamsi stella in vaticinio tropice adhibeatur (de Messia), Magi tamen poterant penes improprium etiam simul proprium (literalem) tenere sensum. Quum ergo stellam, quae fors magni- tudine, aut figura, aut luce sua prorsus singularis erat, aspexis- sent, illius famae de adventu Messiae memores, judicare poterant eum nune natum esse, et hoc eo magis, quod astrologiae operam navantes putarent, eventus magnos fataque hominum per singu- lares stellas praenuntiari. Hocce autem minime Deo infertur, ac si ipse errori patrocinaretur; nam sicut Deus malo saepe utitur ad fines bonos promovendos, ita poterat et Magorum errore re- spectu stellarum uti ad ortum Messiae significandum. 2 ) Quia vero fanta eum fiducia et certitudine ortum regis isiius in Judaea exspectarent, utique eum s. Patribus (Chrjsost., Aug. et Leone) dicere debemus, D eum, qui stellam istam tanquam symbolum ob eorum oculos ponebat, simul men tem eorum illustrasse, quo symboli significationem assequerentur; quod etiam eo confirmalur, quod postea legimus, Deum exlraor- dinario modo illos monuisse, ne ad Ilerodem redirent. Sen- tentia haec non infringitur, etiamsi stellae exortus biennio 4 ) Cf. Patrit. III, 334., Friedlieb p. 75. — 2 ) Patrit. III, 332. Mattli. II, 3—4. 47 fere praecesserit ortum Christi. Fors enim stella, quum ab illis viša fuit, eorum animos exspectatione excitavit, an ea foret, quam sciebant ortus Messiae praenuntiam futuram, et suspensos atque sollicitos habuit usque ad id tempus, quo Christo jam nato, res ipsis fuit patefacta. Posset quaeri: Cur stella Magos recta ad Christum non duxerit, sed Ilierosoljmam? S. Palres (Chrjsost., Ang.) dicunt, ideo boe faetum esse, ut Magi ipsi Christum natum percontaren- tur Hierosoljmae, et ut Magis interrogantibus Judaei de ortu Christi certiores fierent, consulentes oracula, quae in s. literis habebant, quo utique ex consensu inter vaticinia et nuntium a Magis allatum invento, tum Judaeis, tum Magis validius argu- mentuin exhibituin est veritatis rei, scil. Messiain nune esse natum. *) — In oriente, quum fuissemus in terra nostra. — Ado- rare. Verbum graecuin npocniuveiv notat: in genua procidendo ali- cui cultuin exhibere, vel c i vil e m (venerationein Gen. 18, 2; 19,1.), vel religiosu m (adorationein veram) cultuin latreutieum, talem venerationem, quae soli Ileo competat, ut h. 1. (4, 9; 1 Cor. 14, 25.); nam omnino verosiinile est, etiain Magos, uti pastores divi- nitus edoetos fuisse, Christum esse Deum— hominem. Sen- tentia haec etiam eo confirmatur, quod non obstante pueri ma- trisque paupertate eura adorariut. V. 3. Audiens, quum audisset de Magorum adventu iisque, quae illi nuntiarunt. — Omnis Hierosolyma, incolae Hieros. —- Turbatus est, scil Herodes, quiutpote non Judaeus timebat regni aemulum, idque tanto magis, quia ob crudelitates suas omnibus exosus erat. — C um illo, scil. perterrita est omnis Hierosoljma, seu illi, qui rnotus bellicos et mala tempore Messiae (sic dietos dolores Messiae) certe secutura pertimescebant, dum illi, qui ardenli desiderio Messiam exspectabant, in stuporein conjecti seu vehementer commoti sunt. V. 4. Omnes princ,ipes sneerdotum (ap^tepel r), summos sacerdotes, seu pontifices.Erat quidem unus Judaeorum summus sacerilos; quum tamen, teste Jos. Flavio, sumtni sacerdotes non raro ab Herodibus et proceribus romanis munere suo privaren- tur, ita tamen, ut titulum suum pristinum retinerent; quum porro *) Patrit. III, 339. 48 Matth. II, 5—6. capita (seu principes) 24 classium sacerdotaliuin et sacerdotum primores, sunimi sacerdotes (ap/cepeČ r) etiam vocarentur, facile intellig-itur, cur scriptores s. saepius de pluribus summis sacerdotibus loquanIur. — Scribas (jpapparets), legisperitos, quorum plerique ad seetam pharisaeorum pertinebant. Vox ypap- pazeuc, quae proprie designat scribam i. e. eum, qui scribendi exercet officium, ad exemplum bebr. “IDD, etiam notat legispe- ritum; quare etiam vopcxoe (Luc. 7, 30; 10, 25.) et vopo8i8doxa- Aoi (5, 12,) vocantur; unde intelligitur, cur Marcus (12, 28.) eum ■fpapparsa dicit, quem Matthaeus (22, 35.) voptxov nominat. Cete- rum summi sacerdotes, legisperiti et seniores (qui erant capita familiarum) erant membra magni synedrii (vid. commentar. in evang. s. Joan. pag. 32). — Nasceretur (jsvvdzai) , nascatur, quum scil. adjuncta ejus, qui jam praesens erat, inquirereut, ita ut quoad sensum idem sit ac: ubi est locus natalis ejus. V. 5. At illi dixerunt: In Bethlehem Judae. Quum convo- cati ab Herode assessores synedrii magni Bethlehemum tanquam natalem Messiae locum indicassent, hoc documento est, Judaeos locum istuin unanimiter de Messia explicasse, quod et c on tex- tus apud Michaeam ipsum postulat, eum ad verba ejus additum sit: et egressus ejus ab initio; quae verba certe solummodo Messiae conveniunt. — Per prophetam , scil. Michaeam (5, 1.). V. 6. Adest hic inter Matthaeum et Michaeam enantiopha- nia. Nam loco: Bethlehem, doinus Ephrata, uti apud Michaeam in textu hebr. et versione 70 legitur, apud Matthaeum legitur: Bethlehem, terra Juda; et dum apud Matthaeum tanquam Michaeaeverba leguntur: „Et tu Bethlehem, nequaquam minima es“,Michaeas dicit: »minima es.“ — Difiicultas haee simpli- citer posset tolli, si eum s. Hieronymo diceremus, verba illa: „sic seriptum est per prophetam“, non esse Matthaei verba, sed sacerdotum el legisperitorum, qui Herodi responderunt, et non ipsum oraculum, sed oraculi paraphrasin protulerunt, qua explanatur, quomodo Bethlehem, etiamsi sit minima respectu civitatum aliarum, tamen posthac non sit futura, quia ex ea pro- dibit Messias. — Sed etiamsi ipsius Matthaei verba dicantur, tamen non adest vera pugna Matthaeum inter et Michaeam; in forma (in expressione) solum est diversitas, quoad sensum vero adest identitas. Nam verba: terra Juda, quae loco: Ephrata Matth. II, 7. 49 leguntur, inserviunt explicationi; quum ter ra (7^) h. 1. id sit ac regio, provincia unacum urbe; Juda autem id ac: e Iribu Juda, in qua Ephrata sita erat. Dein si apud Matthaeum Bethlehem dicitur: >,nequaquam minima es“, apud Michaeam autem: »minima es“, certo sub respectu utrumque verum est, et ab utroque s. auctore idem edicitur. Nam sensus verborum apud Michaeam est: quamvis minima es respectu civitatum aliarum (earum amplitudinis, incolarum), ex te tamen prodibit Messias; sensus autem verborum apud Matth. est: non es minima (quoad dignitatem, honorem), nam ex te prodibit Messias. ‘) — In principibus Juda {sv T/pe/Macv ’ louda .). In textu hebr. legitur: rnirp iv yi)damv, uti 70 versio habet, i. e. inter loca (oppida), in quibus familiae mille personaruin habitant. Nam C yi\iade c, vocantur familiae mille personarum, dein ipsa loca seu oppida, in quibus familiae illae habitabant, et quibus (oppidis)princip es seu praefecti (C’P^y) praeerant. Per fjye- puvez apud s. Matth., quod voci hebr. Cpi^X respondet, debent intelligi praefecti familiae mille personarum, etper metonymiam continens pro contento, ipsa oppida. Quare verba apud Matih, id valent ac: inter oppida primaria Judae (quae dicebantur, in quibus mille erant personae), hinc sensus idem ac verborum apud Michaeam. — Regat, noipavei, quod verbum etiarn a classicis scriptoribus de regibus usurpatur. — Populum meum. Deus populum Israeliticum dicit populum suum, quia eum prae ceteris gentibus selegerat ad conservandam sui cognitionem et cultum, eumque hunc in finem variis ornaverat beneficiis. V. 7. Člani vocatis Magis. Herodes c lam advocavit Magos et quia jam tune ad interficiendum pueruin pronus, putabat, Judaeos curam pueri gerere (Chrysost.), et quia Judaeis, non voluit videri, ac si rem magni haberet momenti; ideo etiam Magos ad consilium suum assequendum aptissimos putans, Bethleheinum misit ad pueruin quaerendnm. — Diligenter didicit 9anr£),stu- diose percontatus est. — Tempus stellae, tempus, quo stella primo viša fuerat, seu aetatem stellae. Voluit exinde ad aetatem pueri concludere, ut eo certius eum perderet. i) Cf. Mald., a Lap. 4 50 Matth. II, 8—12. V. 8. 9. Misit, dimisit. — In oriente; videntur ergo stellam durante itinere non vidisse. — Antecedebat eos, viam indicans et locum, quo Christum reperirent. — Supra, scil. domum coli. v. 11., ne in ipso loco operose inquirere et rem omnibus propa- lare cogerentur (Janš.). V. 10. Videnles stellam. Stella Magis urbe egredientibus denuo comparuit; non ideo, ut eos (uti quidam putant) Bethle- hemuni duceret, quum non opus haberent ea duce ad iter2hora- nim emetiendum, sed ideo, ut eos ad ipsam Christi domum per- duceret. — Gavisi sunt gaudio magno, vehementer gavisi sunt {■/aipsiv yapuv elegantia attica), et quidem ideo, quia opinionem de ortu Messiae, quam primo stellae aspectu conceperant, confir- matam viderant, tum verbis Ileroilis locum Messiae natalem indi- cantibus, tum repelita stellae apparitione. V. 11. Domum, illam nimiruin, super qua stella constiterat, et quam mox post Christi nativitatem Josephus cum Maria et puero ingressus erat. ’) — Thesauros, vascula, instrumenta (in quibus munera et res preliosae solent reponi). — Munera; secuti sunt morem orientalem, reges non adeundi sine doniš. — Thus {UjHavos, quae vox tum arborem, tum fructum ejus, thus desi- gnat). — Mgrrham (Vid. commentar. iti evang. s. Joan. 19, 39.). Juxta s. Patres dona liaec oblata sunt Christo: aurum, quia rex erat, cui tributuin pendendum est; thus, quia Deu s erat, qui adorandus est, et mjrrha, quša verus erat homo pro nobis moriturus, cujus corpus dein condiendum erat. V. 12. Et responso accepto (ypYjparcaflsVTe<;'), i. e. divinitus admoniti. Nam verbum yp-fjpart^£iv, quod onmiito notat: rem ali- quam tractare, decernere, inprimis etiam adhibetur apud graecos scriptores de diis, qui respondent oracula petentibus, qui homines admonent. Etiam in N. T. adhibetur de nu tu, moni to divino, quod alicui (praecipue in sontnio) contingit, ut h. 1.. lino etiamsi h. 1. ipsa Vulgatae versio retineatur, nulla adest. diffictiltas inde orta, quia nulla praecesserat interrogatio Magorum; nam, uti s. Thomas ait, Dotninus respondet aliquando etiam interroga- tioni mentali (precibus ad eum fusis). — Alia via, tali scil., quali evitabant Hierosolymam et Herodem. <) Cf. Patrit. III, 340. Matthll, 13.—16 51 Ž. Fuga in Aegyptum (13—15.). V. 13. Quum recessissent, scil. Bethlehemo. — Apparuit, Bethlehemi. NarrationiMatthaei non obstant verba Lucae (2, 39.), qui dicit, Mariam et Josephnm post purificalionem (oblationem pueri) Nazarethum in Galilaea proiectos esse. Vid. dieta 2, 1. ad 3. — In Aegyptum. A e <>-v p lu,s enim fuit Bethlehemo provincia ^ proxiina aliena, extra dominium Herodis sita, ita ut illatn intra paucos dies (5 ant 6) attingere possent. Traditio nominat Mata- reara 'prope Heliopolim ut locum, in quo s. famiiia habitabatT^&i • '( El matrem ejus. Dum s. Matth. seribit: m a tre m ejus, et noti: uxorem tuam, vel boe ipso subtilius indicat, docentibus s.Patri- bus, Mariam imam esse parentem Jesu. — Esto ibi, ibi comrno- rare. — Usque dum dicam tibi, doneč nova mandata tibi dabo. — Futurum est, ut quaerat , q»aeret, (nam pillec cum inf. praes. exprimit futurum). — Ad perdendum eum, ut puerum interficiat. V. 14. Nocte, verosimiliter eadem, qua oraculum acceperat. V. 15. Usque ad obitum Herodis, usque ad initium Aprilis a. 750. U. C., quo annoHerodesmortuus est. 1 )— P er proplietam, Hoseam (11, 1.) — Ex Aegypto vocavi fllium meum. Oraculum istud Hoseae nominatim dictum erat de populo Israelitico ex Aegypto vocato, qui (populus) obmagnumDeierga illum amorem lir 41; improprie filius Dei dicebatur. Quum autem hic populus t v p u s r esset Christi (quatenus fata ejus praefigurarent fata Messiae), absque dubio sub imagine populi Israelitici, Dei filii improprio sensu dieti, etiam de altero filio, sensu pr opri o ita dieto, de Christo, sermo esse potest; seu in vaticinio Hoseae praeter populi Israelitici vocationem ex Aegypto, etiam Christi voca- tio ex Aegyto praedicta dici potest. Quo supposito sensus est: Christus debebat in Aegypto habitare et ex Acgyplo revocari, ut verbum Dei per prophelam Hoseam dictum perfeete impleretur (ef. 1, 22.). Populus Israel autem potest facile ceu typus Mes¬ siae considerari; uterque enim erat filius Dei, uterque in terra Chanaan natus, uterque ex divino decreto debebat in Aegypto H ') Cf. Wieseter ckronolog. Synopse S. 50. rt ' o /.. a. 'i/ j - /1. 4 * Mi 52 Matih. 11,16—17. degere; et, quidem prior, ut alterius introitum in genus humanurn possibilem redderet, alter, ut ad priorem salvandum in vita ser- varetur; et tandem uterque a Deo tempore definito vocatus est. 1 ) 3. Infanticldimn Bethleheniiticum (16—18.). V. 16. Tune, quum scil. Josephus aufugisset et a Magorum itinere in oppiduin Betblehem tantuin temporis effluxisset, ut de coruin in urbem Hierosolymatn reditu non amplius cogitari pos- set. — lllusus esset, uti opinabatur. — Occidit, per satellites quos ablegavit. — A bimatu et infra, i. e. qui alterum aetatis annum non excesserant (duos annos nad erant) et qui minores erant duobus annis. 2 ) — Secundum temp us. Secutus est liac in re Herodes relationem Magorum prius acceptam de tempore, quo stella apparuit; ex quo patet, stellam duobus annis antea Magis primo apparuisse. — Hujus caedis Betblehemiticae nullam quidem mendonem facit Jos. Flavius. Ast hic seriptor alias etiam res silentio praetermittit, quarum tamen veritas neutiquam in dubium vocari potest, et quae ei haud ignotae esse poteranf. Praeterea etiam adsunt causae, quare Jos. Flav. hanc rem omiserit. Quum enim, uti generatim seriptores judaici, vitat, ne multum de Christo loquatur, etiam hanc rem, quae ad Messiam spectabat, silentio poterat praetermittere. Dein Bethlehem erat oppidutn parvum, in quo et in cujus confiniis non adeo mulli homines habitabant, quare etiam numerus puerorum interlectorum ob incolarum paucitatem (fors 1000) non poterat magnus esse (10—12). Ilabuit vero Jos. Flavius ad ostendendam Herodis crudelitatem alia loculentiora ejusdem documenta, quae proferre poterat; nam filios, uxores, cognatos et amicos sustulit. Attamen, si de hac re Jos. Flavius silet, eam commemorat Macrobius, seriptor gentilis, sacc. 4. (Saturnal. II, 4). Cf. a Lap. V. 17. et 18. Dicentem, scil. 31, 15. — Vox, nimirum plo- ratus et ululatus magni. -— In Rama (iv c Papd). Vox Hama non est, uti s. Hieronymus sumpsit,nomen a p pellativum, ab hebraico HOT (in exce!so), sed est nomen proprium urbis, sitae in Benjamin ad septemtrionaleinplagam, 40 stadia i. e. 2 horas i) Cf. Arnoldi, Schegg. — «) Cf. Patrit. III, 381. 334. fr#«,; Matth. II, 18. 53 ab Hieroso(yma remotae. — Ploratus et ululatus (xKau})[ib<; /tu ddup/jLoz) sunt vocahula idem valenlia, cumulata adexprimendam luctus magnitudinem. — Plorans, scil. audita est {rj/ouaihj). — Rac/iel, uxor Jacobi, erat mater Josephi ac Benjamin et proin parens et mater tribus Benjaminiticae. Quum Rama, per quam Israelitae (Jerem. 40, 1.) in captivitatem Babjlonicam per Nabuchodonosorem abducti fuerunt, esset oppidum tribus Benjaminiticae, Rachel vero parens et mater tribus Ben¬ jaminiticae, ideo propheta eam (non vero ipsum tribus parentem, Jacobum, quia feminarum est in ejusmodi plorare calamitati- bus, et quia matres solent filios atnissos magis flere, quos cum dolore pepereruntjinducit Ramae sedentemet deplorantem libero- rum (nepotum) suorum fortunam adversam. Ipsa lamentatur, nec vult de filiis solatium admiltere, quia non sunt, i. e. quia populus Israel per abductionem in captivitatem in speciem desiit, esse populus Dei, populus electionis et promissionis, seu quia captus, factus est civiliter mortuus, Eadein lamentatio parentis et matris plorantis, sed modo longe vehementiori repetebatur etiam nune in infanticidio Bethlehemitico. Rachel parens et mater tribus Benj., repraesentans singulas matres Bethlemiticas, in isto liorribili infanticidio denuo quasi ex sepulehro, quod in vici- nia erat Bethlehemi (Gen. 35, 19.) prodiit, denuo lamentans et plorans liberos suos, quia non amplius sunt, scil. inter vivos. In rnedio puerorum, qui Bethlehemi per tnanus irnpias trucidati fuerunt, videbatur esse ipse puer Jesus, natus Salvator Israelis. Quum igitur hic (Jesus), in quo magna Israelis spes posita erat, e conspectu evolasset mortuusque creditus esset, iterum id acci- dit, quod faetum fuerat tempore Jeremiae, quum populus Israel in captivitatem abductus e sua terra evanuit et civiliter mortuus factus est. Sed sicut per Jeremiam (31, 16.) solatus est Deus plorantem: „IIaec dicit Dominus: quiescat vox tua a ploratu, et oculi tui a lacrymis; spes enim est in novissimis tuis (i. e. spes tibi est novissima), et revertentur filii tui ad terminos suos“ — ita etiam nune vox solatii plena auditur: Salvatus est puer, spes Israelis; revertetur in terram suam. (Bisp.) 54 Matth. II, 19—22. 4. Reditus in Judaeam (v. 19-23.) V. 19. Befuncto. Mortuus est, morbo horribili, quem Jose- phus Flavius (Antiquit. XVII, 6, 5.) describit. V. 20. In terram Israel, in Paiaestinain. — Qui qaaere- bant animam pneri, qui vitae pueri insidias struebant. Nam: quaerere animam (CtjtsTv tvjv ipu~/v]v) ex hebraismo notissimo t^Q) dietam est pro: vitae alicujus insidiari, insi¬ dias struere; qunm %'«;)■, cf. v. 12. — In partes Galilaeae, in regiones Galilaeae, seu in Galilaeam; in ea enim situm erat oppidum Nazareth (cf. 15, 21; 16, 13.). Jose-

doxyjad), quo delectatus sum, nimirum ante muridum conditum, seu ab aeterno. Vid. Joan. 17, 24. — Constructio graeca: euddxscv iv ztvt vel eiz ztva (12, 18.) est hebraislica, respondens hebr. sequente 3, et notat: dele- ctari nliquo. Ex dictis simul patet, inanem esse eorum senten- tiam, quaede descensu colurnbae et de voce coelitus faetaleguntur, Joanni Bapt. contigisse in visione interna. Evangelistae enim, dum etiam Jesum tanquam videntem sistunt, rem omnem ut eventum externum repraesentant. Matth. IV, 1. 63 Caput IV. I. Christl tentatio (v. 1—11.). (Marc. 1, 12. 13. Luc. 4, 1 —13.) V. 1. Tune, post baptismum et quidem, ut Marcus refert (1, 12.) statim. — Dttclus est, e loco scil. inferiori, seu ripa Jordanis in desertum altius situm. — In desertum, tanquam locum tentationi commodissimum ac destitutum humano subsidio (eratque cura bestiis, seribit Marcus) quo machinae tentationum dissipentur (Janš.) — Fuit autem desertum Quarantaniae .... • , , quod a primis christianis nomine hoc ideo compeilatum est, quia ex traditione noverant, Christum in ipso per 40 dies jejunasse atque tenlatum luisse. Est valde horridum et incultum, quod con- gruit deseriptioni ejus apud Marcum (1, 13.) occurrenti. Situm est inter Jerichuntem et montem olivarum et ab Hierosoljma tri- bus milliaribus fere distat. — A Špiritu, scil. saneto movente atque agente. Ob articulum in graeco et praecedentia atque locum parallelum Lucae (4, 1.) est intelligendus Spiritus sanctus. Spiritus nimirum hurrianus Jesu sec.utus est ducem Spirituin divinum Jesu, qui natura idein unus est cum Špiritu saneto (Franc. Lucas). — Ut tentaretur, eo fine, ut tentatione Satanae probaretur, se a lege divina non recedere. Cur autem id Spiritus s. voluerit, causa ejus sita erat in singulari Christi des tinatione. Quum nimirum primus Adamus, primus parens generis humani, tentatus lapsus esset, a Deo defecisset, opor- tebat Christum, alterum Adarnum, alterum generis humani paren- tem, tentatione superata Deo fideliter semper adhaerere, ut sic primi hominis peccatum in solitudine patratum corrigeret. (Calm.). Tentatus est porro Cbristus, ut nobis diabolum vince- ret nobisque ostenderet, illum posse vinci et quomodo Id fiat (Thom.).Voluit tandem tentari, nostra mala, nostrasque aerumnas periclitari, ut docente s. Paulo (Hebr. 4, 15.) misereri nosset eorum, qui sese hisce obnoxios gemunt (Calm.). Verbum neipd- £eev, notat primo: periculum facere rei, num apta sit; dein explo- rare, examinare vel bono, vel malo consilio; tandem insidias 64 Matth. IV, 2—i. struere alicui, etspeciatim: ad peccandum incitare, sollicitare, ut h. 1. (Jac. 1, 10.) — Diabolus. Vid. comment. in evang. 1. Joan. 6, 71. p"- ; V. 2. Quum jejunasset quadraginta diebus et quadraginta noctibus, quum 40 diebus et noctibus nil plane comedit, uti locus parallelus Lucae (4, 2.) docet: nihil manducavit; quod etiam addita vox: tandem confirmat, indicans, post jejunium 40 dierum Cbristum tandem esuriisse. Suscipiendo baptismo Chri- stus declaravit, se peccata nostra in se suscepisse (nimirum cul- pam poenasque peccatorum); assumendo autem jejunio jam pro peccatis nostris satisfacere incepit. — Per totidem dies et noctes etiam tjpi Christi, Moses (Exod. 34, 28.) et Elias (3 Reg. 19, 8.) jejunarunt. — Et accedens. Quum nimirum Satanas Jesum videret esurientem, putabat, eum etiam moralibus ceterorum hominum infirmitatibus obnoxium esse. — Tentator, Satanas. — Quanam forma externa tentator accesserit, certe definiri nequit. Absque dubio usus est tali forma, qua latere vellet, secus enim ipsutn tentandi consilium irrilum vanumque fuisset. Aucto- res probati putant, eum forma corporea, eaque humana acces- sisse. Cf. a Lap., Mald. — Si Filius Del es, i. e. quandoquidem (eum) Filius Dei es. Volebat hisce diabolus Jesum allicere ad peccatum dubitationis de se ipso, de sua ad Deum relatione et de suo ipsi a Deo demandato munere. Si Christus tentatori obsecutus fuisset, magis diabolo, quam Deo obediens fuisset; imo šibi ista lapidum in panes conversione consulens, divinam potentiam humanae inopiae (cupiditati) subjecisset, atque ita ordinem naturalem pervertisset, res humanas ut finem, divinas ut medium habendo. — Filius Dei, scil. verus. — Dic, ut lapi- des isti panes fiant, jube hosce lapides panes fieri. Nam apud N. T. et alios dialecti -/.oivijg seriptores post verba imperandi, petendi etc. frequenter ponitur cva eum conjunctivo pro infinitivo antiquioris graecitatis. *) V. 4. Respicitur hic Deuteronomii locus (8, 3.), ubi sermo est de beneficiis variis, quae Deus in Israelitas contulerat, inprimis de largitione Manna e (cf. Joan. 6,31.). — In solo pane (kn’ dpTaj), nimirum ita, ut panis conditio (fundamentum) esset *)• Cf. Beelen gramm. 366. Matth. IV, 5—6. 65 ad vitam sustentandam. Praepositio eni sigmficat hic conditio- nein. ‘) — Vivit; graece futurum, quod ex Hebraismo indicat id, quod perpetuo tale est. — Hotno, i. e. quivis. — Verbo, scil. illo, quo, quidquid ei lubet, ex nihiLo facere potest Deus. — Quodprocedit, quodcunque Deus effatur. Sensus est: Homo quivis non solo pane (cibo humano) vitam sustinet (multoque magis Filius Dei), ideoque ad vitam meam sustentandam non est opus lapides converterein panem; sed quodvis verbum, sola Dei volun- tas, potest me vivum conservare. — Nonnulli in his Christi ver- bis nutum vident panis eucharistici. i) 2 ) V- 5. Tune, quum primo illo artificio nil profecisset. — Assumpsit, nimirum violenter (Hieron., Gregor., Thom.). Hoc non magis mirumvideri potest, quamiliud, quod Christus a Judae- is captus et crucifixus esset, quorum erat auetor. Utrumque fac- tum est poteratque fieri, qula id Christus circa se perinisit. 3 ) — In sanctam civitatem i. e. Hierosoljmam (coli. Luc. 4, 9.). Voca- ttir ita, quia erat cen trum regni theocratici, et in ea Deus pro- pter arcam templuinque habitare credebatur. (Mald.) — Super pinnaculum templi (itri trrspbpiov tepoo), in fastigio porticus regiae. Si enim esset templi fastigium intelligendum, evangelista serip- sisset rod vaoo, et non tod tspoo, quia iepov complectitur etiam aedificia templi extrinsecus exstructa omnia, quae ad templum ptrtinebant, dum vadf designat templum proprie tale. Dein, quum hoc fastigium sen tectum porticus regiae, teste Josepho Flav. (Antiq. XV, 11, 3. 5.) ab utraque parte in alae formam inclina- tum, non autem pinna totius templi in alae formam exstructa esset, etiam hoc explicationem nostram confirmat; nam graeca vox 7TT£poyiov, quae proprie notat pennulam, parvam alam, Iranslate ponitur de rei exiremitatibus formam alarum referenli- bus. Cf. Joan. 10, 23. V. 6. Si Filius Dei es, quum Filius Deus sis. — Mitte te de or sum, ut nimirum omnibus in proximis atriis ambulantibus aliisque locis constitutis ostendas potentiam tuam divinam ac dignitatem, et quum te salvum viderint, Messiam te agnoscant. — Tentatione hac voluit diabolus Christum per vanae gloriae i) Cf. Beelen gram. p. 300. — 2 ) Cf. Reischl Erklarung der h. Schriften. — 3 ) Cf. Veith die heil. Berge, II, 164. 5 66 Mattli. IV, 7-8. studium (per superbiam) ad temerariam erga Deum fiduciam seducere. — Scriptum est, nimirum ps. 91, 11. — In psalmo isto hominibus piis et probis in omnibus vitae periculis et cala- mitalibus, necessario subeundis, divina promittuntur auxilia, non tamen iliis, qui tem er e periculis se objiciunt. Tentator ita- que, qui ad s. scripturas provocavit, ut verba ipsius majorem vim habeant, senfentiam s. scripturae pervertebat, quum snum teme- rarium vanumque consilium hoc effato suffulciret. — Ne offendas ad lapidem pedem luum. Imago, qnae his verbis inest, repetita est a parentibus, qui liberos suos teneros adhuc in viis asperis in ulnas suscipere et gestare solent. Sensus est: Deus te per angelos, te custodientes, salvum conservabit. V. 7. Rursum, i. e. alio loco s. scripturae scriptum est, non tantum, quod tu ritasti, sed etiam. — Respicit Christus locum Deuteronomii (6, 16.), ut doceat, illud auxilium, quod ps. 91. piis promissum est, iis tantum promissum esse, quibus pericula necessario subeunda sunt. Sensus est: Noli temeraria fiducia potentiam et benignitatem divinam (cujus quotidie sat magna documenta conspicis), explorare in periculis, quibus temerete objicias. Tentat enim Deum, qui petit a Deo miraculum non necessarium, quale hic est. V. 8. In montem. Quinam fuerit mons iste, certo definiri nequit; putant multi cum ant,iqui, tum recentiores, fuisse mon¬ tem Quarantaniae. — Omnia repna mundi (jta-aac; rap fiacrdelac tou xoap.o»). Verba haec, quorum loco apud Lučam (4, 5.) ceu synonymum legitur: ndaat; rac /9«a. r^c oixo’)/jJvrjc, — non sunt cum nonnullis ceu hyperbolica expressio (uti Slop o xbapo<; Rom. 1, 8. Col. 1, 6.), de solius P alaestinae provinciis acci- pienda; nam apud Lučam vocabulo olxoupivyj non sunt appo- sitae certae voces, quae aperte indicarent, notionem istius vocis ita restringendam esse. Dein etiam stante hac explica- tione difficultas non removetur, quia etiam unius regni gloriam modo ordinario haud poterat diabolus Christo ostendere. Quapropter verba illa explicanda sunt de omnibus mundi regnis gentilibus, excepta Palaestina, cujus imperium, cum esset peculium Dei, diabolus non tenebat, ast, mundi gentilis erat princeps (ap^cov coli. Luc. 4, 6.). Quum tamen Lucas (4, 5.) dicit, Satanam ostendisse inmomento Matth. IT, 9. 67 temporis, tenenda videtur senlentia eorum, qui dicunt, hoc 1'actum esse modo magico, ut scil. arte quadam species distan- tissimarum rermn apparere fecerit. ] ) — Gloriam eorum, ea, quibus unumquodque regnum excelleret, objiciendo, quasi in theatro, opes et magriificen liam uniuscujusque, vires, popu- lorum frequentiam, terrarum pulchritudinem, regum pompas et faslum, palatia, adorantium obseqnia et siinilia. Ceterum tentalionem, quam Matthaeus tertiamhabet, Lucas secundam posuit, et secundam Matthaei Lucas ultimam babet. Verba: vade Satana, quibus Christus Satanam adorari se ab ipso flagi- tantem abegit, credere jubent, id non secundo loco, sicut in Luca Iegitur, sed tertio, uti Matthaeus habet, Satanam ausum fuisse, quod et ipse v. 11. confirmat. Hinc Matthaeus h. I. in sua relatione inagis temporisordinem curabat, quarn Lucas, qui rem ipsam, non vero temporis ordinem respexit. 3 ) V. 9. Haec omnia tibi dabo. Verba haec sunt impudens Sata- nae mendacium; nam, etiamsi peccalo per Adamum introducto spirituale in mundum exerceat imperium (coli. Joan. 12, 31. Ephes. 2, 2.) homines sine intermissione tentando et in peccata seducendo, obsidendo, iisque nocendo per creaturas hurnanis usi- bus servientes, imo et ipsa creatura irrationalis, quae primitus ereata erat, ut hominis servitio creatorem suuin glorihcaret, dominio ejus subjecta luerit, tamen orbis terrarum regna nemini poteši dare aut auferre. Verbis apud Lučam (4, 6.): quia miki tradita sunt , nimirum regna, et cui volo, do illa, exhibet se non obscure verum Dei Filium. — Adoraveris me (jipoay.ovqori<; poT). Verbum hoc h. I. ob responsum Christi versu sequenti datum, debet de religioso cultu, de cultu divino, de adoratione pro- prie tali, quae soli Deo exhibetur (non autem de homagio praestamlo) sumi; alias enim Christus aut inepti quid ad postula- tionem Satanae reprimendain protulisse, aut verba tentatoris non intellexisse dicendus esset; utrumque autem de Christo cogitare, absurdom est. ‘) Tentatione hacce ullima volebat Satanas in Christo studium po testa tis et dominii totius rnundi excitare, eum sollicitare ad avaritiam, ut eum hac ratione permoveret i) Janš., Franc. Luc. — 2) Cf. Veitli Homilienkranz I. S. 7. ff. — 3 ) Cf. a Lap., Janš. — 4 ) Cf. a Lap., Calra. 5 * 68 Matth. IV, 10—11. ad cultum div. ipsi exhibendum, quo praestito Christus factus fuisset cliens Satanae. Quamvis ad Messiae munus spectaret, ut mundum expugnaret atque diabolo, qtii post lapsum Adami (Deo permittente) princeps ejus factus fuerat, eriperet, id tamen non eo, quo diabolus hic voluit, modo fieri debebat, sed alio, nimi- rum multis cum laboribus et passionibus. V. 10. Tune, quum ipsius Dei filii dignitalem šibi arroga- ret. — Scriptum est, in Deuteronomio (6, 13.) — Adorabis; hic religiose colere, cullum div. exhibere; id enim docet manifeste appositio: Dominum Deian, et verba addita: et illi soli, (utpote qui solus est dominus Deus) servies (scil. cultu illo religioso, quem tu flagitas.) Satan as {ouzavuz aut aazdv,') hebr. denotat adversarium, qui vel faetis, vel verbis alicui renititur. Est vox haec sjnonjma voci diabolus, cum qua permutari solet (coli. 4, 1. 10.) Dein ut vox diabolus designat xaz’ išo/rfv princi- pem spirituum malorum, ut h. I. V. 11. Tune, quuin repressa etiam tertia tentatione diabolus Cliristo mandante discessisset. — Ministrabant (divjx6vovv). Quale fuerit istud ministerium, ab angelis Christo exbibitum, certo defi- niri nequit. Ob significationem voci graecae dcaxov£co alias etiam propriam, nonnulli putant, angelos Christo cibossuppeditasse. Sic etiam Eliae in deserto commoranti angelus cibtim attulit (1 Reg. 19, 5.).—Primus Adamus a Deo ex paradiso ejectus est prohibitus- que ab ejus ingressu per angelos flammeo gladio; dum alteri Adamo, Christo, vietori diaboli, desertum faetum est paradisus. Narratio haec de Christi tentadone, uti eam tres sjnoptici exhi- bent, pro vera historia eventus externi habenda est; praeter alia id jam postulant verba addita apud Marcum (1, 13.): et er at cum bestiis, quae docent, cogitandum esse de vero deserto, hinc etiam enarrari eventum externum. Quapropter prorsus arbitrariae sunt explicadones aliorum, qui narrationem hanc vel ■meram parabolam habent a Jesu aut quodam ejus discipulo ideo excogitatam, ut bomines de falsis Messianis exspectationibus monerentur; vel qui in ea cogitant de re Christo in ex tasi (visione) oblata, aut eam mythum habent. Matth. IV, 12. 69 S. Jesus in Galilaea (v. 12.). V. 12. S. Matlhaeus missis omnibus, quae proxime excipie- bant Christi tentationem, slatim properat ad initium muneris Christi puhlici enarrandum, et hoc versu et sequentibus brevi- ter notat, initium muneris Christi in Galilaea docentis et Capharnaumi domicilium figentis, evenisse eo tempore, quo Joannes Bapt. jussu Herodis Antipae in vincula est conjeclus. Hanc rem ipsam, ejus causam et sequelas serius (14, 1. seq.) per occasionem fusius enarrat. — Traditus esset (napedo^Tj), scil. Herodi Antipae; alii supplent: in carcerem. In substantia sensus non mutatur. Quae post Christi baptismum et tentationem et a n te hunc in Galilaeam redituin evenerant, Joanne evangelista teste sequen- tia sunt. Post tentationem statim Jesus venit ad Baptistam, qui erat Bethaniae trans Jordanein, in quo loco repetitis -vicibus testatus est, Jesum esse Messiam (Joan. 1, 19 — 34.), dein plures sectatores, discipulos nactus est (Joan. 1, 38. seq.); cum his rediit in G alilaeam et unacumillis intererat nuptiis, quae Canae in Galilaea celebrabantur (Joan. 2, 1 — 12.). Cana pro¬ fectus est Capharnaum, ubi paucos dies transegit (Joan. 2, 12. ), fors et matrem suam Nazarethum comitatus est; inde instante festo paschatis Hierosoljmam se contulit (Joan. 2, 13. ), ibique templum purgavit atque in regione urbi vidna aliquamdiu commoratus, docuit, multosque homines baptismo per discipulos suos administrato, asseclas suos fecit, imo et Nicodemus discipulus ejus factus est (Joan. 2, 14 — 3, 22.). Cum autem audivisset, Joanuem Bapt. in carcerem esse conjec- tum, altera vice, per Samariam profectus, in Galilaeam rediit (Joan. 4, 3. seq.), ubi altera vice Canam venit (4, 46.), unde dein Capharnaum est profectus, ibique domicilium fixit. ‘) Iter hoc in Galilaeam, de quo h. 1. Matthaeus et Marcus (1, 14.) atque Lucas (4, 14.) Ioquuntur, est iter ante alterum pascha confectum (coli. Joan. 4, 3 ), et quidem, quum docente Joanne i) Cf. a Lap. in Matth. 4, 18. 70 Matth. IV, 13—15. (4, 35.) ab hoc itinere adhuc qtiatuor menses essent ad messem, quae medio Aprili incepit, niedio Decembri a Christo confici dici debet. Paulo ante debuit fieri Joannis incarceratio (a. 781. post U. C.). l ) — Secessit, e Judaea. — In Galilaeam, qna re effugit insidias sjnedrorum, qui Joannem Herodi tradebant. 3. Iter lazaretho Capharnaum (13—16.). V. 13. Reliefa civitate Nazareth, quia Nazarethani uigrati eum praecipitem agere volebant (coli. Luc. 4, 14—22.). Vid. dieta 13, 53. — Venit et liabitavit in Capharnaum. Cf. 2, 23. De urbe Capharnaum vid. commentar. in evang. s. Joan. pag. 53. — Maritima, i. e. sita adjacum Genesareth. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 6, 1. — In finibus Zabulon et Nephtalim. Tribus Nephtalim ad meridiem tangebat tribuni Zabulon. V. 14. Verbis his causam reddit, quare Christus Nazaretho relicta Capbarnaumi, in superiori Galilaea domicilium figeret; ideo nimirum, ut impleretur vaticinium Jesaiae (9, 1. seq.), qui praedixerat, Messiam superioren! Galilaeam šibi in domicilium electurum esse,ut lamine ipsius doctrinae omnes regiones vicinae collustrarentur. V. 15. Terra Zabulon {pij), regio, seu territorium, quod Zabulon, filius Jacobi decimus, in distribuenda terra Chanaani- tic.a sorte accepil. — Terra Nephtalim , regio seu territorium, quod Nephtalimus, lilius Jacobi sextus, accepit. — Ceterum verba: terra Zabulon et terra Nephtalim, uti: Galifaea gentium et populus, sunt nominativi (non vocativi). — Via maris, g-raece odov ftakdt jotjc. Nonnulli ante 68ov supplent yfj, simulque ad 68ov subintelligunt xard, hoc sensu: regio ad mare Galilaeae sita, seu regio, quae adjacet mari Galiiaeae; ita ut his verbis unacum sequentibus: trans Jordanem designaretur tota regio ad Orientem maris Galilaeae sita. — Sed rectius alii Mal- donatum secuti accusativum 68bv absolute positum sumunt, ita ut vices adverbii h. 1. sustineat, hoc sensu: versus, uti et Septuaginta hebr. adhibere solent (ergo: odov 8aXdaayj<; mare versus.) Vulgatae versio: via maris (ubi via est casus *) Cf. Tisohendorf synopsis evang. pag. XXVII; Patrit. III, 441. Matth. IV, 16—17 71 a blati vi), i. e. ubi via fert ad mare, in substantia sensus non divertit. Verbis his curatius designalur situs regionis Zabulon et Nephtalim; quare comma, quod plerique codices habent post vocein Nephtalim, ponendum est post vocem: maris. — Trans Jordanem (ndpav . .). Verba haec sunt solemnis desi- gnatio regionis transjordanensis, seu regionis ab Oriente Jordanis sitae (Peraeae), quam Cbristus saepe adiit. — Galilaea gentium est Galilaea superior, septemtrionalis ad tribuni Neph- talim pertinens pars, in qua gentiles Judaeis mixti habitabant (1 Macchab. 5, 15.). . , V. 16. Populus i. e. incolae. Verba haec sunt appositio praecedentium nominativorum. — In tenebris, nimirum spiritua- libus, rerum divinarurn et peccatorum. Vid. comment. in evaug. s. Joan. 1, 5. — Incolae regionum illarum tales facti sunt, quia nimis mixti erant cum gentilibus valdeque remoti ab Hierosoljma, ubi, tanquam in centro, praeprimis religiosa vita et notitia legis disci poterat. — Lux ( (pu>t 7 ), i. e. Messias, spiritualis collustra- tor, in quo magna lux veritatis et salutis apparuit, sol justitiae, qui illuminabat tenebras illorum hominum. Vid. comnientar. in evang. s. Joan. 1, 4. — In regione umbrae mor tis; graece: ev ydipa xai oxlq. davdvou. Nonnulli particulain xul sumunt ut particu- lam explicativam, hoc sensu: in regione spissis tenebris obducta.Sed genitivus ttavuzou potest aptereferri etiam ad vocem X(bpq., boe modo: in regione et in tenebris, quas inhabitat mors, in quibus mors imperium tenet. Per prosopopoeiam consideratur hic mors tanquam dominator et rex interni, tenebris obvoluti. Verba autem haec significant id ac: vivere in summa rerum divi- narum ignorantia et peccatis. Hinc idem edicunt, quod prima ver- sus pars exprimit, soluinmodo vividius. 4. Christus praedicans in Galilaea (v. 17.) (Marc. 1, 14. 15.) V. 17. Exinde. Hisce non negat evangelista, Christum jam prius (v. 12.) in Galilaea docuisse, sed tantummodo vult dipere: exinde, quum nimirum sedem fixisset Jesus Capharnaumi. — Poenitentiam agite. Sicuf Joannes Bapt. prius bomines ad poeni- tentiam excitaverat, ita et nune Christus, ut ita confirmaret prae- 72 Matth. IV, 18—23. dicationem Joannis; attamen suae exhortationi ad poenitentiam agendam simul adjunxit: et credite evangelio, uti apud Marcum (1, 15.) legitur. 5. Vocat quatuor di$cipulo$ (18-25.). (Marc. 1, 16 — 20. Luc. 5, 1 — 11.) V. 18. Vidi! dnos fratres. Viros hos Jesus non nune prima vice vidit; erant enim Galilaci sectatoresque Joannis B. (Joan. 1, 41.), et dein Christi discipuli faeti sunt, non tamen perpetui erant ejus comites, sed ad opificium suum, ad piscationem redie- rant. Dum ergo Mattliaeus h. 1. et Lucas, Marcusque (I. c.) Jesum eos vocasse dicunt, non necessario id cum relatione Joannis (1, 35. seq.) pugnat; Joannes enim de priino discipuloruin horum cum Chrislo conventu, reiiqui autem evangelistae de eorum voca- tione in perpetuum Christi comitatum agunt. — Simon, qni vocatur Petrus. Simon est nomen hebraieum 0^9'^' a audi- vit); reliqua addita sunt, ut propius indicaretur, quisnam Simon intelligendus est. Nomine Petrus jam antea Jesus eum compel- lavit. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 1, 42. 19. Venite post me, estote mei discipuli, nimirum perpetui; seu sequimini perpetuo me magistrum. Fuit enim mos apud Judaeos, ut discipuli constanter sequerentur magistrum.— Faciam vos fieri piscatores hominum. Alludit hisce ad conditionem Petri et Andreae externam, hoc sensu: Reddam vos, non piscium qui- dem, quales nune estis, sed hominum piscatores, i. e. doetores, qui e mundo procelloso, veluti mari, doctrina, velut reti, homi nes mihi (regno meo) concilietis atque obligetis. V. 20. Secuti sunt eum, perpetui ejus comites faeti sunt. V. 21. Jacobum Zebedaei, nimirum filium. Vocem Zebe- daei addit, ne confunderetur cum Jacobo, Alpbaei filio (10, 3.). — Vocavit eos, ut videlicet ipsuin tanquam magistrum in perpe¬ tuum sequerentur. V. 23. In sgnagogis eorum , scilicet Galilaeorum (cf. 9, 35.). In synagogis Judaeorum licitum erat, obtenta a synagogae prae- feeto veuia, cuique viro huic negotio idoneo legere s. seripturam et de leeto disserere. Erant autem synagogae aediflcia, domus congregationis, in quibus Judaei post tempora exilii (inde a tem- Matth. IV, 24—25. 73 pore E s dr a e) quovis die sabbati ac fes to, serius etiam cujus- vis hebdomadis die secundo et quinto conveniebant ad preces faciendas etut lectori aliquam sectionem legis(Parascharn, coli. Act. 15, 21.) et post aliquod teniporis intervalluin pericopam ali- quam propheticarn (Haplitaram quandam, coli. Luc. 4, 17.) legenti et lecta verba interpretanti auscultarent. Quaevis sina¬ goga babebat archisj nagogum, praefectum, qui exercilia reli- giosa dirigebat ordinisque curam babebat; praeterea seniores (npeafturepous ), qui cuin juvarent; porro virurn, qni praeorabat, tandem ministruin (unrjpsTrjv) , qui libros porrigebat et similia peragebat (cf. Luc. 4, 16. seq.). ’) — Omnetn languorem et inftr- mitatem, omnis generis morbos. V. 24. Abiit opinio (axorj), farna, rumor. — Ejus, de eo (genitivus obje c ti). — Fariis languorihus et tormentis compre- hensos. Omnia liaec appositionis loco posifa sunt ad male habentes, boe modo: Afferebant ad Jesum omnes, qui male se habebant nimirum homines diversis morbis et doloribus afllictos. — Qui daemonia habebant (daipov^opivouz) , qui a spiritibus malis obsessi erant. Distinguuntur daemoniaci h. 1. ab aliis aegrotis- — Et lunaticos {aelrjvta^opevooc;'), qui morbo comitiali laborabant, qui morbus crescente lunk ( oetfvi^■)) redit et augescit. — Et paralgticos, nervorum resolutione laborantes, vel ab una par te, vel in toto corpore. V. 25. Et Decapoli. Decapolis erat regio Palaestinae a numero decem oppidorum maximorum ita dieta, trans Jordanom in tribu olim Manasse sita, et quorum incolae maximam partem non Judaei erant. — De trans Jordanem (nepav . ., ante nepav est dno supplendum), de regione trans Jordanem, quae a Deca¬ poli ad mare mortuum versus austrum patet (seu de Peraea). Vult his s. Matthaeus indicare, ex oinni Palaestina confluxisse homi¬ nes ad Jesum. i) Cf. VVitke-Loch les. N. T. 74 Matth. V, 1. Caput V. Jesus Cliristus ut proplictu. Orado niontaita (c. 5. 6. !.). (L uc. 6, 17—49.) Oratio haec, quae oratio montana dicitur, secundum optimorum interpreluin ‘) sententiam, e a dem ost cum illa apud s- Lučam (6, 20. seq.) occurrente; adest enim idem esordium eademque conclusio in utraque, uterque seriptor s. addit, Chri- stum hoc sermone finito, Capliarnaum se eontulisse, ibique cen- turionis servum aogrotum sanasse. Quod vero sermo apud Mat- lliaeum longior sit, quam ille apud s. Lučam, ex hoc soluinmodo sequitur, s. Matthaeum plenius Cliristi dieta annotasse, quain s. Lučam, qui in gratiam ethnico-christianorum seribens quaedam ad Judaeos spectantia omisit. i) 2 ) Si porro s. Mattliaeus Jesuin sermonem hunc habiturum, ut commodius audiretur, mon- tem conscendisse dicit, id cum relatione s. Lucae non pugnat, qui (6, 17.) Christum descendisse in planitiem dicit; nam, postquam in planitiem illam descenderat Cliristus (coli. Luc. 6, 17. ), et homines aeg-rotos, qui allati fuerant, sanaverat (coli. 6, 18. 19.), omnino iterum ex hac planitie in locurn elaiiorem ascen- dere potuit, uti habet Mattliaeus v. 1. Oratio haec non est inauguralis apostolorum oratio, sed habita censenda est ad sectatores Christiquoscunque, disci- pulos et apostolos, audientesimul magnapopuli multitudine. 3 ) Vocabulum discipuli h. 1. latiori significatu, ut sae- pius alias, sumendum est; id docet ipsum orationis argumentum, quum, paucis quibusdam exceptis, nil ea contineat, quod unice apostolos, aliosque ipsius discipulos, futuros religionis ejus doeto- res spectaret; nihil praeterea continet, quod comtnode etiamreli- quis cultoribus ejus et asscclis quibuscunque dictum non sit; neque etiam, si oratione hac inaugurari apostolos suos voluisset i) Hieron., Chrvsost., Euthym., Theophvl., Janš., Mald., a Lap. aliorum- que,.— 2) Cf. Reischl in Luc. 6, 20. ' — 3 ) Cf. Kistemacker, Sckegg. Matth. V, 1. 75 ad munus religionis doctorum, deesse possent talia, quae alias, ubi simili consilio ductus ad eos loquitur, adsunt (uti 10, 5.). Si in hac Christi oratione, a Matthaeo consignata, occurrunt quae- dam dieta, quae etiam aliis occasionibus a Christo prolata leguntur, inde non sequitur, Matthaeum huic orationi montanae sententias nonnullas alio tempore et loco a Christo prolatas adjecisse; poterat enim Christus eadein praecepta, praecipue ethica, coram diversisauditoribus repetitis vicibuspronuntiare. Quodipsum nexum hujus orationis montanae attinet, potest ille breviter ita proponi: Juxta 4,17. Christus sumu munus publicutn iisdem verbis incepit, quibus Joannis Bapt. praeconium inceptum finitumque fuerat, nimirum excitando homines ad poenitentiam significandoque prope esse regnum I)ei. In oratione autem montana jam suppeditat Dominus codicem hujus regni divini (quasi magnam cbartam civitatisDei), juxta quem inhoc regno spirituaii res agi oportet. In codice autem cujusvis reipublicae constitutum sit oportet: 1) quis sit ut membrum (civis) reipu¬ blicae considerandus et quaenam requirantur conditiones, nt quis jus civitatis c.onsequatur. Jam conditiones fundamentales ad jus civitatis in boe regno spirituaii (divino) acquirendum expressae sunt in sic dictis oeto beatitudinibus (v. 3—12.). Dein 2) agitur de ministris hujus regni divini eorumque officiis principalibus nec non et juribus (v. 13—16.). Ministri in hoe regno divino sunt apostoli eorumque legitimi successores, qui in hoc regno sal terrae et lux mundi esse debeant. Quum autem in theocratia Judaica jam adesset regnum Dei externum, Christus utique proponat necesse erat relationem regni a se condendi ad theocraliam V. T. (v. 17—48.). — In reliquis ora¬ tionis montanae partibus (inde a c. 6.) agit Christus de iis, quae a singulis hujus regni civibus praestanda sint (6, 1 —18.), de eorum possessionibus (6,19—34.), de eorum mutuis offi- ciis et juribus. Agitur etiam de jure petendi, datque Christus in oratione Dominica nobis formulam, qua nostras apud regem hujus regni petitiones facere possimus. (Bisp.) 1. Octo beatitudines (1—13.). V. 1. Videns autem Jesus turbas. Verba haec arete cohae- rent cum line capitis praegressi. — In montem (ek ro dpoyo\ to> nvso- parc). Ordo verborum, analoga structura v. 8. occurrens ( xat}apo'i ry xapdia), et contextus totius pericopae hujus postulat, ut vox: pauperes cqnjungatur cum voce: špiritu, et per pauperes špiritu juxta sententiam celeberrimorum interpretum intelligendi sunt homines, qui šibi conscii sunt paupertatis suae spiritualis, seu, quum paupertas spiritualis se manifestet vel in voluntate (quatenus est infirma et mala), vel in cognitione (intellectu, qua- tenus obfuscatus nescit veritatem), qui šibi conscii sunt suae perversitatis ac ignorantiae rerum divinarum, i. e. šibi conscii, se esse justitia et \eritate destitutos, ideoque abjeeto omni studio bonorum terrestrium (coli. Luc. 6, 24.) anhelant et desiderant vera bona Messiana. Hinc quoad sensum verba: pauperes špiritu idem notant ac: humiles, vano fastu super- biaque destituti. Notio haec praeclare convenit ipsi initio sermonis Christi; ante omnia enim in auditoribus ejus necessa- rium erat id, ut miseriam suam spiritualem agnoscerent profite- renturque, se esse peccatores atque ignorantiae (rerum divina¬ rum) tenebris obvolutos, ideoque auxilio, redemptione ex hoc misero statu indigentes, quia tales solummodo desiderium regni Messiani ejusque bonorum habebant. Huic paupertati praedicat Christus possessionem regni coelorum a se his in terris fundandi; Matth. V, 4'. 77 nam, ut ex hac paupertate homines eriperet, eosque bonis Mes- sianis in hac et altera vita ditaret, venit ipse Messias. S. Lucas (6, 24.) tantuin habet: beati pauperes; unde nonnulli per pau- peres intelligunt, homines, qui inopes sunt divitiarum. Sed haud poterat Christus homines inopes jam ideo, quia sunt inopes, bea- tos praedicare; quapropter rectius alii exponunt, qtii cuin voce pauperes praetrr inopiam divitiarum simul conjungunt notionem humilitatis, quippe quum docente s. Auguslino vermis divitiarum sit superbia, quae ex iis pleruiriqne oriri solet. Quapropter in substantia Matthaeus, qui habet: pauperes špiritu, et Lucas, qui tantum habet: pauperes, non differunt. Juxta Lučam (6, 24.) per antithesin vae acclamat divitibus, i. e. illis hominibus, qui de opibus suis elati atque in illis suain confidentiain et felicitatem reponentes, non agnoscunt miseriain suam spiritualein, hinc etiam non desiderant vera bona Messiana, sed študent conge- rendis bonis terrestribus, addens: habetis consolationem vestram; quasi diceret: Jam habetis vestnim solatium vestramque felici¬ tatem in divitiis vestris, in quibus magis, quam in Deo conliditis, ideoque non pervenietis ad vermn solatium, quale in Cbristo (in regno Messiano) tantummodo datur. Vocabant Judaei Messiam xar’ e^o^rjv rov napdxXfjrov (1 Joan. 2, 1.) et salutein Messianam rrjv nap&x.Xrj(HV (cf. Luc. 2, 25.) V. 4. Mites, qui illatis injuriis iracundia et vindicta non exardescunt, Congrue paupcribus špiritu subjunguntur mites, quia humiles solent esse mites. Repellit vero hisce Christus falsas opi- niones Judaeorum, qui terrenum Messiae regnum exspectantes et vindicta in omnes ethnicos, praeprimis Rornanos, exardes- centes, putabant, quod Messias omnibus ethnicis devictis, ipsis (Judaeis) mundi imperium sit collaturus, docens, mites solum- modo possessuros esse terram. — Possidebunt terram. Verba haec repetita sunt e ps. 37. (v. 11.), ubi Palaestina sen terra Chanaan lanquam domicilium populo Judaeorum promissa, commemoratur, cujus promissionis impletio tanquam felicitas surama spectabatur. Quum autem terra Chanaan, Israelitis promissa, esset tjpus coeli, seu beatitatis coelestis, potest per terram h. 1. intelligi ipsum coe- lum. In substantia sensus non divergit, si por terram cum non- nullis intelligatur illa terra nova, qualis erit post renovationem totius universi in fine mundi (coli. Jes. 65,17; Apoc. c. 21; 2 Pet. 78 Matth. V, 5—6. 3, 13,): nam etiam ista terra renovata, glorificata, lucida et coe- lestis, erit praemium sanctorurri (a Lap.). V. 5. Beati qui lugent. Quum haec verba Chrisli generatim, sine restrictione prolata sint, etiam sine resfrictione explicanda sunt, nimirum de omnibus lugentibus et dolentibus, sive ob pec- cafa sua ant aliena, sive ob imperfectam conditionem suam spiri¬ tualen!, sive ob luctam assiduam, quam cum čarne et concupi- scentia gerunt, sive ob calamitates hujus mundi, a Deo immissas aut permissas, verbo: de omnibus, qui solatio atque auxilio indi- gent, Ejusmodi bomines praedicat Christus beatos, quia animus lalium dispositus erat ad ipsum adeundum, audiendum et ad doctrinam ejus amplectendam, unde eis tanquam membris regni divini solatinm auxiliumque sperandum erat. Ideo dicit: consola- buntur, i. e. consolationem accipient, saepe in hac vita, semper autem in futura, in coelo, quod est essentialiter solatinm, gaudium et exultatio. »Absterget (in coelesti Hierosolyma) Deus omnem lacrymam ab oculis eorum, et mors ultra non erit, neque luctus, neque dolor erit ultra, quia prima abierunt« (Apoc. 21, 4.) — Hisce opposite juxta Lučam (6, 25.) vae acclamat ridentibus , dicens: Vae vobis, qui ridetis nune, i. e. qui boe unum spectalis, ut in rebus hujus mundi gaudium capiatis, et ideo fllis gaudiis distraeti, nullam eorum, quae animae salutem concernunt, curam geritis, — quia luqebitis et flebilis (utpote exclusi e regno Dei, ubi gaudium lugentibus his in terris incipit), fletu aeterno de vita vestra male consumpta. V. 6. Qui esuriuni et sitiunt, qui magnopere desiderant. Nam fames et sitis saepe metaphorice denotat vehemens desi- derium rei, quae designatur: utraque vox conjuncta auget desi- derandi notionem. — J ustiti urn (3cxacoauvqv), i. e. sanctitatem et justitiam, seu veram justificationem. Quia s. Lucas simpliciter dicit: beati, qui nune esuritis, multi verba liaec intelligunt de esurie corporali, ergo de misera alque acerba conditione, in qua tune temporis plerique discipuli erant; dum alii ex Matthaeo supplent vocem: justitiam. Quum homines, misera sorte gau- dentes, prompti ac parati sint ad suscipiendum evangeiium (et justitiam in Christo), elucet, in substantia non dari sensus diver- tatem, sive prior sive altera explicatio teneatur. —- Saturatmn- tur, nimirum in regno Dei in coelo, ubi omnis eorum esu- Mattli. V, 7—8- 79 ries, sive corporalis, sive spiritnalis perfecte explebitur per aeternam felicitatein et gloriam. Repraesentatur ergo hic regnuni Dei snb imagine saturationis, sicuf, alias illud Christus sub imagine convivii, ant coenae nuptialis (Luc. 13, 29; 14, 16; Apoc. 19, 9.) proponit, Hisce opposite juxta Lučam (6, 25.) vae intentat šahi¬ ra/is, i. e iis, qui cibo et potu bonisque hujus vitae abundantes, nullo desiderio bonorum sublimioruni, spiritualium, ardent, dicens: i/uia esurietis, 'i. e. in altera vita, in regno Dei, ubi omiie deside- rium explebitur, iniserrimi eritis. Nam 1'ames et sitis h. 1. crucia- tum dainnatorum significat (Calm.). V. 7. Beati misericordes. Misericordes sunt, qui prompto paratoque anirno aliorurn miseriis, sive corporalibus, sive spiri- tualibus, condolent et subveniunt; v. c. qui moestis solatium, egen- tibus stipein,«aegrotis curam, reis praesidium affernnt etc. — Qtiia ipsi misericordiam consei/uentur, et quidemjam in hac vita, quatenus eos vel vocat ad regnuin Messianum et ad bonorum ipsius participationem; vel eis poenitentiam inspirat, et per eam peccata eis remittit (coli. Dan. 4, 24.); vel eis frequentem et copiosam gratiam aspirat, per quam muha bona opera coiujui- rant, vel etiam misericordiam eorum rebus temporalibus remune- rat, praecipue vero in altera vita dando eis vitam et gloriarn aeternam (a Lap.). Recte jungit Christus justitiae misericordiam, partim, quia, ubi adest studium sanctitalis et justitiae, ibi mise- ricordia deesse non potest; partim quia Judaei Messiam ut regem tcrrenum exspectantes, saevissimi erant in advenas, impii et cruenti in hostes (Calm.). V. 8. Beati mundo corde (y.abafxn r jj xapd'ta mundi corde). Cor ( xapdia ) in s. literis designal vel intellectum, velvoluntatem. Intellectus est mundus (purus), si Deuin solummodo cognoscit et agnoscit (Jerem. 24, 7. Ezech. 36, 26.); voluntas vero est pura, si omne ejus desiderium in Deum ejusque legem tendit. Hinc mundo corde sunt, qui toti tantummodo in Deo cognoscendo et appetendo (desiderando et cupiendo) vivunt, qui sunt puri sce- leris, in quibus nihil est improbitatis, doli malitiaeve. — Deum videbunt, non oculis corporis, quia est, purus spiritus, sed špi¬ ritu, uti ait s. Augustinus (de civit. Dei 22, 29.; epist. 147. et 148.), et quidem hac in vita per fidein, eum in dies clarius per- Iectiusque cognoscendo, in altera aulem lamine gloriae, laeie ad 80 Matth. V, 9—11. faciem, i. e. clare, distincte, immediate in ipsius essentia (coli. 1 Cor. 13, 12.). '). Si jam id omnibus hominibus integris scele- risque puris continget, singulari gradu fortunae hujus compotes erunt homines časti virginei (Chrysost.), quum de illis in apo- caljpsi (14, 4.) dictum sit: eos sequi agnum, quocunque ierit. — Ceterum haec loquendi ratio desumpta est a more regum ori- entalium, qui raro solent in publicum prodire; id (scil. regem videre) tantum amicis regis concessum erat, qnapl-opter summus honor summaque fortuna habebatur, regein vi‘de1re. V. 9. Beati pacifici, i. e. illi, qui non tantum ipsi pacem et concordiam servant, sed etiam alios šibi, aliis et Deo conciliare študent. — Quoniatn filii Dei vocabuntur, quoniain, quum Deus sit Deus pacis (Rom. 15, 33; 1 Cor. 14, 33; 2 Cor. 13, 11.), erunt filii Dei et qua tales etiam aperte (in regno Messiano) agnoscentur, atque, quum filii sint haeredes patris, erunt haere- des Dei in gloria coelesti. Qui enim pači conciliandae operam dant, praebent se filios illius, qui est pax ipsa, et pacem in mun- dum attulit; nam per Christum pacificavit šibi Deus omnia (Col. 1, 20.). Ceterum verbum Klrjdvjoovrai h. 1. non simpliciter posi- tumestpro iaovvac (Kuin.), sed cum emphasi et significat: erunt et ut tales agnoscentur. (Mald.) V. 10. Propter justitiam, propter sancfitatem et justitiam, qualem fides Christi suppeditat, et quae se manifestat in vita sancta, nimirum fidem Christi puhlice profitendo, Dei legem et praecepta servando atque pie et sancte vivendo. — Quoniam ipsorum est regnum coelorum, quoniam tales in praemium accipient beatitatem coelestem. V. 11. Quae versu 10. sententia generali in universum edi- xit Christus, eadem speciatiin applicat ad praesentes apostolos, quibus ob ipsius doctrinae professionem et praedicationein varia mala perferenda erant. — Propter me, ideo, quod mihi, virtu- tis magistro adhaeretis, meam fidem sequimini, praedicatis et propagatis. — Maledixerint; graece dveidiCeiv, i. e. contumelia et conviciis (praesentes) affecerint. — Et persecuti vos fuerint, nimirum factis infcrendo vim. — Et dixerint omne malum adver- sum vos, et omnis generis criminationes in vos absentes effuti- »). Cf. Estius, Bernardin, a. Pieon. in 1 Cor. 13, 12. Matth. V, 12. 81 verint (Aug.). — Nonnulli verba dvecdč^ecv, d tar/, siv et scnstv nav novrjpbv prjpa — putant esse versionem verborum aramaicorum quibus solebat apud Judaeos triplex designari excommunicatio (de qua vid. commentar. meum in evang. s. Joann. 9, 22.), ita ut primo excoinniunicalionis generi respondeat verbum Svetdi^etv; alteri verbum dubxstv et tertio verba ecneiv nav nov. pfpta. — Mentientes, i. e. ementitas. Nam vox haec jungenda est cum verbis: et dixerint omne malimi. —Propter me, spectat ad: male- dixerint, perseculi vos fuerint, et dixerint omne malum. — Hisce opposite apud Lučam (6, 26.) intentat vae, cum benedixe- rint vobis homines; secundum haec enim faciebant pseudopro- phetis patres eorum / i. e. vae lobis, si vos, discedendo a doc- t.rina mea, čarni et concupiscentiae vitia taxante et resecante plausibilia et čarni grala praedicantes, homines perversi laudave- rint^ quia sic applaudebant falsis prophetis, plausibilia et erro- nea docentibus, patres eorum. Mundus enim, quod suum est, diligit, qui vero de mundo non est, eum mundus odit (cf. Joan. 15, 19.). V. 12. Hic redditur causa, cur apostoli beatos se existi- mare debeant, si magistri sui causa mala fuerint perpessi. — Gaudete et exsultate, gaudete non tantum animo (inlrinsecus), sed eliam laetitia ovate (etiam extrinsecus laetamini, gaudium internum laetis corporis motibus gestibusque prodentes; id enim significat ayaXhav.) — Qtioniam merces vestra copiosa est in coelis, quia praemia vestra, quae (ferendis adversariorum calumniis) meremini, ampla sunt in coelo; seu: quia praemia vobis desti- nata sunt ampla in coelo. — Sic enim , scil. Iribus modis supra dictis. — Persecuti sunt prophetas, quos scil. nostis, seu: de quibus in V. F. libris scriptum est, uti Jesaiam, Jeremiam, Ezecbielem (coli. 4 Reg. 2, 23.). Verbis his probat (jap) , cur iis ampla praemia exspectanda sirit; quum enim similes sini pro¬ phetis persecutione, ideo iis etiam similes erunt praemio. — Qui fuerunt ante vos. Hisce significat Christus, apostolos in prophetarum locum successuros esse in praedicanda verilate, seu se similes habere prophetis. 6 82 Matth. V, 13. -*^v'<•*✓&* -v-ouv 4*~y\ S. Offlcla apostolovimi velut inlnistrorum rlvi¬ cu is »ei (13 - 16.) V. 13. Ah hoc versu usque ad v. 16. edocet apostolos de munere ipsis divinitiis delegato hortaturque, ut amplis suis et honorificentissimis officiis diligenter et cum fide fungantur (Beri.) — Vos estis, seu esse debetis, quemadmodum prophetae. — Sni terrae, sal hominum terram incolentium, nimirum idipsum praestando hominibus, quod sal rebus praestat. Terra h. 1. idem, quod v. 14. mundus, significat nimirum genus humanum, homi- nes, tum bonos, tuin malos (Aug.). Jam šali proprium est, ut a putredine cibos purget, praeservet atque insipidos (sapore carentes) sapidos et gratos reddat. Quapropter etiam in sacrifi- ciis V. T. sal adhibebatur (Lev. 2, 13.), ut eo victima quasi cibus Deo gratus offerretur. Hinc vult, Cbristus, quum aposto¬ los sal vocat, dicere: Sicut sal cibos a putredine purgat, prae- servat alque insipidos sapidos reddit; ita et vos apostoli estis ii, qui doctrina a vobis annuntianda et vitae exemplo hornities a pu¬ tredine peccati purgare, bonos ab ea praeservare atque omnes Deo gratos efficere debetis. — Ouori si sal, cujus nimirum est condire omnia. — Evanuerif; videtur Vulgata legisse papavft-jj (a papaivea&ac exstingui, evanescere), quae lamen lectio nullis testibus probatur, nec etiam in contextum quadrat; quapropter tenenda est lectio: pcopavftvj, insipidum (fatuum) factum fuerit, nimirum amissa illa acrimonia. — In quo salietur, quo alio šale sal (coli. Marc. 9, 49.) condietur, seu amissam vim saliendi recipiet? non enim datur sal salis (Janš.). Dempfa imagine, seu sententia ad apostolos applicata, sensus est: Si vos apostoli, qui doctrina et vitae exernp!o homines condire debetis, metu per- secutionum et calamitatum, aut amore rerum saecularium, munus vestrum apostolicuin negligatis, veritatis praedicationem subtra- hendoac indulgendo vitiis et cupiditatibus hujus mundi,quis vos ad bonam frugem reducet? (non enim apostolus apostolorum est).Qui- bus tamen verbis,uti Maldonatus observat, non docet, quod aposto¬ lus (doctor) et doceri et emendari non possit, sed quod difticile possit. — Ari nihilum valet ultra, hoc est, uti clarius expressum Matth. V, 14—16. 83 est apud Lučam (14, 35.), nec in terram, nec in sterquilinium ulile est; quia sal corrumpit sterquiliniurn et terram reddit ste- rilem, cum aliae res corruptae ad ultimum valere soleant (Janš.). — Nisi ut mittatur foras , nimirum e domo in plateas. — Et conculcetur ab hominibus , scil. praetereuntibus. Ad apostolos applicata sententia: Merilo vos, utpote prorsus inutiles et a me separati, a cunctis hominibus contemnemini. V. 14—16. Vos estis tux mundi, i. e. quod sol est mundo, boe vos hominibus praestare debetis; destinati estis, ut homines ignorantiae vitiorumque tenebris obscuratos, luce doctrinae vitae- que evangelicae illuminetis (Hilar.). Apud Joannem (11, 9.) ) 3. Relatio regni Christi (novae legis) ad theo- cratiain (legem) V. T. (11—48.) Nune in sequentibus probat se Christus legislatorem in hac ci\irate Dei, explicans relationem sui regni (suae legis) ad theocratiam (legem) V. T. V. 17. Veni, nimirum e coelo in terram. — Solvere ( xara- looat) , i. e. vi sua privare, irritam reddere, evertere, — Legem ant prophetas, vetus teslamentum. Particula: aut (jy) negat ner- \osius eversionem prophetarum, hoc modo: Non modo penta- teuebum, qui vulgo pluris habetur, quam ceteri V. T. libri, nolo evertere, sed etiam reliqua volumina sarra, quae pentateucho injuria postponi solent, intacta relinquo, i. e. plane nihil serip turae s. eversurus sum (Beri.). — Adunplere (nkijpSioai), nirni- ruin faciendo, quae lex praeseribit; exhibendo, quae ceremoniis et figuris adumbrata, aut vaticiniis praedicta et prophetata erant; perficiendo, quae minus perleeta erant, nimirum praecepta mora- lia explieatius et clarius docendo ac pro poenis praemiisque temporalibus aeternas substiluendo, et tandem gratiain legem adimplendi danilo (Mald.). V. 18. Amen. De hac voce vid. comment. inevang. s. Joan. 1, 51. -— Doneč transeat coelum et terra, i. e. usque dum perierit coeluin et terra, seu nunquam (lex interibit). Nam, etsi totus mundus (rerum universitas) mutabitur (coli. 1 Cor. 7, 31. Rom. 8, 19. seq.), tarnen quoad substantiam non peribit, sed manebit in aeternum, quamquam alius et in melius mutatus (2 Petr. 3, 10—13.). Coelum et terra est periphrasis mundi (rerum univer- sitatis), ideo napiltlr} in singulari. — Jota unum aut unus upex. Jota litera hebraica omnium minima; — xepaca cornu; de literis apex ut literarum: “i, ~i, n, r, n, n. Hic loči Jota et apex metapho- rice ponitur de minima V. T. parte. — Lex, scil. Mosaica, tanquam praecipua V. T. pars, positapro totovetere testamento. V. 19. Quicunque ergo (ouv), est corollarium antecedentis. — Quicunque\ '<5c sav cum aoristo conjunctivi, ubi Latini futuro >) Cf. Homilia s. Gregor. Papae 11. in Evang. Matth. V, 20. 85 exacto u tun tur, ponitur in N. T., ubi sermo est de re, quae cogitatur non tanquam certo futura, sed tanquain tališ, quae, spectatis rei circumstantiis, fieri possit; v. c. 10, 11. *) Particula iav post pronomina relativa in libris N. T. frequenter legitur pro dv. — Solverit (fuorj), non est ob antithesin cmn sequenti verbo: fecerit, id ac violaverit, transgressus fuerit, sed: vi (auctoritate) sua privaverit, irritum reddiderit (id quod v. 17. xaraXooat). De mandatis is tis , quae verbis: jota unum aut apex unus, sig- nificata sunt; seu: aliquod praeceptum, etsi videretur levissimi momenti. — El docuerit sic, et docuerit illa praecepta esse irrita reddita, vi sua privata. — Minimus vocabitur in regno coelorum. Nonnulli a ) s. Chrjsostomum secuti per minimum intelligunt nullum, hoc sensu: nullius pretii erit in coelo, quia ab eo excludendus est; cui tamen explicationi obstat, quod violatio praeceptorum le viter obligantium non excludat a coelo. —- Potius per minimum intelligendus est (non omnium minimus, deest in graeco artieulus) unus e minimis, ergo perexiguus in ecclesia seu in regno Messiano. Si enim lex moralis V. T. est aeterna, si omnia ejus praecepta unum totum indivisibile con- stituunt, haudpotest hoinoulla horum praeceptorum, etsi essent minima, irrita declarare atque abrogare, quia tališ arbitraria eorum abrogatiojain esset quaedam contemtio totius legis ipsius- que ejus auctoris Dei. Si tamen id facit, potest quidem adhuc esse civis regni Dei; attamen, quum libertatis suae malurri faciat usum, voluntati suae magis quam divinae obediendo, non cum omnibus suis viribus, pleno corde et animo regno huic adhaeret, perexiguus est in regno Messiano. — Qui autem fecerit et docu¬ erit , qui autem totam Iegem (omnia mandata) tum ipse fecerit, tum simul eam totam observare alios docuerit. — Magnus voca¬ bitur in regno coelorum, est vere magnus in regno Messiano, in ecclesia, utpote Dei voluntati etiam in minimis obtemperans, suam- que voluntatem divinae in omnibus, etiam minimis, subjiciens. :i ) V. 20. Abundaverit (jrepiaosiujrj), superaverit, praestantior fuerit. — Justitia vestra, vestra legis antiquae intelligentia (interpretatio) et observatio. — Plus quam scribarum et phari- saeorum, nletov rtov ypapp., sic dieta comparado compendiaria •)Cf.Beelen gram.pag.342, — 2)Mald., Jans.,aLap. — *)Cf,Bisp., Schegg. 86 Matth. V, 21. pr o nhetov rije duaioauvr^ tu>v ypap.p.) ‘), justitiam (intelligen- tiam et observationein legis) seribaruin et pharisaeorum. Phari- saeienim et legisperili juxta suas laxas legis interpretationes lite- rae solu m inhaerebant, externas actiones curautes, dum špiri¬ tu m legis (internos affectus, charitatem, hurnilitatem animi) prorsus negligebant (cf. Luc. 11, 39.). Quum autem ibi, ubi litera legis divinae tantum respicitur, non vero simul et spiritus ejus, vera, interna juslitia adesse nequeat, ideo dehortatur Christus, h. 1. a falsa et simulata legis antiquae interpretatione legisperito- rum et pharisaeorum atque ab eorum justitia mere externa, utpote in meriš actionibus externis se inanifestante, et inde a v. seq. in antithesi ad legisperitos et pharisaeos incipit interpretari sexpraecepta V. T.,inprimis praedicans spiritum (ideam) horum praeceptorum, qui in ipsius regno praevalere debeat. V. 21. Incipit Christus cuni interpretatione quinti prae- cepti decalogi. — Audistis, scil. in svnagogis, ubi lex explica- batur (loquitur enim Christus coli. 5, 1. etiam ad populum). — Interpretes cum antiqui, tum recentiores divertunt, utrum Chri¬ stus h. 1. et in sequentibus sese opponat legi V. T., an vero per- versis phari saeorum legis interpretationibus.Permulti Patres i) 2 ) et interpretes antiqui 3 ) et recentiores 4 ) putant, Christum hic se opponere legi; alii (a Lap.) ob v. 20. et 43. iterum existimant, Christum tam legi, quam pharisaeis se opponere; alii tandem 5 ) dicunt, Christum hic tantum agere contra per- versas pharisaeorum legis interpretationes. Quae ultima sen- tentia praelerenda est. — Antiguis, toc<; dpyaini<; ; nonnulli (Kuin.) dativum vois dpyaloc<; positum esse putant pro: ono tujo dp^aimv, ab antiquis, et per bos intelligunt antiquos legis interpretes. Quani explicationem tenendam putant, quia Christus horum legis interpretum interpretationem legis adducit, eique suam in sequentibus opponit. Ita esset: ego vero, aperte oppo- situm to?? ap/aiocc. Sed stante hac explicatione rot proprie: benevolus sum, honam voluntalem habeo; hic: obsequiosum me praebeo, facilis sum scil. ad praestandum, sive solvendum id, quod alteri debeo. <) Cf. Wilke — Loch lex. N. T. 90 Matth. V, 26 —28. — Dum es in via, scil. ad judicem, i. e. priusquam res ad judi- cem delata est. Corani judice enim pactio 11011 admittebatur. Juxta •jus rornanum, quod tempore Christi in Judaea valebat, licuit aceu- satori adversarium in jus rapere, i. e. etim vi ad judicem ducere. — Ministro ( unrjpsrrj ), viatori, apparitori, qui poenam de reis exigit. Debitor h. 1. est, qui laesit; adversarius seu accusator est creditor, seu ille, qui laesus erat; via ad judicium est hujus vitae tempus; judex est Deus; viator (judicii minister) est angelus (coli. 2 Thess. 1, 7.); carcer est gehenna (Mald.). V. 26. Inde, nimirum e carcere. — Doneč reddas novissi- mum quadranlem, doneč debitum tuum plene persolveris; in applicatione: nunquam, quia poenae pro peccatis inortalibus nunquam persolvuntur. Quidam ob vocularn doneč (ewc) vocem (poXaxrj (carcer) explicant de purgatorio, in quo poena finitur; sed absque necessitate id statuitur.Cf. dieta 1, 25,— Quadrans erat quarta pars assis semiuncialis, in N. T. aequans duo lepta. Siinilis sententia Luc. 12, 58. seq. V. 27. 28. Sicut pharisaei verba legis: no n occides intel- lexerant de solo hoinicidio opere perpetrato,ita etiam illud legis Mos. (Exod. 20, 14.): ne inoechaberis (ne adulterare) de solo adulterio re vera patrato intellexerunt. Christus e contra jam ipsam voluntatem adulterandi (cum uxore alteriusrem habendi), turpem mulieris cupidinem vetat.— Viderit mulierem(juvatxa), feminam quandam. Vox yovacxa inlelligenda est cum Vulgata de quacumque femina, non autemeum quibusdam <) de uxore alterius. Nam 6 (ttencov consideratur ut maritus, uti patet ex verbis od fioi^euoeic (ne adulterare). — Ad concupiscendum eam, hoc fine et hoc animo, ut eam concupiscat; quod jam non est titillari delectatione carnis, sed plene consentire libidini, ita ut non refrenetur illicitus appetitus, sed, si facultas data fuerit, satietur.•'*)'" Non ergo hac lege vetantur nec damnantur primi et involuntarii concupiscentiae motus, hi enim, qui sunt sequelae peccati orginalis, non sunt in hominis arbitrio et potestate; sed voluntaria, deliberata et prodirata concupiscentia inter- dicitur (a Lap.). — Jam moecliatus est eam in 'čorde suo, jam *) Erasmo, Mald., Beri, — 2 ) August. de serm. Dom. in monte lib. I. Matih. V, 29—82. 91 animo commisit adulterium et coramDeo, ubi voluisse est fecisse, adulterii reus est. Ceterum per se intelligitur, a Christo hisce interdici omnera stuprandi cupiditatem. V. 29. 30. Nune adhortatur Christus, ut carnis libidinem suinina vi oppriinant, nec ulitim reformident malum, quo subeundo, libidinem ad peccata trahentein exstinguant. Sententiam bane hyperbolice exprimit, imagine deprompta ab arle chirurgo- rum, qui, quum per unum membrum totum corpus in periculo est, ut corpus i. e. vitam conservent, illud unum membrum rese- caut, veluti mamim vel oculum. Duas corporis partes et nobis carissimas etmaxime necessarias,dextrum oculum ac dextram man um, Jesus nominat, ut imaginem reddat vividiorem (Cf.Mald.). Sensus est: Carissiina quaeque potius, quantumlibet incommodi et doloris id vobis inferal, sunt vobis abjiciendaet contemnenda, quo- tiescunque vobis sunt occasio ad peccandurn, quam, ut iis con- servatis, culpam etpeccatum committatis animaeque, salutis, jactu- ram faciatis atque in aetermini miseri evadatis (August.). —• axav- froli&iv proprie: facere, ut offendatseu impingat aliquis; metaph. aliquem ad peccandurn sollicitare, ut h. 1. V. 31. 32. Postquam Christus ad castitatem exhortatus fue- rat, nune legem veterem perfecturus, loquitur de divortio (de conjugii vinculi solutione), quale in V. T. in usu erat, hic docens presse, in N. T. n ullum dari divortium, sed matrimonii vinculum indissoiubile esse, dum duos proponit casus, in quihus adulterium committitur; nimirum, si quis ob aliam cau- sam, quam ob fornicationem (adulterium), faeta dimissione uxori suae ansam det ad adulterii crimen committendum, si scil. post- ea cum alio viro rem habuerit, quia etiam faeta dimissione adhuc est uxor dimittentis; et si quis quamcunque dimissam duxerit. — Quicumque dimiserit uxorem suam, del ei libellum repudii. Respicit h. 1. Jesus locum Deuteronomii (24, 1. seq.). In eo ab solu te interdicitur matrimonium uxoris dimissae a secundo marito, vel eo mortuo, cum pr imo marito, et dein prae- cipitur viro (mulieribus enim non erat permissum, ut darent viris libellum repudii), ut det mulieri libellum repudii, seu schedulam, qua testabatur, se uxorem repudiasse seu dimisisse eique jtis tribuere, alteri viro nubendi. Quod autem tale divortium 92 Matth. V, 32. legislator non probaret et tanquam tale, quod naturae matrimonii contrarium esset, consideraret, eo sat clare immit, quod secun- das nuptias dimissae uxoris generatim dicat pollutionem, eodem sensu, quo (Lev. 18, 20. 21. Num. 5, 13.) adulterium vocatur pollutio; hinc illas i m p ličite linic exaequat. Vult itaque permissionem liane divorlii (seu soliitionis vinculi matrimonialis) tanquam dispensationem, tanquam concessionem, infir- mitati sui populi factain, considerari. Ut jam divortia restringe- ret, ut unicam divortii causam dešignat aliquam foeditatem (quid foedi); dein praišcipit, ut libellus repudii detur uxori; et tandem illicitum declarat matrimonium uxoris dimissae cum prim o marito, si alteri nupserit viro Iloc ultimo praecepto, uti illo de conficiendo libello repudii praecipue impediebantur le vi a divortia. Quum nimirum libellus repudii seribendus esset, liac mora primus iracundiae aestus facile refrigescebat et animo tran- quilliore omnis res dein melius perpendi poterat.Id eo inagis vale- bat, ubi homo artis seribendi ignarus, seribam adire cogebatur, penes quem erat, libellos repudii seribere, et qui in tali času multum conferre poterat ad concordiam suadendam, animum viri pacandum et divortium impediendum. ‘) Ceterum dimissio illa docente Christo (19, 9.) permissa erat in favorem uxorum, ne, si Judaeis duro animo praeditis hoc omnino prohibitum fuis- set, uxores ab eis male ac crudeliter traetatae, vel omnino necatae fuissent; sed ab initio non fuit sic (coli. 19, 8.); potius in primaria matrimonii institutione indissolubilitas ejus clare ex- pressa, nec non et in natura matrimonii fundata erat. Quod autem causam divortii attinet, inter doetores Judaeorum diver- sae erant sententiae, quid verba illa legis "12"! Piri)) (Deut. 24, 1.) significent. Perspicuum est, initio legislatorem in illis verbis non cogitasse de vero adulterio, quia istud poena lapidationis puniebatur (Lev. 20, 10. Deut. 22, 22.); potius per illa verba generatim intellexit rem impudicam, libidinem, lasciviam, impudicitiam. Quum autem aetate Christi adulterium non amplius poena lapidationis puniretur, nonnulli magistri Judaeorum rigidiores, Schammai et schola ejus verba illa legis interpreta- *) Aug. contra Faustum c. 26. et lib. I. de serm. Dom. in monte. Matth. V, 32. 93 bantur de adulterio tantum, hoc ut unicam divortii causam de- clarantes. Schola vero Hillelis verba legis sensu latissimo sumens, docebat, posse uxorem dimitti quamcumque ob cau¬ sam (verba legis ita pervertens), v. c. si mulier cibos non apte paraverit, iino (docente Rabbi Akiba) et tune, si maritus pul- chriorem viderit foeminam. Jam huie laxae interpretationi oppo- site Chrisfus, qui venerat, ut homines a peccatis eorumque sequelis liberaret atque eos ad originalem rectitudinem reduceret, etiam matrimonium ad primaevam suain institutionem revocatu- rus, omnem dimissionem illicitam declarat, excepta causa foriiieationis (adulterii), hujusque causam dicit, quod, qui >•' uxorem dimittit, eam faciat moechari , i. e. vir, qui a conjuge se separat, auetor existat adulterii ejus, seu ansam ei prae- beat ad adulterii crimen committendum, si scil. illa alii viro nup- serit, i. e. maritus criminis adulterii reus sit, quod uxor dimissa committit alii viro nubendo, quia ad id committendum uxori ansam dedit. Jam autem, si uxor dimissa ali eri viro nubendo (rem cum alio habendo) fit adultera, adhuc prioris viri esse debet, seu vinculum prius conjugale non est solutum. — Excepta fornica- tionis causa (jiap£xzb<; Idfno Ttopveiai;). Dum id dicit Christus, unicam nominat causam, ob quam liceat dimittere uxorem, ita ut non faciat eam moechari, seu ut non sit auetor (causa) adulterii uxoris, si cum altero viro rem habuerit; nimirum, si uxor propter adulterium dimittilur. Nam in hoc času uxor, dum dimiltitur, est jam adultera; nubendo iterum (seu rem cum altero viro habendo) tantum continuat adulterium, in quojamerat Quatenus igitur Christus adulterium dicit unicam mulieris dimittendae causam, eatenus sententiam scholae Schammai praefert senlentiae Hillelis; dum autem dicit: et, qui dimissam duxerit , adullerat , utriusque scholae doctrinam tamquam fal- sam oppugnat, quatenus hi magistri non tantum dimissionem (i. e. separationem a thoro et tnensa), sed etiam secundas nnptias concedebant, quas Christus absolute negat, dicens: et qui dimissam, i. e. quamcumque dimissam, ergo etiam ob adulterium (in textu enimgraeco deest articulus, qua loquendi ratione nulla excipitur dimittendi causa) duxerit, adulterat. Si jam ille, qui quamcumque dimissam uxorem in matrimonium ducit, adul teriumcommittit, sponte consequitur, dimissam illam 94 Matth. V, 32. a prioris matrimonii vinculo liberatam non esse, seu vinculum prioris matrimonii non esse solutum, sed durare. Ex his jam facile intelligitur, vanam et prorsus erro- neam esse acatholicorum sententiam, qui huic loco et illi 19, 9. innixi, docent, in času adulterii uxoris viro licere uxorem dimittere et aliam ducere; nam de viri ejusmodi nuptiis secundis nil dicitur in hoc loco (nec 19, 9.); Christus enim non dicit: qui dimiserit uxorein suam, excepta fornicationis causa, et aliam duxerit , moechatur, ex quo sequi videri possit, in času adulterii uxoris eam non tantuin dimitti posse, sed etiam aliam ducere licitum esse. Nec etiam sequitur, Christum dicere volu- isse, mulieri ob adulterium dimissae alii viro nubere licere, uti acatholici volunt, verba: excepta fornicationis causa inse- rentes post: qui dimissam duxerit; nam Marcus (10, 11.) et Lucas (16, 18.) sine ulla exceptione scribunt: quicumque dimis¬ sam duxerit, moechatur. Porro, si haec exceptio intelligeretur, melioris esset conditionis mulier, dimissa ob adulterium, quam quae ob morbum aut aliqua alia de causa dimissa sit; cum adul- terae, vivente adhuc priore marito, ali a s nuptias inire liceret, alteri non liceret. Imo, si is esset sensus verborum Christi, ipse mulieribus, si quae novarum nuptiarum cupidae fufssent, marito suo adhuc vivente, adulterium commendasse censendus esset tanquam medium, quo vinculum prioris matrimonii solvere et cupidini suae possent satisfacere (Mald., a Lap.). Ex verbis illis potius id tantummodo colligendum est: Qui dimiserit uxorem suam in času adulterii, non est causa (seu auctor) adulterii ejus, si alteri nupserit; fuit enim adultera, antequam alteri nu- psit, nubendo iterum solummodo continuat adulterium, in quo jam erat. Nuptias vero secundas mulieris dimissae, vivente ma¬ rito priore, cum alio contractas, adulterium esse, sive illa mulier fuerit a marito dimissa ob adulterium, sive ex alia quacumque causa, docent verba addita: Qui dimissam (quam- cumque sine exceplione) duxerit, moechatur . Discrimen tantum id obtinet, quod in času altero (ubi scil. uxor non propter adul¬ terium commissum fuit dimissa) maritus prior etiam cul pa m adulterii illius habeat, quod ab illa alteri viro se conjungendo committitur. Pro his itaque Jesus, qui verbum dnoluo) sumit significatu: e manuel potestate viri emitlere, loquilur de sic dieta Matth. V, 32. 95 separatione a toro et mensa, itaut matrimonii vinculum non rumpatur. Judaei quidem, apud quos omnis dimissio dato libello repudii simul divortium (i. e. solutionem vinculi matrimonialis) involvebat, haud poterant Christum ita loquentem plene intelli- gere: sed Christus ut interpres et perfector leg-is veteris, voluit hic presse loqui, alias(19, 9.) mentem suam clarius expositurus. Ex bisce vero simul patet, hunc locum (nec illum 19, 9.) non pugnare cum locis Marci (10, 11. 12.), Lucae (16, 18.) et Pauli (1 Cor. 7, 10. 39.), in quibus totalis matrimonii solutio interdicitur; potius cum eis consentire. Vide reliqua 19. 9. ') Arbitraria est versio verborum graecorum: Ttapexzb<; X(>yoi> 7ropvela<;, per: licet a d ul ter a sit; quum napsxz>K significet semper: praeter, rc (quae sequitur) excepta. rinpveia fornicatio h. 1. est adulterium (fornicatio in inatrimonio cum tertio coinmissa), docente id toto contextu et arcta relatione, in qua verba haec sunt posita cumloco V. T. Quaprop- ter perperam demonstrare conatur Doellinger 2 ) vocem nop- veča h. I. et 19, 9. significare for nicat io n e m (concubitum viri et feminae extra matrimonium), affirmans, Christum solummodo boe in času permittere, ut vir dalo libello repudii se ab uxore separet, si factis nuptiis detegeret, uxorem suam jam ante ma¬ trimonium fornicatam adeoque virginem, qualem se professa fue- rat, non esse. In tali enim času, uti dicit, juxta moreš Judaeo- rum, apud quos quodvis matrimonium ea sub conditione inie- batur, ut sponsa adhuc virgo sit, nullum erat matrimonium; quia ex parte viri consensus, qni ad matrimonium valide ineun- dum ex utraque contrahentium parte absolute necessarius est, non erat supponendus, quum certo eam, si vitiatio ejus ipsi nota fuisset, in matrimonium non postulasset; sed erat fraus (decep- tio) juxta legem poena lapidationis punienda. Quamvis haec lapi- dalionispoena eo tempore non amplius locum haberet, inusu tamen, uti ille auctor observat., erat, ut virfraude detecta talein vitiatam uxorem dato libello repudii parentibus illius remitteret: qua re autem non fiebat solutio vinculi matrimonialis, sed tantum de- claratio nullitatis matrimonii, quo, uti addit, illaesa manet >) Cf.Mald., a Lap., Beri., Arnoldi, Beisclil, Bisp.,Frenzel de indissolubi- lit. raatrim. eomment. p. 26. seq. — 2 ) Christenthum und Kirche. 96 Matth. V, 32. doctrina Christi de indissolubilitate vinculi matrimonialis. Inde eliam, uti dicit, intelligitur, cur unicus Matthaeus hnjus excep- tionis faciat mentionem, quum hic solus scripsit in gradarn chri- stianorum, collectorum ex Juda e is, apud quos leges istae in usu erant. Sed recte alii observant, ex hac explicatione sequere- tur corollarium juri ecclesiastico catholico inimicum. Tune enim maritus quisque, quiuxorem inito matrimonio repererit non virginem, matrimonium ut nullum proclamare, et novum ut šibi concedatur, inire postulare posset. Nec porro vernm est, quod auetor ille affirmat, vocem Tropvsia semper significare fornicationem, numquam vero, nec in N. T., nec apud 70, nec apud profanos seriptores adulteriurn. Contrarium jam inde patet, quod defectio populi Israel a Jehova et cuitus idolorum in A. T. (Hos. 2, 4; 3, 3; 4, 14.) vocetur Tropvsia, i. e. adulte- rium, quum necessitudo populi Israel cum Jehova repraesenta- retur saepe suh imagine conjugii (cf. 12, 39.). Edam apud Jere- miam (3, 9; 13, 27.) voces Tropvsia et podela, Ttupvsosiv et poigeuscv promiscue adhibentur; praeprimis autem apud Eze- chielem (23,43. seq.), ubi, quamvis Samaria et Hierosoljma expresse nominentur adulterae, tamen earum agendi rado ido- lolatrica dicitur tt opvsia. Generatijn est Tropvsia notio latior, poideta vero strictior; utrum Tropvsia significet Ibrnicationem, an vero adulteriurn, ex contextu eruendumest, Ita C le m. Alex. (Stroinm.3.), Chrjsostom, (hom. 73.in Joan.), Basil, (can. 21. ad Amphiloch.) vocem Tropvsia adhibent significatu adulterii. Schegg verba: excepta fornicationis causa ita explicat: quia adulteriurn jam juxta legem morte puniebatur, hinc hoc in času matrimonium morte solvitur. — Tali modo interpres hic supponit, Christum rigide juxta legem (Lev. 20, 10.) mortern adulterae postulare; cui tamen jam pericopa de a d ul ter a (Joan. 8, 3. seq.) adversatur. Porro, si tune temporis adulterae adhuc poena mords multatae 1'uissent, aut si Jesus legi mortern adul¬ terae postulanti conformiter locutus fuisset, exceptio illa a Christo faeta super flue addita esset, quia tu m non posset interrogari de dimittenda adultera; si autem adulterae non ainplius occi- derentur (uti revera non amplius erat in usu), udque verba: excepta fornicationis causa, continere debent excepdonem, quo in času permissa sit separatio ab uxore. — Prorsus edain Matih. V, 33—34. 97 arbitraria est explicatio Patritii, qui nopvsla h. 1. sumit signi- ficatu: concubinatus, matrimouiuin vetitum ob propinquum consanguinitatis gradum. ') V. 33. Nune interpretatur Christus legem Mosaicam re^ spectu j uramen ti. = Non perjurabis, sive falsum jurando, sive non complendo, quod juraveris. Verba haec habentur Exod. 20, 7. Lev. 19, 12. — Reddes autem Domino juramenta tua, per- solve, quod juramenlo prorniseris, tamquam Domino debitum. Verba haec occurrunt Num. 30, 3. Deut. 23, 22. Rabbini jam utramque seutentiam conjunxerant omnem vim ponentes in ver- bum: Domino, docentesque tantum juramenta per D e um (invo- cato nomine Dei faeta) obligare, omnia alia juramenta, quae iiunt per res creatas, sive per coeluin, sive per terram, sive per civitatem sanctam, sive per caput, non obligare. Huic jam pharisaeoruin doctrinae opposite Christus legem vete- rem de juramento explicat. V. 34. Non jur ar e omnino. Nonnulli vocem o milino absolute positam suinunt, ita ut verbis: non jurare omnino, praeceptum esset, christianis nunquam omnino licere jurare; sed perperam. Quum enim h. L, uti in priori exemplo, Christus legem interpretatur, et nondum docet, quales Christiani juxta ideam divinam esse debeant, vox o mnino h. 1. r elative sumenda est; per sequentes sententias distinctas in suas partes dissolvitur. Ideo etiam posita est particula pr/re, non vero prjds; nam ufjdi est particula disjunctiva, i. e. connectit negationi uni alteram, dum prjre est particula co njun čtiv a, i. e. negationem (hic: non jurare omnino) in partes tribuit diversas. *) Particula itaque omnino refertur tantum ad sequentes formulas jurandi, atque Christus hisce vetat juramenta levi animo et temere faeta, qualia apud Judaeos in usu erant, quia juramenta, etiam per res creatas faeta, ob earum ad Deum relationem ultimo sunt jura¬ menta per Deum faeta. Si absolute interdictum esset jurare, in sequentibus sententiis distinctis non posset deesse juramentum per Deum. Quapropter non est opus cum quibusdam interpreti- bus (Janš., Mald.) supplere verba restringentia: quantum in te est, seu: sine necessitate. — Quia thronus Dei, quia, qui per 1). Cf. Bisp., Reischl in Matth. 19, 9. — a ). Cf. Beelen gram. pag. 496. 98 Matth. V, 35—37 coelutn jurat, simul jurat per eum, cujus coeluin, quasi solium est, qui coeli dominus est, adeoque juramentum tale etiam sanc- tum et obligatorium est. Solium (thronus) dicitur coelum, quia in hoc Dei opificio astris ornatissimo, divina majestas eximie elucet, quemadmodum regum terrenorum majestatem splendida ornamenta varii generis conspicuam reddunt. (Rosenm.) V. 35. Quia scabellum pedum ejus, quia, qui jurat per terram, jurat per eum, qui terram creavit, qui et terrae domi- nus est. Dictio: scabellum pedum, desumpta est e Jesaia (66, 1.) ubi terra opposita coelo, tanquam Dei solio, scabellum pedum ejus compellatur. — Quia civitas est magni Dei, quia, qui per Hierosolymam jurat, jurat per Deum, cui urbs haec sacra est. Hierosolymae erat Dei templum, erat quasi regia regis Judaeo- rum, hinc urbs Deo sacra (cf. 4, 5.). Quum Judaei Deum šibi cogitarent tanquam regem suum supremum (Jes. 41, 21.), h. I. verba: rexmagnus, valent id ac: D e us. V. 36. Neque per caput tuum, per vitam, salutem tuam; nam et ita per Deum juras, vitae, salutis, auctorem. — Quia non potes unum capillum facere album aut nigrum, quia non es capitis, vitae tuae dominus, nec tantum potestatis habes, ut unius capiilorum tuorum colorem pro arbitrio tuo mutare valeas. Docet ergo Christus his versibus, per quancumque rem jurave- rit homo, jusjuranduin ob rerum istarum ad Deum relationem pertinere ad Deum et obligare; hinc non levi animo jurandum. Cf. 23, 16. V. 37. Christus autem non tantum ve tat, levi animo, jurare, sed etiam docet, quoinodo in regno ipsius juxta ideam divinam esse debeat. — Sit autem sermo vester , nimirum si quaerenti respondetis. —• Est, est, non, non, i, e. vestrum sit, in respondendo rem quamcunque aut simpliciter negare, aut simpliciter affirmare, non addita ulla obtestatione. — Quod his abundantius est, quidquid supra simplicem affirmationem aut negationem addideritis, seu quaevis obtestatio. — A malo est (sx too TTovrjpod). Christus non dicit: malum est, sed a malo, quiajuramentum in se non est res mala, potius a!iquid sanctum, quum juramentum sit professio Dei omniscii et veracis. Est autem a malo. Necessitas juramenti orta est ex mend.acio et inde oriunda incredulitate et diffidentia hominum. Quum autem Matth. V, 38—39. 99 diabolus est pater mendacii (Joan. 8, 44.), hinc necessitas jurandi ultimo a diabolo originem habet, sen diaboluin habet auctorem. Si nulla essent mendacia in mundo, nullo opus esset juramento in hominibus; et si religio Christiana universum mun- dum penetrasset hominesque omnes in inelius transinutasset, juramenta sponte cessarent, uti id invenitur in primis christianis. Non diversa est interpretatio, qui verba a malo sumunt genere neutro, per eam vocem intelligentes malam, corruptam hominis naturam. Si enim homo lapsus non fuisset, inter homines nullae obtestationes, nullum jusjurandum intercederet. Nam, qui jusjurandum exigit, dubitat de veritate alterius, et qui sua sponte jurat vel obtestationes interponit, concedit, se esse dubiae et a ncipitis fidei. Utrurnque igitur, et quod jus¬ jurandum ab altero postulatur et quod quis sua sponte jurat, homines lapsos, corruptos, peccatis deditos ponit. Quum igitur homines non tales silit, quales juxta ideam divinam esse debeant, ideo necessitas jurandi potest. adesse. Quapropter ipse Chri- stus juravit (Matth. 26, 63.) et s. Paulu s saepius juramento dieta sua confirmavit (Rom. 1, 9; 2 Cor. 1, 23. Phil. 1, 3.). V. 38. Hucusque Dominus praecepta quaedain decalogi a pharisaeis perverse exposita interpretatus est; nune autem aliis exemplis docet, quomodo venerat legem veterem perfectam red- ditum. — Oculum pr o oculo et dentem pro derite, nimirum dahi s. Verba haec sunt legisMos. CExod. 21, 24. Lev. 24, 19. Dent. 19, 21.); sensusque est: In lege statutum erat, ut jure talionis puni- antur et hac ipsa re cohibeantur caedes et laesiones aliorum. Hoc jus talionis juxta legem (Lev. 24, 19.Deut. 19, 21.) nonnisi judi- cis decreto exercitum fuit; postea tamen quivis homo privatus id exercuisse videtur; quaredocet, in regno ipsius non vindi- ctam, sed charitatem regnare debere. V. 39. Ep o autem dico vohis, non resistere malo. — Vox malo potest vel masculino vel neutro genere sumi. Si prius fit, per malum esset intelligendus homo malignus, injuriosus, et Christus h. 1. praecepisset, ne homini inferenti injuriam resista- mns, repugnemus. Nonnulli(Mald., a Lap.) vocem istam neutro genere accipiunt, hoc sensu: ne malo seu injuriae illatae resista- mus eamque averruncare studeamus. Sed priorem explicationem 7* 100 Matth. V, 40—42. postulant sequentia: sed, si quis te percusserit. — In sequenti- bus per exempla illustrat regulam vitae christianae: non resi- stere malo, docetque illi potius charitalem et patientiam christi- anam opponendam esse. Sensus totius versus est: Noli, si quis te malo affecit, ei vicissim rependere; potius ad aliud malum Chri¬ stiana charitate et patientia perferendum paratus sis. V. 40. Qui vult tecnm judicio contendere , litigare coram judice. — Et lunicam tollere , tunicam tuam ut pignus pro debito quodam auferre. Tu niča est vestis interior vilis, quae nudo corpori induebatur. — Dimil te eiet pallium, pretiosius vestimen- tum, pallium, quod ne judex quidein actori tuo addicere potest. Juxta legemMos. (Exod. 22, 26.) pallium tantummodo usque ad vesperam pignori poterat haberi, quia pauperes eo noctis tem- pore simul tanquam teguniento utebantur. Ceterum pallium (Ša¬ rfov), quod erat vestis superior, totum corpus operiens, erat pannus quadratus. Sensus totius versiculi est: Quidlibet tempo- rale, etiam necessarium aut maxime pretiosum, potius auferri nobis sinatnus, quam ut pro eo lite, qua animi magis exacerban- tur, contendamus. — Lucas (6, 29.) ordinem invertit. V. 41. Quicunque te angariaverit mille passus , qui te coegerit ire secum quintam partem milliariigermanici. — Verbum angariare {dppapeusiv) est persicae originis. Apud Persas angari ( appapot ) erant cursores (tabellarii) publici, ex insti- tuto Cjri, regis Persarum, in certis stationibus cum equis ad iti- nera adhibendis dispositi, quorum alter alteri mandata regis tra- deret, ut eo citius ad locum destinatum pcrferrentur. His anga- ris id juriš erat, ut possent, si opus esset, cujusvis heri equos navesque atque adeo šibi obvios homines ad cursum secum rapere. Hinc angariare est: cogere vel impellere autad iter praestan- dum, aut ad onus ferendum, vel ad quodvis ministerium subeun- dum. (Cf. Beri.). —pikcov milliare, spatium mille passuum, aequabat milliare rornanum, octo stadia Graecorum, quintam partem milliarii germanici. — Vade cum illo el aliaduo. Verba: et alia {hidlld), quaein codicibus graecis fere omnibus desunt, sunt spuria. V. 42. Qui petit a te, da ei, gratis šibi dari roganti da. — Et volenti mutuari a te, ne avertaris, et qui a te mutuum sumere sine usuris velit, noli ei, quod a te petit, negare, tergum ei Matth. V, 42—44. 101 obvertendo. — Christus h. 1. sine dubio in mente habet, ut mutuam demus pecuniam sine usuris, quum foeneratio Judaeis per legem Mos. (Exod. 22, 25. Lev. 25, 37. Deut. 23, 20.) inter- dicta esset. Vult ergo Christus hisce, ut liberales simus erga eos, qui rebus adversis premuntur. — Ceterum dieta a v. 39—42. non esse absolute praecepta, ita ac si homini christiano sem- per, omnibus in circumstantiis, essent observanda, nec ulla mo- desta et legitima defensio esset permissa, inde patet, quod par- tim iisdem praeceptis semper satisfacientes, saepius laederemus praeceptum maximum de Dei et proximi amore; partim contra- rium docet exemplum C h ris ti, qui illi Caiphae satelliti, qui nnam ejus maxillam percussit, non etiam alteram praebuit (Joan. 18, 23.), sed, etsi non manu, tamen lingua restitit, ita dicendo: „i Si male locutus sum , convince me. mali sermonis; sin autem bene, quid me caedis?“ — Idipsum docet et s. Pauli exemplum (Act. 23, 3.), qui jussu Ananiae, summi sacerdotis, virgis caesus, non modo non alteram inaxillam praebuit, sed quantum potuit, restitit, et minis adeo Ananiam insectatus est. Imo si praecepta illa absolute intelligenda essent, ne magistratibus quidem et praepositis liceret punire homicidas, latrones, fures, immo- rigeros... contra apertam doctrinam et agendi rationem apostolo- rum (coli. Rom. 13, 1. seqq., 1 Pet. 2, 13. 14., Act. 17, 35—40; 22, 23—29.). „Praecepti haec sunt, dicit Maldonatus, primum, ut vindictam non quaeramus; ...consilii autem est, ut quamvis neque charitas, neque Dei gloria id a nobis exigat, mortifica- tionis tamen nostrae causa ad verbum haec omnia faciamus." V. 43. Nune Christus proponit summum religionis christia- naeflorem, dilectionem inimicorum. — Diliges proximum tuum (nlr/tjiov aou). In libro Levitici (19, 18.), unde haec verba desumpta sunt, legitur: diliges tuum 5H, quae vox ibi significat popularem. Ast doetores Judaeorum vocem istam intellexerunt de amico; hinc a contrario docebant, inimicos odio esse habendos. — Huic jam perversae pharisaeorum legis interpreta- tioni opponit Christus suam doctrinam. V. 44. Ego autem dico vobis, diligite inimicos vestros, tah- bus, qui animum hostilem, inimicitias erga vos gerendo, pro- dunt, bene cupite (rt facite, si possibile). Ideo dicit dyano.re, et 102 Matth V, 45—48. non (fdehe, quod verbum dicitur de amore, quo juncti secum amici, familiares, cognati esse solent (cf. Joan. 11, 3.). — Benefti¬ čite his, qui oderunt vos, opere beneficia eis praestate, qui odi- nm erga vos quoquo modo prodiderunt. — Et orate pro perse- guentibus et calumniantibus vos. Est tertius charitatis gradus. Atfamen verba, quae in nonnullis codicibus graecis leguntur: benedicite Us, qui vobis maledicunt, benefacite his, qui oderunt vos uti et verba: calumniantibus vos ante: et persequentibus vos, quum in compluribus codicibus, versionibus et Patrum cita- tis non reperiuntur, e Luca (6, 27.seqq.) huc traducta esse viden- tur (cf. Kuin.). V. 45. Ut silis filii patris vestri, ut, sicut liberi parenti- bus sunt similes, indolem referatis palris vestri coelestis (cf. comment. in evang. s. Joan. 1, 12.). Vid. 5, 9. Verba haec moti¬ vom continent. — Qui solem suum oriri facit super borios el malos et pluit super justos et injustos (ort ..); i. e. nam Deus beneficia sua confert in bonos et malos. Parlicula orc valet id ac ydp\ enim; quia h. 1. causa affertur, cur inimici diligendi sint. V. 46. Verbis his inest alterum motivum. — Habebitis w., (fyeze), ergo quum in graeco est praesens, proprie: habetis, ... ;■■■« hoc sensu: quid praemii, apud Deum decreti (reservati) habetis? — jPuhlicam (rslaiva« a zelos vectigal et (bvčopac emo); graeca vox verti debet per: portitores, qui publicos reditus exigebant. Publicani enim erant equites romani, qui conduxerant vectigalia puhlica; his subditi erant portitores (vehovcu,) seu vectigalium exactores, qui a mercatoribus, nautis aliisque tributa exigebant, Quod quum turpissimo lucri studio dueti acerbe et inique facerent, omnibus hominibus maxime erant exosi, inpriinis Judaeis, sive ex gentilibus erant, sive ex Judaeis. Quare in N. T. eodem numero babentur, quo peccatores, meretrices, raptores, latrones, i. e. homines nequissimi, sceleratissimi (Beri.). V. 47. Fratres, cognatos. — Quid amplius facitis, quid eximii facitis, quo nimirum aliis antecellitis. — Hoc, ut suos cog¬ natos salutent. Lectio: ethuici praeferenda lectioni: portitores ( 'zel&vat ). Cf. 23, 7. V. 48. Ergo (o5v), i. e. quum tališ amor coram Deo pretii t Matth. YI, 1—2. 103 expers est. — Esto/e perfecti, eo nimirurn, quod juxta Dei exeinplum inimicos vestros diligitis. — Vos, in antithesi ad phari- saeos, legisperitos, portitores, et gentiles. Ouum autem ille, qui in charitate Dei imaginern perfecte refert, etiam in aliis perfectus fiat, in hac ad perfectionem cohortatione etiam simul latet cohor- tatio ad omnimodain perfectionem. Caput VI. Continuatio orationis montanae. Capite antecedenti inde a. v. 20. perstrinxit Dominus per- versam pharisaeorum doctrinam, explicans illi opposite legem veterem; nune autem agit de iis, quae in regno Dei asseclis ipsius sirit praestanda, dum docet, in studio probitatis finem absolute ultimurn esse debere voluntatem et gloriam Dei, non autem propriam gloriam laudemque hominum. V. 1. Attendite (jzpooiyszs, scil. rov vouv~), seu animadver- tite. — Justitiam, probitatem, opera bona. — Coram hominibus, puhlice (cf. 5,16.). — Ut videamini, eo consilio, ut videamini ab hominibus. — Alioquin, si vobis non caveritis, ne probitati cum ostentatione studeatis. — Mercedem non habebitis. Quum in graeco est praesens, sensus est; praemium apud Deum in coelo reser- vatum non habetis (cf. 5, 12. 46.). a.) De eleemosyna (2-i). V. 2. Ergo (ouv), i. e. quae quum ita sint, nimirum quod nihil praernii apud Deum reservati habeat homo, si hominum causa probitati studeat. — Noti tuba canere ante te, in eroganda stipe omnem ostentationem et strepitum sedulo declina. Ita et non proprie verba haec sunt accipienda, uti nonnulli ea sumunt, con- tendentes, pharisaeos stipem daturos buccinatoribus usos luisse, ut pauperes ad stipem accipiendam concurrerent; pro qua tamen sententia deest testimonium historieum. — Iljpocritae in N. F. sunt simulatores pietatis. — In synagogis, in conventibus sacrisi - 'v/'K c-/*' 104 Matth. VI, 3—6. in his nimirum pharisaei stipem erogare solebant. — Receperunt (dni^ooeri), sen: jam reportatam habent (tenent). — Mercedem sttam, honorem et laudem ab hominibus, ideoque nil amplius iis exspectandum est. V. 3. Te, antepositum ad agendi rationem pharisaeis oppo- sitam gravius designandam. — Nesciat sinistra tua, quid faciat dextra tua, i. e. eleemosjna tua tam occulte fiat, necesse est, ut si manus sinistra oculos haberet, videre tamen non posset, quid dextra faciat, seu: beneficia in alios confer quam potes occultis- sime (cf. a Lap.). Ceterum actio h. 1. tribuitur dexterae, quia longe frequentior esse solet usus ejus, quam sinistrae. V. 4. Ut sit eleemosyna tua in abscondito, tibi soli et Deo cognita. — Qui videt in abscondito, in occulto, binc etiam, quae in occulto fiunt. — Reddet, scil. stipes, quas in alios contulisti, i. e. te olim remunerabitur beneficiis coelestibus. — In nonnullis codicibus graecis h. 1. et v. 6. atque 18. occurrunt adhuc. verba: kv ztp ipavsptp (palam, in publico), i. e. die judicii extremi, coram omnibus (coli. Luc. 14, 14. Rom. 2, 16.); sed sive adsint, sive de- sint, sensus non mutatur. b.) De oratione (5 — 15). V. 5. Nune docet, non esse, cum a m bi ti osa o s ten ta ti one fundendas preces. — Oratis, non eri tis, pluralis praeferendus singulari numero.— Qui amant, quilubenter preces fundnnt. — In angulis platearutn, in biviis ettriviis; nbi plures viae coeunt ac magnus hominum concursus esse solet. — Stantes. Judaei preces fundere solebant vel stantes (3 Reg. 8,22; 19, 18.Marc. 11,25. Luc. 18, 11.), vel flexis genibus (3 Reg. 8, 54; 19, 18. Luc. 22, 41. Act 9, 40.). Pharisaei ideo solebant stantes orare, ut eo facilius cerni possent. ■— Ut videantur, eo consilio, ut videantur ab hominibus et tamquam pii laudentur. Christus non absolute improbat preces in sjnagogis, nam et ipse eas frequent,abat; nec etiam preces publicas, ipse enim puhlice oravit (Joan. 11, 41.); sed vituperat eas tantummodo preces publicas, quae impuro motivo suscipiuntur, eo nimirum, ut orans laudem hominum venetur. V. 6. Verbis his nil aliud voluit Jesus, nisi per oppositionem Matth. VI, 7—9. 105 coarguere simulatorum vanitatem atque docere, preces esse fa- ciendas sine ostentatione, ita ac si id fieret occlusis foribus (cf. v. 4.). V. 7. Nune docet, in precibus vitandam esse etiam loqua- citatem, snpervacaneam et inanem studio affectatam verborum copiam. — Multum loqui. Verbum /9ar roXoys(o alii (Suidtgs) deri- vant a Batto quodain balbutiente; rectius tamen alii putant, verbum hoc esse onomatopoieticon, i. e. a voce graeca sonum balbutientium imitante; hinc/9ar roXoyeiv balbutire, garrire, multa et inania facere verba. Cui explicationi favet sequens 7rofo)Xoyečv. Bene seribit s. Augustinus (epist. 121. ad Dioscor.): »Multum loqui in precando est rem necessariam superfluis agere verbis; multum autem precari est ad eum, quem precamur, diuturna et pia cordis excitatione pulsare; nam plerurnque hoc negotium plus gemitibus quam sermonibus agitur.« — Ethnici, sicut homines, qui verum Deuin nec agnoscunt, nec colunt. V. 8. Scit enim pater vester. Verbis his affert causam, cur in precibus gentilium consuetudo sit vitanda, quippe quae minus rectam in precantibus scientiae Dei notitiam supponebat. Ast, si tamen ad Deum preces fundimus, id facimus, ut nostrae depen- dentiae a Deo nostraeque fiduciae in eum documenta demus, et ut docente s. Augustino cor nostrum, quod per orationem sere- natur et purgatur, capax efficiamus ad excipienda munera divina, quae spiritualiter nobis infunduntur. — Ceterum verbis his Christus haud improbat preces longiores, nec repetitiones earun- dem precum (v. c. orationis Dominicae, rosarii), hoc patet ex ejus agendi ratione, quum et ipse saepe longas fuderit preces, imo et easdem repetierit (Matth. 26, 44.); idem ex praxi discipulorum Christi ejusque ecclesiae elucet. V. 9. Quum ostenderet Jesus, quomodo preces non sint fa- ciendae, nune data hac occasione monslrat, quomodo sint insti- tuendae. Eadem precationis formula occurrit Luc. 11, 1., ubi Christus a discipulorum quodam rogatus, ut eos precari doceret, sicuti Joannes B. id suis discipulis fecerit, eandem proponit. De- sunt tamen ibi nnnnulla membra, ideoque minus plena est, quam ista apud Matthaeum. Quum utroque loco prorsus opportune adsit, reete colligitur, Christum bi s eam protulisse. Similiter etiam vera videtiir eorurn sententia, qui statuunt, Christum voluisse etcertam 106 Matth. VI, 9. in futurum servandam formulam precum proponere, et esemplo docere, quaenam praecipue seclatoribus suis et quomodo a Deo sint expetenda. Quapropter ecclesia mentem Domini assecuta, tum ipsam hanc precandi formulam de verbo ad verbum servatam adhibet, tum ad apostolorum exemplum aliis etiam precum formu- lis utitur, huic et generatim genio doctrinae Christi conformibus. ‘) — Si c; spectat vox haec ad sequentem precationem, quo autem non simul praecipitur, ne alia simili sententia in precibus utamur (Aug.). — Vos, qui non estis gentiles. Orationem hanc s. Cyprianus, praeeunte Tertulliano (de orat. c. 1.) dicitbreviarium totius evangelii. — Pater. Patrem statim ab initio vocari vult Christus Deum a suis ob summam illius bonitatem, quam praeprimis ostenderat, Filium suum pro salute nostra in mortem tradendo; sed simul hocce notnine voluit animum nostrum ad fiduciam in Deum erigere. In V. T. Deus plerumque D o minus, (quum homines in numero essent servorum), raro autem vocaba- tur Pater; si in sunimo versaretur periculo Judaeus, Deum nomine Patris, sed cum tremore allocutus est. Quod ergo in A. T. raro et nonnisi cum tremore fiebat (quasi per anticipatio- nem), id in N. F. semper fiat oportet. Nam in N. T. homo per redemptionem in Christo Deo suo restitutus, novus, renatus, simulque filius Dei (adoptivus) esse coepit (cf. Rom. 8, 15. seq.). — Noster. Vocabulum hoc monet, omnes homines tamquam fra- tres considerandos esse. — Qui es in coelis. Verbis his designan- tur coeli ut habilatio Dei, ut thronus divinae majestatis. Sed ver- ba haec simul significant summam majestatem et potentiam Dei; nam ideo, quia in coelis habitat, Deus est infinitus, supra omnia elatus, omnipotens. Tandem monent haec verba, ut mentem nostram ad coelum, haereditatem nostram (Hebr. 13, 14.) con- vertamus. Inde etiam elevatio manuum in precibus fundendis, quasi naturalis expressio desiderii interni. — Sancti/icetur notnen tuum, tua summamajestas et perfectio ab omnibus agnoscatur et celebretur, seu: pie tu colaris a cunctis hominibus, et quidem uon so- lum teDeum cognoscendo et voce celebrando,sedetvitae sanctitate. Nam vox: nome n hicloči notatipsam Dei essentiam, ipsum Deum. Verbum graecum bjid^eiv, quod proprie notat: sanctum *) Cf. a Lap., Calm. Matth. VI, 10—11. 107 facere, in sacrnm cultum seligere, etiam notat: tamquam sa- crum venerari, colere, ut h. 1.; quapropter s. Chrjsostomus ver- bum hoc explicat per: došd&o&ai (celebrari). V. 10. Petitio haec cum priore arcte cohaeret; nam Dei gloria tanto magis (ad extra) extenditur, quanto magis regnum ejus propagatur. — Adveniat regnum tuum, regnum tuum (Christi) magis magisque propagetur inter homines eosque vi sua sanctificante in dies transformet atque consummatum omnes beatos reddat. — Fiat voluntas tua (sicut in coelo') et in terra, omnia fiant in terra tuae voluntati convenienter; seu: quaecunque de- crevisti ab hominibus vel facienda, vel patienda, haec homines omnia tuis jussis et desideriis convenienter et faciant et patienter ferant. *) In regno enim Dei voluntas Dei debet esse lex. — Sicut in coelo, tam prompte alacriter et exacte, uti angeli in coelis voluntati tuae obsequuntur. — r»'. V. 11. Panem nostrum supersubstantialem (rov apr o v imouatov). Vox panis potest denotare aut panem sensupro- prio, aut (ad instar hebr. cri^) q U emvis cibum, aut habere potest significatum metaphoricum. Quid h. 1. notet, pendet de significatu vocis STunbaior. Graecum adjectivum encouoios praeter hunc locnm tantummodo legitur apud Lučam (11, 2.). Vulgata adjectivum hoc h. 1. vertit per: supersubstantialem, apud Lučam vero per: quotidianum. Quod jam vocem incouaioz atti- net, permagna datur inter eruditos diversitas in ea explicanda. Per- multi vocem istam derivant a participio (inuuv,- toooa,- tov) verbi inetpt (inf. intivac) succedo, sequor; hinc, quum rj smouaa, scil. -rjpipa (Act. 16, 11; 20, 15.) sit dies sequens, posterus, crastinus, esset 6 dproz o hztobaio^ panis, qui rije kniouc) non est exponenda de modo, de mensura, sed est c au s a tive sumenda ; hinch. I. id valet ac: nam (ydp'). — Debi - toribusnostris, iis, qui in nos deliquerunt, injuriis nos affecerunt. V. 13. Petitionem priorem prorsus convenienter excipit pe¬ titio, ne nova committamus peccata, tentatione victi. — Et ne nos Matth. VI, 14—15. 109 inducas in tentationem. Quum docente s. Jacobo (1,13.) I)eus, ut sanctissimus, neminem tentare (i. e.ad peccandumirritare) dicatur, h. 1. verba ista de sola permiss i one Dei explicanda sunt, ita ut sensus sit: Ne permittas, ut in tales incidamus casus et pericula, quibus ad peccandum gravius incitemur et cadere pos- simus. — A malo. Potest explicari vel de satana, tentationum auctore (Chrjs.), vel ne utr o genere sumi atque explicari de malo quocunqne (de principiis tnundi perversis, malis exemplis, calamitatibus et miseriis hujus vitae). In substantia sensus nullum est discrimen, nam a Satana origo principiorum perversorum, erroris, omnium religionis chrislianae et salutis christianorum impediinentorum, uti et saepe origo miseriarum et calamitatum hujus vitae, praecipue ob religionis christianae professionem perferendarum, derivatur. Doxologia, quae huic ultimo versui annexa est: „quia tutim est regnum, et potestas, et gloria in saecula, amen, (t juxta communem interpretum sententiam e liturgicis libris Matthaei evangelio illata est (cf. Mald.). Oratio haec Dominica inde a s. Augustino a catholicis interpretibus dividitur in allocutionem etseptem petitiones; quarum tres priores spectant ad Dei honorem (exhibentes Dei relationem ad homines), reliquae ad nostram utilitatem (exhi- bentes hominum relationem ad Deum). Quod attinet ad nexum petitionum, prima spectat ad Deum Patrem, altera ad Deum Filium, et tertia ad Deum Spiritum s. — Similiter prima et quarta spectat ad Deum Patrem creatore^m; secunda et quinta ad Deum Filium redemptorem; tertia et sexta unacum septima ad Deum Spiritum s. sanctificatorem , ). V. 14. 15. Versus hi continent additamentum ad v. 12., quo positive et negative docet, nos ad veniam a Deo obtinendam indulgentes esse debere erga alios homines (adversarios nostros), condonantes injurias (offensas). Qui enim a Deo petit remissionem peccatorum, verum de iis dolorem habeat necesse est; verus autem dolor non est sine humilitate, sine agnitione miseriae suae spiritualis. Humilitas vero facit hominem placabilem. Qui ergo ») Cf. Sehegg. 110 Matth. VI, 16—19. proximo suo offensam non vult condonare, ille expers est hutni- litatis, hinc et expers doloris de peccalis; ideo et ei non dimit- tuntur peccala, c.) De jejunio (16—18.). V. 16. Nune tertium exemplum de jejunio reete ser- vando affert Christus ad generalem versus 1. sententiam illu- strandam. Hic sunt jejunia privata intelligenda, quae (coli. Luc. 18, 12.) pharisaei feria quinta, qua Moses in montem Sion ascenderat, et feria secunda, qua de ipso descenderat, observa- bant, ut pietatis laudem haberent (Calm.). — Tristes oxuftpa>noi (ex oxuftpb<; tetricus et (b) b) Evbortafur a d petendum (orandum) (J-13). V. 7. Versus hic cum 6. arcle cohaeret. Quum nimirum Jesus v. 6. monuit apostolos, ne sanctum dent canibus, et margaritas projiciant porcis, facile auditores, desiderio flagrantes, poterant dicere: utinam nos istas margaritas haberemus. Desiderio huic occurrit Christus consolabiliter exhortans: petite, et dabitur vobis. Tres sententiae hoc versu enuntiatae sunt s^nonjmae, atque ideo junctae, ut monito major vis comparetur. Antiqui jam Patres et iuterpretes docent, verbis his commendari a Chrislo instantiam et perseverantiam orationis. V. 8. Exhortationem suam ad rogandum confirinat generali senlentia, experientia ipsaprobata; itautsensus sit: nam quisque, qui petit, accipit. Ex hisce autem verbis Christi non sequitur, ho- minem, Deum rogantem, revera semper accipere debere, quae rogat; fieri enim potest, ut ea, quae petit, vel in se sint mala, vel ei,quamvis in se non sint mala, exitio forent, si ei concederentur; vel autem non eo modo, quo petenda sunt, petantur. (Cf. Mald.). Ast hisce non obstantibus ve rus precator, qui cum humilitate et animi fer\ore petit, semper a Deo exauditur; hic enim proprie in precibus suis postulat, ut fiat voluntas Dei; qnum autem haec semper fit, ergo semper exaudilur. >) Doellinger Kirchengesch. I. S. 290. Matth. VII, 9—14. 117 V. 9. 10. Verilatem sententiae suae (scil. quod omnis, qui petit, accipit,) probat Christus exemplo, cujus postea (v. 11.) facit applicationern. — Aut. Particula haec novam inducit ratio- nem, hoc sensu: aut fors inter homines aliter lit? nonne accipit ab iis, quod perseveranter petit? In hoc versu adest anacoluthon (inconsequentia quoad constructionem), quod s. scriptoribus fre- quens est. Hoc ita potest resolvi: quis vestrum, si filius petet (aizrjaei ita hic et v. 10. legendum) ab eo panem, lapidem ei dabit? Lapis h. 1. iinago rei inutilis. — Serpens imago rei nocivae. V. 11. Mali, nimirum relate ad D e um benignissimum; ita multi juxta s. Chrysostomum. Alii (Mald.) explicantde parentibus revera inalis, peccatoribus, quae explicatio praeferenda est. In versu hoc adest conclusio a minori ad majus, haec: Quod si parentes humani, quamvis sint peccatores, petentibus liberis suis prompto animo suppeditant necessaria; quanto magis Deus, optimus omnium hominum pater, concedet vobis, liberis suis, voluntatem ejus exsequi conantibus, quaecunque vobis fuerint necessaria. — Bona data sunt dona salutaria in antithesi ad lapi¬ dem et serpentein. — Dabit bona (apada); Lucas (11,13.) habet: Spiritum sanctum (Vulg. bonum), qui est auctor et largitor om¬ nium bonorum et donorum Dei. V. 12. Omnia er go, quaecumque vultis, ut faciant vobis homines, et vos facite illis. — Ergo ( oi>v ); particula haec cum s. Chrysostomo referenda est ad ea, quae proxime praecesserunt, hoc modo: ergo ut bona, quae orando petitis, a Deo patre impe- tretis, vos quoque bona, quae proximi a vobis petunt, illis tribuite, et quidem eodem modo (obz(o<;), sicut vultis vobis eadem tribui. Loco: sicut (obrcoz) ob antecedens: omnia, expectatur: haec (zavra); sed dicit; sicut, ut significet non tantum r em (materiam), sed etiam modu m, quo proximo bona praestanda sint. — Haec est enim lex et prophetae, haec enim est summa doctrinae, quam libri V. T. per valde varia praecepta de proximo diligendo tradunt seu continent (cf. Gal. 5, 14). c) Varia monita (13—24). Quae nune sequnntur usque ad v. 23. tamquam epilogus possunt considerari. V. 13. 14. Exhortatur auditores, ut omnibus viribus stude- ant ingredi in regnum Dei, in civitatem vitae aeternae. — 118 Matth. VII, 14—lo. Intrate, intrare conamini (Luc. 13, 24.). — Ad vilam, beatitatem aeternam. Repraesentatur h. 1. sedes beatitatis aeternae tamquam civitas (arx) quaedam, in nionte praecipiti sita, ad quam per viam arctam et per portani angustam sit enitendum. — Per angustam por tam; per hanc est intelligenda vera poenitentia; per viam arctam (qnia via saepe notat vivendi rationem) intel- ligi debet vita praeceptis divinis consentanea, via virtutis, pietatis et sanctitatis, tuin quia terminis divinae legis, maximeque chri- slianae hactenus traditae, circumscripta est, ita ut »eque ad dexteram, neque ad sinistram vagari hominem sinat, ut ulli omnino cupiditati satisfaciat; tum quia incessu difficilis est, (quum postulat multas suimet ipsius abnegationes et mortifiea- tiones); tum denique, quia unica omnino est, a qua ne quidem latum unguem fas est deflectere, ideoque pauci sunt, qui hanc salutis viam eunt. — Per latam portani et spatiosam viam intelligenda est corrupta natura humana, concupiscentia, quam sequi non tantum non durum et difficile, potius jucundum est; nam animum ferri patitur, quocumque gestiat, ideo mu Iti sunt, qui ingrediuntur hanc viam ad aeternam perditionem ducentem. Porta lata et via spatiosa sponte se offerunt, sufficit, si homo sequatur naturam corruptam; porta autem anglista et via arcta quaeri debent. et inveniri; ideo dicit: qui inveniunt eam (cf. Luc. 13, 24.). — Qui intrant per eam, scil. portani, non autem: viam (oSov). — Lectio n' ozsvfj (quam angusta) praeferenda est lectioni: 6zc azevrj et zi — DO quam. (Cf. 11, 30.). V. 15. Verbis his monet Christus ornnes illos, qui viam ad beatitatem aeternam ducentem jam ingressi aut ingressuri sunt, ut caveant sibiafalsis prophetis. Per falsos prophelas intel- ligit Christus falsos doctores christianos, qui speciem doctoruin a Deo ad hoinines missorum simulabant, atque doctrinas suis (Christi) contrarias spargebant et alios seducebant. Nam pro- pheta saepe etiam dicitur quisque doctor, legis et voluntatis divi¬ nae interpres. — Oni veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. Verba haec rhetorice ampli- ficant notionem falsi doctoris, et notant: omnes hi siinulant se doctores, Dei jussu ad homines missos, Dei ministros, speciem pietatis, sanctitatis et charitatis prae se ferentes, dum sentiendi ratione perversa et moribus depravatis perniciem et exitium Matth. VII, 16—18. 119 moliuntur. Prorsus falsa est expositio nonnuilorum (Knin.), qui verba liaec interpretantur: induti palliis ex pellibus ovium con- fectis; quia Elias aliique prophetae pallia ex pellibus ovinis con- fecta gestassent. V. 16. Ut tales perversos doctores valeant dignoscere, nune tradit. Jesus indicium (signum) eos dignoscendi. — A frnctibus eorum cognoscetis eos, si propius observaveritis eorurn vitam et agendi rationern, eorum opera, cognoscetis, eos esse falsos doctores, non autein Dei ministros. More Hebraeo- rum ipsi doctores falsi comparantur cum arboribus malae indo- lis, et opera eorum cum fructibus arborum. — Nutnt/uid col- ligunt de spinis mas, aut de tribulis ficus? Verbis his dictum suum rerum naturae prorsus conveniens esse ostendit Jesus. Si in dieto hoc gnomico a speciali ad universalia ascendatur, sen- sus est: Nemo enim prudens expectat a re quacumque, quod indoli ejus inconveniens est; hinc (in applicatione) etiam a falsis doetoribus non potes sancta (sanctam vitam) expectare, quum id indoli eorum repugnet. V. 17. Sic, i. e. uti exempla (de spinis et tribulis) modo commemorata docent. Sensus est: Uti in rebus naturalibus fieri solet, ut arbores fructus edant, indoli suae convenientes, seu, ut fructus manifestet indolem arboris aut bonae aut malae; ita (in applicatione) etiam indoles hominisaut bona aut mala in operi- bus ejus manifesiatur. V. 18. Non potest arbor bona malos fructus facere. Eadem sententia nune negative gravitatis causa exprimitur. Dum autem Christus dicit: non potest, id non ita sumenduin est, ac si homo malus nunquam posset edere fructus bonos, boni quid facere; nam etiam malus tantum babet vis moralis, ut quandoquo boni quid edere valeat; sedita, quod illi falsi doctores, quam- vis illa bona opera conentur simulando expritnere, non diu sub ovina pelle lateant (nam nemo diu potest fictam ferre personam), sed fructibus, operibus indoli eorum perversae congruentibus se prodant, praecipue, cum coeperint aliquibus tentationibus ea ipsa vel subtrahi, vel negari, quae isto velamine consecuti sunt, vel consequi cupierunt. ') i) CI. Janš., a Lap. 120 Matth. VII, 19—22. V. 19. Versus hic interjectus est, ut auditoribus poenae aeternae, quae falsis doctoribus aliquando infligentur, (ailegorice), ob oculos positae sint. Sed verbis: quae non facit fructum bo¬ rnim, sirnul significatur, non sufficere, ut doctor christianus nulla edat opera mala, sed ut effugiat perniciem, bona edat opera necesse esse. V. 20. Igitur (dpays), particula concludentis; nam hic versus est conclusio ex v. 18. et repetitio ex v. 16. V. 21.Quod anteaDominus speciatim de doctoribus dixe- rat, quod opera eorum sint summa (caput) rei, nune in univer- sum de omnibus auditoribus suis (christianis) profert, dum docet, ad consequendam beatitatem aeternam non solarn suf¬ ficere fidem, sed necessaria esse opera fidei conformia — Qui dicit mihi Domine, Domine, qui noinen meum professus fuerit, qui me suum Deum, Messiam, redemptorem et salvatorem agno- verit, seu: qui fidem in me habuerit. Apud Judaeos discipu' 1 magistros appellare solebant dominos 20 vel OD. In N. T. vox haec (respectu ad ps. 110, 1.) erat allocutio Messiana (Joan. 13, 13.); in ecclesia autem erat summa (caput) totius profes- sionis christianae. Repetitio vocis significat vehementiam, ardorem. — Intrabit in regmim coelorum, consequetur beatitatem aeternam (coli. v. 22.). — Sed qui facit voluntatem Pa/ris mei etc. ille tantum sectatorum meorum, qui obedientiam praestat volun- tati Patris mei coelestis, seu, qui fidei in me convenienter vivit, seu mandata mea observat, (quum Patris et Filii voluntas coli. Joan. 5, 30. est eadem). V. 22. In illa die, die judicii extremi. Vid. comment. in Joan. 6, 39. — In nomine tuo, virtute, beneficio et auxilio nominis tui, fide a nobis pronuntiati. — Prophetavimus. Alii generatim: tuo (divino) instinctu (afflatu) concitati locuti sumus, sive futuraprae- dicendo, sive seripturas interpretando, sive populum docendo, sive verba publice faciendo. Alii speciatim: futura praediximus. — Virtutes (Suvdpecz), miracula (causa posita pro eflectu). Intelli- gendi sunt h. 1. homines, qui a Deo sic dictas gratias gratis d at as, i. e. dona (ya.piopa.Ta) ad aliorum salutem promovendam acceperunt, de quibus est sermo 1 Cor. 12, 8. seq. Hi possunt alios salvare, et tamen ipsi perire. Tales gratias habebat v. c. Judas proditor; nam et potestatem accepit (coli. 10, 1.) miracula Matth. VII, 23—27. 121 patrandi et daemonia ejiciendi, ut reliqui apostoli, et tainen erat malus (Joan. 12, 6.). Cf. Mald. V. 23. Corifitebor (6/ioXoyr/ (xazaftavzi abraj) est pleonastice additus (uti 8, 5. 23. 28; 9, 27. Marc. 9, 28.). V. 2. Et ecce leprosus veniens. L e pr a morbi genus, quo orientis et Aegypti populi maxime vexabantur et etiarn nune interdum vexantur. Misera leprosi sors augebatur multum eo, quod ab urbibus et consortio hominum excluderentur tanquam maxime immundi. — Adorabat eum (7rpooexbvei), nimirum in genua provolutus et quidem vera adoratione, quia leprosus Cbristo tribuit potestatem absolutam (Chrys.). — Si vis, i. e. scio, tibi esse potentiam me sanandi, sit tibi et voluntas. — Domine idem ac: quum tu sis Messias expectatus. — Mundare, sanum facere. V. 3. Tetipit eum. Hoc fecit Christus, ut fidem leprosi adjuvaret, atque tum illi, tuin praesentibus palam faceret, se velle peddoni hominis satisfacere. — Mundata, sanata est lepra ejus, seu homo ille a lepra liberatus est. V. 4. Silentium imposuit Christus liomini sanato hic ideo, ne (coli. Marc. 1, 45.) divulgadone miraculosae sanationis a populo, falsis de Messia opinionibus infeeto, tumultus excitaretur (coli. Joan. 6, 15).— Sacerdoti, nimirum illi, ad cujus munus pertinet, in leprosorum condidonem inquirere. — Munus, (coli. Lev. 14,4.) duas aviculas vividas, quarum altera maetabatur, altera dimittebatur. I)ie octavo autem adhuc offerre tenebatur duos agnos et ovem anniculam, tres decimas siinilae et olei sex- tarium (Lev. 14, 10.). — In testimonium illis Alii pro- nomen illis (abzoic;) referunt ad vocem antecedentem sacerdoti, eam collective sumentes, ut sit idem ac sacerdotibus; attamen hi in ipsis verbis explicandis in diversas abeunt expositiones. Alii (a Lap.) sensum hunc statuunt: utunusquisque eorum (sacer- dotum) intelligat, te esse sanatum. — Sed adventu s hominis ad sacerdotem nondum erat documentum sanitads ejus; declaratio sanitads per ipsum sacerdotem fieri debebat. Alii (Chrys., i) Cf. Tischendorf. synops. evang. p. XXIX., Wieseler, chronolog. Sy- nopse S. 306. 124 Matth. VIII, 5—9. Theoph^l.) sensu lioc: ut hac re documentum habeat unusquisque sacerdoturn, me non esse legis Mosaicae eontemptorein ac ever- sorem. Praeferenda tamen, utpote simplicissima, est explicatio eorutn, qui pronomen iilis referuntad turbam praesentem (v. 1.) hoc sensu: ut praesens hominuin turba, dum haec omnia rite facias, edoceatur, te esse sanatum nullumque contagium per te pertimescendum (Calm.). Huic explicationi non potest opponi, tur¬ bam praesentem tali documento sanitatis recuperatae non opus habuisse, quum illam scivisset; quia turba tum demum pro certo sciebat, hominem illum revera esse sanatum, nec ullum contagium per eum pertimescendum, postquam sanus declaratus fuerat a sacerdote, ad cujus munus pertinebat in leprosorum conditionem inquirere. 3. Sanat centurionih servum (5—13). (Luc. 7, 1—10.) V. 5. Centurio (knaTovTap^og), qui 100 ducitmilites; centuri- ones subjecti erant tribunis (^diap^nTt;), qui praeerant singulis cohortibus. Quum tempore Cliristi Judaea jam occupata esset a Romanis atque in Galilaea nullus esset Romanorum exercitus, recte (coli. Marc. 6, 21.) cum s. Chrjsostomo plures statuunt, hominem hunc Herodi Antipae militasse. V. 6. Puer (naTs), servus (coli. Luc. 7, 2.). — Jacet (JieftkijTac proprie: jactus est); verbum hoc indicat perseverationem condi- tionis miserae. — Paralylicus (cf 4, 24.). Cum tamen s. Lucas addit: er a t morituru s, videtur subita apoplexia arreptus fuisse. V. 8. Domine non sum dignus, ut intres suh tectum meum. Verba haec sunt documentum summae humilitatis et inode- s tiae. — Ut intres; ('vasequente conjunctivo pro infinitivo. Cf. 4,3. — Tantum dic verbo et sanabitur puer meus. Verbis his summam fidem in Christi potentiam absolutam expressit, nimirum quod illum vel absentem (corpore), sola voluntate posse sanare crederet. Dic verbo, jube verbo, scil. ut servus meus convales- cat. Lectio: verbo (dativus instrumenti) praeferenda est ob testes lectioni: verbum. V. 9. Verbis his rationem affert, cur Domino opus non sit, ut sit praesens corpore. Sensus est: Mihi enim, aliorum potestati Matth. VIII, 10—12. 125 subjecto, subditi mei dieto audientes sunt; quanto magis tibi, qui absoluta in morbos, vitam, mortemque potentia instructus sis, omnia, hinc etinorbi obtemperabunt, ita ut possis solo imperio ser- vum meum curare (Aug.) Est argumentatio a minori ad majus. V. 10. Miratus est. Admiratio oritur ex antecedenti igno- rantia et subsequenti scientia. Quum Christo, ut Deo oinnia nota essent, hinc et fides centurionis, Christus tantum ut bomo, et quidem, quum per scientiam infusam etiain ut bomo omnia co- gnosceret (docente Tboma 3. p. q. 15. a. 8.), respectu ad scientiam acquisitam, quam šibi per expcrientiam comparaverat, fidem centurionis miratus dici potest, i. e. eam inagnam insolitamque expertus (cf. Heb. 5, 8.).— In Israel. Non boe sensti: In nemine Israelitarum, sed generatiin inter Israelitas; nam erant singuli^ ut beata Virgo, Abraham, Moses, Joannes Bapt., in quibus major erat fides. Opponitur tantum fides cenlurionis g en ti lis fidei po¬ puli Israel. V. 11. Adnectit Jesus hoc versu et sequenti pr a e dieti o- n e m de tristi sorte Judaeorum ob defectum fidei. — Muki h. I. ob antithesin v. 12. sunt ethnici. — Ab oriente et occiilente, e toto terrarum orbe, ab omnibus mundi plagis. — Recumbent čutu Abraham et Isaac et Jacob in regno coelorum, felicitatis aeternae participes fient. Nam Judaei aeque ac gentiles felicitatem vitae coelestis sub imagine convivii šibi cogitabant. Indicathis verbis Christus, fore ut nationes exterae (ethnici), religione Christiana suscepta, felicitatem eam consequantur, qua in coelis probi gentis Judaicae patriarchae fruuntur. *) V. 12. Filii regni, i. e. Judaei. — De phrasi: filius esse alicujus rei, vid. conmient. in evang. s. Joan. 12, 36. Christus Judaeos appellat filios regni, i. e. eos, ad quos regnum Messia- num proxiine pertinet, partiin quia regnum hoc illis speciatim et proxime promissum erat; partim quia apud illos revera initium sumsit; partim quia illi in ipsius praeparationibus istud quodam- modo possidebant. Nam A. etN. F. constituunt unum totum; quum igitur Judaei essent filii foederis Abrahamitici, simul etiam erant filii foederis novi, seu regni Messiani. — Ejičientur in tenebras exteriores , in gehennam. Persistit in imagine de convi- i) Cf. Mald , a Lap. 126 Matth. VIII, 13—14. viis desumpta, quatenus coenaculum, in quo tempore vespertino convivia agitabantur, multis facibus accensis illuminabatur; unde omnes, qui extra coenacuium illud erant, extra in tenebris ver- sabantur. (Mald.) — Ibi erit fletus et stridor dentium, i. e. in ge- henna manebit eos miseria gravissima, seu poenas gravissimas experientur. V. 13. Sicut credidisti, fiat tibi. Collegerunt veteres inter- pretes ') ex boe et aliis consimilibus locis, fidem unius alteri pro- desse. — In illa kora, ea hora sanitatem aegrotus recuperavit, dum Jesus verbum hoc edixerat.— Centurionem hunc non fnisse gente Judaeorum, docent ea, quae s. Lucas (7, 5. 9.) habet et Matth. v. 10., ubi Judaeis opponitur. Existimant ergo plures (August., Chrysost.), fuisse eum ethnicum, quod omnino probandum est, si gente quidem ethni- cus dicatur, religione autein Judaeis aliquo modo junctus; verosi- militer erat (coli. Luc. 7, 3.) p ros ely tus p or tae(cf. 23,15.). Sen - tentia haec etiam eo firmatur, quod ipsi se n io res Jud ae orum (coli. Luc. 7, 3.) ejus nomine ad Jesum veniunt, et valde honori- lica de eo dicunt; porro quod (coli. Luc. 7, 5.) sinagogam exstruxit. Historia haec est eadem, quaeapudLučam (7,1—10) legitur. Nam uterque evangelista in loco et tempore constitu- endo convenit; in utraque narratione eadem commemorantur adjuncta plurima; in utraque eadem verba characteristica reteruntur, quae mirandam centurionis fiduciam manifestant. Adest solummodo diversitas circa m od um rem proponendi. S. Lucas nempe rem plene enarrat, uti revera evenit; s. Matth. vero h. 1. uti alias saepius brevitatis studiosus fuit, et ideo centurionem ea, quae is per alios (legatos) dixitfecitque, per se dixisse et fecisse notavit. 2 ). 3. ianat socruin Petri aliosque (14—17). (Marc. 1, 29—34. Luc. 4, 38—41.) V. 14. Curatio Simonis socrui aliisque adhibita juxta Mar- cum (1, 29. seq.) et Lučam (4, 38. seq.) non hocce, sed priori tempore ante sanationem leprosi et sermonem montanum faeta est. — In domutn Petri, in domum socerorum Petri (coli. 1 Cor. 4 ) Cyrill. Hieros., Chrys., Amhros. 2) Cf. Attgust. 1. 2. de consens, Matih. VIII, 15—17. 127 9,5.), in qua Petrus et (coli. Marc. 1, 29.) frater ejus Andreas Capharnaumum venientes, habitare solebant, quae autem breviter doinus Petri dicitur. Inde facile intelligitur, quod locus hic non pugnet cum relatione Joannis (1, 44.), qui Petrum Kethsaida oriundum fuisse dicitf— Et febricitantem, nimirum graviter, uti s. Lucas habet. Particnla xac (et) h. 1. est explicativa. V. 15. Ministrabat, verosimiliter cibos, et quidem Christo ejusque comitibus. Verbo boe significat,, non solum liber atam a febri, sed praeter morem vulgaris medicinae s ubito etiam vi res ei fuisse restitutas. Juxta traditionem uoinen socrus erat Johanna, nomenuxorisPetriConcordia, etfiliae Petronilla. V. 16. Vespere autetn faeto. Hebraei duas numerabant ves- peras; alteram ab hora diei 9—12 (a nostra 3—6 pomeridianam), sive ad solis occasuin, alteram a solis occasu usque ad ingruen- tem noetem. Collatis locis parallelis Marci (1,32.) et Lucae (4, 40.), qui habent: cum o cci disse t s ol, hic de seču n d a ves- pera est cogitanduin. Solis occasum exspectabantilli, qui aegro- tos ad Christum attulerunt, quia (coli. Luc. 4, 31.) s ab bat um erat, quo die aegrotos apportare juxta pharisaeorum disciplinam non licebat. Ad aegrotos ad Christum apportandos moti erant fac- tis miraculosis, quae a Christo patrata partimipsi viderant, par- tim farnaaudierant. — Verbo, sola imperii vi. — Omnes, quos videlicet. ei obtulerant. V. 17. Ut aditnpleretnr , i. e. sanavit omnes ideo, ut imple- retur vaticinium prophetae Jesaiae (53,4.). Mirum posset videri, quomodo Mattbaeus Jesaiae verba, quae proprie de peccatis eorumque poenis agunt, quas Christus in se suscepit et pas- sione et morte sua in cruce exsolvit (1 Pet. 2, 24.), poterat transferre ad m or bos (intirmitates) corporis, quos sanaverat? Poterat id facere; nam morbi corporis sunt effectus et seque- lae peccati, liinc sanationes morborum miraculosae erant anti- cipati effectus, fructus passionis Christi respectu ad sequelas peccati (erant initia, tjpi et pignora plenae redemptionis futurae). Loco: accepit (k\a[3ev) verti debet: abstulit, etloco: porta- vit (h[šdv), alii: Gerasenorum (tcov rspaorjvošv), alii: Gadareno- rum (rd)v radaprjv&v). Lectionem p rimam e mera Origenis conjectura ortam esse, eruditi putant, cum Jos. Flavius, qui de illa regione ad lacum Genesareth sita, saepius Ioquitur, oppidum Gergesa non commemorat. Lectio alt era permultis codicibus et versionibus (etiam Vulgata) commendatur, et nomen habet ab urbe Gerasa, quae in Peraea versus Arabiam sita eraf. Quum tamen locus hic notatus (coli. v. 32. et 33.) non longe distaret a mari, praeferenda videtur lectio ultima: Gadarenorum, quia urbs Gadara (Peraeae metropolis), a qua regio illa nomen habet, vicinior erat mari, quam Gerasa, hinc etiam ditio ejus ad maris Galilaeae ripam usque pertinere potnit. Incolae hujus urbis (Gadarae) maximam partem erant ethnici. — Dno haben- tes daemonia. S. Lucas et Marcus locis parallelis de uno tan- tum daemoniaco ioquuntur, ideo tamen non adest pugna. Loquun- tur de uno, sive quia persona nobilior erat (Aug., Beda), sive quia de uno tantum insigniore audi verant. Vel potest difficul- tas ita removeri: Quum Matthaeus narret, illos duos Christo occurrisse, cum is venisset trans fretum in regionem Gada¬ renorum, Marcus vero et Lucas dicant, illum unum obviam Christo venisse slatini ac is e navi egressus fuerat, potest stalili, slatini ut Christus in litus e navi descendit, unum illorum ei obvium fuisse, alterum vero non stalim ac Christus de navi fue¬ rat egressus, sed post aliquod temporis spatium supervenisse. Matthaeus itaque non servato temporis ordine de ulroque simul loquitur, Marcus et Lucas solutn de primo. 1 ). — De monumen- fis exeuntes, i. e. de sepulchris. Judaeorum scil. sepulchra erant i). Patrit. in Marc. 9 * 132 Matth. VIII, 29. speluncae amplae sub terram ex nativa rupe arte manuque factae, ad montium latera extra civitatem sitae. Quaedam lam spatiosae erant, ut columnis suffulcirentur, unde et Judaei hoslium suorum furorem fugientes in monuinenta abire solebant. Jos. Flavio teste saepe etiam latrones in illis habitabaut, iiinc et daemoniaci illi facile in ejusinodi monumentis morari poterant (cf. Kuin.). Si s. Lucas (8, 27.) dicit, daemoniacuin fuisse vimm e civitate, non pugnat cum Matthaeo, erat enim e civitate scil. oriundus, sed tempore isto in sepulchris morabatur. V. 29. Clamaverunt. Verba sequentia a daemoniacis nomine daemonum, seu potius a daemonibus per daemoniacos prolata sunt. — Quid nobis et tibi, quidnobis tecuin negotii aut rei est? seu : nihil est nobis tecuin rei. Nam praecipiebat eis exir e, uti Marcus et Lucas referunt. — Fili Del, i. e. Messia. Locus hic docet, Christum a daemonibus cogniturn fuisse. Non mirum, si tamen ei obviam iverunt; verosimiliter sublimior vis eos id facere coegit, ut manifestum fieret, Christum potestatem habere in inundum spiritualem, sicut in morbos et tempestates maris. — Venisti ante tempus, scil. extremi judicii. — Torquere nos. Daemones quidem poenam inde a lapsu suojam luunt. Ast, quum post lapsum Adami interim magnum in mundum influxum exer- cent, homines nimirum obsidendo, tentando, ad peccandum seducendo eisque nocendo per creaturas humanis usibus servien- tes, adhucsolatio quodam et voluptate fruuntur; plenaet s um m a poena post judicium extremumin daemones cadet, quum perfecta rerum per peccatum turbatarum restitutione atque boni ac mali absoluta separatione, in aeternumin gehennae abyssum detruden- tur (Apoc. 20, 9; 2 Pet. 2, 4; Jud. 6.). Quum jam quaevis diminudo vel coarctado daemonumintluxus in mundum, novum eis paret tormentum, ideo Christo, quem lnmc eorum iniluxum dimi- nuturum, imo et fracturum cognoverant et viderant, putantes, eos jam nune illis poenis, quae in judicio extremo eos manent, ab eo affectum iri, dicunt: quare venisti ante tempus torquere nos? nimirum nos ex hominum corporibus ejiciendo et in tartarum in perpetuum_ detrudendo. Videntur ergo hi daemones dmere, ne diem judicii extremi, quem ipsi remotum putabant, Christus anticipet, ac velut judex in eo illos adtartara illico condemnet. Veritas explicationis liujus confirmatur loco Lucae (8, 31.), ubi *>n Matth. VIII, 30—32. 133 voxtorquere ((šaoaviocu) explicatur per: ne juberet eos in aby s- su m ire, i. e. ne eos in tartara pelleret i ). V. 30. Er at autem non longe, non procui. In graeco legitur paxpdv, quod procui notat; sed quia notio vocis procui est r el a ti v a, ut, quae uni in propinquo esse videntur, alius remo- tiora dicat, hic autem, docente materia substrata, non de tam remoto sermo est, recte ad sensum vertit Vulgata: non longe (cf. Fritsch.). — Grex porcorum. Fuisse dicit Marcus (5, 31.) duo fere miliia porcorum. Judaeis non licebat animalia hacc, quia immunda erant, alere; hinc domini gregis erant gentiles, vel tales Judaei, qui legis servandae parum studiosi, merca- turam illis faciebant cum gentilibus. V. 31. Daemones autem rogabant etc. S. evangelista aperte daemones loquentes inducit. Rogant daemones (coli. Luc. 8, 31.), ne in tartara detrudantur, quia timent, ne in gehennam detrusi statiin eodem modo, quo postjudicii diein, excruci- entur, sed ut in regione, a gentilibus maxime inhabitata, manere possint, et quidem, quum in hominibus habitare se non posse scirent, ut in porcis, animalibus immundis, Judaeis abomina- bilibus, id eis perrnitteret. Postulabant autem hoc, uti nonnulli (Chrjsost., Euthjm.) observant, consilio maligno, ut nimirum licentia a Christo obtenta abutendo, gregem perderent, sicque damno Gadarenis illato efficerent, ut hi indignatione in Christum impleti, ei et doctrinae ejus aures non praeberent. — Juxta Mar cum (5, 9.) et Lučam (8, 30.) Christus daemonem (primarium) interrogat prius, quod sit nomen ejus; qui ei dixit: Legio, i. e. magna multitudo. Vox haec etiam a rabbinis adhi- betur ad significandam magnam multitudinem; quapropter etiam daemon explicandi causa addit: „quia multi sumus.“ Sumsit autem šibi ille daemon boe nomen a Romanoruin exercitu depromptuin, ut se illo designaret tanquam ducem totius cujus- dam gregis daemonum, qui illum obsederant. Interrogabat vero Christus ideo, ut ex responsione existimari posset de magnitu- dine tum mali, quo infelix ille homo premebatur, tum potesta- tis ejus, tot daemones ejicientis. V. 32. Exeuntes, scil. daemones (non morbi, uti ratio- ‘) Cf. Mald., a Lap. 134 Matih. VIII, 33* nalistae volunt) ex homiiium corporibus. Patet id ex v. 31., praeprimis vero ex Iocis parallelis Marci (5, 13. et exeuntes špiritu s iinm undi) et Lucae (8, 33. exierunt ergo daemones ab homine). Nec potest Cliristus, quum permitteret, ut daemones porcos invaderent eosque praecipites agerent, injuriae in illos hornines illatae argui, quuin ipse ut legatus divinus, imo qua Deus ipse, penes quein est supremuin omnium rerum terrenarum dorniniuin, jure divino egit; quemadinodum nemo conqueri potest, si fulgur domum ejus incenderat, aut grando segetes ejus deva- staverat. Poterat autem Christus damnum hoc permittere (quia non omnes homines ad vida vitanda et virtutem colendam bene- ficiis moventur, teste ipsa experientia) etiam ideo, ut tali modo ad eum salvatorem hominum attenti redderentur, atque anima- libus mortuis ipsi homines lierent vivi (animo), et ita salutem consequerentur aeternam, qua obtenta utique damnum illud evanescit. V. 33. De eis, qui daemonia habuerant, i. e. etiam ea, quae daemoniacis evenerant. — Rogabant, quia vel ipsius Chrisd personae metus eos invaserat; vel quia timebant, ne majoribus ab eo damnis afficerentur. S. Marcus (5, 15.) addit, homines hosce invenisse eum, qui daemoniacus fuerat, ad Jesu pedes sedcntem, vesdtum et sana mente, atque (quod etiam Lucas 8, 38. narrat) hunc hominem Chrislum rogasse dicit, ut in comitatuin ejus admitteretur (coli. 5, 18.), Jesum autem hoc non permisisse, potius ei praecepisse ut domum revertatur nun- detque, quod šibi Deo propitio evenerit; idqueideo, ut facto hoc divulgato incolae regionis illius praepararentur ad facilius admit- tendam doctrinam divinam per ejus apostolos aliquando ipsis annuntiandam. Matth. IX, 1—2. 135 Caput IX. 1. Sanat paralyticum (v. 1 —8). (Marc. 2, 1—12. Luc. 5, 17—26.). V. 1. Transfretavit, trajecit lacum Tiberiadis, rediens in oppositam ripam. — In civitatemsuarn, Capharnaum, quae ideo ita dicitur, quia Jesus in ea domiciiium sedemque suarn liabebat. Ceterum prima hujus versus pars, in qua est de trajectu, illis jungenda est, quae sunt in fine capitis 8.; altera, in qua de Chrisli adventu Capharnaum, iis, quae conlinuo sequuntur. ‘). V. 2. Ojferebant ei , attulerunt ad domum, in qua Jesus docebat. Narrantibus Marco (2, 4.) et Luca (5, 19.) hoinines illi, qui paralyticum in lecto portabant, quum ob multitudineui homi- num non possent per vestibuluni domus eum ad Jesum afferre, ascenderunt in tectuin doinus, ubi Jesus docebat, et remotis tegulis hominem una cutn iectulo in coenaculum, quod inimediate sub tecto in superiori doinus parte erat, ad Christuin demise- runt. Domus tectum autem conscendere poterant, quia notuin est, domus orientalium habere tecta plana, easque in exteriori pariete instructas scala, qua ascensus dabatur in tectum, quin opus esset intra domum subire a ) Cf. 24, 17. — Paralyticum\ cf. 4, 24. — j Et videns Jesus fidem illorum, nimirutn paralytici et portantiuin (Chrys.). — Dixit paralytico: con/ide, bono esto animo, quia plus, quam cupis, impetrabis. Habuit quidem jam liduciam; sed conspectus Christi, virtutum magistri et peccafo- rum castigatoris, uti et peccatorum commissorum recordatio is tam poterat infriugere, ideo dicit ei: confide. — Fili. Noinine hoc, quod est amica et blanda compellatio, eum aI!oquitur, quia cor cjus misericordia erga eum accensum erat.— Remittuntur tibi peccata tua ( atfitovzac perfectum doricum pro dfečvzac), remissa sunt peccata tua. Quia nimirum inorbus erat sequela et poena peccatorum ejus, haec Christus, cor ejus poenitens videns, primum ei remittit. Vide dieta Joan. 5, 14. ‘). Patrit. II, 397. — 2 ). Calm. in Marc. 2, 4. 136 Matth. IX, 3— 8. V. 3. Quidam de scribis. Juxta Lučam (5, 17.) aderant pharisaei et legis periti. — Dixerunt intra se, apud se cogi- tabant (cf. 3, 9.). Lucas (5, 21.) addit: dicentes, i. e. hunc in modum. — Blasphemat (fthaatpirjfisi'), impie in Deum loquitur (et agit); putabant enim (coli. Luc. 5, 21.) neminem posse peccata remittere, nisi Deum; quum igitur Christum potestatem peccata remittendi šibi vindicantem audirent, eum blasphemiae seu impiae loquendi et agendi ralionis arguebant. Ct. 12, 31. V. 4. Et cum vidisset Jesus cogitationes eorutti, quum Jesus pro sua omnium rerum scientia perspexisset eorum perver- sas cogitationes. Hacce scientia ostenditeis jam Christus se esse D e xi m, utpote xapdcoyvwaTrjv (cf. Joan. 2, 25.). — Ut quid (tva rt), cur, quare? — Cogitatis mala in cordibus vestris? cur cogitatis, me impie in Deum loqui, quod paral^tico peccata sua remisi? V. 5. Versus hujus verbis probat, se recte dixisse, cur mala cogitatis in cordibus vestris? Sensus est: Si dixissem, surge et in cede, vos nihil mali in his verbis suspicati essetis. At haec dicere, i. e. at dicendo (solo verbo) efficere, ut para- lyticus sit sanus, factu non est facilius, quain dicendo: remissa sunt tibi peccata tua, alicui peccata remittere; utrumque po¬ stulat potentiam a Deo datam et concessam. Dicere h. 1. cum emphasi; dicere cum effectu. V. 6. Ut autem sciatis etc. Verbis his Jesus tacite docet, se esse Messiarn. — Tune ait paralgtico. Alii verba haec paren thetice interjecta esse putant ab ipso evangelista; alii reclius ellipsin statuunt hoc modo: dico paralgtico; tum para- ljtico dicitetc. Sensus totius versus est: Ut jam intelligatis, non tantum Deo in coelo, sed etiam mihi Messiae esse potestatem peccata remittendi, et me non esse blasphemum, si dico: re¬ missa sunt tibi peccata tua, te paraljticum jubeo lectum tuum, testimonium infirmitatis, in sanitatis recuperatae probationein sumere salvumque hinc abire. Sic ex sanatione probat, se habere potestatem remittendi peccata. V. 8. Timuerunt, omnes praesentes stupor (coli. Luc. 5, 26.) et timor occupavit, nimirum ob potestatem peccata remit¬ tendi miraculo comprobatam, quam inter ipsos existentem, hucusque ignorabaut. — Glorificaverunt, laudibus celebrarunt Matth. IX, 9—12. 137 Deum. — Oni dedit potestatem talem liominibus. In voce: homi- nibus proxime Christus significatus est; sed, qnum ipse qua horno in intimo nexu existit cum genere humano redempto, cum ecclesia N. F., cujns est caput, vox haec etiam de genere humano potest intelligi. Nam quod divinae virtutis et potentiae Christo datum est, id universo hominum generi in ejus persona tributum est. Sed haec Christi potestas continuatur in ecclesia, partim in sacramentis, per quae hominibus peccata remittun- tur; partim in charismati bus lidelibus concessis. 2. Vocatio latthaei (LeTi) 9 -13. (Marc. 2, 14—17. L u e. 5, 27-32.) V. 9. Et cum transiret, cum digrederetur ad lacuin Tibe- riadis. — Inde, de domo, ubi paralyticum sanaverat, et de urbe Capharnaum, in qua tune morabatur. — In telonio (non: ad mensam, super quam vectigalia numerari solebant), in domo (loco), quae erat in vicinia lacus Tib., ubi vecligalia a portitoribus exigebantur ab illis, qui per Jordanem et lacum Genesareth e Sjria et vicinis regionibus aliis merces inferebant. — Matlhaeum nomine. Quae h. 1. de vocatione Matthaei legun- tur, eadem Marcus locis parallelis (2, 13.) et Lucas (5, 27.) narrant de vocatione Levi, qui eadem cum Matthaeo persona est. Cf. prolegom. §. 1. — Et surgens secutus est eum, rebus scil. suis relictis (coli. Luc. 5, 28.). V. 10. Et faetum est diseumbente eo, i. e. accumbente eo ad mensam; nam dvdxetpai accumbo dicitur de iis, qui mensae jam coenantes accumbunt. De modo accumbendi mensae vid. com- ment. in evang. s. Joan. p. 220. — In domo , scil. Matthaei, docente Luca (5, 29.). — Publicnni (jeXwvat), portitores (cf. 5, 46.). — Et peccatores , alii homities nequam. — THscumbebant , convivantes mensae accumbebant. V. 11. Et videntes Pharisaei, nimirum quidam, revera Christum convivantem viderant, vel ex aliis audierant, Christum apud Matthaeum cum portitoribus convivatum fuisse. — Quare cum pnblicanis et peccaloribus manducat magister vester? Conversatus est Christus cum hominibus malae famae, quia ad meliorem frugem eos voluit reducere. V. 12. At Jesus audiens ait; quia nimirum scivit, verbis 138 Matth. IX. 13. ad discipulos dictis se ipsum a pharisaeis peti, ipse responsurn dedit eis. — No n est opus valentibus medicus , sed male haben- tibus, sicut non indigent medico (corporali) sani, sed aegroti, ideoque non dedecus medici est versari cum aegrotis — ita non indigent moraliter sani, justi, morali medico, sed moraliter aegroti, peccatores; tales autem ex vestra propria opinione sunt homines isti, hinc adire eos non modo nullum dedecus est, sed et necessarium. — Verba liaec, quum jam in V T. Jehova se nominat medic um (sanatorem) Israelis aegroti (Exod. 15, 26), facile poterant ab auditoribus intelligi. V. 13. Versu praegresso causam reddidit, cur cmn pec- catoribus conversetur; versu bocce autem ex s. scriptura pro- bat, se recte agere, quum liaec ipsa charitatem misericordem praeferat sacrificio. — Euntes discite. Verba liaec, uti formula rabinica NVJ, provocant ad meditandum, et quoad sensum valent: agite discite. — Quidest, quid šibi velit, quod Deus per Hoseain proplietam (6, 6.) enuntiavit. — Misericordiam volo et non sacrificium, charitas miscricors erga alios magis mihi placet, quam sacrificium. Nam verba: „ misericordiam volo et non sacrificium “ — non continent absolutam, sed relativam tantum negationem, uti id manifestum est ex eodem prophetae loco; sequitur enim illico: »cognitione Dei magis delector, quum holocaustis.u — Non enim veni vocare justos, sed peccatores, i. e. recte dixi vobis, agite discite, quid est etc. nam mandatum milii a Patre datum postulat, ut in peccatores misericordiam exercearn; sen: nam a Patre inissus sum in terram, noti ut ju¬ stos, sed ut peccatores vocem ad salutem Messianam. Vocare h. 1. absolute positum: vocare ad salutem Messianam. Per justos h. 1. Christus non intelligit perfecte justos, nam nullus est tališ in oculis Dei; qui vero in V. F. et aetate Christi generatim justi erant, erant.idnon sua vi et virtute, sed gratia Messiae. Per justos ergo intelligit Christus h. 1. tales, qui, uti pharisaei ob externam legis observationem temere, superbe, aestimabant atque se jactabant justos, et ideo in Christum credere nolebant. Quum ergo hi in sua superbia Christum respuerent, utique dicere poterat, se illorum causa non venisse (Hilar., Hier. aliique). Inest itaque in verbis: non veni vocare justos, satjra in phari- saeos subtilissima. — Sed peccatores, eos, qui improbilatem, Matth. IX, 14—15. 139 aegritudinein suam spiritualen! agnoscunt, et ideo desiderio mei, medici flagrant. Verba: in poenitenliam (eic pevavoiav), quae nonnulli codices habent, ut additamentum ex Luca (5, 32.) delen- da sunt. Cf. Mald. 3. I)e jejuniis privatis (14—17). (Marc. 2, 18-22. Luc. 5, 33—38.) V. 14. Tune accesserunt ad eum discipuli Joannis, et (coli. Luc. 5, 33.) pharisaei. Jejunamus frequenter, crebra sponte agimus jejunia (no\la id quod nolldxu; lrequenter). H. 1. est sermo de jejuniis privatis (cf. 6, 16.). V. 15. Numguidpossunt. Verbum: possunth. 1. de morali possibilitate accipiendum est, quod alicui convenit. — Fitii sponsi (ucoc zou vop.6>vos, proprie lilii thalami,) sunt illi, qui apud Hebraeos sponsam in domum sponsi comitabantur, ibique per septem pleruinque dies nuptias celebrabant, sponsumque et spon¬ sam ad conclave deducebant; hinc sponsi sodales et amici, alias etiam paranyinphi dieti (cf. Joan. 3, 29.). De voce filii vid. 8, 12. — Lugere, hinc et j ej unium agere; jejunium enim est signum luctus, unde etiam apud Lučam legitur: jejunare, cura quo simul nolio luctus jungenda est. Verosimiliter Jesus liane generalem exprimere voluit sententiam: Nemo prudens facere solet, quod certo tempori et loc.onon convenit. Hanc autein sententiam ad discipuios suos applicando, hoc edicere voluit: Sicut amici sponsi, quamdiu nuptiae celebrantur, uon solent jejunare et lugere, ita inconvenienter agerent discipuli mei, si, quod vos poscitis, jejunarent et lugerent, quamdiu ego, magi¬ ster eorum, cura illis sum. Comparat se Christus sp o nso, cui ipse Joannes Bapt. eum coinparaverat(coli. Joan. 3, 29.); tem- pus muneris ejus puhlici (ejus praedicationis) erat tempus coli¬ ju gii ejusetnuptiarum; sponsaautem ecclesia (genus huma- num redemptum), quam šibi efforrnaverat; sponsi amici sunt apostoli, eorumque oflicium sponsam, homines per fidem ad Christum adducendi. — Venient autem dies, eum auferetur ab eis sponsus. Verbis his respicit Christus tempus violentae inortis suae. — Et tune jejunabunt , inde a inorte mea (usque ad alte- rum meum adventum) jejunia agent atque lugebunt, quod et apo¬ stoli fecerunt et seinper in ecclesia lit. cUr/f ,'č// p k , j . 140 Matth. IX, 16. V. 16. In praegressis dixerat Cliristus, discipulos se prae- sente non posse jejunare et lugere; nune docet, eos id noti posse etiam ob suam ipsorum indolem praesentem, cum non- dum ea virtute praediti sint, utgraviora quaedamab eis esigeret. — Nemo anteni immittit (emftakkei ), adsuit (eoll. Marc. 2, 21.). — Commissuram (em^Xrjpa), assumentum, seu particulain. — Panni rudis (dfva etiam de rebus fluidis, itaut notet infundere. — Vintim novum in utres veteres. Utribus coriaceis vel pelliceis apud orientales liquida asservari el deportari solent. — Sed in utres novos, quia utres novi sunt validiores firmioresque, ita ut ferventis vini recentis vi »on facile rumpantur. In utraque imagine (v. 16—17.) sequens latet cogitatusg - eneralis: Non est facien- duin cum re quavis, qnod nalurae, indoli ejus non conveniat. Per liunc cogitatum generalemvoluit autem Christus, respiciendo ad discipulos suos, specialem sentenliain hanc exprimere: Sicut absurduin (coli. Luc. 5, 36.), imo nocivurn esset, vesti- mentum vetus resarcire particula (assumento) panni recentis (infullonicati), aut utribus vetustis infundere vinum recens — ita absurduin et nocivurn esset, discipulis meis, qui similes sunt vesti- mentis detritis utribusque vetustis, genus vivendi asperum et austerum, cui non sunt assueti, imponere, quum periculum foret, ne et hujusmodi institutum sine fructu periret, et ipsi despera- tione acti, me et salutem suam deserant; sed sicut recens vinum utribus novis infunditur, utpote qui robusti et firmi ferant vim ejus , sic prorsus austerum vivendi genus discipulis meis conve- niet, quando per Spiritum s. innovati, ad istndpraeparatifuerint, tune duriora et asperiora suscipient, et quidem ex amore, non autem ex metu poenarum (uti faciebant Judaei). ftuod postea et faetum est (coli. Act. 13, 2.3; 27, 9.). Ita anti qui interpretes. ’) Alii 2 ) statuunt, Cbristum utraque imagine respicere pharisaeis- mum (seu Judaismutn, externa tantum aestimantem), ita ut sen- sus sit: Sicut absurdum et nocivurn esset, vestimentum vetus resarcire particula panni recentis, ita absurdum et nocivurn esset, novam doctrinam (ineam) vitamque spiritualen! adneetere i). Mald., Janš., a Lap., Calm. — *). Reisotil, Bisp., Sepp secuti Orir ., Cyrill. 142 Matth. IX, 18. externis Judaismi (externa solum aestimantis) formis (jejunii alio- ramque); hic jam est marcidus atque ineptus, ut posset fnnda- mentum esse vitae novae, christianae. Et sicut nocivum esset, utribus vetustis infundere vinum recens, ita nocivum esset, recentem, ignemn spirituin religionis christianae occludere for¬ mis veteris testamenti. Ipse spiritus novus (christianismi) ex se novam procreare debet formam. Applicatio sententiae hujus generalis ad jejunia V. T. facilis est. Lucas (5, 39.) adhuc tertiam similitudinem addit: Et nemo bibens vetus (vinum), statim vult novum; dicit enim: vetus melius est; i. e. nemo facile assue- scit novis statutis et praeceptis, postquam vetera in consuetu- dinem venerant. Quibus verbis juxta nonnullos ') Christus disci- pulos Joannis interrogantes, quasi excusare vult, qui statutis suis et traditionibus assueti, non possint statim, iis exutis, novae iegis instituta (novam vitam juxta ejus doctrinam) appetere et percipere; dum juxta antiquos etiam liaec verba ad Christi dis- cipulos spectant. — Ceterum hisce dictis Christus haud repro- bare voluit jejunia aut austeruin vivendi genus; verba ejus directa sunt tantum in pharisaica jejunia, quae non aguntur ex animi dolore de peccatis commissis, aut špiritu poenitentiae, sed tantum ex consuetudine aut gloriae humanae causa. 4. Sanat mulierem sanguine fluentem et .lairi filiani vitae reddit (18—26). (Marc. 5, 21—43. Luc. 8, 40—56.). V. 18. Ecce princeps (ap^cov)- hic docentibus Marco (5, 22.) et Luca (8, 41.) erat praefectus sjnagmgae Capharnaen- sis (dp^cauvdpajpos,) nomine Jairus (cf. 4, 23.). — Unus (e/c) quidem (r.'c)— Accessit et adorabat eum; cf. 8, 2. — Domine, fi- lia mea modo defuncta est (dozi evel&ozTjoev, scil. /9''ov). Dum juxta Matthaeum Jairus ad Christum ait, filiam suam jam defunctam esse, et apud Marcum (5, 23.) ea animam agere legitur (in agone esse, ecr/armc i/e«), quod idem est cum Lucae: ipsa moriebatur, nulla adest pugna. Dum nimiruin pater domum reliquerat, puella morti proxima (in agone erat), et quum ad *) Meyer, Reischl, Bisp., Calm. Matih. IX, 20—22. 143 Jesum auxilium quaerens venisset, per conjecturam dixit, eam jam mortuam esse. Hinc juxta hanc exp!icationem sensus verborum patris apud MaUhaeum, sequens est: Filia mea, qitae, dum domo digressus sum, in agone erat, nune verosimiliter jam mortua est (Aug.). Vel vero: Jairus ad Christum adiit, eique supplicavit pro salute filiae jam jam moriturae (uti Marcus habet et Lucas), dein Jairo unacum Cbristo domum redeunti nuntium allatum est de filiae obitu; tum vero Jairus, quod Marcus et Lu¬ cas in narralionibus suis aperle non posuerunt, Christum, sicut Matthaeus narrat, non pro salute, sed pro vila filiae restitu- enda precatus est. Matthaeus enim brevitatis studiosus, rei gestae substantiam solummodo narrat, dum Marcus (nec non et Lucas paucis omissis) plene eventum, uti contigerat, refert. , ). V. 20. Et ecce mulier. Juxta evangelium Nicodeini erat mulier haec Veronica, oriunda juxta Eusebium (hist. eccl. I. 7.) urhe Paneas (Caesarea Philippi). — Quae sanguinis fluxum patiebatur duodecim annis. Morbus bic, ubijam inveteratus est, difficillime sanatur. Juxta Marcum (5, 26.) multa perpessa est a compluribus medicis, omnesque facultates suas erogavit, quin conditio ejus tnisera melior reddita fuisset. —- A tergo, videlicet ob pudorem, quia quum esset immunda, tiinebat, ne morbus ejus notus fieret, et quia fors noluit moram facere Cbristo rebus suis. — Tetigit fimhriam. Vox y.paonedov non est, uti norinulli volunt, extrema pallii pars, limbus (Saum); sed est cirrus, fila- mentum laneum contortum, hebr. ITS’3 (Quaste, Troddel), qualia in extremitat.e pallii dependebant. Plura de boe vid. 23, 5. V. 21. 22. Salva ero, sanaero, sen sanabor. — Conver- sus, non quasi ignoraret, nec, si juxta Marcum (5, 30.) et Lučam (8, 46.) q u a e r e b a t, quis me tetigit, id fecit ob ignorantiam, scivit enim, uti Marcus et Lucas narrant, virtutem de ipso exiisse (i. e. scivisse virtutis divinae effectum seu sanatio- nein miraculosam per suam virtutem esse effectam), hinc el ipsam mulierem novit; sed ideo interrogavit, ut occasionem adduceret, inulieris fiduciam puhlice ap|)robandi animumque ejus erigendi (Beda). — Filia, čara mea. — Blanda hac compellati- Patrit. in Marc. 5, 23. 144 Matth. IX, 23—26. one erigebat Jesus animum inulieris trementis. — Fides; fides nimirum erat conditio, sub qua beneficium sanitatis ei conlerre volebat. — Te salvam, fecit, te sauavit. — Ex illa hora, illo ipso temporis momento, quo Jesus dixit: confide filia etc. Sic ergo Christi corpus, et per hoc ipsa ejus vesdmenta erant quasi caiiales, per quos virtus sanitatem operans in corpus aegrotum fluebat. Quare ex his recte argumentum petitur pro sacraruin reliquiarum vi et usu. V. 23. Vidisset tibicines. Apud veteres Graecos, Romanos et Judaeos in more fuit, inter funera tibiis canere. *). V. 24. Non est enim mortua puella, sed do rinit, puella non est mortua, ut mortua maneat, sed mors ejus similis est somno, e qua tam facili modo in vitam revocatur, sicut homo ex somno excitatur (Mald.). Sic etiain apud Joannem (11, 11.) Lazarum defunctuin, sed mox a se resuscitandum, Christus dicit dormire. — Deridebanteum; persuasum enim habebant homines illi, qui in domo erant, puellatn esse mortuam, et Jesum hoc absolute negare putabant, quum tamen Christus ad suam poten- tiam respiciens, eam non esse mortuam, sed dormire dixisset. V. 25. Quum ejecta esset, expulsa non vi et manibus, sed minantibus verbis et gestibus. — Homines bos sine dubio ideo expulit, ne viso tanto miraculo, ab eis, falsis de Messia opinioni- bus infectis, tuinultus excitaretur.— Intravit, nimirum cum Petro, Jacobo et Joanne atque parentibus puellae (cf. Luc. 8, 51.). —- Tenuit manum ejus, apprehendit tnanum puellae, et ut Marcus (5, 41.) addit, acclamavit: Puella surge (zalila koo/ju). —- Sur- rexit, scil. de lecto. V. 26. Farna, scil. hujus rei, quam modo narravi. — In terram illani, i, e. Galilaeam. Narrantibus Marco etLucajussit Jesus puellae dari, ut manducaret. Fecit hoc Christus partim eo consilio, ut corpus ejus reficeretur (nam quod mediis naturalibus effici poterat, id Christus miraculosa virtute sua noluit efficere); partim, ut parenles omne dubium abjicerent, dum viderint puellam non modo surrexisse (et coli. Marc. incedere), sed et manducare eam posse, ergo vere vivam esse atque valere 2 ). i.) Ovid. Fastor. 1. 6,; Jos. Ftav, de bello 1. III. — 2). Cf. a Lap., Calm, Muttii. IX, 27—Si. 145 A. Duo caeci sanantur (37—31). V. 27. Inde, e domo Jairi. — Miserere nostri, scil. ita, ut visum nobis restituas. — Clamantes; sivit eos Christus post se clainare, quia eos in fide corroborare volebat. — Fili David, i. e. Messia; nam Judaei Messiam per eminentiam nominare solebant filium Daiidis. Quia caeci de miraculis Christi audierant, credebant eum Messiam. V. 28. Cum venisset domum, in qua nimirum, cum Capliar- naumi commorarelur, habitare solebat Jesus (cf. v. 1.). — Creditis, nuni certo creditis? — Quia possum facere, me posse vos sanare. Quaerebat, hoc, ut fidem eorum probaret. V. 29. Secundum fidem vestram fiat vobis, contingat vobis, quod eventurum esse certo creditis. V. 30. Et aperti sunt oculi eorum, viderunt, seu visum re- ceperunt. (Est hebraica dicendi formula).— Comminalus est illis, severe interdixit eis. — Causa interdicti erat eadein, uti antea (v. 25.) expulsionis hominum V. 31. Exeuntes, scil. e domo Jesu (coli. v. 27.). — Diffa- maverunt eum, fainam ejus sparserunt; ad hoc gratus eorum animus eosimpulit. Verbum diafrjptZeiv cum accusativo personae tantum hic legitur significatu: fainam alicujus spargere, praedi- care aliquem ( tpačoc (Chrjsost.). — Simon, qui dicitur Petrus. Cognomen hoc Simonijam prius imposuit Christus. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 1,43. Petri nomcn liic pr im o loco positum est, nori času, quia non tantum hic, sed ctiam in apostolorum consigna- tionibus, quae apud Marcum (3, 16.) et Lučam (6, 14. et Act. 1, 13.) leguntur, Petri nomen primo loco positum est. Deiu Petrus etiam aliis occasionibus, ubi aliqui tantum apostolorum nominantur, primus inducitur; v. c. dum nominautur tres apo¬ stoli, qui transfigurationi Cliristi iriiererant (Matih. 17, 1. Marc. 9, 1. Luc. 9, 28.); qui erant testes resuscitationis filiae Jairi (Marc. 5, 37. Luc. 8, 51.), et quos iti horto Gethsemani proximos esse voluit Christus (Matih. 26, 37. Marc. 14, 33.). Ut scriptores s. N. F. Petro primum semper assignarint locum, fuit causa unice praerogativa primatus, Petro a Christo con- cessi, quae senteutia confirmatur ipsa s. scriptura, quatenus docet, Petro singularem potestalem collatam fuisse (Matth. 16, 18. 19. coli. Joan. 21, 15. seq.), et Petrum, ceteris apostolis non renitentibus, eam etiam exercuisse, v. c. in electione Mathiae (Act. 1, 15. seq.), in festo pentecostes primus sermonem habuit (Act. 2, 14.) et in sjnodo apostolica Hierosoljmae primus sen- tentiam dixit (Act. c. 15.). Id etiam agnoscunt plures acatholici interpretes eximii. ’)— El Andreas (nomen graecum ab dv/jp, dv- dpdt r); etiam hic prius erat discipulus Joannis B. et unacum Petro, fratre, Bethsaida oriundus (coli. Joan. 1, 40.). S. Mat- thaeus apostolos binos commemorat, quia eos Christus, docente Marco (6, 7.) binos ad Judaeos ablegavit. V. 3. Jacobus Zebedaei, scil. filius (coli. Luc. 5, 10.). Jacobus hic etiam major dictus, ut distinguatur a Jacobo, Alphaei filio, Ilierosoljmae jubente Herode Agrippa capite ple- xus est a. 42. (Act. 12, 1. seq.). — Et Joannes, frater ejus. De hoc vid. prolegom. in commentar. evang. hujus apostoli. — Phi- lipptis (nomen graecum 121 i^3) etquod proprie denotat dominum muscarum (112) musca), quia Acro- nitae credebant, idolum istud a regione ipsorum muscas arcere. Hinc putant, Judaeos per contemptum ita nominasse spirituum malorum principem. Sed lectionem Beelzebub perpauci habent testes; videtur inde orta, quod boe nomen jam notum magis erat (2 Reg. 1, 2; 3, 16.). Praeterea nomen idoli Acronitarum trans- latum fuisse ad spirituum malorum principem, deinonstrari ne- quit; et tandem, si boe revera faetum fuisset, haud adeo ei fuisset ignominiae. Alii itaque legunt: Beelzebub Sed iterum horum alii (Jahn, Bisp.) vocem conllatam putant ex n dotninus et habitatio, domicilium (ps. 49, 15; 1 Reg. 8, 13.), dein domicilium coeleste, coelum, ita ut Beelzebul denotaret dominum coeli. Attamen quum tališ denominatio Satanae esset nomen h on or is, videtur praeferenda explicatio ali o rum (Kuin., Reischl), qui vocem Beelzebul compositam arbitrantur ex hjl dominus, et hi stereu s, ita ut Beelzebul esset dominus stercoris, ita dictus a Judaeis Satanas, quia esset auetor et Mattb. X, 26 — 28 . 159 promotor idololatriae; quod vero non est absimile, quum et /£psa idololatria ab eis diceretur sordes, stercus, ad indicandam rei turpitudinem. — Quanto magis domesticos ejus, discipulos, (sectatores) meos. Sensus totius est: Si me, qui ecclesiae prin- ceps et caput sum, principem daemoniorum blasphemarunt, quantas in vos criminatioues excogitabunt, quantis calumniis vos exagitabunt. Quum coli. 12, 24. pharisaei dicerent, Jesum ope Beelzebulis daemones ejicere, facile erat, ut et ipsum dicerent Beelzebulem. V. 26. Ne ergo. Est conclusio ex praecedentibus, hoc modo: Quia non meliorem sortem quam quae mea est, exspec- tare potestis, itaque (o5v). — Timueritis eos, Judaeos (adversa- rios vestros). — Nihil enim est opertum, quod non revelabilur. Verbis his (uti et sequentibus: et occultum, quod non scietur) aliam adducit causain, cur iis non sit timendum, nec non et consolationem, si veritatis causa ipsis insectationes et molestiae cujusvis generis perpetiendae sint; nam probitas vestra et inno- centia, ac adversariorum vos calumniantium improbitas olim in clarissima a Deo luce collocabitur (Mald ). — Alii (Calm.) minus recte id de evangelio, erecto animo praedicando, exponunt, quum non sit destinatum, ut occultaretur, sed toto orbi annun- tietur (cf. Luc. 12, 2.). V. 27. Quod dico vobis. Nexus: Quae cum ita sint, nimi- rum quod vestra probitas adversariorumque improbitas a Deo in lucern evocabitur, ne timete, sed potius libere et constanter praedicate, quod: dico vobis. — In tenebris, clam, privatim. — Dicite in lumine, praedicate palam, ptiblice. — Et quod in aure auditis; graece: d ek rb ob c axobere, proprie: quod audi- vistis ita, ac si vobis in aurem dictum, insusurratum fuisset, i. e. clam, privatim; ergo formula haec valet idem ac antea: in tenebris. — Praedicate super leda, puhlice (id ac: in lumine). — Erant et adhuc sunt tecta apud orientales plana, in quae ascen- debant non modo obambulaturi, coenaturi, sed etiam meditaturi et preces facturi. V. 28. Versu hoc a 1 i a additur causa, cur homines non timeant. — Nolite timere eos, qui occidunt corpus, nolite timere homines malevolos, qui tantum corpus, partem viliorem, inter- ficere possint. — Animarn anteni non possunt occidere, ammae, 160 Mattli. X, 29—32. parti digniori, autem nil possunt nocere. — Sed poiius limete eum, qui poteši el animam et corpus perdere in gehennam, sed Deum timete, qui totiim hominem perdere potest, detrudendo nimirum animam imacum corpore in gehennam. V. 29—31. Hisce versibus docet Christus apostolos, ut inter aerumnas, quas illi in evangelii praedicatione laturi sirit, fiduciam in Deo ponant, qui, quum vilissimis adeo crealuris con- sulat, cura paterna eis semper prospiciet. Nonne duo passeres asse vaeneunt? As ( dooaptov ) fuit tempore Christi moneta deci- mam partem drachmae seu denarii aequans. Vox haec (ut rabbi- norum , ']p' l N) adhibetur ad denotandam reni, quae minimo pretio aestimatur. — Et tinus ex illis, et ne unus quidem eorum. — Non cadet, seil. mortuus ad terram, i. e. interibit. — Sine patre vestro, Deo nesciente et nolente.— Vestri autem; pronomen upuiv anteposituin est, ut apostoli eo nervosius opponantur aviculis. — Capilli, qui nimirum abjici et contemni solent. — Numerati sunt , scil. ut servarentur, ne ullus periret; et. sensus est: Deo nesciente et nolente ne minimum quidem malum in vos cadet. Est dictum proverbiale. — Nolite ergo tirnere, nolite igitur, quia Deus vel minimis rebus consulit, vobis metuere. — Multis passeribtis meliores estis vos , quum vos multis aviculis praeste- tis, tanto magis vestri curam habebit. V. 32. Nune, ut animum apostolornm ad evangelium palam ac intrepide praedicandum erigeret, addit sequelas publicae sui prolessionis aut negationis. — Omnis ergo (nd?,oara; est nomina- tivus absolutus ut v. 14.); adest bic anacolutbon. — Qui confite- bitur me coram hominibus, quicunque me puhlice, libere et constanter, abjeeto omili persecutionum et calamitatum timore, bis in terris (coram hominibus) Messiam, Dei Filium et Salva- torem professus fuerit. — Confitebor el ego eum coram Patre meo,qui in coelis est, bone et ego in judicio extremo ut discipulum meum agnoscam et celebrabo coram Patre meo coelesti eumque gloria honorabo aeterna. Verbum opolopelv notat proprie: profi- teri, confiteri; eum praepositione iv sequent.e dativo (r (vi) ut h. 1. (et Luc. 12, 8.) denotat: in aliquo confiteri, seu de a!iquo, in ejus causa confiteri, seu fidei suae professionem edere de aliquo, h. 1. de Christi persona, in ejus causa, ita ut ipse sit unieum con- Mftttb. X, 33—ŽG. 161 fessionis argumentum (seu elementuin spirituale 1 ). Loco: coram Patre meo, qui in coelis est, apud Lučam (12, 8.) Iegitur: co¬ ram angelis Dei. Verbis his significat Christus extremum judi- cium, quod ipse filius hominis (Messias) in conspectu Patris coe- lestis ac angeloruin habiturus est. V. 33. (Jni anteni negaverit me coram hominibus, qui autem timore hominurn aut persecutionum me his in terris Messiam, Dei Filimn et Salvalorem negaverit. — Negabo et ego eum coram Patre meo , qui in coelis est, hunc et ego in conspectu Patris inei coelestis tempore judicii non ut meum agnoscam (cf. Matth. 7, 23.). V. 34. Iterum loquitur de persecutionibus, sed alio sub re- spectu. — Nohte arhitrari, quia pacem venerim rnittere, nolite putare, me Messiam ideo venisse in terram, ut pacem facerem in terris mundanam, i. e. talem, qualem improbi optant (ut nimirum libere possint emere, vendere, commessari, vitiisque servire). Vid. comrnentar. in evang. s. Joann. 14, 27. — Non veni pacem rnittere, sed gladium, non veni, ut lalemfacerein pacem, sed ut omnis generis discordiam in terram immitterem. Gladius h. 1. notat dissidia, separalioues, ut habet Lucas 12, 51. V. 35. Veni enim separare, dissociare. Explicat nune Christus sententiam antecedentem; nam particula: enim (jap) h. I. est explicativa. —- Hominem, i. e. tiliuin, cum referatur ad patrem. — Nurum (v6psed ideo, quia, eum animi fervi- dioris et irrorae impatiens esset, atque avide initia regni Messi- ani exspectaret simulque speraret, lore ut per Cbristum e car- cere liberaretur, interrogatione: num tu es Messias? Cbristum impellere voluit, ut puhlice se Messiam proliteretur ageretque ea, quae Messiam decent. 2 ) —> Sed explicatio haec ideo non potest admitti, quia in Joanne praesupponit erroneam de ter- reno Messiae regno opinionem,>a qua ille alienus erat, quum docentibus cvangeliis (Mattb. c. 3. Marc. 1, 4. Luc. 3, 3.) bene scivisset, regnum a Messia condendum fore morale, qtiare emendationem moruni postulabat ab iis, qui regni Messiani mem- bra fieri vellent. Nec porro verisimile est, Joannem, qui coram populo professus est, se non esse dignurn, ut Christo calcea- rnenta solvat (3, 11.), tam humiiem, qui puhlice confessus est, eum (Cbristum) oportere crescerc, se autem minui (Joan. 3, 30.), ausum fuisse, Christo^ praeseribere, aut eum repre- hendere, quod in regno Messiano constituendo nimis lardaret. % Quapropter praeferenda videtur sententia eorum (Mabl., a Lap.), qui antiquos Patres (Hilar., Cbrjsost., Cjrill.) secuti, docent, Joannem non sui ipsius, sed discipulorum suorum causa lega- !) Christeiuliurn und Kirche. — 2 ) Kuin., Sepp, Schegg, Gams Johannes im Gefangnisse. Matih. XI, 4—5. 167 los ad Jesum misisse. Qtium nimirum Joannes soiret, nonnullos discipulorum ejus, incrementa auctoritatis et doctrinae Cliristi aegre ferre (coli. Joan. 3, 26.), alios anteni ad pharisaeos, qui Jesum ob humilein conditionem ex tern a in qua Messiam agnos- cere nolnerunt, se inclinare (coli. 9, 14. Luc. 5, 33.), timendum erat, ne mortuo magistro suo (Joanne) šibi solis reliefi lnansis- sent, nisi magister eos movisset, ut Cliristum sectarentur. Ut itaque saluti discipulorum prospiceretur, Joannes morti proxi- mus, ad Jesum eos ablegavit, ut ex ipsius ore audirent, quis esset, et tanquam maglstrum eum in posterum sequerentur. V. 4. S. Lucas (7, 21.) per parenlhesin notat, tempore illo, quo Joannis discipuli advenerunt, Cliristum multas perfe- cisse sanationes; qua annotatio.ne responsurn Cliristi magls cla- rum fit. Nam verbis suis: euntes renuntiate Joanni, e/uae audi- tis et videtis, id tantum volebat Christus dicere: utrum eg-o Mes- sias sim, an alius sit exspectandus, ipsa mea insigniter facta docent. Quibus qui non adducitur, ut credat, me esse Messiam, illi id non persuadetur, etiamsi vel sanclissimam asseverationem interponerem. — Quae audistis et vidistis, miracula, quae a me edita esse ex illis, qui illis edendis interfuerunt, audivistis, et quae ipsi vidistis, nimirum hoininibus olim caecis visum, claudis gressum etc. (coli. v. 5.) restitutum esse. Christus vero ad quae- stionem non d i se rte respondit, quia hotnines iucredulos non verbis ,> sed factis persuadere et convincere voluit (Clirjs ). Ceterum graeca dxoo£Ts at ^Xsttsts sinit praesentia historica; quare Vulg - ata recte ea ut imperfecta vertit. V. 5. Caeci vident, caeci visum recuperarunt. -— Claudi ambulant, qui prius claudi erant, ambulant. — Surdi audiunt, qui prius surdi erant, audiunt. — Mortui resurpunt. Verbis bis respicit Jesus ad resuscitationem juvenis Naimitici apud Lučam (7, 11—18.) narratam. —- Pauperes evanc/elizanlur {jtTioyo\ ebapped^ovrai), hoininibus demissis, humilibus, paupe- ribus špiritu (5, 3.), doctrina evangelica annuntiatur. Verburn graecum pertinet ad illa verba (uti mozsbsiv Rom. 3, 2.), quae in act.ivo communiter construuntur eum dativo personae, in pas- siva autem fonna ille dativus personae lit subjectum (notninati- vus). Ceterum respicit Jesus verbis hujus vcrsus ad dno ora- 168 Matth. XI, G—8 cula Jesaiae (35, 5. 6; 61, 1.), innuens, se talia facere, qualia de Messia praedicta erant, adeoque se esse Messiam (cf. 21, 14.). Jubet porro Christus liaec Joanni nuntiari; quia e ti a m discipuli Joannis, nornine magistri sni, interrogarunt. ') V.6. Verbahaecspectant ad interrogantes Joannis discipu- los(Cf. Joan. 3,25. seq., Matth. 9, 14.).— Beatus, quinonfuerit scandalizatus in me, beatus, quimea doctrina, mea huuiili con- ditione externa meaque agendi ratione non offenditur. Nam ad participauda bona Messiana ante omnia fides est necessaria. V. 7. Illis autem abeuntibus, i. e. digressis (coli. Luc. 7, 24.)_, ne Joannem coram ejus discipulis adulatorie laudare vide- retur (Chrjsost.j. — Coepil Jestis dicere. Voluit enim praecavere, ne, quae prins Iegatis Joannis dixerat, praesens populus ita intel- ligeret, ac si Joannes inconstans esset ac leviš; hinc eurn lau- dibus celebrare coepit, ita removens omnem suspicionem in populo, ac si Joannes priorem sententiam suam, qua magnificum de Cliristo testimonium praebuerat, mutasset ant de Christo dubitare coepisset (Mald.). — Ottid existis in desertum videre? quid causae fuit, qnod ante certatim in desertum Judaeae (coli. 3, 1.) spectatum exiistis? — Arundinem v en to ogitafam ? an ideo, ut ibi spectaretis hominem levem et in sententia sna de me Messia inconstantem? Nequaqusm; sed omnes vel boe ipso faeto nnani- miter judicastis, esse hominem, ut vitae severitate, ita et animi constantia adriiirabilem. Arundo vento agitata est imago homi- nis leviš, inconstantis. Aliiverba haec proprie interpre- tantur, qua re sensus prodit languidus. V. 8. Sed, {dXXd) si nimirum illud in causa non fuit, cur exieritis. Nam particula dXkd. supponit responsionem negativam ad antecedentem qnaeslionem. — Hominem mollibns ves/itum, scil. vestibus. Quum hotno vestibns mollibus utens, habetur mollis, sensus est: An ideo exiistis in desertum, ut ibi videretis homi¬ nem mollem etdelicatnm (voluplalibns deditum)? Mollibns; ev fxalay.ol c (h indicat statuin); paXax(K mollis (oppon. axXrjpog durus), tu / mXaxd vestes molies; metaphor. et sensu malo lxaXaxo<; dicitur bomo mollis, effeminatns. — Ecce qui mollibus 1 ) Cf. Beelen gram. pag. 226. Matth. XI, 9 —11. 169 vestiuntur, in domibus regum sunt, i. e. nullo modo , nam tales in domibus regum sunt, Joannes autem in deserto, ubi omnia incuita, austera et squalida sunt, versabatur. V. 9. Prius (v. 7. et 8.) dixeral Jesus, qualis non sit Joannes, et ita ab eo amolitus estinconstantiae ac levitatis sus- picionem; nune docet, qnalis vir sit. — Sed, si iterum id cau- sae non fnit. — Quid existis videre? prophetam? i. e. nonne in desertum exiistis, quia Joannem prophetam esse sensistis? — Etiam dico vobis, illum esse prophetam vobis affirmo, — Et plus quam prophetam, nimirum \idistis. Graecum nspioobrepov optime cum Vulgata sumitur ut neutrum; plus, praestantius aliquid (non vero ut masculinum: praestantiorem). V. 10. Nune pr o bat, Joannem plus esse quam prophetam. Nam prophetae V. T. tantum propbe taverunt, Joannes vero prophetatus est; prophetatus vero communiter major est pro- phetante. Dein Joannes prophetatus est ut praeco, praecur- sor, immediate ante Messiam praecessurus, qui homines prae- dicatione baptismi, pocnifentiae et regni coelorum appropinquan- tis ad Messiam ampleetendum praeparaturus est (coli. 3, 3.), qui ergo non ut reliqui prophetae e longinquo vaticinatus est de futuro,>sed praesentem digito monstravit. — Hic est enim, de quo seriptum est, nimirum apud Malachiam (3, 1.). — Ecce, ego mitto angelum meum, legaturn, nuntium meum. — Ante faciem tuam, immediate ante te. — Qui praeparabit viam tuam ante te, qui hominum animos ad Messiam ampleetendum prae¬ paraturus est. Apud Malachiam legitnr: ante faciem meam, et: viam meam, sed eodern sensu. Nam apud prophetam Filius de semefipso, apud Matibaeum vero Pater de Fiiio loquitur. Quum tamen apud Marcum (1, 2.) et Lučam (7, 27.) verba Malachiae eodern modo ac apud Matthaeum leguntur, patet, verba baec ab ipso Cbristo ita citata fuisse. V. 11. Non surrexit, non excitatus est (a Deo). Verbum kpstpa) hoc loco (21, 11. Joan. 7, 52.) est (ut hebr. Cpn Jud. 2, 18; 3, 9. 15.): prodire in publieum facio seil. aliquem, excito, evoco aliquem e multitudine. Adhibetur de prophetis. — Inter natos rnulierum ; yevvY]T6s yuvacx6z est periphrasis hominis gene- ratim, respondens Hebr. n K’N (Job 14, 1; 15, 4; 25, 4.); 170 Matth. xr, n. hinc iv -f-svvrjTočc; ono yuvaixa>v inter omnes hornines. Per natos seu filios mulieruin ob statim addita: qui autem minor etc., sunt (quum anle jevv^zoZ r desit. articul u s) intelligendi hornines nondum regenerati ex Deo (ysvvrjTo'c ix iSsoo), ita ut sensus sit: inter omnes hornines nondum spiritualiter regeneratos (cf. Joan. 1, 13; 3, 3—10.) nemo Joanne Bapt. est major. — Qui autem minor est in regno coelorum, major est illo (scil. Joanne). Dantur liujus loči variae explicationes. Normulli verha r e gnu m coelorum exponunt de coelo;ast h. 1. verha illa nori significant coeluin,>srd ecclesiam hisce in terris. -4 Alii ob locum Joan- nis (1, 15.): „qui post. me venturus est, ante me factus est“, vocem m inor explicant de Christo, conjungentes sirnul verba in regno coelorum cnm voce major. Sed vox minor haud valet id ac verba I. c. apud Joannem; nec Christus unquam se vocavit minorem; nec homrnum opimone Joanne minor est habitus,. Ali i per miuorem intelligunt prophetamN. F., doc torem religi- onis christianae./Ast lmic explicationi obstant ipsa Christi verba, quum non dicit: nemo inter prophetas, sed: nemointer natos mulierum; dein dicit simpliciter: minor, non autem minor proplieta aut doctor^puapropter praeferenda est explicatio eorum, qui Maldonatum šeculi, per minorem in regno coelorum intelligunt quemvis christianum, qui, etiamsi infe- rior sit scientia et feliciiate aliis christianis, tamen major est Joanne Bapt. Nam, uti verba statim sequentia: n a diebus Joannis B. usque nune regnum coelorum vim patitur“, et: nomnes pro- plietae et lex usque ad Joannem prophelaverunt«, docent, voluit Jesus antithesin inter A. et N. Testamentum, liujusque prae- stantiam prae illo proponere. Hoc autem voluit, uti saepe fecit, in exemplo Joannis, perfectissimo flore in horto V. T. ostendere; Joannes enim pertinet ad V. T. Inter hornines igitur V. T. seu inter natos mulierum est Joannes maximus; inter eos vero, qui ex aqua et Špiritu saneto regenerantur, est quisque minor major Joanne,juxta illud philosophorum axioma: Minimum inaximi majus est maxiino minimi. Sic enim, uti Maldonatus observat, et antithesis inter evangelium (N. T.), et legem (V. T.), et inter evangelii (N. T.) et legis (V. T.) p er s o nas aptissime convenit, ut, qui minimus est in evangelio (in ecclesia Christi, in N. T.), eo, qui in lege (in V. T.) tnaximus fuit, major Matth. XI, 12. 171 esse dicafur. — Quaeri tamenpotest: Quomodo, quiminimus est in evangelio (in N. T.), major sit Joanne B.? Possumus breviter dicere; Major est, quia regnum Messiae praestantius est oeconornia legis, ad quatn Joarmes perlinebat; et major est ratioue doctrinae et gratiae. Anlea (in V. T., qnamdiu lex vigebat et nondum aderat regnum gratiae), scribit Maldonatns, prophetis et ceteris sanctis, prout officium aut ministerium, sive praenuntiandi, sive praefigurandi venturnm Messiam postidabat, major minorve dabatur gratia, ideoque Joanni maxima data est, quia non modo praedicere,> sed digito etiam debiiit demonstrare; postca effusa est et i n medio posita, tantum quisque capit, quantum virtute et animo contendit. Hoc est enim reginim coelorum vim palitur et violenti rapiunt illud. Quo tarnen non negat.nr, Joannem non solum multos,sed inmimerosN.T.sanclitale longe praecessisse. V. 12. A (liebtis Jonnnis B., inde ab illo tempore, qno Jo- annes prodiit, poenitentiam nraedicans et baptizans. — Usc/ue nune, ad boe usque tempus, qnod anteni perdurat usque ad finem mundi. — Regnum coelorum vim patilur (jj flaodeu/. r. obp. /3cd- Zeru. 1 ). Versio Volgatae minus recta est, quum verbum fhdZszac forma passiva sumptum, non note t: vim patitur, sed: vi corri- pitur, oppugnatur, oppugnationc prernitur. Si ita vertitur, sensus, uti antiqui Pafres ct interpretes 1 ) euin statuunt, sequens est: Regnum coelorum mortificatione, poenitenlia, paupertate obti- netur; sen: inde, a tempore Joannis B. salus Messiana non amplius, uti in V. T. fiebat, exspectanda et desideranda, sed\i oppugnanda est. — Et violenti rapiunt illud, et illi, qui šibi et suis viliis vim iuferunt per mortificalionem, poenitentiam, pauperlatem ete. et nihil non audent, ut eo potiantur, revera eo potiuntur. Nam thaorip; est is, qui vim infert, violentus. Comparalur hoc versu, ut saepe, regnum coelorum (ecciesia) cum arce, quam homines aggrediuntur, et si fortiter in oppugnatione perseverant, tandem expugnant. Ceteruin, dum Cbristus absolute, sine restrictione dicit: et violenti rapiunt illud, reefe colligitur, regnum coelorum omnibus apertum, omnibus expositmn esse, ut quicunque velif, in illud irruat, quia non jam haereditati, uti Judaeis lex,>sed virtuti datur (Mald.). 1; Chrysost., Hier., Greg. M., Theophyl., Euthym. 172 Mattli. XX, 13 — 17. V. 13. Omnes enim proplietae el lex usque nd Joannem prophetavernnt. Rationem afferf. Jesus, cur inde a diebus Joaimis uimsquisque regno coelonim potiri possit: nam usque ad Joannem vetus Testamentum (prophetae et lex) viguit, vi m habuit, in eo desiit V. T., ipse est praecursor Messiae (Mald.). Aitemplia- tice: p rophetaverunt, quia in Joanne desiit prophetia, si ipse est praecursor, qucmadmodum apparens aurora finem dat nocti. Quod nune sequitur est implelio ( Tckrfpcua «;). Incipiente N. F. mori et desinere coepit Vetus (Mald.). V 7 . 14. Et si vultis recipere, ipse est Elias, qui venturus est , si inissis praejudiciis vestris dcEliae persona et munere, sa- niora admittere et discere vultis, hic Joaimes est ille Elias, quem juxta Malachiam (4, 5. 6.) ante Messiae adventum proditurum creditis. Judaei enim innixi verbis Malachiae putabant, ipsum Eliam prophetam Thesbitam in terras oliin (i. e. ante judicium extremum)rediturum, ante primum Messiae adventum esse pro¬ diturum simulque politieum futurum esse reparatorem, quod fal- sum erat. Verum quidem erat., ante Messiae adventum esse venturum praecursorem, Eliam alterum, non illum ipsum pro¬ phetam, sed aliutn ab Eliae persona diversum, officio, virtute et špiritu ei similem (coli. Luc. 1, 17.). Cf. 17, 11. V. 15. Qui habet ati res audiendi, aadiat. Hisce admonet Jesus auditores, ut vim et sentenliam eorum, qnae liucusque de lucrando regno divino dixerat, intelligere studeant. A uriš (ooc) h. 1. per metaphoram est ipsa facultas intelligendi; et audire h. 1. intelligere, ita ut sensus sit: Qui habet. animum ad haec in- teliigenda idoneum, intelligere ea conetur. Phrasi hac saepeutitur Christus, quando de re maxime seria verba facit. V. 16. 17. Cui (tu tem similem aestimabo pene rationem istam, i. e. Judaeos et speciatim pharisaeos et Sadducaeos, Christo coaevos (coli. Luc. 7, 31.). Praeferenda est lectio Lach- manni, quam Vulgata sequitur. — Simitis est pueris. Pueri h. 1. sunt Judaei, et speciatim pharisaei et Sadducaei. — Se- dentibus in foro, qui elamantes coaeqtta/ibus. Coaequales, sodales (er aipoc) sunt Christus et Joannes. —- Dicunt, scil. Judaei. pharisaei et Sadducaei, non vero Christus et Joannes; nam v. 16. dicitur: similis est scil. generatio (peved), ergo non Christus et Joannes; et dein in applicatione comparationis v. 18. Mattli. XI, 18—19. 173 et 19. per verbum: dicunt (hepouai) intelligendi sunt Judaei, hinc et in ipsa comparatione. — Cecinimus vobis, Tjulrjoapev, tibiis cecinimus vobis, coepirnus nuptias ludere. Tibiis cane- batur apud Graecos et Romanos non tantum in funeribus, sed etiam in nuptiis et cboreis. — Et non saltastis, et sprevislis nuptias nobiscum ludere. — Lamentavimus (eftprjvf/oapev), lamen- tati sunras, coepirnus exequias ludere. — Et non planxislis, sprevistis exequias nobiscum ludere. Adest hic adagium repelituin a pueris in plateis ludentibus et imitantibus ea, quae a senioribus serio agi videni; qui ergo, dum viderint in choreis et nuptiis tibiis cani et in funeribus naenias decantari, ludentes eadem faciunt, atque pueris aliis morosis, qui sodalium suorum studiis nec laetis, ncc trislibus moventur, ut eadem cum illis faciant, bane morositatem et inhuinanitatem exprobrant (Kuin.). Ita aeci- dit in Judaeis bujus aetatis, in pharisaeis et Sadducaeis, qui Christum et Baptistam impellere volunt, ut prodirent eo modo, qui eis arrideat, sed, quia aliter prodirent, nemo eis placebat; Sadducaeis non Joannis B. durior ac severior vita, pharisaeis vero non placebat Christi liberior vita. V. 18. Explicat {yup), quod imagine praegressa dictum erat. — Venit enim, i. e. prodiit nimiruin tanquain doetor publi- cus et meus praecursor. — Joannes neque manducans, neque bibens, communi hominum victu (pane et vino coli. Luc. 7, 33.) non utens, seu austerissimam vitaerationem agens. — Et dicunt, nimirum pharisaei et Sadducaei. — JJaemonium habet, a daemo- ne obsessus et ideo insanus, emotae mentis est. V. 19. Venit filius liominis , veni ego Messias. — Mandu¬ cans et bibens, eodem cibo et potu utens, quo alii communiter utuntur. — Et dicunt: ecce liomo vorax et potator vini, publi- canorum et peccatorum amicus, i. e. mea agendi ratio, licet a Joannis agendi ratione diversa, vobis aeque non placet. Respicit Christus ad ea, quae 9, 11. referuntur. — Et justificata est sapientia a filiis suis, et justa agriita, seu tanquam vera declarata est sapientia (quae se in vivendi agendique ratione tam Joannis, quain mea, manifeslabat), ab omnibus revera sapientibus. Verbum Scxo.coa i h. 1. notatjustum declaro seu agnosco (ut Rom. 2, 13.) — Filii sapientiae hebraismus pro: sapientes (cf. 8, 12.) Per bos intelligit Christus asseclas (lideles) suos. 174 Matth. XI, 20—21. Ea, quac nune inde a v. 20—24. leguntur, alia occasione a Jesu prolata esse, docet s. Lucas, qui (10, 12. seq.) refert, id faetum esse, cum Jesus 70 discipulos emitteret,; liinc alii ') putant, fuisse ea dieta eo tenipore, quo Lucas ea refert; alii iterurn statuunt, Matthaeurn h. 1. ordinein temporis servasse. Sed quia exprobratio sequens optime coliaeret cum praecedentibus nostri evangelistae, quod inde patet, quia Mattliaeus addit: tune (to re), et quia etiam apud Lučam apto in nexu occurit, videntur baec bi s dieta luisse. 2 ) 3. minae in nrbes Galilaeae Chorazain, Ižeth- saida et Capharnausn (20—24). (Luc. 10, 13—15.) V. 20. Tune , postquam exprobraverat duritiam Judaeorum (phariAleorum et Sadducaeorum). — Coepit exprobrare civitati- bus, incolis illarum urbium. — Virtutes, miracula (cf. 7, 12.). V. 21. Vae ( oitai ) est interjectio vel dolentis vel commi- nantis, qua Jesus saepe utilur. — Chorazain, fuit oppidum Ga- lilaeae, ad lacum Tiberiadis situm, band procul a Capbarnaumo. — Bethsaida; vid. commentar. in cv&ng. s. Joan. 1, 44. — Quia, si in Tyro etSidone fnctae essent virtutes, etc. Tjr us et Sidon erant urbes Pboeniciae , mercatura celcberrimae et opulentissi- mae. — Olim in cilicio (kv odxxa>). Cilicium erat tirnica atra e fiiis crassis texta et sacei instar in corpore baerens, quamJudaei induere, sive loco pallii superinduere in luctu solebant (Jon. 3, 5; Jes. 58, 5; Jerem. 6, 26.). In verbis: in cilicio et cinere adest zeugma, atque idem valent, ac induti saceo et conspersi cinere. Etiam consper- sio cinere erat signum luctus. Cur vero eas urbes n on adibat Christus, cum et evangelium excepturas et poenitentiam acturas intelligeret? Qui absolutam docent praedestinationein, respon- dent: quia praedestinati erant ad perditionem. Causa hujus erat, quia proxime missus erat ad amissas oves Israelis (coli. 10, 5.), volebatque ea explere, quae a foedere cum Abrabamo inito po- stulabantur, missurus deinde Tjrum et Sidonem apostolos, quemadinodum ad reliquas urbes miserat, (Caltn.). Ceterum po- i) Mald., a Lap., Patrit. 2) Aug. lib. 2. de consens. evang. c. 32. Matth. XI, 22—24. 175 terant etiam Tyrii et Sklonii, si legi in cordilus eoruni scriptae obsequium praestare volebant, salutem suam operari. Non de- fuit ergo eis gratia necessaria (sufficiens), sed solum super- abundans, data in miraculis. V. 22. Vide dieta 10, 15. V. 23. Datur hic diversitas lectionis. Vulgata et plures codi- ces a»tiquissimi legunt cum in terrogatione: Capbarriaum, nuinquid in coelnin exaltaberis (/r/j . . . bipcoDrjari) 1 ! i. e. nuni tu ad suminum dignitatis gradum in regno Messiano pervenies, quum domicilium mibi in te elegerim, quum meam doctrinam audieris meaque miracula spectaveris? Sic inesset verbis his ironia. In aliis autein codicibus legi tur sine interrogalione, (uti ACE aliisque minusculis et in loco Lucae 10, 15. parallelo). Sed prior lectio praeferri videtur, quum facile posset intelligi, qnomodo bifnotlrjarj poterat inutari in bt)siaa aut btem sabbata, ita ut primum sabbatum post secundam diem paschatis dietmn esset sabbatum secundo - primum ( SeorepoitpaiTov ); secundum sabbatum post secundam diem paschatis secundo-secundum, tertium secundo-tertiuin et sic, porro. Plura bac de re dicentur Luc. 6, 1. — Abiit Jesns per sata ( onopipoi ; sativus, ra a-6pipa segetes), i. e. per sege- tes. — Sabbato ; graece est pluralis, quod id ac cafifiarip. — Vellere spicas. Ličit um nimirum erat (coli. Deut. 23, 26.) spicas in alieno agro vellere famis sedandae causa. Ast non hoc erat, quod pharisaei reprehendebant, sed quod die sabbati id fieret. Lucas (6, 1.) addit: et manducabant confricantes m a nit//is; quo indicat aiini tempus, quo spicae jam maturuerant, nondttm tamen messis erat absoluta. V. 2. Non licet facere ; erat enim pharisaeis vellere spicas species messionis. V. 3. Nune Christus primum argumentum aflfert ex Davi¬ di s agendi ratione repetitum, qui necessitale urgente legem ce- remonialem violavit. — Non lepiš lis, nimirum 1 Reg. 21, 1. seq., ubi faetum Davidis, Sauli insidias fugientis, narratur. Et qui cum eo erant, i. e. comites ejus. 180 Matth. XII, 4. V. 4. Ouomodo, i. e. nonne legistis, quomodo, — Infravit in domum Dei, in tabernacttluni sacruin, quod lune teinporis Nobae erat. — El panes propositionis comedit. Panes propo- sitionis eranl 12 panes triticei, Deo sacri, ad numerum tribuum Israeliticarum, thure et, šale conspersi, singulis sabbatis offe- rendi in anteriori tabernaculi sacri parte, per septem dies in rnensa aurea expositi. Dicebantur hi panes etiam panes ordi- nis, quia in ordine. šeni in una parte mensae, et šeni in altera expositi erant; porro nominabantnr panes facierum (1 Reg. 21, 7.), quia ante faciem Dei propositi erant, et quia praefigura- bant illuni panem sublimiorem (coelestein), cujus usu hoino ad Dei visionein pervenit. ') — Quos non licebat ei edere (o6c obx); sed lectio: d oux (quod) praeferenda est ob testes, cujus sensus est: cujus generis cibum non licebat ei edere. Teste s. seriptura (1 Reg. 21,1.) David panes illos ab ipso sunimo sacerdote, Achi- melecho, accepit, et dein etiam comitibus suis dedit. Juxta Marcum (2, 26.) David accepit illos panes a sunimo sacerdote, Abiathare. Quapropter nonnulli (a Lap.) asserunt, duo fuisse illi personae nomina, Achimelechum et Abiatharem. Alii (Patrit.) autem putant, Christum nominare Abiatharem, quia, quum Da¬ vid ad Achimelechum et filium ejus, Abiatharem, qui cum patre Nobae morabatur, confugit, ipse Abiathar principatum gereret familiae sacerdotalis ex Ithamare, Aaronis filio, progenitae. —■ Occurrit itaque h. 1. Jesus pharisaeorum criminationi ita, ut argumentans a majori ad minus doceat, leges positivas, cultum et ceremonias spectantes, ad quas etiam pertinebat lex de absli- nentia a labore diebus sabbati, certis sub conditionibus vim obli- gandi arnittere. Vult itaque Christus dicere: An non legistis in s. seriptura, quomodo David, vir secundum cor Dei, in necessi- tate famis usurpavit et comedit panes propositionis, quos solis sacerdotibus edere licitum erat, quia prudenter judicavit, legem positivam de non comedendis his panibus a laicis cedere dehere legi jurique naturae, quod dictat in gravi necessitate famis con- servandam esse vilam, comedendo quoslihet panes et cibos, eti¬ am Deo consecratos; hinc etiam meis discipulis non est vitio vertendum, quod nune farne coacti fecerant die sabbati, nam lex *) Cf. Veith Eucharistia. Matth. XII, 5—8. 181 sabbatica, prohibens opus servile, uti est vellere spicas, quam- vis sit juriš divini positivi, etiam cedere debet juri naturae dic- tanti, in farne vitae esse consulendum (a Lap.). Est haec ratio prim a. V. 5. Aut, si niinirum dieta non videntur vobis sufficiens esse excnsatio. Affert alteratn rationem. — Non legistis in lege, scil. Mosaica (Num. 28, 9.). — Ouia sabbatis, quovis sabbato. -— Sacerdotes in templo sabbaturn violant. Sensus est: Si ex vestra perversa opinione die sabbati nil facere liceat, etiam ipsi sacerdotes sabbaturn violare dicendi essent, quum quovis sabbato agnos maetant, excoriant, dissecant et lavant, ligna scindunt, dissecta inembra allari imponunt et comburunt. — Et (xal ), i. e. et tainen. — Sine crimine sunt, insontes sunt, seu sabbaturn non violant. V. 6. Dico autem vobis, quia templo major est hic ((bde in boe loco). Verba haec sunt propositio minor, et sensus est: Si ternpli obsequiutn (ministerium) excusat sacerdotes, agnis mac- tandis, excoriandis etc. sabbato occupatos, a violatione sabbati, multo magis excusat discipulos meos opera (ministerium), quain mihi exbibent, ab omili sabbati violatione, quum ego major (peitjeov), aut quidpiam majus (si cum quibusdam codicibus legitur petCov) templo sum. Quoad substantiam sensus non differt expli- catio haec: Si ternpli sanctitas excusat sacerdotes, agnis mac- tandis etc.. sabbato occupatos, a violatione sabbati, multo magis discipulos meos, vellicantes spicas sabbato, excusat mea sanctitas ab ejus violatione, quia ego sanctior sum templo (a Lap.). V. 7. Sensus est: Si intelligeretis verba illa Dei apud Hoseam, quibus docet, magis šibi placere charitatem misericor- dem, quam sacrificium, nunquam discipulos meos, spicas famis sedandae causa carpentes, tam immisericorditer ut sabbati viola- tores condemnassetis. Cf. dieta 9, 13. Sunt haec tertia ratio. V. 8. Dominus enim est filius hominis etiam sabbati. Reddit causam (ydp) antecedentis sententiae, nimirum discipulos omni culpa vacare ( avaaioo ? esse), sensusque est: nam ego Messias, cujus auetoritate discipuli mel egerunt, sum dominus sabbati; quod ergo in ipsius fit obsequium, sabbaturn non violat. Judaei Messiae tribuebant potestatem, uti novos ritus in- ducendi, ita et autiquos abrogandi. Marcus (2, 27.) adhuc aliam 182 Matth. XII, 9—11. addit rationem: Sabbatum propter hominem factum est, et non hotni) propter sabbulutn, i. e. sabbatum ati hominis bornim et cominoduin institutom est, ut homoiiitermisso labore, a quo sub- inde cessare etiam indiget, ea, quae oflicii sni sunt, in Dei cultu impleat. 1 ) 2. lanati« manus aridae (0—14). (Marc. 3, 1—6. Luc. 6, 6—11.) V. 9. Inde, e segetibus. — Venit, non stalim, sed ul Lucas (6, 6.) refert, alio sabbato, sed etiam tum Capharnaum (el’. Patrit. 1, 82.). — Eorum, i. e. bombnim (Judaeorum) illius loči, ubi Dominus pharisaeoruin criminationem repulerat. V. 10. Manum habens aridam (Švjpdv), paraljsi constric- tani, seu morbo arliculari distorlain, ita ut moveri non posset. Supplendum est: erat ibi. — Interroi/abant eum, pharisaei et legisperiti. Juxta Marcum (3, 2.) et Lučam (6, 7.) observabant euin (maligne, insidiose), utrurn sabbato sanaturus sit hominem, et Jesus legisperitos et pbarisaeos interrogabat, an liceat sabbato benefacere. Utrumque poterat fieri. Primum interroga- bant pharisaei et legisperiti, an liceat aegrum sabbato curare, Christus vero perspiciens quaestionem eorum malitiosam, eos, si id affirmaret, ipsum violati sabbati carpturos esse, ad quaestionem propositam alia quaestione eos interrogavit, scil. utrum liceat sabbato benefacere an malefacere? Qua soluta et ad suam quae- stionem responsum haberent. Ast quuin neutrum dicere ausi sunt, probe sentientes, primum contra ipsos esse, alterum absonum, ideo, ut Marcus habet: tacebant (3, 4.) quo silentio autem ipsi sese refutabant. 2 ) — Ut accusarent eum, tanquam sabbati viola- torem et sacrilegum. Pharisaei enim docebant, aegrotos die sabbati sanare licitum esse solummodo, si illi in aperto mor tis periculo versentur. — Si licet, sc s^eazcv, licelne; nam particula sc saepe apud N. T. seriptores in directa interrogatione adhibetur. 3 ) V. 11. Nune Christus proposita similitudine ovis, cui ipsi- met fatebantur die sabbati posse praestari beneficium liberationis ex fossa, docet et concludit, licere hoinini misero die sabbati i) Cf. Veith die Arifange der Menschenwelt 65—69. 2 ) Cf. Patrit. in Mare. 3, 4., Mald. 3) Cf. Beelen gram. p. 508. Matth. XII, 12—16. 183 beneficium curalionisconferre,argumentans a miiiori ad majus (ex concesso). — Quis eril ex vobis hotno, quis in vobis futurus est, tuin nimirum, si sequentia fierent. Adest in sequentibus ana- coiuthon. Cf. 7, 9. Tempora futura indicant, reni, de qua hic agitur, posse lieri. V. 12. ltaque, quia bomo multum praestat ovi, liciturn est sabbato benefacere. Consilio dicitChristus: benefacere, et noti: sanare; quia, si dixisset, liciturn esse sabbato sanare, ei re- spondere potuissenf, id liciturn esse reliquis sex diebus, non autein sabbato (coli. Luc. 13, 14.); dum dicendo, liciturn esse sabbato benefacere, ad incitas eos redegit, quum haud possent negare, liciturn esse sabbato benefacere. Si autem boe concede- bant, eliam concedere debebant, sabbato liciturn esse aegro- tos sanare, quia vix dubium esse potest, aegrotis curationein adhibere esse bonum opus. V. 13. Extende mamim tuam; verba haec idem valent ac: s anus sis; nam manurn paraljsi constrictain extendere baud potuisset. Juxta s. Marcum (3, 5.) Jesus prius circumspexil in eos curn indignatione (ob eorum improbitatem) et conlristatus super caecitate cordis eorum (i. e. condolens animo super contu- macia eorum) dixit: extende. — Resliluta est, graece li. I., apud Marcum (3, 5.) et Lučam (6, 10.) curn Lachmanno et Tischen- dorfio legendum est: dne^areaza^Tj. ‘) V. 14. Exeuntes, e sjnagoga. — Perderent, interficerent. 3. Christi modestia et. lenitas (15—31). V. 15. Sciens, virtute divina, illos caedem šibi moliri. — Recessit, quia, uti Joannes dicere solet, iiondum venerat bora ejus (Joan. 7, 30; 8, 20.). — Inde, e sinagoga illa. Teste s. Marco (3, 7.) con tulit se ad lacum Tiberiadis. V. 16. Ne nianifestum eum facerent, non ideo, quod adversarios suos metuerit, sed ideo, ne adrniratio hominum propter faetas sanationes nimis magna evaderet illique eum regem proclamarent; praeprimis vero ideo, uti statirn sequentia docent, ut vaticinium prophetae impleretur. i) Cf. Beelen gram. de duplicato augmento p. 50. 184 Matth. XII, 17—20. V. 17. Nune allegat memoriter evangelista locuiu ex Jesaia (42, 1. seq.) desumptum, eoque docel, Jesum inprimis propterea discessisse etlatere voluisse, ut impleretur vaticinium prophetae, in quo praedixit, Messiam modestia (humilitate), lenitate (mansuetudine) et patientia fore commendatum. Obedientia erga Deurn in omnibus ad Messiae spectabat officia. In vaticinio boe deseribitur primum destinatio Messiae (v. 18.), dein ejus agendi ralio (v. 19.),tandem effectusillius (v.20.21.). V. 18. Puer meus, servus meus (seu Messias). Deus Mes¬ siam dioit servum ut hominem, qui humanam naturam assu- mendo venturus erat, ut faciat ex ejus voluntate. — Quem elegi, niinirum respectu naturae ejus humanae (uthominem), ut munus Messiae aceipiat. — In quo complacuit; vid. 3, 17. — Animae meae, pon) id ac: mihi. — Ponam spiritum meum super eum, plenitudine spiritus mei eum implebo, faciam eum pro- phetam per eniinentiam. — Et judicium gentibus nuntiabit. Per judicium (xpc(rcv) non estintelligendum, quod justuin et aequum est, leges justae et vera justitia, sed, uti v. 20. docet, intelligi debet judicium Messianum, quod annuntiabit gentilibus. Judi- cium hoc, manifestans se discernendis fidelibus et ineredulis, incepit eum praedicatione Christi, continualur per omnia saecula et perficietur in fine mundi, in judicio extremo. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 3, 17. — Sensus est: Et ipse (Messias) natio- nibus annuntiabit, se esse Messiam, qui judicium exerceat dis- cussionis et diseretionis in genere Iiumano. V. 19. Non contendet, non litigabit eum adversariis suis. — Neque clamabit, videlicet animi motibus ablatus, iracunde. — Nec audiet in plateis vocem ejus, nec quis in puhlico vocein ejus audiet, uti audiri solent ostentatores et jactabundi, seu: ab omili ostentatione quam maxime alienus erit. V. 20. Arundinem quassatnm non con fringe t, et linum fumigans non exstinguet. A rundo quassata et linum fumi- gans sunt imago hominum, qui spiritualiter conculcati ac mise- ria interna confecti sunt, i. e. qui imbecilles in fide, spe ac cha- ritate sunt et gravati onere peccatorum; et: arundinem quassa- tam confringere et linum fumigans exstinguere apud Hebraeos proverbii instar designat: aillietos miserosque penitus opprimere. Sensus est: lile (Messias) liomines imbecilles in fide, spe et cha- Matth. XII, 21. 185 ritate ac peceatorum onere gravatos non iracunde opprimet, sed potius charitate sua tolerabit, gratia sua fovebit, ac promovebit. Ostendit id in colloquio cum muliere Samaritana et in sua cum peccatoribus conversatione. — Doneč ejiciat ad victoriam judi- cium, sic mansuete, placidc et leniter se geret, doneč tempus judicii sui Messiani finem habuerit ipseque de omnibus adversariis suis victoriam reportaverit, seu: usquc ad finem mundi, quo venturus est ut judex. Loco cjiciat Vulgatae vertendum est: perduxerit. Loco ew<: av sx/9«ljy ek v?x) Ego et filii ves tri sunt in antithesi. — Ideo ipsijudices veslri erunt, ideo, qnia, ut consequenter loquamini, idem perversum de vestris discipulis judicium feratis necesse est, vos calumniae convincent (seu vos tanquam calumniatores diffamabunt). V. 28. Si autem ego in Špiritu Dei ejicio daemones, si autem (quod ex dictis negare non potestis) virtute divina in me habitante, daemones ejicio. Apud Lučam loco parallelo (11, 20.) legitur: digito Dei, quod idem est ac: špiritu Dei, seu vir- tute divina. — Igitur pervenit in vos regnum Dei, i. e. utique in me ille apparuit, per quem regnum Dei in terris initium sumit, seu: utique cognoscatis necesse est, me esse Messiam. V. 29. Aflert ter ti um argumentum, inde petitum, quod re ipsa potentior sit, quam satanas. Antequam enim regnum Dei initium sumere potest, regnum satanae, principis mundi, fran- gatur necesse est. — Aut, si nimirum non virtute divina daemo¬ nes ejicio, adhuc aliud argumentum proferam. Fortis h. 1. est satanas; domus, apud Lučam (11, 21.) atriuin, estmundus.in quo inde a lapsu Adami dominabatur (regnum satanae); vaša,apud Lu¬ čam (11, 22.) universa armatura, nonuulli, Chrysostomum secuti, exponunt de daemonibus, quibus satanas tanquam in- strumentis adversus homines utitur; sed rectius alii, Hierony- mum secuti, intelligunt per vaša ipsos homines malos, infide- les, quibus satanas utitur ad volunlatem suam. Cbristus jam venit in hunc mundum, ligavitque ut fortior (potentior) satanam, auferendo culpam generis humani, destruendo vim peccati, i) Cf. Jos. Flav. Antiq. VIII, 2, 5; beli. j ud. VII, 6 , 3. 190 Matth. XII, 30—31. homines pervcrsos, qui hucusque fuerunt vaša satanae, tanqnam spolia ei eripiendo, transferendo nimirum eos a vitiis ad virtutem atque in regnum Dei, nec non et daemones ex iis, qui ab illis obsessi erant, expellendo. Imo haec daemonum ejectio manife- stissimum erat documentum, fractum esse regnum satanae et Christum ipso satana potentiorem. V. 30. In hoc bello, quod Christus, capnt nostrum, satanae indixit, et quod qnisque fidelis adversus satanam gerat necesse est, nulla datnr medietas (incerto haerere non licet). Omnis, qui in hoc bello non est cum Christo (ab ejus partibus), censetur adversarius ejus. Nulla enim datur medietas Christum inter et satanam. Homo aut totus Christi sit opus est, aut satanae. — Qui non congregat mecum, spargit. Verbis his quidein eadem exprimitur sententia; attamen id praeprimis dictuin est de pha- risaeis. Horum, utpote magistrorum et ducum populi, erat, homines regno divino conciliare, eos ut maturos manipulos (ouv&y(ov, desumpta imagine de messe 3, 12; 6, 26. Joan. 4, 36.) in horrea divina colligere. Id autem praestitissent, si cum Chri¬ sto et ejus špiritu egissent; quum vero eum ut Messiam agno- scere noluerunt, omnis eorum activitas erat perniciosa regno divino; non colligebant, sed spargebant (variis calumniis homi- num animos a Christo abalienantes). Cf. Marc. 9, 39. V. 31. Ideo dico vodiš. Hisce respicit Christus omnia, quae a v. 24. dixerat, hoc sensu: Quapropter, quum spretis tam manifestis rationibus (quae docent, quae facio, non ope satanae, sed Dei virtute fieri) dicitis, ine ope satanae daemones ejicere. Omne peccatum et blasphemia. Vox peccatum designat genu s, blasphemia vero speciem; particula et (xai) notat: etiam. Blasphemia ,ftXa.ofr}pia (a filuizra) et frjprj ) est proprie {Hanraiv rrjv (prjpijv r£voc,ergo sermo lamam alicujus laedens, contumeliose dictum, maledictum, respectu ad Deum: quodvis in Deum impie dictum aut factum; h. 1. idem ac v. 32. verbum contra filium hominis. — Remittetur hominibus, nimirum sub conditionibus a Deo constitutis, si scil. ex parte peccatoris poe- nitentia accesserit. — Spiritus autem blasphemia h. 1. est coli. v. 32. et locis parallelis (Marci 3, 29.) et Lucae (12, 10.) id ac: blasphemia contra Spiritum sanctum. Quid autem sit intelligen- dum per blasphemiam in Spiritum sanctum, intelligitur, si Matth. XII, 31—32. 191 consideretur primo: quis fuerit Christiis, et dein: qua occasione verba haec ab eo prolata fuerint. Cbristus teste s. scriptura (Luc. 4, 1. Joan. 3, 34.) plenus erat Špiritu sancto, erat propheta xar unctns per Spiritum sanctum ad suum munus Messianum; virtute ergo hujus Spiritus s. agebat, doce- bat et patrabat miracula. Huic Spiritui s., quo plenus erat Chri- stus, etiam accepfa referenda est quaevis gratia, quodvis doimm divinum (nam opera divinae bonitat.is et charitatis per appropria- tionem solent in s. scriptura Spiritui s. tribui). Protulit porro Christus ea verba (Spiritus blasphemia non remittetur etc..), quum pharisaei ejecto per eum daemone (quo miraculo viso turba in stuporem conjecta, in eum credere inceperat) dicerent: eum (Christum) ope Beelzebulis ejicere daemones, et ita ex odio et malitia con tra suam persuasionem meliorem, scientes, animo obstinato, operationem divinae Spiritus sancti virtutis in Christo conspicuae nominarent operationem satanae, ergo Spiri¬ tum sanctum, per quem Christus operabatur, haberent pro dia- bolo. Taliter vero sentiendo et loquendo resistebant veritati evidenti, respuebant datam eis in visis miraculis gratiam Spi¬ ritus s., atque scientes occludebant. corsuum intluxui gratiae divinae. Ideo dicit: Non remittetur. Blasphemia Spiritus s. dici- tur non remitti, non propterea, quod remitti (absolute) non possit, seu quod ejus veniam Deus dare nolit; nam tenendum est lidei dogma, quod docet., nullum esse- peccatum, quod a Deo remitti non possit; sed causa hujus sita est in ipso homine, qui tale peccatum committit. Deus nimirum pro sua justitia nullius potest peccati dare veniam, cujus hominem non vere poenitet; et similiter Deus, dum hominem creabat liberum, omnipotentiae suae fines posuit, ita ut hominem non cogat (gratia Dei non est necessitans). Jam vero ea est hujus peccati natura, ut homo, qui tale peccatum committit, gratiam a Deo (a Špiritu s.) ipsi oblatam animo obstinato respuat eique se opponat atque ita con- versionem suam et veniam peccatorum impossibilem reddat, quippe quum Spiritum s. ejusque gratiam respuat, per cujus gra¬ tiam unice dolor de peccatis, hinc et remissio peccatorum pos- sibilis est. Cf. Calm. V. 32. Explicatur clarioribus ac graviorihns verbis sen- tentia v. 31. — Quicnnque dixerit verbum, nimirum contume- 192 Matth. XII, 33. liosuni, blasphemmn. — Contra filium liominis, contra me Mes- siam, motus scil. mea conditione externa humili, quam cum suis exspectafionibus Messianis conciliare non potest. — Remittetur ei, remilli poterit, quia contumeliosa ejus verba ex erroneis de Messia opinionibus, non e malitia prodierunt. — Qui autem di- xerit contra Spiritum s., qni autem evidentes Spiritus sancti operationes, quales sunt conspicuae in meis miraculis, contra suam persuasionem meliorem operationes satanae dicit, ergo obstinato animo impugnat veritatem manifestam eamque blas- phemat. — Non remittetur ei, neque in hoc saeculo, neque in fu- turo, nunquam, omnino non, quia tališ animo nunquam resipiscit. (Cur, erat v. 31. dictum). Rabbini (theolog. Judaici), occasionem praebentibus ipsis s. libris V. T., omne tempus distinxerunt in duas magnas periodos, in periodum ante Messiae adventum nin cVlJl, albiv obroč, et in periodum post Messiae adventum N3H aiav peXXo>v. Hic loči, ubi Christus, qui jam apparuit, loquitur (aut si apostoli his formulis utuntur), aicov obroč signi- ficat tempora Christiana ante Christi adventum ad judicium, aičbv p&XXa>v vero significat tempora post adventum Christi ad judicium. Tota autemphrasis denotat: nunquam, omnino non. Dogmalici ex hoc loco recte concludunt, in altera vita veniae esse locum, seu dari purgatorium; sicut ex verbis apud Marcum (3, 29.): obnoxius erit aeterno judicio (i. e. damnationi in aeternum dura- turae) recte colligunt, dari poenas aeternas. J ) Y. 33. Aut facite, nimirum in vestro judicio, seu: ponite, declarate. Per arborem Christus se ipsum, per fructuin ejus autem factam daemonum ejectionem intelligit, et sensus est: Nolite tam stolide agere in judicio vestro de me, uti fecistis, ubi arborem declarastis malam (me tanquam satanae instrumentum dictitastis), nihilominus tamen bonum ei 1'ructum (daemonum ejectionem) attribuistis; aut me meumque opus bonum, aut utrumque malum declaretis necesse est, nam nnum tantummodo verum esse potest, aeque ac. arbor aut bonae indolis est, et fructus ejus etiam boni, aut malae indolis, et fructus ejus etiam mali. Cf. 7, 17. ‘) Cf. Bellarm. de purgatorio 1. 1. c. 4., Mald. Mattli. XII, 34—37. 193 V. 34. Verbis his Christus fontem nominat, e quo blasphe- mia eorum inanavit; fons est cor eorum inalmn, perversum. — Prof/enies viperarum ; cf. 3, 7. — Ouomodo potestis bona loi/ui, quum sitis mali? Jesus non absoiute negat, homines inaios pia et honesta loqui posse; multi enim mali cum sint, bona loquuntur. Sed dicit tauluin, quod fieri solet et quod in hominis natura positum est, ut boni bona, inali mala loquantur. Si quando secus lit, id et praeter naturam et praeter consuetudiuem accidit, et diuturnnm esse non potest. Cf. dieta 7, 18. Sensus est: Homines pessimi! mirandum non est, si tam calumniose de me loquamini; nam naturae vestrae prorsus conveniens est, ut mala tantummodo loquamini, cum cor (animus) vestrum malum sit. — Ex abun- dantia cordis os proloquitur , i. e. lingua proloquitur, quibus animus (cor) plenus est atque abundat. Dictio proverbialis. V. 35. Copiosius explicatur sententia v. 34. proposita. — Bonus komo, bomo verit.alis et pietatis studiosus; malus komo, simulationis et improlitatis amans; thesaurus h. I. est id, quod abundantia cordis v. 34. Consideratur hic cor quasi quoddam vas, in quo hoino bona et mala recondere potest. Pro diversitate eorum, quae in hoc thesauro (corde) recondita sunt, etiam homi¬ nis verba et opera sunt diversa. V. 36. Autem ( dk ) indicat nexum cum praegressis. — Ver- butn otiosum . . . reddent rationem de eo j in his verbis adest anacoluthon pro: de omni verbo (jrspi. .). Verbum otiosum (prj/jia dpfbv)- Nonnulli, s. Hieronvmum secuti, per pjjpa dpydv intelligunt verbum inutile sensu proprio, ita ut significetur ver¬ bum, quod non refertur ad finem aliquem honestum, quod nec gloriae Dei, nec saluti hominum inservit (Bisp.). Alii vero, s. Chrjsostomum secuti, sumunt vocem dpy1T) sunt lolium (Sold)/ Stollfraut), quod terrae orientales largissime procreant, tritico simillimum, exceptis granis, quae sunt uigra, simulque ebrietate, quam affert comedenti, periculosum. — In medio tritici, inter triticum. — Et abiit, quia nimirum sciri nolebat, id a se factum, doneč res se ipsam redderet manifestam. V. 26. Qnum crevisset herba, quum ex disseminatis tritici et lolii granis seges, gramini similis, enata esset. — Et fruc- tum fecisset, spicas et grana ostendisset. — Tune apparnerunt et zizania, ita nimirum, ut dignosci possent. V. 28, Fecit koc, scil. quod lolium inter triticum in agro invenitur. — Colligimus (uoAAel (opev conjunctivus deliberativus), i. e. colligainus. V. 29. Verbis his prohibetur, ne si m ul ( apa h. 1. est prae- positio, quae asciscit dativum, est enim ut Latinorum : simul, lere idem, quod auv) cum lolio etiam triticum eradicetur. V. 30. In tempore messis, quo nimirum triticum a lolio di¬ gnosci et separari potest. — Ad comburendum; cf. 6, 30. III. Parabola de grano sinapeos (31. 32). (Marc. 4, 30—32. Luc. 13, 18. 19.) Parabola hac signilicat Christus magnam ecclesiae ampli- tudinem, ad quam per praedicationem doctrinae ejus excrescet. V. 31. Grano sinapis, Sinapis planta in oriente diversa ab lila in nostris terris, post plures aunos demum fructum profert et excrescit in arboris altitudinem; h. 1. uti apud rabbinos est imago rei exiguae, miuimae. V. 32. Ouod minimum est omnibus seminibus (o pixpbrepov 14 210 Matth. XIII. 33—35. minus), quod unum est ex minimis seminibus, sen refertur inler minima semina (nam non absolute est minimum). Relalivum d est per attractionem positum pro de, ob sequens neutrum aneppa- zeov. Sensus parabolae est: Parva quidem sunt ecclesiae meae (his in terris) initia (utpote quae initio exiguum sectatorum meorum numerum habet), sed nraxima capiet inerementa, longe lateque propagabitur, undique ad illam confluent homines et be- neficiis ejus reereabuntur. Veritatem hujus confirmat historia IV. Parabola de fermento (v. 33). (Luc. 13, 20. 21.) Parabola hac idem ac antecedenti significat Christus, atta- men in hac magis adhuc ostendit vim ac efficaciain regni div. (ecclesiae) totum munduin permeantis ac in melius mutantis. V. 33. Fermento (£6p.ij). Fermentum est massa farinae ex aqua subactae, quae nimio in se nato calore corruinpitur. Pro- pterea metonymice vulgo ponitur de re mala et corrupta (ut Matth. 16, 6; 1 Cor. 5. 6. 7.); sed, quia fermentum potest con- ceptum in se calorem cum rebus frigidis, quibus immiscetur, communicare, etiam in bonam partem ponitur, ut h. 1 . — Quod acceptum mulier. Dicit Jesus: mulier, quia pinsere erat offi- cium mulierum; uti serere virorum. — Abscondit, immiseuit. — Satis tribus. Vox oazov (satum) enata est ex aramaico NnND, quae hebr. est HND; est genus mensurae aridorum unum modium romanum modiique dimidium complectens. Sensus est: Sicut fer¬ mentum totam farinae massam sapore et calore suo pervadit et in suam virtutem transmutat, ita ecclesia Dei vi supernaturali paulatim totum mundum, omnes homines, permeabit mutabitque in melius, quicunque influxui ejus se non consulte subtrahunt. 5. Impletio loči prophetici in Christo (34. 35). V. 34. Sine parabolis non loquebatur , nimirum illo tem- pore, quo plebi ad lacum Tiberiadis, locutus est de arcanis doc- trinis, indolem et fata regni div. concernentibus; nam non sem- per per parabolas ad plebemverba fecit. Ergo negatio relativa. V. 35. Ut impleretur {ona) c . .), finaliter sumendum (ut 1,22.); quia scil. praedictum erat a propheta, ideo Christus per Matth. XIII, 35. 211 parabolas locutus est populo de indole et fatis regni divini. Pro- pheta Asaphus (levita tempore Davidis), qui auctor est psalmi, e quo verba haec desumpta sinit, non quidem directe, voce vaticinatus est, Messiain in parabolis de indole et fatis regni div. ad populum locuturum esse, sed ut tj p us, pro quali euin s. Mat- thaeus agnoscit, sua agendi ratjione id praenuntiavit, quate- nus historiam populi Israelitici usque ad Davidein (coramemoran- do nimirum et celebrando beneficia a Deo populo praestita, ab egressu ex Aegjpto usque ad Davidein) proposuit per sententias acutas et graves prorsusque novas, sub quibus latuerunt verita- tes sublimiores ad reguumMessianumspectantes. Nam non solum tum aliquid factum esse seu evenisse dici potest, si per vaticinia voce fuerat prolatum, sed id etiam tjpis (rebus) fieri potest, quatenus Deus per eos futuri quid praesignificat ac praenuntiat.') — Per prophetam, nimirum Asaphum psalmo 77, 2. Hic Asa¬ phus (2 Chron. 29, 30.) nominatur videns (n?n), quod idem est ac propheta (cf. 1, 22.) — Aperiam os meum; vid. 5, 2. — In parabolis; in textu hebr. est: ^03 in carmine didactico.— Eructabo (kpe6£op.ai) i. e. pronuntiabo. In textu hebr. njP3N sca- turiam (adhibetur verbum hoc de fontibus scaturientibus). — Abscondita a constitutione mundi, res absconditas ab aeterno. In textu hebraeo est: aenigmata abantiquis temporibus. Aenigmata (rfHVi) haec ab antiquis temporibus sunt psalmistae cuncta facta ac instituta divina ad salvandum populum Israel. Evan¬ gelista autem sumit vocem reTH sensu latiori intelligitque per eam cunctas res absconditas inde a mundo condito, seu decreta divina respectu ad genus humanum generatim, aut aeterna aenig¬ mata historiae mundi phjsici et humani, quae omnia in Christo patefacta sunt omnibus, qui in eum credunt. Historia enim est et manet chaos insolubile, si Christus non est nobis centrum istius, seu aliis verbis, si historia universalis non est nobis historia regni Dei in terra. Quod ergo fecerat psalmista populo Israel, id praestitit Christus toti generi humano; ille patefecit aenigmata historiae Judaicae, hic autem aenigmata historiae totius generis humani (Bisp.). i) Cf. Patrit. III, 158. 14 * 212 Matth. XIII, 36—43. 6. Interpretati« parabolae de zizaniis (36—43). V. 36. Venit in domutn, scil. Capharnaumi, quani coli. v. 1. reliquerat. — Edissere, expone, explica. V. 38. Mundus, i. e. homines, et quidem non tantum Judaei, sed omnium gentium nationumque homines. — Bornim semen, non: bona grana, quae sequuntur,sed fruges e bono semine (egra- tia et veritate Christi) enatae; nam opponuntur zizania. — Filii regni, i. e. homines, qui lalem indolem referunt, qnae regno Dei convenit, ergo pii, Christiani vere tales. — Filii nequam sunt homines, qui indolem mali, i. e. satanae referunt, ergo mali et perditi in regno Dei (ecclesia). V. 39. Consummatio saeculi h. 1., uti contextus docet, est finis mundi, seu tempus judicii extremi, quo boni separabuntur a malis. V. 40. Igni comburuntur. Vulgata (uti Lachmann.) legit xaraxaiszat; sed praeferenda est lectio xaiezai uruntur, utpote difficilior. Lolia quidem comburuntur (coli. v. 30.), sed punctum comparationis non in comburendo, sed in urendo situm est, quum impii in gehenna non comburuntur, sed uruntur, torquentur poenis aeternis (cf. Meyer). — /Sic, i. e. similiter eveniet impro- bis tempore judicii extremi, quando a bonis separabuntur. V. 41. Mittet, in universum inundum. — Angelos suos, qui Christum in redita ad judicium extremum comitaturi sint. — Colligent, non est, ut quidam volunt, structura praegnans pro: colligent et secernent. Discretio indica tur postea verbis: mittent eos in caminum ignis. — Omnia scandala (abstractum pro concreto), onines homines, qui aliis scandalo fuerunt, seu seductores. — Et qui faciunt iniquitatern, et eos qui peccant (in occulto), quin alios seducant, seu peccandi occasionem aliis praebeant. V. 42. In caminum ignis, est idem ac: gehenna ignis (5,22.) et ignis aeternus (18,8.), quibus formulis significantur poenae inferni aeternae. — Fletus et stridor dentium; cf. 8, 12. V. 43. Tune, faeta hac regni Dei purgatione, seu faeta hac perpetua malorum a honis separatione. — Justi fulgebunt, justi Christo, capiti suo uniti, cum corporibus suis coniiguratis (Phil. 3, 21. Rom. 8, 18.) fulgebunt ut sol (cf. 17, 2.). — In regno Matih. XIII, 44—46. 213 Pa/ris. Usque ad illam regni divini purgationem (tempore judicii extremi) regnum divinum, quod statim post lapsum protoparentum initium sumpsit, a Patre traditum est Filio redemptori cum pote- state perfecta; facta autem illa purgatione (et devicto ultimo ad- versario, morte) Filius illud regnum iterum reddet Patri, ut Deus sit iterum omnia in omnibus (1 Cor. 15, 24—26.), i. e. dominium Dei immediatum, uti ante lapsum protoparentum. — Patris eorum; dicit: eorum (non: ejus), ut significet, eos gloria fruituros esse in regno illius, qui pater eorum benignissimus est. — Qui habet aures audiendi, audiat. Vid. 11, 15. V. Parabolae de thesauro, negotiatore et sagena (44—53). Parabola prima declarat Christus pretium regni divini, quod tantum est, ut omnium rerum jactura comparandum sit. V. 44. Thesauro; cf. 12, 35. — Abscondit, ideo scil., ne cogeretur eum domino agri cedere, sed ut agrum prius emeret et ita thesauri illius dominus efficeretur. — Prae gaudio illius, i. e. prae gaudio de thesauro invento (adzoo, illius, genitivus ob- jecti). Ceterum per se intelligitur, Christum h. 1. non velle docere, utrum recte an male ille hotno fecerit. Comparat Christus regnum coelorum, i. e. plenitudinem gratiae et veritatis datae nobis in eo (Christo), seu evangelium thesauro, quia id tantum satisfacit omnibus hominis indigentiis (cf. Joan. 4, 13.) eumque beatum reddit, summumque est bonum, quod his in terris bomo comparare potest. Comparat autem istud thesauro abscondit o, quia veritas, quae nobis in Christo patefacta est, ab aeterno in Deo abscondita erat (v. 11.), et semper abscondita est liliis hujus mundi, quibus sapientia Dei videtur stultitia (1 Cor. 1, 18.). V. 45. 46. Cum Christus antea dixisset: simile est regnum coelorum thesauro, utique expeclatur hoc: simile est regnum coelorum margaritae, quam mercator, bonas margaritas quaerens, invenit, et dein abiit omniaque vendidit, ut etc. . ; Christus vero dicit: simile est regnum coelorum mercatori . . , quia hic non significatur pretium regni divini, sed studium et cura, quae ho mini adhibenda sit, ut istud šibi comparet. Sensus est: Sicut mercator aliquis bonas quaerens margaritas, atque una perinsigni et pretiosissima inventa, abit venditque omnia bona 214 Matth. XIII, 47—52. sua, ut illam unam emere possit, ita et nos simili studio et cura veritatem quaeramus oportet atque illa una veritate divina, quae nobis in Christo patefacta est, inventa, nullis sumptibus, nullis laboribus, nulli omnino rei, ut illam consequamur, parcere debe- mus. Cf. v. 24. V. 47. 48. Parabola de sagena significatur id, quod illa de zizaniis, nimirum, quod ecclesia Christi visibilis coniplectatur homines tam bonos, quam malos; quapropter ad salutem aeternam consequendam non sufficit, ut quis externe tantum sit membrum ejus, sed vivum ejus membrum sit necesse est. Exinde vero simul patet, ecclesiam Christi his in terris non esse communionem sanctorum, coetum praedestinatorum, uti Lutherus et Cal- vinus eam definierunt. — Sagenae. Sagena est vox graeca (aayr]V7j), significans genus retis, quod vulgo dicitur verriculum (©cf)fcpptte$), quia verritur seu ducitur, et cujus ea natura est, ut, quidquid obvium fit, secum trahat. — Elegerunt, collegerunt, scil. piscatores. — Bonos, scil. pisces, esui aptos. — Malos , pisces putidos, foetentes, V. 49. 50. De medio justorum, a justis (est hebraismus). V. 51. Otnnia, omnes parabolas. In quibusdam codicibus graecis verba: \eyei airrotc 6 Itjo., praeposita leguntur, quae tamen spuria sunt. V. 52. Ideo ( dia robro). Cujus rei causam Christus verbis his reddidisset, interpretes dissentiunt. Sitnplicissima est explica- tio eorum, qui dicunt, hoc spectare ad apostolorum respon- sum affirmativiim hoc modo: Quia vos apostoli me intellexistis, quum ut sapiens paterfamilias nova et vetera e promptuario meo protuli, ideo quisque doctor christianus similis est. — Scriba (•ppappareog) h. I. doctor, praedicator, et quidem ob addita: doctus in regno coelorum, doctor christianus, doctor evangelicus. — Doctus i. e. discipulus factus; paftr]Teu#e'i<; a paUrjTeou) discipulus sum, dein discipulum facio; in passivo: discipulus fio. — In regno coelorum , sive legatur (cum Tischen- dorfio): rj /9 aoileicf. ra>v obpavatv, sive (cum Lachmanno): ek t$]v ftcu 7. r. udp) sensus idem est, nimirum: qui discipulus factus est regni coelorum. Consideratur ergo (in verbis: qui factus est discipulus regni coelorum) regnum coelorum per prosopopoeiam ut persona: discipuli Christi sunt simul discipuli regni coelorum, Matth. XIII, 53—54. 215 ecclesiae, cujus caput et repraesentarius est Christus. Indirecte simul in his verbis latet, eum, qui verus doctor evangelicus esse vult, antea esse debere discipulum ecclesiae, a qua discat necesse est, — De thesauro suo, e suo promptuario. — Nova et vetera, varii generis cibos. Sensus totius est: Sicut bonus ac prudens paterfainilias ex promptuario suo familiae suae ac convivis invitatis, ut omniuin necessitati et palato satisfaciat, varii generis cibos apponil, consuelos et novos, ita etiam verus doctor christia- nus ex scientiae promptuario, jam ante longa meditatione, contemplatione ac exercitatione praeparato, cujusvis generis doctrinas pro cujusque captu et statu proponere debet, nune notas, nune ignotas, utens in tradenda doctrina orationis forma, modo usitata, modo nova (per exempla, parabolas, similitudines), ut institutio ejus fiat jucunda atque utilis. Sic nova et vetera optime explicantur de rebus auditoribus notis ac ignotis. Nimis angusta est explicatio nonnullorum Patrum (Chrjs., Hilar.) de V. et N. Testamento, aut de lege et evangelio. 7. Christus Sazarethi contemptus (53—58). (Marc. 6, 1—6.) V. 53.54. Inde,e lacu Genesareth (13,1.). S. Marcus(6,1—6.) pericopam sequentem ponit statim post miraculum in filia Jairi patratum. Ceterum pericopa haec, quamvis sit in multis similis pericopae apud Lučam (4, 16. seq.), diversa est ab illa; nam ea, de quibus loquitur Lucas, faeta sunt statim post Christi tenta- tionem in desertu, quum prima vice moraretur Nazarethi. Saepius enim Christus Nazarethanis gratiam evangelicae praedi- cationis obtulit.') — fn patriam suam, i. e. Nazarethum. Ita dicitur, quia ibi educatus fuit (coli. Luc. 4, 16.). — Docebat eoa, scil. Nazarethanos. — In synayogis, i. e. in sinagoga; nam haud credendum est, in parvo oppidoNazareth plures fuisse sj nagogas. Singularem numerum exhibent plerique codices graeci et locus parali. Marci. — Unde? Sciebant enim Nazarethani, cognatos Christi esse conditionis humilis, a quibus talem sapientiam et facultatem miraculorum patrandorum nancisci non poterat. — Huic; h. 1. et in sequentibus cum contemptu positum est. — <) Cf. Tischendorf. synopsis evang. XXXII. §. 54. 216 Matth. XIII, 55—58. Sapientia haec, quae in sermonibus ejus se manifestat. Sapientiam ejus jam antea (coli. Luc. 4, 22.) Nazarethani mirati sunt; sed, uti tune, ita et nune cor suum obdurarunt. — Virtutes, i. e. facultas miraculorum patrandorum. V. 55.56. Norine esl fabri filius, i. e. Josephi, quem fabrum lignarium fuisse s. Patres testantur. Justinus M. (in dial. c. Tryph. c. 88.) dicit, eum aratra et juga boum confecisse. Nazarethani Jesuin Josephi filium esse putabant, quod Maria ipsius mater erat, Josephus autem Mariae maritus; unde etiam Maria, Jesum alloquens, ipsius patrem nominabat maritum suum (coli. Luc. 2, 48.). Parentum vero et cognatorum Jesu Nazareni h. 1. mentio- nem faciebant contemptus causa; et haec ignobilis origo Jesu et invidia homines istos eo redegit, ut Jesum repudiarent, nec pro legato div. haberent. — Fratres ejus, i. e. cognati; vid. commentar. in evang-. s. Joan. pag. 54. V. 57. Scandalizabantur in eo, offendebantur in eo, quia origo ejus ignobilis cum tali ejus sapientia facultateque miracula patrandi pugnare videbatur. — Non est propheta sine honore, nisi in patria sua et in domo sua. Vid. comment. in evang. s. Joan. 4, 44. V. 58. Non fecit ibi virtutes multas, non multa ibi edidit Jesus miracula. Nonnulla eum fecisse, docet Marcus (6, 5.). — Propter incredulitatem eorum, quia nimirum praesciebat, illos etiam conspectis miraculis in eum non esse credituros. Ad Deum enim glorificandum edidit Christus miracula. Inde etiam patet sensus verborum apud Marcum (6, 5.): non poterat ibi virtutem ullatn facere, non quod ipsi vi s, sed quod ejus civibus fides deesset. In operatione miraculorum duobus opus est, virtute in auctore et fide in illis, quibus praestantur (Victor. Antioch). Matth. XIV, 1—2. 217 Caput XIV. 1. Herodis sollicitudo propter Jesuin (v. 1. 3). (Marc. 6, 14. Luc. 9, 7—9.) V. 1. In illo tempore, quum Jesus (coli. Marc. 6, 6.) vicos Galilaeae peragraret et duodecim apostoli in sua legatione ver- sarentur. Marcus enim et Lucas pericopam sequentem ponunt post mission em apostolorum a Christo factam. — Herodes, scil. Antipas; cf. 2, 22. — Tetrarcha est vox graeca rsTpdp^rjZ, eum significans, qui quartae alicujus regni parti {rezpadi) imperat. Sed sensim voce hac designabatur quivis princeps parvus, uti h. 1. Antipas. Marcus eum vocat rege m, quia Jtidaei aliarque gentes alios quoque principes, qui alicui regioni citra regium nomen imperitarent, reges appellare solebant. — Famam Jesu, i. e. famam de Jesu (cf. 4, 24.). Poterat quidern jam prius de Jesu audire, sed, quum totus voluptalibus esset immersus, ejus rem nihili fecit, nec prius curavit, quam omnium animos oculosque in se Jesus convertisset, quo facto de se ipso timeret tetrarcha. V. 2. Pueris, i. e. ministris, aulicis suis. — Hic est Joannes Baptista, ipse surrexit a mortuis. Teste Luca (9, 7.) quorundam aliorum (verosimiliter aulicorum) fuit haec sententia, quam etiam Herodes, teste nostro loco et Marco (6, 16.) amplexus est. Nam, quamvis esset (ob Marc. 8, 15. coli. Matth. 16, 6.) ex Sadducae- orum secta, quae corporum resurrectionem negabat, dubium tainen non est, quin Joannis, sancti et innocentis viri, trucidati imago diu noctuque animo Herodis obversaretur, isque continuis conscien- tiae stimulis ob nečem ejus exagitaretur, ita ut crederet, eum a mortuis resurrexisse. — Ipse, is, neque alius. — Et ideo, quia a mortuis suscitatus et ea re potentior factus est. — Virtutes, nimirum extraordinariae, supernaturales, iliae, quibus miracula Hunt (cf. 13, 54.). — Operantur, se exserunt, efficaces sunt. — In eo, in ejus persona. 218 Matth. XIY, 3—5. 3. Iex Joannfs Baptistae (3—13). (Marc. 6, 17 —29.) V. 3. Captivitatem et nečem Joannis B. a Matthaeo h. 1. et Marco descriptam, non hocce tempore, sed pri us evenisse, ipsi testantur evangelistae, quum eas narrent, postquam mentionem fdcerant Herodis suspicantis, Jesum esse Joannem redivivum. Ut autem hoc loco captivitatem et nečem evangelistae narrent, ideo factum est, quia eis describendisoccasionem praebuit prius (Matth. 14, 2. Marc. 6,14.16.) injeeta mentio Herodis suspicantis, Jesum esse Joannem a mortuis suscitatum. Captivitatem jam 4, 12. innuebat; 11, 2. autem supponebat. — In carcerem; cf. 11, 2. — Propter Herodiadem, propter incestuosum ejus connubium cum Herodiade. — Fratris sui, i. e. Philippi. Herodes Magnus pro- genuit ex secunda uxore sua, Maria m n e, filia Simonis summi sacerdotis,hic noininatum(Herodem)Philippum, dein cum tertia uxore Malthace genuit etiam hic memoratum Herodem Anti- pam, et cum quinta uxore Mariamne, filia Hasmonaei Alexandri procreavit Aristobolum. Hic duxit Berenicen, et ex ea genuit Herodiadem. Haec nupsit primum Herodi Philippo, patruo, qui ab Herode M. exhaereditatus Hierosolymae ut homo privatus vixit, et genuit Salo m en (v. 6. nominatam saltatricem). Sed Herodiadem liane raptam dein nuptiis incestuosis šibi copulavit Herodes Antipas,item patruus, qui legitimam suam uxorem, filiam Aretae regis Arabici, repudiaverat ‘). Jos. F lav. (Antiqq. XVIII, 5, 2.) ut causam incarcerationis nominat timorem Herodis. Vid. comment. in evang. s. Joan. 4, 3. V. 4. Non licet tihi habere eatn, in matrimonio, seu ea tan- quarn uxore uti, nimirum juxt,a legem (Lev. 18, 16; 20,21.), quia vir adhuc superstes erat. Connubium hoc erat adulterium, quia vivente marito, ab eo non dimissam duxerat, et simul inče s tu s, quia fratris uxor erat, quam tantum mortuo fratre et quidem liberis ^ destituto, ducere licebat (Deut. 25, 5.). V. 5. Volens occidere illum; initio, teste Marco (6, 19.) sola Herodias voluit occidere Joannem, postea idem persuasit *) Cf. Jos. Flav. Antiq. XVII, 1, 2; 8, 2; 18, 6, 1. seq. Matth. XIV, 6—11. 219 Herodi marito.— Quia sicut prophetam eutn habebant, persuasuin habebant, eum esse prophetam. V. 6. Die nat ali, i. e. quum dies natalis celebraretur; za yeveoia id ae apud veteres Graecos za peviftkta natalitia, festunt diei natalis. — Saltavit. Saltatio haec constitit fors in gestibus lascivis et impudicis, pantoraimorum more. — Filia, Salome, quam Herodias priori marito Philippo pepererat. — In medio, triclinii. V. 7. 8. Vade, quia saitans puella mirifice Antipae placuerat. — Pollicitus est ei dare, quaeeunque postulasset, etiam dimidium regni (coli. Marc. 6, 23.). Cf. Esth. 5, 3. — Praemonita, instructa, impulsa. — A matre sua, ad qnam egressa est, interrogatura, quid peteret (coli. Marc. 6, 24.). — Hic, i. e. hoc loco (in triclinio), etquidem, uti Marcus dicit (6,25.) protinus, confestim, durante convivio. V. 9. Et contristalus est rex. Antipas scil. adhuc in dubio erat, mim Joannem, qnem magni habebat (coli. Marc. 6, 20.), occideret, ideoque contristatus et consternatus est his et impro- visis et cruentis precibus, quae sensui ejus meliori obnitebantur. — Rex, i. e. tetrarcha seu princeps(cf. 2, 22.). — Propter jura- mentum, ne nimirum illud (quod sanctissimum habebant Judaei) violaret. — Et eos, qui recnmbebant, propter convivas, ne leviš vanusque promissor videretur. V. 10. Misit, scil. (coli. Marc. 6, 27.) satellitem (carnifi- cem). Vulgata vocem ansxouldzo>p reddit per: spiculator, quae vox derivatur a spiculo, quod gestabant milites. Alii reddunt per: speculator (voce a speculando deducta), ita ut denotet, satelli¬ tem regium, quales attendere debebant, ne fiant insidiae regi, quem stipabant. Hi autem satellites inter alia etiam debebant sup- plicia sumere a reis et capitis damnatis eosque decollare. ‘) V. 11. Et allatum est caput ejus in disco. Joannes Bapt. (coli. 11, 1.) in vinculis tenebatur Machaerunte. Quum haec arx diei spatio distaret a Tiberiade, sede Antipae, recte per- multi interpretes putant, diem Herodis natalem, quia puella po- stuiavit, ut statim, in ipsis natalitiis, daretur ei caput Joannis, non Tiberiade, sed Machaerunte fuisse celebratum: aut, ut i) Kuin. in Maro. 6, 27. 220 Matth. XIV, 12—22. Hugius putat, fuisse celebratum in arce illa prope Bethana- maton seu Liviam, quae non procul a Tiberiade distabat. V. 12. Discipuli ejus, i. e. Joannis. — Nunliaverunt, quid evenerit, nimirum Joannem decollatum esse et Antipam ob mira- cula a Christo patrata putare, Joannem a mortuis esse susci- tatnm. 3. Turbae miraculosa cibatio (13—31). (Marc. 6, BO—44. Luc. 9, 10—17. Joan. 6, 1—14.) V. 13. Quum audisset Jestis, nimirum Joannem esse de¬ collatum et Antipam putare, Joannem esse a mortuis suscitatum. Redit hisce evangelista ad narrationem abruptam jam inde a v. 3. Nexus arctus, in quo verbum: audisset positum est cum ante- cedenti: nuntiaverun t, docet, nečem Joannis contigisse brevi ante illam Herodis opinionem, factam versu 2. — Secessit, non metu, sed quia nondum venerat hora ejus (Joan. 8, 20.). — Inde, ab illo loco, in quo tum temporis versabatur (coli. v. 13.). — In locum de s er tum, qui teste Luca (9, 10.) erat in vicinia Bethsai- dae, Julias dictae. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 6, 1. — Seorsum, relictis apostolis. — Pedestres, ac si graece esset ice^oi, quum tamen est: ireC# adverbialiter: pedestri itinere. — De civitatibus , Galilaeae scil. egressae. V. 14. Exiens, e loco secreto deserti Bethsaidae (coli. v. 13.). — Languidos, infirmos, quos secnm ducebant. Sic aliorum curam et commoda praefert suae quieti et orationi! V. 15. Vespere facto. Hic loči est intelligenda pri m a vespera (cf. 8, 16.). — Desertus, remotus ab hominum consue- tudine. — Hora, diei tempus, solis ortu et occasu circumscriplum. V. 16. Non habent necesse ire. Verbis his voluit in discipu- lis fidem firmam excitare, se posse populum cibare. V. 17—21. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 6, 2—15. Z t tf - vZ. v/ ,7. v- //. rz . 73 . 4. Christus mare inambnlans (33—33). (Marc. 6, 45—53. Joan. 6, 16—21.) V. 22. Statirn compulit Jesus discipulos praecedere eum trans fretum, i. e. in ulteriorem ripam lacus Tiberiadis; partim quia praecavere voluit, ne conspirarent cumturbis cogitantibus Matth. XIV, 23—32. 221 de ipso in regem tollendo ef. salutando (coli. Joan. 6, 15.); partim ut solus ipse citius et expeditius turbas posset dimittere (Franc. Luc.). V. 23. In montern, qui erat in deserto in vicinia Bethsaidae (Julias). — Vespere facto; h. 1. significatur secunda vespera.— Ibi, in illo, quem ascenderat monte. V. 24. 25. In medio mari, una hora a litore distans. — Ouarta vigilia. Hebraei inde ab antiquissimis temporibus noctem in tres aequales partes, quarum quaevis quatuor lioras habebat, diviserunt; a Pompejo subacti morem Romanorum secuti, in quatuor vigilias (Marc. 13, 35.), quarum quaevis tres horas comprehendebat, dispescuerunt. Sic pri m a vigilia erat ab hora 6—9; secunda a 9—12; tertia a 12—3; etquartaa3—6. matutinam. Christus igitur mane inter tertiam et sextam horam ivit ad discipulos. — Venit, e monte. — Ambulant super mare, incedens per virtutem divinam super mare, sen in superficie lacus. V. 26. 27. Turbatt sunt, metu perturbati sunt. — Phan- tasma est, i. e. spectrum; spectrum enim est, quidquid corporea forma apparet, quod corpus non est. — Ego sum, cujus vocem nostis. V. 28. Verbis bis ostendit Petrus summum erga Christuin a m or e m, quum desideraret, cito esse apud Dominum, sicut et fidem silam, quia credebat, non tantummodo Christum super mare ambulare, sed etiam id aliis posse concedere (Chrys., Hieron.). V. 29. 30. Ambulabat, quia potentiae Christi confidebat. — Videns ventum validum, quia effectum ejus, mare commotum, videbat. — Coepisset mergi, qnia vacillabat ejus in Jesum iiducia. — Clamaeit- hocce iterum ostendit suam in Christum fiduciatn. V. 31. Modicae fidei, tu, qui parom fidei in me ponis.Magna quidem et singularis erat fides Petri (coli. v. 28.), sed dicitur modica (exigua) solummodo respectu defectus fiduciae (nam fidu- ciae radix est fides), qui tune aderat, quum vehementem ventum conspiciens, metueret mergi, quod ei ob Christi vocem (v. 29.) timendum non erat (cf. Mald.). V. 32. Et guum ascendissent, nimirum Jesus et Petrns. Cessavit ventus, sedata est venti tempestas, et ut Joannes (6, 21.) addit, slatini appulerunt ad terram. V 7 id. comment. in h. I. ■■■« 222 Matth. XIV, 33—36. XV, 1—2. V. 33. Qui in navicula erant, i. e. apostoli aliique, qui in navicula erant unacum nautis. — Filius Dei es, Messias. Ad liane fidem praesentes adegit tum Christi super undas incessus, tum Petri salvatio tempestatisque sedatio. V. 34. In terram Genesar (“132 N 1 ) vallis surculi), apud Marcurn (6, 54.) Genesareth, erat amoenissiina illa Galilaeae inferioris regio, quae ad ripam lacus Tiberiadis jaeebat. V. 35. 36. Viri, cives. — Miserunt , nuntios. — Rogabant, scil. aegroti ipsi. — Ut vel fimbriam . . tangerent; docet petitio haec piam humilitatem. De part. Iva (ut) loco infinitivi cf. 4, 3. Vid. dieta 9, 20. Caput XV. 1. Christus castigat abusas pharisaeorum circa instituta majorum (v. 1—SO). (Marc. 7, 1—23.) V. 1. Tune, quum in regione Genesarethica versaretur. — Ab Jerosolgmis. Si legitur cum Lachmanno: ano ‘Jepoo., verba haec pertinent ad verbuin accesserunt (ip^ovrac) ; si vero legitur ante dnb articulus oi (cum Tischend.) sensus est; qui ab Hiero- soljma venerant. Ex Joanne (7,1.) scimus, Judaeos tune temporis vitae Jesu insidias struxisse. V. 2. Traditionem. Per bane intelligenda sunt mandata, interpretationes et dogmata legisperitorum, non contenta in s^seriptura, quae dicuntur traditio majorum (Hebr. 11, 2.), ut tanquam ex antiquitate (a majoribus) accepta honorentur. — Seniorum. (npea^uzipojv). Seniores h. 1. sunt majores, qui apud antiquos literis morumque sanctimonia floruerint. — Non enim lavant manus. Ad talia legisperitorum dogmata pertinet etiam doctrina, ne quis illotis manibus cibum suineret. — Quum panem manducant'. i. e. cibum sumunt (est hebraismus). S. Marcus (7, 4.) refert, quaenam lotiones solerter observatae fuerint a pharisaeis et Judaeis, nimirum manuum, poculorum, urce- orum (nimirum ligneorum, quiatestacea vaša, si iinmunda faeta Matth. XV, 3—5. 223 erant, frangebantur) lectorumque triclinarium ac cubicu- lariuiri (quae iinmunda fiebant, quotiescunque legaliter immundi in eis jacebant, vel sedebant). Mandatom de lavandis ante cibuin capiendum manibus datum orat a veteribus, ut gens ad lepram proclivis ab boe malo, quod per immunditiem multum promovetur quantum fieri posset, incolumis praestaretur. ') V. 3. Sensus est: Discipuli mei utique traditiones vestras migrant; sed vos ipsi propter dogmata, a vobis confecta, violatis mandata divina. V. 4. Nune probat, quomodo illi mandatis suis bumanis divina negligant. — Honora (ripa), reverere et inopiam parentum leva. Honor h. 1. uti alibi nonnunquam in s. seriptura (1 Tim. 5, 3.) non tantum reverentiam, sed et opem, reverentiam opere exhibitam denotat. Habetur praeceptum hoc Exod. 20, 12. Deut. 5. 16. — Maledixerit , contempserit et inopiam parentum levare recusaverit. Verbum xaxoXoyeiv , quod proprie notat: diris devo- vere, maledicere, h. 1., quum opponilur verbo rtpdu), denotat con- temnere et inopiam parentum levare recusare. — Morte moriatur, irrevocabiliter morte plectatur, violenta morte perilo. Voxaddita: morte significationem verbi intensivam reddit. Haec desumpta sunt ex Exodo (21, 17.) et Levit. (20, 19.). V. 5. Vos, scil. legis doetores et pharisaei. — Dicitis, tra- ditionem majorum secuti. — Patri vel matri, aiudlium a se petenti. — Mttnus, ddipov, apud Marcum (7, 11.) quod est donum templo devotum, datum. Ad vocem hanc vel potest addi kari (est). vel karu) (esto); si prius fit, donum jam datum sistitur; si posterius, significatur, id fieri eo temporis momento, quo parentes auxilium petunt. Prior explicatio, utpote simplicjpr, praeferenda est. Vulgata (et Erasmus eam secutus) non adjicit verbum: est; sed connectit vocem munus (deupov) cuin verbo interprete graeco electa est, quoniam ad viruin designandum magis quadrare videbatur, secundo tamen loco Tterpu tanquam magis usitatum retin uit, quum hic tanluin imago, non vero denominatio sit; interpres autem latinus ter- minos graecos ex similibus rationibus retinendos esse censuit (cf. Peronne). Ita jam Maldonatus: n Quamvis graece petra et Cf. Estius in epist. ad Ephe6. 6, 12. 236 Matth. XVI, 18. Ttszpo<; genere masculino, et itszpa foemineo dicatur, tamen Petrus, quia vir erat, non Petra foemineo, sed Petrus masculino nomine vocandus erat. Secundo autem loco, ubi de aedificii fundamento agebatur, non Petnim, sed Petram dixit, quamvis idem utrumque nomen significaret, quia in ejusmodi aedificiis nomen pelrae foeinineum magis est usitatum«. Hinc potius verten- dum esset: tu es petra. — Et super liane petram (v.di sni zabzrj zfj nezp\ai q.dou oo y.ariayJ>aooai\> ai)T7)s). Dantur duae hujus loči explicationes principales, quae, quamvis in sin- gulis explicandis inter se diflferant, in substantia tamen sensus conveniunt. Antiqui interpretes 3 ) et multi recentiorum ‘) per vocem q.dvj c intelligunt infernum, ubi diabolus dominatur (cf. 11, 23. Luc. 16, 23.) et verba: portae inferni sumunt aut ut meram periphrasin rov adoo (v. c. diligit Dominus portas Sion super omnia tabernacula Jacob, ps. 86, 2.); aut vero metonjmice de potentia, potestate inferni. Explicationi posteriori suffraga tur id, quia apud orientales in portis urbiuin judicia exerceban- tur (Deut. 22,15. Huth. 4,1.), vel quia portae pars urbium munitis- sima esse solebant, et per portas etiam urbes passiin expugna- i) Cf. Schwetz theol. dogm. a ) Cf. Mald. in v. 19. s) Janš., Mald., a Lap., Calm. 4) Arnoldi, Reischl. Matth. XVI, 19. 239 bantur, ita ut porta pro civitate (coli. Gen. 22, 17; 24, 60. Jud. 5, 8.), et dein, quoniam sub hujus imagine regnum reprae- sentabatur, pro regno seu iuiperio poneretur; qui usus loquendi adhucdum viget iu oriente; sic enim adhuc hodiedum eodem significatu in usu est porta osmanica, persica. Ver- bum xavca/u£tv tcvoc sumunt hi interpretes significatu: supe- rare, vincere; ita ut sit sensus: Tam firmiter ecclesiam meam super hanc petram aedificabo, ut omnis infensissima potestas inferui, hostiliter eam aggredieutis, adversus eam praevalitura eamque superatura non sit. *) — Recentiores vero interpretes 2 ) vocem q.dr]<; explicant de or co (de Scheol), loco subterraneo, quo mortuorum animae continebantur, verbum xa.TioybsiM sumunt significatu potiorem esse, vocem no lat autem significatu pro- prio, portae, ita ut orcus fingeretur velut quaedam arx, portis firmissimis munita, in quam omnes homines coguntur, et unde nemo unquam redire potest (Jes. 38, 10. ps. 107, 18. Sap. 16, 13.). Justa hanc verborum explicationem est tertium compara- tionis robur, firmitas et perennitas, ita ut sensus sit: Tam firmiter ecclesiam meam super bane petram aedificabo, ut ne orci quidem portae eam firmitate superaturae silit (non praevale- bunt adversus eam, uti Vulgata habet), illae nimirum portae, omnium rerum firmissimae, quae tamen in fine mundi, quo or¬ cus mortuos ibi detentos reddet, frangentur; seu aliis verbis abs- que imagine: ecclesia super Petrum aedificata durabit usque ad finem mundi, quo Christus etiam ultimum adversarium, mortem, superabit. Stante hac expIicatione, qua Christus ecclesiae pro- mittit securitatem ab interitu usque in finem saeculorum, solum implicite simul edicitur, quod omnis diaboli potentia omniaque ejus moli mina ecclesiam non sint superatura et destruclura, quod stante priori explicatione dir e c te docetur. V. 19. El tihi dabo claves reg ni čoelorum. Verbis his pro- mittit (dicit enim: dabo, non: do) Christus, se Petro supremam in ecclesia daturum esse potestatem.Phrasisregnumcoelo- rum h. I. significat idem ac antea vox ecclesia, boe tamen cum diserimine, ut vox ecclesia significet ecclesiam a parte ejus exter- na, visibili, dum formula regnum čoelorum significat ecclesiam i) Cf. Schwetz theol. dogm. — Kuin., Beri., Schegg., Bisp. 240 Matth. XVI, 19. a parte ejus invisibili, aeterna. Claves. Coinparatur ecclesia cuiii aedificio, domo, et per claves regni coelorum exprimitur snpreina potestas gubernationis et regiminis, quae Petro in ecclesia a Christo data est, ita ut ipse aChristo oeconomus (dis- pensator) ecclesiae ejusque bonorum institutus sit. Nam secun- dum sensum et usum gentium in universum et Judaeorum in specie per claves suprema designatur potestas; cui enim tradun- tur claves civitatis, is instituitur et declaralur dominus ac gubernator ejusdem, ut ad libitum eam aperiat vel claudat, et quos velit, in illam admittat, quos nolit, excludat. Sic v. c. apud Jesaiam (22, 22.): Babo (ego Jehova) claves domus David super hurnerum ejus (Messiae); et aperiet etnon erit, qui claudat, et claudet, etnon erit, qui aperiat (cf. Apoc. 1, 18; 3, 7; 9, 1; 10, 1.). — Et quodcunque ligaveris super ter ram, erit ligatum et in coelis; et quodcunque solveris super terrarn, erit solutum et in coelis. Verba haec inserviunt explicandis prioribus: tibi dabo claves .., simulque iis speciatim exprimitur potestas juris- dictionis (leges ferendi et judicandi). Verba Sssev et košev, quae respondent rabbinorum TDK et , significant quidem ex usu loquendi Judaeorum et rabbinorum proxime: interdicere (vetare) et permittere (concedere), ergo potestatem leges ferendi (legislatoriain); quum autem haec non potest esse sine potestate judiciali, illa hanc jam sponte inclusam habet, verba haec simul significant etiam: condemnare, absolvere. Et quum hic agitur de potestate, quae spectat ad regnum coelorum, haec ligandi et solvendi potestas complectitur tam doctrinam, quam vitam, ergo potestatem dogmatafidei et morum definiendi, in disciplinam ecclesiasticam inspiciendi, excommunicandi et ab excommunicatione absolvendi, veniam peccatorum concedendi vel denegandi. ‘) Quidquid his in rebus Petrus faciet super terram, i. e. in ecclesia visibili, id in coelis, i. e. Deus in coelo ratum habebit; ipse enim est visibilis vicarius Dei in terra. Sic verbis his Christus Petro promisit primatum, non tantum lionoris, sed jurisdictionis, plenitudinis potestatis in universam eccle- siam, hinc et in ipsos apostolos. Quod Christus h. 1. Petro pro- miserat, id ei contulit reapse post suam resurrectionem (Joan. ‘) Cf. Bisp., Schegg, Calm. Matth. XVI, 20—21 241 21, 15—18.). Si postea (18, 18.) Christus omnibus apostolis potestatem Ugandi et solvendi promittit, id nil derogat primatui Petri; idipsum enim, quod Christus peculiariter et separatim hic soli Petro promittit, quod postea (18, 18.) omnibus communiter annuntiat, sat docet, quod reliqui apostoli potestatem suam, quam utique etiam a Cbristo accipiunt, solummodo in subjectione erga Petrum ac in unione et communione cum Petro exercere debeant. Petrus non est primus inter pares, sed primus inter omnes (cf. a Lap.). Qui 1 ) verba ligare et solvere exponunt tantum de potestate reinittendi et retinendi peccata,pro arbitrio verba liaec tam stricto sumunt significatu. Idipsum et de iis (Kuin.) va¬ let, qui verba illa exponunt de exclusione ab ecclesia et de admissione (receptione) in illam. V. 20. Praecepit discipulis, ut nemini dicerent; ob eandern causam ac 8, 4. — Ipse, einphatice: ipse et nemo alius. — Esset Christus (o KpcaTot:), ille a Judaeis exspectatus Messias. Praedi- catio haec post Christi mortem et resurrectionem fieri debebat (Ilieron.). Vox Jesus ante: Christus est expungenda, ob codi- ces antiquos et contextum. 4. Christus prima vice mortem suam praedicit, simulque docet, quomodo comparatos esse oporteat asseclas Ipslus (21—28). (Marc. 8, 31-39. Luc. 9, 22—27.) V. 21. Praedixit Christus discipulis suis passionem et mortem suam, ne, si de futura magistri sui sorte praemoniti noii fuissent, malis gravibus, quibus serius eum obrni videbant, ani- mus eorum frangeretur, fides in eum infirmaretur, ni penitus tolleretur, quum talia cum Judaica de Messia opinione conciliari non possent (cf. Mald.). — Exinde, i. e. inde ab illo tempore, quo Petrus Jesum tam solemniter professus est Messiam et Filium Dei. — Coepit ostendere, coepit apertius et claris verbis loqui de eo, quod iis antea ob fidem eorum imperfectain obscure tantum significavit. — Oporteret, nimirum ex Patris decreto, quo genus humanum per mortem Filii sui constituit redimere. Tertia die resurperej apud s. Marcum loco parallelo (8, 31.): <) Chrysost., Erasm., Mald., Beri. 16 242 Matth. XVI, 22—23, post tres dies, quod idem denotat; nam juxta popularem usum loquendi id, quod certo die futurum est, dicitur fnturum post, illum (cf. Luc. 2, 46.)- ‘j V. 22. As sume ns , scil. manu, ut facere solent, familiarius aliquid dicturi, vel aliquem monituri. Fecit lioc et locutus est par- tim ex amorc suo erg-a Christum; partim quia putabat, talia Messiae accidere non posse. — Coepit increpare illum , coepit eum severius admonere; nam interpellavit eum increpantem Je- sus. — Absit a te (lleux; ooi), i. e. Deus prohibeat, Graecum i/lecuc ooi scil. s ir j 6 #edc, proprie: propitius tihi sit Deus, ut formula abominantis notat id ac: prohibeat Deus, seu: Deus a te avertat! — Non erit tibi hoc , i. e. certo tibi hoc (mors lam in- digna) non accidet. V. 23. Vade post me, vade extra conspectum meum, facesse hinc. — Satana [parava), adversarie; hebr. JCk’ proprie adver- sarius, inimicus, dein princeps daemonum; h. I. prior significa- tio tenenda. Antea, quum Petrus esset organon revelationis Dei Patris et eo docente locutus fuerat, Christus eum beatum prae- dicaverat; nune, quum non interrogatus, proprio ipsius špiritu, čarnem et sanguinem secutus, loquitur et ita decretis divinis ad- versari vult, nominat eum Christus satanam, adversarium, quatenus satanam, qui omnibus decretis divinis respectu salutis generis humani adversalur, quamvis ignorans, imitatur. — Scandalum es miki (pxdvdalov el epol; sed lectio: oxdvda\ov p. o o el, scandalum meum es, est praeferenda). Verbis his ra ti one m aflfert, cur eum dixerat adversarium. Hic loči scandalum meta- phorice homo dicitur, qui alicui impedimento est eique adversa- tur; hinc sensus est: impedimentum meum es, ulpote volens impedire passionem mortemque meam et consequenter redemp- tionem ac saiutem hominum, quam per passionem et mortem meriturus ac procuraturus sum (a Lap.). — Quia non sapis, quae Dei sunt, sed quae hominum, quia non capis, quae e Dei voluntate fieri debeant, nimirum, quod e Dei voluntate mala mihi ferenda sint, imo mors ipsa subeunda; sed ea, quae huma- nis, quae terrenis desideriis Judaeorum (terrenum Messiae regnum exspectantium) placent, quae caro et sanguis suggerere 1) Cf. Patrit. III, 410. Matth. XVI, 24—26. 243 ■ J*-fr ' ■■ 'wVA; v solet, optas et curas. Sic vcrbis his fon s seu causa erroris Petri indicatur. Ceterum per se intelligitur, ex hisce nil posse peti contra primatum Petri,- nam hic solummodo promissus, uondum datus erat (cf. a Lap.). V. 24. Quae v. 24—26. leguntur, eormn nexus cum ante- cedenlibus plernmque ita statuitur: Procul absit, ut vos passi- onem et mortem meain impediatis; potius vobis omnibusque sec- fatoribus meis passio et crux ferenda est. Sed rectius nexusita conslituitur: Quicuinque, uti supra Petrus, čarnem et sangui- nem, humanos, sensuales affectus sectatus, mortem meam im- pedire volt, est meus adversarius; qui autem verus meus disci- pulus esse vult, se ipsuin abneget necesse est. — Post me venire, esse discipulus meus (cf. 4, 19.). — Abneget semet ipsuin, neget, se šibi notum esse, seu: se ut šibi ignotum ha- beat; quod fit, si bomo nullam sui habeat ralionem, omnes suos affectus et amores naturales et sensuales abdicet, deponat et resecet, atque in adversis ac. naturae nostrae gravibus atque in- gratis perferendis ita se gerat, quasi alius illa pateretur. — Tol- lat crucem suam; vid. 10, 38. — Et sequatur me, et abne- gando semet ipsum el cruce ferenda me imitetur in obedientia erga Patrem coelestem (cf. Gal. 6, 14.). V. 25. Vid. 10, 39. V. 26. Mundum, res, bona terrena (opes, honores, deli- cias). — Animae suae est ideni ac apud Lučam (9,25.): se ipsum (kamov) ergo: animus, spiritus. — Delrimentum patiatur (^ 7 ]pco)&y), jacturam patiatur, perdat. Explicationem hanc postu- lant sequentia: aut quam dabit homo etc. Sensus est: Cunctas res terrenas possidere, nihil prodest homini, si animam suam, quam unicam habet, in aeternum perdiderit (aeternae damnationi tradiderit). — Aut quam dabit homo commulationem pro a nima sua, qua re terrena homo animam semel damnationi aeternae ad- dictam e damnalione possit redimere? i. e. nulla re redimi potest. Empta enim et redempta est pretioso sanguine Clirisli (1 Pet. 1, 19.). — Alii ') per animam intelligunt vitam aeternam (beatitatem aeternam). — In substantia sensus non diversus est; nam qui animam perdidit, etiatn vitae aeternae jacturam patitur. l) Erasm., Rosenm, 16 * 244 Matth. XVI, 27—28. V. 27. Versus hic cum antecedenti ita cohaeret: In judicio, quod Messias in fme mundi habebit, decidetur, quisnam animam suam salvaverit, aut perdiderit; nam filius hominis venturus est, scil. die judicii extremi. — In gloria Pa/ris, in eodem externo splendore, quo Deus Pater circumfusus est (cf. ps. 103, 1.). — Cum angelis suis, coelestibus, sanctis (coli. Marc. 8, 38.), utpote exsecutoribus potestatis ejus (coli. 13, 41. 42. 49. 50; 24, 31.). Juxta Dionjsium Carthusianum angeli cuin Christo ad judicium venient, primo propter reverentiam judicis; secundo ad terrorem nialorum; tertio ad accusationem eorum, qui an- gelicis instinctibus noluerunt assentire; quarto ut exsequantur sententiam judicis in reprobos. — Secundum opera ejus, secun- dum ineritum operum omnium. V. 28. Sunt (juidam de hic stantibus (rive c dtde iazdizojv, sed lectio Tischendorfii ob praestantissirnos codices: žive c u>ds earčuTsz praeferenda, quum prior verosirniliter ex Marco (8, 39.) et Luca (9, 27.) in hunc locuin translata sit), i. e. nonnulli, qui hic adsunt. — Qui non gustabunt mor lem, qui non experientur mortem. Plirasis: mortem gustare ex hebraismo notat: mori. — Doneč videant filium hominis venientem in regno suo j Mar- cus (8, 39.) habet: ,,doneč videant regnum Dei veniens in vir- tute“; et Lucas (9, 27.): ,,doneč videant regnum Dei“. Quid Christus h. 1. per regnum intelligat, et quando illud viderint nonnulli adstantium Christo, interpretes dissentiunt. Alii (Gro- tius) ea verba intelligunt de Christi resurrectione et ascen- sione ad Patrem; sed praeter apostolos omnes plerique adstan¬ tium eo usque vixerunt afque testes utriusque fuerunt. — Alii (Gregor., Beda) ea explicant de lata amplaque religionis christianae propagatione; sed illam viderant, excepto Jacobo, Zebedaei filio, omnes apostoli et adstantium permulli. Alii ea intelligunt de adventu Christi ad judicium ex trem um; sed huic obstat, quod nemo astantium eo usque vixit. Alii *) ea exponunt de Hierosolymae excidio; ast huic obstat versus antecedens, ubi Christus cum angelis venturus perhibetur, uni- cuique redditurus secundum opera ejus, quod in Hierosolymae excidio factum non est. — Permulti Patres 2 ) et interpretes i) Calm., Beri., Arnoldi.;—1_ 2 ) Hilar., Clirys., Hieron., Ambros., August. Matth. XVI, 28. 245 ! 'V- veteres >) ac recentiores 2 ) ea intelligunt de Christi transfigu- ratione; quasi diceret: quidam vestnim, antequam moreren- tur, me Messiam divina regni mei majestate et splendore prae- fulgentem videbunt (non post m or te m demum); quod revera contigit Petro, Jacobo et Joanni, qui in transfiguratione Christi euin revera in iila divina regni sui majestate viderunt. Cui explicationi favere videntur stalim sequentia,- nam omnes sjnoptici evangelistae, qui hujus fei meminerunt, post hoc Chri¬ sti promissum, subjungnnt statim, sex post diebus illud fuisse impletum; nec ei obstant, uti interpretes bi observant, verba Marci et Lucae, quia gloria transfigurationis erat iinago, anti- cipatio regni Christi gloriosi. Obstat tamen explicationi huic verbum Ip^opat, quod Cliristum de coelo descendentem significat, quod in transfiguratione factum non est. — Quaprop- ter alii (Schegg, Bisp.), quum in V. 27. sermo est de adventu Christi ad judicium et quidem ciira angelis, putant, Cliristum his verbis respexisse ad utrumque adventum suum, tum in Hie- rosoljmae excidio (quia quidam Christo adstantium eo usque vixisse dicuntur), tum die judicii extremi (quia est sermo de angelis, quibuscum Christus in Hierosolymae excidio non vene- rat), uti alias Christus. (v. c. in illo sermone prophetico c. 24. aut 10, 23.) excidiuin Hierosolymae conjungere solet cum glo- rioso adventu suo ad judicium universale, quia excidium Hiero- solymae et adventus Christi in fine mundi unum totum constitu- unt in regno Christi. Excidium enim Hieros. erat prim us actus regiae Christi potestatis, erat particulare judicium de Judais- mo (erat revera dies parusiae Domini),- adventus autein ejus glo- riosus ad judicium universale (parusia in fine mundi), cujus typus erat excidium Hieros., erit ul ti mu s actus regiae potesta¬ tis ejus, quo judicium fiet de to to tem por e praeterilo et de omnibus regni divini adversariis. Quum itaqueexcidium Hieros., speciale judicium de Judaismo cum judicio universali unum con- stituat totum, prius posterioris sit praeludium et typus (figura), ideo Christus in suis sermonibus propheticis saepe utrumque commiscet, proferens talia, quae proprie solummodo ad unum alterumve pertinent. i) Theophyl., Mald., a Lap., Janš. — 2 ) Kistemaker, Massl, Patrit, Bucher. 246 Matth. XVII, 1. Caput XVII. I. Transfiguratio Cbristi (v. 1—9). (Marc. 9, 1—8. Luc. 9, 28—36.) Transfiguratio Christi a quatuor auctoribus sacris, tribus synopticis et s. Petro (2 Petr. 1, 17. seq.) ut factum exter- num unacum variis adjunctis suis narratur. Hine haud ulla adest ratio, ut narratio haec habeatur aut pro somnio aut pro mera visione, aut pro oculorum fraude autpromytho philoso- phico, ideo eonficto, ut probaretur, in Jesu eadcm quae in Moše revera sublimiori modo evenisse atque in eo legem (Mosen) et prophetas (Eliarn) finem suum assecutos esse. Omnes hi inter- pretes textui s. aut quaedam obtrudunt, quae in eo non leguntur, aut verba illius in eum detorquent sensum, qui praeconceptae sententiae eorum falsae conveniat. Transfiguratio Christi est solemnis ejus inauguratio ut legislatoris N. T. Imo ea arcto in nexu existit cum baptismo. In baptismo nimirum, in quo ad munus publicuin initiatus est, declaravit voluntatem suam, implendi omnern justitiam; in transfiguratione autem locutus est cum Moše et Elia de sna passione et morte. In baptismo et in transfiguratione declaratus est coelitus ut Filius Dei, quo Deus delectatur. V. 1. Post sex dies, nimirum post colfoquium illud, eujus argumentum Matthaeus (16, 13—28.) exposuerat. Idem tempus ponit Marcus (9, 2.); Lucas vero (9, 28.) habet: post octo dies; id inde, quia Lucas diem, quo colloquium habitum est, et diem, quo transfiguratio facta est, simul nuineravit. Ceterum ipsa Lucae loquendi ratio docet, eum minime tempus prorsus accurate definire voluisse, quum dicit: post haec verba fere (&nxei, circi- ter) dies octo (Mald.). Ceterum Christus transfigurari voluit, ut discipulos inentione futurae mortis suae moerentes consolaretur, et ut eis ostenderet, quae gloria et ipsos post passiones maneat (Hil., Chrys.). — Petrmn, Jacobum et Joannem. — Elegit hos tres, quia ipsi familiarissimi erant (Petrus Christum maxime amabat, Joannes valde a Christo amabatur, Jacobus vero ob Matth. XVII, 2—3. 24 7 responsum, quod postea dedit eum fratre, dicens: possumus bibere calicem ), et quia hos tres solos habere volebat testes suae infirmitatis et agoniae passionis in horto Gethsemani, quibus igi- tur, ne illa offenderentur, gloriain suam ostendere volebat (cf. Patrit.). — In rnontem , nempe ut oraret (coli. Luc. 9, 28.). Mons hic juxta traditionem fuit mons T bab or, qui in Galilaea inferiori situs distat 2 boriš a vico Nazareth et bidui iter ab urbe Hierosolyma, et hodie Dschebel Tor dicitur. Reeentiores vero putant, fuisse montem in vicinia Caesareae Pbilippi, ubi illo tem- pore Jesus versatus sit. ‘) V. 2. Et transfipuratus e,st (dum oraret coli. Luc. 9, 29.), faciei et corporis formam et speciem externam mulavit, ut sta¬ lim sequentia docent. — Ante eos , videntibus disciputis. — El (xai) h. 1. particula explicativa, quum adjicitur, in quo transfigu- ratio constiterit. — Resplenduit facies ejus sicut sol, facies ejus diffudit splendorem similem soli, qui tum ex insidente Dei maje- state, tum ex animae beatitudine in faciem totumque corpus dimanabat, sicut fiet omnibus sanctis in coelo (Janš.). — Vesti- menta autem ejus factu suni alba sicut nix , splendor corporis perrupit vestimenta eaque alba ut nivem apparere fecit. Sed praeferenda est, lectio: ut lux (d )c to c) ob testes praestan- tissimos. V. 3. Et ecce apparuerunt , conspiciendos se vere (cor- poribus veris) praebuerunt illis (Mald.). Cf. 2 Pet. 1, 16—18. — Moses et Elias. Apparuerunt hi dno prae aiiis prophetis, quia bi duo repraesentabant V. T.; Moses utpote legis promulg ator, Elias vero ut ejus restaurator; Moses ut legis minister et mediator, Elias vero ut princeps prophetiae et prophetarum, ut inde eluceret, Christum esse venim prophetam, in eo legem et prophetas consentire finemque suum assecutos esse, eum vere esse Messiam, Salvatorem mundi, in lege et prophetis promissum (a Lap.). — Si quaeritur, quomodo apostoli Mosem et Eliam, quos antea nunquam viderant, cognoverint, bene respondet Tbeo- phylactus, dicens, colloquium Mosis etEliae eum Jesu occasionem dedisse, ut illos cognoscerent apostoli. Ceterum poterat apostolis Deus illam cognitionem etiam interna illustratione suppeditare i) Cf. Calm., Patrit., Sohegg. 248 Mattli. XVII, 4—5. (Tert.). — Cum eo loquentes, nimirum, uti Lucas (9, 31.) addit, de exitu ejus, quem iinpleturus esset Hierosoli/mae, i. e. de ejus passione et morte Hierosolymae subeunda; ex quo apostoli di- scere poterant, sicut Christo, ita et iis passionem, mortem esse subeundam. V. 4. Respondens, loqui exorsus (11, 25 ). — Domine, apud Marcum: rabbi, eodem significatu. — Bornim est, nos hic esse. Occasio hujus dieti orat ineffabiiis dulcedo et bealitas ex visione illa orta, ita ut (coli. Marc. 9, 5.) nesciret, quid diceret, i. e. inconsiderate, quasi rationis impos, loqueretur; erant enim, ut addit Marcus, stnpore attoniti (viša illa Christi inajestate). — Nos, debet intelligi de omnibus praesentibus. — Esse, permanere, nempe propter spectaculi et voluptatis magnitudinem. Unde, quasi extra se raptus, dicit: Si vis faciamus hic tria. tabernacula, nempe ad retinendos Mosein et Eliam, jam parantes discessum, ut notat Lucas (9, 33.). Proposita re autem Petrus simul impedire voluit Jesum, quominus Hierosolymam, ubi mala atque adeo mortem cruentam carissimo magistro imminere sciebaf, abiret, quam tamen men tem non est ausus, utpote paulo ante (16, 23.) a Domino aeriter vituperatus, palam aperire. Ceterum Petrus de se et aliis apostolis ex humilitate mentionem non facit, V. 5. Ecce, attentionem (uti antea) excitat ad novam rem mirabilem. — Nubes lucida, nubes lucern circumfundens ob splendorem Christi. Nubes in V. F. erat symbolum praesentiae et majestatis Dei, erat Schechinah V. F. Vid commentar. in evang. s. Joan. 1, 14. (et habitavit in nobis). Cf Exod. 16, 10; 40, 32. Num. 11, 25. Idem et b. 1. — Obumbravit, levi umbra texit. — Eos, Jesum, Mosen et Eliam (coli. Luc. 9, 34.), ita ut ea veluti quodam sanctuario cincti essent. — Ecce, attentionem excitat ad novum miraculum. — Vox, Dei Patris (cf. 2 Pet. 1,17.). — Hic, nimirum Jesus. — Filius meus dilectus, in quo milu bene complacui; vid. 3, 17.— Ipsum audite, huic obsequimini, obedite. Hisce verbis Christus coelitus declaratus est legi slator N. T., uti verbis: hic est filius meus, pronuntiatus est Filius Dei. Cum Petrus tri a vellet tabernacula condere, et ita Mosen et Eliam Christo aequaret,vox divina solum Christum declaravit legis- latorem, cui sit obediendum, ideo illi duo evanescunt. Matth. XVII, 6—10. 249 V. 6. Ceciderunt in faciem suam, metu nimirum perculsi, quia Deum loquentem audiebant. V. 7. Tetigit eos, ut ad se redirent scirentque, se hic esse, non autem phantasma quoddam. V. 9. Et descendentibus illis, illo ipso die; nam quae Marcus (9, 13. seq.) narrat, Lucas ait gesta esse postridie ejus diei, quo Christus transfiguratus est. — De monte, scil. illo, ubi por- tentosa Jesu transfiguratio facta erat, — Visionem, (Spapa) i. e. quae viderant (coli. Marc. 9, 8.), visum, spectaculum (Act. 7, 31.) — Praecepit eis Jesus: nemini dixeritis, doneč filius hominis a mortuis resurgat. Praecepit Jesus apostolis tribus, ne ulli (nec reliquis apostolis, nec populo) quid dicant de illis, quae in monte viderant, ideo, quia praescivit, fore ut multi, si apostoli eum ante resurrectionem tanquam Messiam gloriosum praedicaturi essent, malis et morte cruenta šibi subeundis offensi, a se desciscerent (ne, uti ait Jansenius, apud rudes animos post tantam gloriam crux subsequens scandalum crearet irreparabilius), quod facta resurrectione non timendum erat, quia populus jam veram regni Messiani indolem melius sciverat dijudicare (cf. 16, 20.). Prae- ceperat vero etiam ideo, ne adversarii ejus narrationem aposto- lorum proscinderent tanquam vanam gloriationem, quod facta resurrectione, quae aeque grande erat miracnlum, facere non poterant. Apostolos tres praeceptuin hoc observasse, indicat Lucas (9, 36.). 2. Colloquiuin Christi c um discipnlis post transffigurationem (10—13). (Marc. 9, 9—12.) V. 10. Quid ergo (odv); vox ergo respicit ad Eliae abitum. — Scribae dicunt, quod Eliam oporteat primum venire? — Dantur variae hujus loči explicationes. Alii (Mejerus, quem Arnoldi sequitur) particulam ergo ad antecedens interdictuin referunt hoc modo: Itaque, qua ex causa dicunt legis doctores, oportere Eliam apparere, antequam regnum suum inauguret Messias, quum tu, Domine, nobis interdixeris, ne adventom Eliae modo factum cuiquam eloqueremur? Nonne sequitur ex boe inter- dieto tuo, falsum esse illud legis doetorum de Elia adventuro 250 Matth. XVII, 11. praeceptum; nam alioquin tu nos non jussisses silere de facto Eliae adventu? Sed ad ita propositam quaestionem non quadrat sequens Christi responsio, quae prorsus non respicit ad Eliae apparitionem mo do iactam. — Alii omnein vim ponunt in vocem npuizov (primum) hoc modo: Itaque, quum Elias nune demum (ergo p os t te) apparuerit, quid šibi velint leg*is doetores tradentes, oportere Eliam ante Messiam apparere? Ob loeum Marc. (9,9.) simplicissima et contextui maxime conformis est sequens ex- positio: Ex verbis Christi: doneč /Mus hominis a mortuis resurgat (quibus se cito morituruin significaveral), colligebant quidem apostoli, adventum ejus in gloria, seu resurrectionem ejus inaugurationemque regni Messiani (quam rem in idem tempus incidentem putabant), brevi instare; ast ob erroneas suas de Messia tanquam rege terreno opiniones, eum venturum esse post mortem (seu eum antea mori oportere) animo com- prehendere non poterant. Quia igitur Christum de resurrectione sua brevi instauti loqui audiebant, videbantque vero Eliam nondum venisse, eo salfem modo, quo venturus esse dicebatur per pro- phetam Malachiam (4, 6.), nimirum ut cor patrum ad filios et cor filiorum ad patres revocaret omniaque in integrum restitueret, mirantes interrogabant, cur discesserit, eum manere debuisset; quum legis doetores contendunt, Eliam oportere venire, antequam inauguretur regnum Messianum. Cf. Mald. V. 11. Nune Christus loca specie pugnantia, quibus impe- diebantur apostoli, explicat. — Elias quulem venturus est el restituet omnia; quasi diceret: Verum quidem est, Eliam Thes- bitam esse venturum, otnniaque in integrum restituturum, nimi¬ rum ante alterum meum adventum. — Venturus est, (graece praesens splezat positum loco futuri) scil. ante alterum Messiae adventum. Concedit ergo Christus hoc dieto apostolis, quod ve¬ rum orat in Judaeorum sententia de Eliae adventu ante Messiam. — Restituet omnia ( a.Tzoxazaaz-qasi ndvza), i. e. (coli. Malachiae loco, ubi dicit: et convertet cor patrum ad filios et cor filiorum ad patres eorum) homines praeparabit ad Christi adventum, filios Dei in (ide uniet, hinc et Judaeos, qui ea aetate vixerint, convertet ad fidem patriarcharum (Thom.). Ita sunt verba dnoxazaazrjaet ztavza intelligenda; nam ipsa dnoxazdazaat<.- (re- novatio) omnium liet per Christum (cf. Calm.). Quuim d tempore Matth. XVII, 12—14. 251 Joannis Bapt. factum non sit, patet, verba illa Malachiae de altero Messiae adventu die judicii esse intelligenda; quod et se- quentia apud Malachiam verba docent: nne forte veniarn et per- cutiam ter ram anathernate“, i. e. deleam (Chrys.). Cf. Marc. 9, 12., ubi de Elia exspectando sermo est. V. 12. Elias jam venit. Sensus est: Sed affirnio vobis, Eliam jam advenisse, liimiruni in persona Joannis. Verbis his Christus docet, falsam esse sententiam Judaeorum, quatenus putant, ante primum Messiae adventum illum ipsum Eliam, prophetam Tlies- bitam venturum esse, quia ante primum Messiae adventum non ille propheta Thesbita exspectandus est, sed typus ejus, qui in persona Joannis, virtute et špiritu Eliae praedito, jam apparuil (Luc. 1, 17.). Vide, quae hac de re scribit August. in commen- tar. in evang. s. Joan. 1, 21. Quum legis doctores verba prophe- tae intelligerent de pri m o Messiae adventu, ideo per dnoxazd- araaiv ndvraiv per Eliam perficiendam putabant, significari, pro¬ phetam illum rempublicam Judaeorum in pristinum, imo splen- didiorem statum restituturum, dissidia doctorurn compositurum, oinniaque populo Judaico ornamenta (urnam mannae, virgam Aaronis) redditurum esse. Cf. 11, 14. — Et non cognoverunt eum, scil. pharisaei et legisperiti tanquam illum Eliam, ante primum Messiae adventum proditurum, seu tanquam praecursorem Mes¬ siae, tanquam Eliam per similitudinem. — Et fecerunt in eo, quaecunque voluerunt, eum pro lubitu tractarunt, quum nimirum eum ceperint, in carcerem conjecerint et mulieris gratia interfe- cerint. — Sic et /iliiis liominis passurus est ab eis, pari modo me Messiam ipsorum scelera castigantem persequuntur et perse- quentur, crucifigent et occident. Sic indicat Christus discipulis, similia, quae praecursor expertus est, etiam se manere, prius- quam gloria illa, quam viderant, in perpetuum potiatur. 3. Sanatio hominis iunatici (14-20). (Marc. 9, 13—28. Luc. 9, 37—43.) V. 14. Quum venisset (k\$6vTog adrou), sed praeferenda est lecfio in plurali: kb^ovrcov o/jtcov, quum venissent, scil. Jesus et tres ejus discipuli et quidem (coli. Luc. 9, 37.) die sequenti.— Genibus provolutus, accedens ei ad genua sup- plicans pro salute filii. — Lunaticus est; vid. 4, 24. Morbus hic 252 Matth. XVII, 15—19. erat invectus a daemone, qui apud Marcum (9, 24.) spiritus s ur d us et mutus dicitur, per metonjmiam in ipsum daemonem translatus, qui filium faciebat surdum et mutum. — Cadit in iffiiem, daemon eum agit in ignem, ut comburat. — In aquam, ut mergat et suffocet. Ceterum in graeco textu a verbis: dicens, domine (x«i \iywv) ineipit v. 15; ideo in Vulgata nunierus ver- suum in boe capite minor est uno versu. V. 15 . Non potnerunt curare eum, stil. ob defeclum fidei sat firinae (eoll. v. 19.). V. 16. Respondens, juxta Marcum (9, 18.); eis (auro:c), i. e. discipulis. — O generatio incredula et perverstt. Verba haec non sunt de patre aegroti eum nonnullis *) intelligenda; nam pater non erat fide destitutus, quia apostolos rogavit, ut filium sanarerit; nec sunt intelligenda de multitudine hominum adstante (Patrit.), ant de legisper itis, sed eum Origene (aliis- que) intelligi debent de ipsis Christi discipulis, qui tot tantisque visis miraculis tamen non habebant fidem vivam et firmam. Ne autem apostolos coram hominum multitudine congregata afficeret ignominia, vituperationem suam involvit universo et ambiguo colloquio: o generatio incredula. — Vox ineredulus h. 1. signi- ficat eum, qui eam non habet fidem firmam, qualem habere debe- ret. — Quousque ero vobiseum, quousque mihi vobiseum agen- dum erit, ut habeatis fidem vivam et firmam, quum tanto tem- pore, quo apud vos sum, tam parum profeceritis? — Usquequo patiar vos, quam diu feram vestram debilitatem et tarditatem? Sunt verba Christi de discipulorum animi tarditate conquerentis — Aflferte huc illum ad me. Dieta sunt ad omnes, qui aderant. S. Marcus (9, 19. seq.) rem fusius narrat. V. 17. Et inerepavit illum ; alii: daemonem, qui homi- nem obsederat, cui sufitragantur loca Marci (9, 24.) et Lucae,,.,^ (9, 43.); alii; aegrotum, cui favent sequentia; et exiit ab eo. Sed sive unum, sive alterum teneatur, in substantia nulla datur diversitas, quum saepe in evangeliis daemoues et daemoniaci so- ^ e "' lent confundi. V. 18. 19. Secreto, et quidem (coli. Marc. 9, 27.) in domo. — Propter ineredulitatem vestram, propter defectum fidei fir- i) Chrys., Mald., a Lap., Schegg. Matth. XVII, 20. 253 mae (cf. v. 16.) — Amen dico vobis. Verbis his rationem addit, quod defectus fidei firmae causa fuerit, cuv ipsi noti possent ho- minem lunaticum sanare (cf. v. 20.). — Si habueritis ftdem, sicut granum sinapis, dicetis moriti huic: transi hinc illuc et transibit; si tantum fidei genuinae, vivae et firmae habueritis, quantum est granum sinapis, ea poteritis res maximas efficere, seu: minima fide genuina \iva et firma poteritis efficere res maximas. Cum dicitCbristus granum sinapis et non solum sinapis.sponte sequitur, verbis his non vim et naturam, sed parvitatem esse significatam, ita ut granum sinapis sit imago rei parvae, exi- guae. Quapropter falsa est interpretatio eorum, qui verbis illis hunc sensum subjiciunt: Si liabueritis lidein tam ardentem, tam vehementem et efficacem, quam granum sinapis est, inontes transponetis. Stante hac interpretatione etiam antithesis evane- scit inter granum sinapis (rem minimam) et montem (rem maxi- marn).—Locutio: montes transponere, i.e.loco suo dimovere et alio transferre, in libris Talmudicis significat tropice maximas res efficere, inaxiina miracula patrare. Ceterum h. 1. loquitur Christus non de fide, virtute theologica, sed de fide miraculo- rum, i. e. ea fide, quae conjuncta est cum singulari quadam illustratione intellectus circa ea, quae creduntur et promissa sunt, atque cum certa fiducia iinpetrandi, quod petitur; quae fides est gratia gratis data. >) ■— Et nihil impossibile e.rit vobis, si scil. sapientiae divinae non repngnet. Quuin ergo docente Cliristo eis nil impossibile futurum sit, etiam montes ipsos trans- ponent; sicut lioe revera factum est per s. Gregorium Thauma- turgum, qui montem fabricam templi iinpedientem hac fide orando alio transtulit (Gregor. M. lih. I. dialog c. 1 .); ex quo patet, verba illa: inontes transponere, non esse solum tropice explicanda. V. 20. Hoc aulem genus , scil. daemonum. Ilič nexus: Ad montes transferendos sufficit fides firma minima (quoad magnitu- dinem grano sinapis similis); ad expellendos autem hujusmodi daemones requiritur adhuc aliud quid, scil. jejunium et oratio (fidei supra dictae conjuncta). — Hoc genus. Verbis his signifi- catur certum aliquod idque nequissimum genus daemonum, ad quod etiam pertinebat daeinon, quo puer vexabatur (Mald.). Vero i) Cf. Estius in 1 Cor. 12, 9; 13, 2. 254 Matth. XVII, 21—23. enim ha uri absimile est, riari, uti in regno bonorum spirifuum,etiam in regno spirituum malorum varios gradus. Quanto major ante lapsum fuerat cujusdam spiritus potentia, cognitio et voluntatis robur, tanto major post lapsmn est ejus malitia ac oriium in Deum'). — Non ejicitur; Marcus aririit: in nullo, i. e. nulla re. — Nisi per orationem et jejunium, quae fidei supra riictae conjungantur. Per jejunium enim caro spiritui subjicitur, per orationem autem spiritus sublevatur in Deum, et ita Deo propinquior, gratior fit, ei tandem unitur, cui nil resistere potest. Esse hic sermonem de oratione et jejunio daemones expellentis, non autem ejus, e quo ii sunt expellendi (Chrys.), docet ipse contextus. Jesus enim statim daemones expellit, quin oratio et jejunium ex parte daemoniaci antecesserint. 4. Christus mortein suam iterum praedicit ( 21 . 22 ). (Marc. 9, 30—32. Luc. 9, 44. 45.) V. 21. Conversantibus eis, versantibus Jesu et apostolis aliquamdiu post rem gestam. — Filius hominis, cum emphasi: ego Messias, Dominus, creator et judex futurus omnium. — Tradendus est, tradetur. — In manus hominum, cum emphasi: hominum, qui creaturae, mortales et peccatores sunt. V. 22. Et contristati sunt, scil. discipuli. Nam, uti Marcus (9, 31.) habet: non intelligebant verbum, i. e. non intelligebant, quoinodo talia Christo evenire possent etipse tamen Messias esset (coli. Joan. 12,34.). Quum ig-itur Jesus capfus et crucilixus esset, animum prorsus abjecerunt, quia omnis eorum spes de Messiano regno terreno evanuit. Inde etiam intelligitur, cur unctionem Christi per mulierem admittere poterant, et cur narrantibus Jesum surrexisse, non credebant. Cf. dieta 16, 21. 5. Stater in ore pisci* (23—26). V. 23. Accesserunt, qui didrachma acceperunt, i. e. exac- tores didrachmorum. Didrachmum est numus graecus, continens dimidium sicli Judaeorum, duas drachmas atticas (vid. commentar. in Joan. 6, 7.). Numum hunc quivis Israelita ab aetatis anno 20. quotannis in cultus impensas templo Hierosolymitano solvere i) Cf. Bisp., Reisohl in Marc. 9, 28. Matth. XVII, 24, 255 jussus erat, quem censum jam Moses (coli. Exod. 30, 13.) in tabernaculiusus impendijusserat, sed tune semel ad construendum tabernaculum, quin singulis annis a singulis esset solvendus. Postea rex Jo a s (2 Chron. 24, 6.) euin censum ob templi restau- rationem exigi jussit. Post captivitatem, aetate Nehemiae, faetum est, ut singuli singulis annis censum hunc solverent templo (Neb. 10, 33.). Etiam tempore Christi censum hunc solutum fuisse, docent Jos. Flavius (Antiq. XVIII. 9., Bell. jud. 7, 6.) et Philo (tom. II. p. 224.), qui siinul referunt, etiam Judaeos extra Judaeam in Babjdonia habitantes, hunc censum templo misisse. Docent rabbini, exigendi hujus census initium fuisse 15. diem mensis Adar (Martii) atque spatium hujusmodi solutioni destinatum usque ad 1. mensis Nizan (seu 14 dies ante pascha). Et quiusque ad id tempus non solverat, veste pignore accepta cogebant numu- larii ad pendendum '). — Ad Petriim, verosimiliter ideo, quia Christus Capharnaumi in domo Petri habitabat, hinc etiam ut herus domus eum ut hospitem suum praestare debebat. — Magi¬ ster vester non solvit didraclima? — Quaeritur: cur exactores tributi id interrogarent, et quidem, ut videtur, dubitanter? Juxta alios, quia putabant, ipsum semet exaequaturum esse sacerdotibus et levitis, qui a pecunia illa templo pendenda immunes erant, in qua opinione facile poterant versari ob dieta Cbristi 12, 6. Aliis verba haec videntur esse urbana provocatio ad solvendum. Ceterum numerus pl ur ali s tu Sidpa^ga positus est priino loco ratione habita multitudinis didrachmorum, quae exactores accipiebant; altero autem loco indicat anniversariain hujus tributi solutionem. Articulns definitus voci dlSpa/pa praepositus indicat tributum leetoribus notum. V. 24. Ait, scil. Petrus, uti alias praeproperus et fervidus. — Etiam, i. e. sane solvit tributum templi, quin perpenderet, se ita loquendo, supponere, Dominum tributi hujus solutioni obnoxium esse, atque donuim ingressus est, ut Dominum de tributo solvendo admoneret. — Cutn intrasset in domum, nimirum Petrus. — Praevenit eum Jesus. i. e. Jesus Petrom interrogavit prius, quam hic eum de interrogatione exactorum certiorem reddere posset, i). Cf. Kum., Schegg. 256 Matth. XVII, 25—2«. quo suam omniscientiam ostendit; ergo facto talem se probavit, qui solulioni tributorum non sit obnoxius. — Tributum (ri/.oz), i. e. vectigal, seu pecunia ob importatas merces solvenda. — Censum ; census est pecunia propter agros et in capita singula iinperata (@rwtb* ltnb $opffieuer). — Ab alienis, ab aliis subditis, qui non pertinent ad eorurn familiam. Ceterum hisce Christi inter- rogationibus inest leviš increpatio Petri, qui tam cito affirmative responderat, quod non fecisset, si memor fuisset prioris suae confessionis, quod Jesus sit Filius Dei (16, 16.). V. 25. Ergo liberi sunt filii. Christus argumentatur a mi- nori ad majus ita: Si filii regum terrestrium liberi sunt a tri- buto patribus regibus pendendo, multo magis filius regis coele- stis, Filius Dei, qualis ego sum, a tributo, quod proxime templo, postremo autem ipsi Deo solvitur, immunis esse debet. Sic igitur Christus aperte docet, se esse Filium Dei vivi (coli. 16, 16.). V. 26. Ut autem non scandalizemus , ne offensioni siinus exactoribus iisque criminandi occasionem demus, ac si a nobis templum contemneretur. Dicit Christus in plurali: ne scandali- zemus, non ideo, ac si etiam Petrum a tributo pendendo liberum habuisset; sed ideo, quia etiam Petrus nondum solverat, uti sequentia (pro me et te) docent. — Ad mar e , ad lacum Tiberia- dis. — Ascenderit , e profundo maris. — Tolle, hamo in editi- orem ripam. — Invenies , in ore piscis. — Stoterem. S ta ter est numus quatuor drachmas aequans, seu siclum Judaeorum. — Pro me et te, quia etiam Petrus nondum solverat. Magnum mira- cnlum h. 1. factum est; sed istud, docente Maldonato, non fuitin eo, quod sciverit Christus, quis esset ille piscis, qui in ore staterem haberet; nec in eo, quod sciverit, illum primum omnium ascensurum esse; nec in eo, quod fecerit, ut ille pri- mus ascenderet; sed in eo, quod in illo pisce, qui primus ascen- dit, staterem ipse solo verbo formaverit. Nam non solent pis- ces, si quando staterem aut aliam pecuniam deglutiunt, eam in ore habere, sed in ventre. Matth. XVIII, 1—2. 257 Caput XVIII 1. Christus apostolis modesiiam coinmendat, eostjue, ut scandala fugiant, horiatur (v. 1—14). (Marc. 9, 32—50. Luc. 9, 46—50.) V. 1. In illa liora, illo tempore, quo Christus post illud patratum miraculorn adlmc in domo Petri Capharnaumi moraretur. — Accesserunt. Videtur s. Marcus repugnare, dum refert (9, 32. seq.), discipulos in via, Capliarnaiunum ducente, de hac quae- stione disputasse, deinde domi Cliristum eos praevenisse et interrogasse, quid in via tractassent. Diflicultas haecfacile rerao- vetur, si dicamus, discipulos, qui, quum Petrum repetitis vici- bus prae ceteris a Christo honore ornatum vidissent, et filios Zebedaei, qui exclusis reliquis Dominum in montem sequerentur, post Petrum šibi praeferri observassent, ad contentionem in via, quisnam sit major, provocati šunt, domi ad Cliristum accessisse, eo consilio, ut ipsum hac de re interrogarent. Quum autem Chri- slus interrogatione sua: i/uid in via tractastis (coli. Marc. 9, 32.) eis significasset, se scire eorum cogitationes contentionesque, ei ultro rem aperuerunt et quaestionem inter se agitatam Christo rcsolvendam proposuerunt (a Lap.). — Quis putas (r/c dpa, quis igitur? —• Major, scil. dignitate et auctoritate ceteris; sen maximus dignitate et auctoritate in nobis apostolis. — ln regno coelornm, in regno Messiano, quod tu condis. Interrogatio haec ostendit, etiam apostolos, uti ceteros Judaeos, falsam de ter- reno Messiae regno fovisse opinionem, antequam a Špiritu s. collustrarentur. V. 2. Et advocans parvulum. Nicephorus (H. E. 2, 35.) refert, liunc fuisse s. Ignatium martjrem. Juxta s. Marcum Christus eum in ulnas recr.pit; qua actione sjmbolica ostendere voluit, admodum carum šibi csse ingenium modestum, simplex et candidum, alienum ab arrogantia et fastu, quale esse solet. ingenium parvulorum. — Staluit eum in tnedio eorum, inter eos, 258 Matth. XYIII, 3—5. ut oculi omnium in eum figerentur et jam parvuli aspectus eos doceret. V. 3. Sensus est: Nisi moreš vestros mutetis, sitisque modesti et humiies, alieni ab omni arrogantia et fastu, verbo: pauperes špiritu (5, 3.), quales sunt parvuli, nulla vobis regni mei (ejusque bonorum) pars vel in praesenti saeculo, vel in altero futura est (Cahn.). V. 4. Sensus: Qui se reddiderit modestum et humilem, sicut est parvulus hic (seu: qui perfecte fuerit humilis), hic erit (ea ti pro sazai ) ille major dignitate in regno coelorum, de quo me interrogatis. Est conclusio ex immediate praegressis. V. 5. Et qul susceperit unum parvulum talem. Nonnulli interpretes *) ob loca Marci et Lucae per parvulum talem intelli- gunt parvulum aetate, qualis inter ipsos stabat, hoc sensu: Tam čara mihi est indoles, qualein parvuli prae se ferunt, ut si quis hujusmodi puero beneficium aliquod praestiterit. Alii i) 2 ) ver- ba illa interpretantur de parvulis figur a ti s, qui moribus nimirum, simplicitate, innocentia et humilitate parvuli sunt. Sed praeferenda est explicatio eorum 3 ) qui Cornelium a Lapide secuti, per parvulum talem intelligunt cum parvulum aetate, tum moribus, i. e. parvulo similem simplicitate, innocentia et humilitate, cui suffragatur antitbesis versus sequentis. Christus nimirum ex aspectu parvuli stantis inter medios apostolos, occa- sionem sumit, discipulos suos adhortandi, ut prospiciant parvu¬ lis tum aetate, tum moribus. — Susceperit; h. 1. non solum sumendum significatu: hospitio excip ere, sed: quovis cha- ritatis et benevolentiae genere prosequi, ergo id ac: benignum se exhibere quolibet auxilio et lavore, praeprimis in fide et pie- tate (ob sequens scandalizaveriQ. — In nomine meo (iiu rq> dvoparc pou) ratione habita nominis mei, seu: quia parvulus no- men meum profitetur, in me credit. — Me suscipit, quia Jesus in suis vivit et pauperes špiritu, bumiles, praecipue electa sunt gratiae ejus vaša. Imo juxta Marcum (9, 36.) tališ ipsum Patrem coelestem excipit seu beneficium praestat (cf. 10, 40.). Cf. Marc. 9, 36. seq. i) de Wette, Beri., Arnoldi 2 ) Chrys., Janš., Kuin. s) Schegg, Beischl, Bisp. Matth. XVIII, 6—7. 259 V. 6. Nune loquitur de contrario, detestalus eos, qui- cunque talem quemdam parvulum scandalizaverint. — Scandali- zaverit, auetor fuerit dieto, faeto vel exempIo, ut moraliter lahatur, a fide vel probitate deflectat. — Unum de pusillis is/is. Per pusillos (pixpou c) h. 1. sunt intelligendi iidem ac antea per: talem parvulum, nimirum parvuli aetate et moribus (figurati). — Expedil ei, satius est ei (coli. Marco et Luca, qui compara- tivum habent). — Ut suspendatur mola asinaria in col/o ejus. Mola asinaria (polog dvcxog), i. e. lapis molaris molae majoris, quales non manibus hominum, sed asinis movebantur. — Et demergatur in profundum maris, et demergatur in loco maris, ubi profundissimum est. Submersio in mare erat supplicii ge- nus non quidem apud Judaeos, sed apud Plioenices, Syros, Graecos et Romanos usitatum, ideo etiam Judaeis notum. Sensus est: Quicunque uni horum parvulorum auetor existit, ut ille vel a fide vel a probitate dellectat, el satius est, ut antea in altum mare projiceretur et ita e conspectu hominum submoveretur, quia eum tu m ob scandalum non tangeret vae damnationis. Minor enim jactura est mors corporis, quam mors animae suae aut proxiini. Particula ha h. I. ut 5, 29. eum verbo finito posita, more helle- nistaruin pro accusativo eum infinitivo. V. 7. Vae mundo a scandalis, vae hominibus, qui auetores sunt scandalorurn, i. e. faetorum vel verborum, quibus alii ad peccandum, vel ad deserendam fidem vel ad vitia impelluntur. Per scandala intelligenda sunt hie faeta vel dieta omnia, quibus alii ad peccata adducuntur. Nam scandalum, docente Thoma Aq., est dictum vel faetum minus rectum, praebens occasionem ruinae. — Necesse est enim, ut veniant scandala, non absolute (secus enim imputari et puniri non possent), sed necessitate consequentiae, ob hominum perversitatem, malitiam, proni- tatem ad inalum. Ita et Paulus (1 Cor. 2, 19.) dicit: »Oportet haereses esse«. Particula enim (jap) reddit causam verborum: a scandalis. — Verumtamen vae homini Mi, per quetn scanda¬ lum venit, quia homo, etiamsi spectata hominum perversitate scandala veniant neccsse sit, non cogitur, ut scandalum det. Per pluralem: scandala indicantur scandala in univer- sum; per singularem: scandalum, certum quoddam scan¬ dalum. 17 * 260 Matth. XVIII, 8—10. V. 8. 9. Versibus his docet Christus, quomodo šibi cave- ant, ne datis scandalis ad peccandum seducantur; usque adeo debeant. scandala vit are, ut manus abscindenda, oculus, si scandalizaverit, eruendus sit. Vid. 5, 29. 30. — Bornim tihi est, quam (xcdov ioriv . . ij). Positivus xaXov secpiente particula ij comparativi loco adhibitus est. Solet id apud Graecos fieri, quando duas diversas constructiones attrahendo in unam confun- dunt. Matthaei sententia h. I. ita esset exprimenda : utile est tibi claudum te aut mutilum vitam aeternam ingredi, (et utiiius), quam etc. . J ) S. Marcus (9, 43. 45. 47.) addit verba ex Jesaia (66, 24.) repetita: -nUbi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur“j quibus verbis designantur poenae improborum perennes in altera vita sustinendae (Mald.). V. 10. Versus 7—9. constituunt digressionem; v. 10. revertitur Jesus ad rem primariam (v. 6.), parvulos (aetate et moribus)non tantumnon esse scandalizandos, sed ne contemnen- dos quidem, potius fovendos. — Pustili, sunt iidem ac v. 6.- Pico enim vohis, quia angeli eorum in coelis semper vident facietn Patris mei. Verba haec continent primam rationem, cur parvuli non sint conteninendi, quia angeli Dei in eorum cu- stodiam seu tutelam eis dati sunt; hinc, quia semper, etiamsi mittantur et coelo exeant, quum Deus ubique praesens sit, eorum advocati et scandalizanlium accusatores esse possunt. Phra- sis: faciem Dei videre, desumpta est a regibus orientis, quo- rum ministri, quum raro se conspiciendos praebere solent, di- cuntur videntes faciem regis (Estli. 1, 14.), aut stantes coram facie rbgis (3 Reg. 10,8.). Quapropter verbis his desi- gnantur angeli supreinae dignitatis (Chr^s.; cf. Mald.). Etiam rab- bini vocabant angelos supremae dignitalis angelos faciei. Ad- dita verba: in coelis, docent, sermonem esse de bonis angelis, coelum inhabitantibus. Hoc loco et duobus aliis N. T. (Act. 12, 15. Hebr. 1, 14.) nixi theologi et Patrum doctrina docent, homi- nibus datos esse a Deo angelos in tutelam, seu dari angelos custodes. Ceterum jam scriptura A. T. docet, dari angelos sin- gulis regnis et personis praepositos (Dan. 10, 13. ps. 33, 8.). Utrum autem singulis hominibus, etiam infidelibus et impiis, i) Cf. Beelen gram. p. 248., Beri. Matth. XVIII, 11—13. 261 an tantum fidelibus et justis, a Deo detur angelus custos, ex hoc loco non potest erui, quum h. 1. sit tantum sermo de angelis custodibus parvulorum. ‘) V. 11. Versu hoc novam Christus addit rationem, cur parvuli non sint conteinnendi, nimirum quod ipse omnes homines salvaturus, etiam propter eorum salutem venisset e coelo in terram. Contemptus eorum in me, qui eos summi feci, ut pro salute eorum sanguinem meum effuderim, cadit (cf. 9, 12.). — Quoil perierat, quod perditum erat. Neutrum universalitatem nervosius expriinit, hoc sensu: omnes oinnino homines, seu to- tum genus hunianum. Ceterum versus hic deest in quibusdam codicibus (B. L. 1. 13. 33.), versionibus et Patribus, quapropter nonnulii (Kuin., Lachrn., Tischend.) putant,, eum e Luca (19,10.) huc translatum esse. Sed si ex Luca desumptus fuisset, non in- telligitur, cur eliam verba: quaerere et xai) ante sal- vare ( ačoaac ), huc non fuerint translata. Attamen longe major pars testium versum hunc genuinum habet; imo verbum dndkrjrcu (pereat) v. 14. respicit ad vocem anoXu)Xb<; (quod perierat) ver¬ sus nostri. V. 12. Per parabolam hanc quasi oculis subjicitur Christi affirmatio (v. 11.), nimirum filiuin hoininis venisse, ut salvet, quod perierat. Parabola haec legitur etiam apud Lučam (15, 4.), sed alia occasione et ad ali um finem proposita, nimirum ad significandam gratiam praevenientem et concomitantem, quam Deus peccatori dat. — Verbis: quid vobis videtur, excitat Chri¬ stus auditores, ut ex sequenlibus ipsi colligant, verum esse, quod antea (v. 11.) dixerat. V. 13. Gandet mat/iti, quam super nonaginta novem, quae non erraverunt. Non est sententia, magis diligi aut pluris fieri unam ovem inventam, quam mullas nunquam perditas; nam habitu magis gaudet pastor super 99 ovibus quam super una, illasque pluris facit, quam unam; a c tu tamen hic et nune magis gaudet super una, quae erraverat, reperta, tum quia homines de novis ac felicibus fortunis magis solent laetari, quam de veteri- bus, etiam majoris momenti; tum quia gaudium anirni de hac ove inventa propter oppositam animi tristitiam ex ejusdem perdi- i) Cf. Peronne praelect. theol., Schwetz theol. dogm. 262 Matih. XYIII, 14—16. tione conceptam, magis sentitur, quam illud^ quod animo in- haeret de ceteris simul omnibus (Franc. Luc.). V. 14. Sic noti est voluntas ante Patrem vestrum i. e., sicut non est voluntas illius hominis, ut una de ovibus suis pereat, ita et non est voluntas Dei, ut unus de pusillis istis (coli. v. 6.) pereat, nimirum morte aeterna, seu ab aeterna excludatur beatitate. (Apud Lučam 15, 7. est alia res tertium comparationis.)Respectu verborum: voluntas ante Patrem vestrum, vid. 11, 26. Conside- ratur in hac expressione voluntas (decretum) Dei, tanquam aliquid, quod ante oculos Dei propositum et ideo fixum sit. Non- nulli codices loco £j'c (unus) legunt sv (jdtv ptxpwv), qua lectione stante adhuc imago ovium tenetur. Varias Patrum hujus parabolae explicationes affert Cornelius a Lapide. 3. De fraterna correptione (15—30). V. 15. Sequentia cum antecedentibus cohaerent ila: Sicut Deus (coli. v. 14.) non vult, ut unus ex parvulis pereat, potius eum, qui erravit, peccando eumque offendendo, quaerit, ut eum ad suum reduceret gregem — ita etiam christianus proximum suum, qui eum laesit, fraterna correptione lucrari studeat oportet. — Peccaverit in te, injuria te affecerit. Verba haec h. 1., uti v. 21. docet,tantum depeccatis contra nos intelligendasunt; quo tamen non negatur, ea etiam ad quodlibet peccatum, etiam in alios, ipsumque D eum commissum extendi posse. — Frater, i. e. pro- ximus, sed h. I. ob v. 17. cbristianus. — Vade, ne exspectes, usque dum, qui te laesit, sua sponte ad te veniat, culpam agno- scat veniamque petat. — Corripe eum, graviter eum admone. — Inter te et ipsum solum, praesens tu solus cum illo, ut parcas pudori (Ang.), quum alias praeter necessitatem pudore affectus, facile abjecta omni verecundia pejor fieri posset. Male nonnulli (Fritschius) vocemsolum ( povoo )conjunguntcumsequentibus. — Si le audieril, si monitis tuis paruerit, sive ut Lucas habet, resi- puerit. — Lucratus eris fratrem tuum, lucratus es fratrem tuum regnoMessiano, saluti (aeternae), cujus alias expers factus fuisset. V. 16. Si te non audierit, si secretam monitionem tuam respuerit. — Adhibe unum vel duos. Hoc ideo Christus praecipit, ut corrigens illum, qui peccavit, testibus simul suadentibus, fa- cilius de peccato convincere eique emendationem persuadere Matth. XVIII, 17—19. 263 posset; et ut, si postea res ad ecclesiae forum delata fuerit, illi siut testes, qui idipsum ecclesiae (judicibus ecclesiasticis) attestentur (a Lap.). — Ut in ore duorum vel trium testium, ut ex testimonio duorum vel trium testium. — Štet, stabiliatur, seu dijudicetur. — Omne verbum, quaevis causa (.Slage). Postulabat nimirum lex Mos. (Deut. 19, 15.) duos vel tres testes in causis dirimendis. Jam mandatum hoc Christus suum fecit. Hic est se- cundus correptionis gradus. V. 17. Dic ecclesiae, ils, qui ecclesiam reguntjet gubernant (utpote istius faciendi divina praediti potestate), ergo h. 1. pro- xime apostolis (coli. v. 18.), dein eorurn legitimis successoribus, episcopis, qui ecclesiam, sive seorsim, sive in conciliis reprae- sentant, et tandem aliis pastoribus, quibus ab episcopo jurisdictio spiritualis delegata est (cf. Mald.). — Sit tibi sicut ethnicus et publicanus, cum tali, quum contemnendo praesulem ecclesiae, tolam ecclesiam contemnit, omne fug-e commercium. Loquitur h. 1. Jesus Judaeorum cogitandi et loquendi consuetudini con- venienter, qui, cum homines perditos et flagitiosos notare vellent, eos nominabant gentiles et portitores, quorum hominum con- sortio se pollui credebant. Hoc autem, uti ait Maldonatus, Christus duabus de causis fieri jubet; et ut, qui ejusmodi sunt, cum se alienatos ab ecclesia (excommunicatos) viderint,resipiscant (coli. 1 Cor. 5, 5. ut špirit us salvus fiat), et ne (fideles), qui sani sunt, eorurn consortio contagionem trahant. V. 18. Sensus est: Merito vos (apostoli vestrique succes- sores) ut ecclesiae antistites talem hominem communione eccle- siastica privare (a fidelium communione sejungere, seu excoin- municare) potestis; nam vobis in ecclesia data est potestas ligandi et solvendi, hinc et excommunicandi et ab excommunicatione absolvendi. De verbis ligare et solvere, quae b. 1. speciatim significant potestatein judicialem, peccatorem obstinatum excom- municandi, et eum, si resipuerit, iterum in ecclesiam recipiendi, vide dieta 16, 19. Usum hujus potestatis reperimus in s. Paulo (1 Cor. 5, 3. 2 Cor. 2, 5.). V. 19. Varius verborum hujus versus cum praecedentibus statuitur nexus. Praeferenda est sententia eorurn, qui dicunt, verba haec spectare ad immediate antecedentem sententiam (quod jam vox 7 uD.iv, iterum, innuit), ita ut verbis hujus versus sen- 264 Matth. XVIII, 20—21. tentia antecedens confirmet.ur propositione universali, hoc sensu: Non solum potestatem Ugandi et solvendi habetis a me, ita ut, quaecunque ligaveritis aut solveritis super terram, rata futura sint et in coelo; sed etiam vobis promitto, fore, ut quidquid duo ex vobis communi consensu petant, consequantur (Franc. Luc.). — Iterum, i. e. sicut dixi, quaecunque iigaveritis ... ita etiam profecto dico, quodcumque duo petant . . . Lectio aopupoivvjaooaiv (in futuro) ob argumenta externa et interna praeferenda est conjunctivo ffu/jKpcovrjcuoaiv. Ceterum adest in verbis v. 19. attractio, qua sublata dicendum esset: 1‘ore, ut quaevis res (Sre nav npdyp.a), si duo ex vobis eonsentiant super terram de eo, quod (a Deo) petunt, vobis contingat *). V. 20. Versus hic r ati onem reddit, cur quidquid duo com¬ muni consensu a Deo petant, impetraturi sint, quia ipse in medio eorum est, et quasi ipsorum ore pro illis Ioquitur. — In nomine meo, mei intuitu, mei amore, nil nisi me et meam gloriam quae-. rentes (Chr^s., Euthjm.). — In medio eorum, ut nimirum eorum petitionem adjuvem. Quisquis, etiam minimus christianorum coetus Christi causa congregatus repraesentat unitatem totius ecclesiae; sicut Christus perpetuo ecclesiae gratia sua praesens est, ita etiam praesens est parvo fidelium coetui; etiam hi accipiunt, quaecumque in nomine ejus petunt. Indeintelligitur pretium precum communium alicujus parocbiae, dioeceseos, totius ecclesiae. Porro ex hoc loco recte dogmatici probant conciliorum auctoritatem, quae in nomine Christi ad ejus fidem, gloriam, ubique augendam et propagandam congregantur (cf. a Lap.). 3. De condonandis injuriis (31—35). V. 21. Quum Christus supra (v. 15—17.) dixisset, fratri peccanti, si de peccato convincatur et poenitentiam agat, con- donandum esse, Petrus modumveniae scire cupiens, interro- gat Christum quot.ies condonandurn sit. — Quoties peccabit in me frater et dimittam ei? quoties, si in me frater peccaverit, ei veniam concedam ? Est enim dictum ex Hebraeorum loquendi modo, qui interdum duo verba finita per copulam xai (et) tam ») De attraotione vid, Beelen gram. p. 513. 161. Matth. XVIII, 22—23. 265 arcte conjungunt, ut primum verbum logice tanquam participium sumendum sit.Graece ita dicendum esset: nooaxig rq> dpaprijaavri ek epe ddehpaj d) Al ter locus, in quo docetur, matrimonii vinculum nullo in času solvi posse, est apud Lučam (16, 18.). Postquam Jesus (v. 17.) dixit: facilius fore, ut coelum et terra praetereanl, (/tiain de lepe, hinc etiam illa lege primaeva matrimoniali (Gen. 2, 24. contenta) unus xipex cadat, v. 18. ad confirmandam et illustrandam hanc universalem sententiam affert legem de abso- luta perennitate vinculi conjugalis: Otnnis, qui dimittit uxorem s uam et aliam ducit, moechatur, et qui dimissam a vir o ducit, moechatur. Tandem dantur duo s. Pauli loca, quorum unus exstat in epistola ad Roinanos (7, 2. 3.), alter vero repelitur in prima ad Corinthios epistola (7, 10. 11. 39.). In priori loco apostolus Judaeo-christianis demonslratu- rus per mortem Domini ipsos a legis servitute fuisse liberatos, adhibita similitudine conjugii, cujus vinculum permanet firmutn, quamdiu in vivis sunt conjuges, nec solvitur nisi per mortem alterius, ita scribit: Nam quae sub viro est mulier,viventeviro alli- pata est lepi (scil. conjugii); si aulem mortuus fuerit vir ejus, solata est a lepe viri (a lege conjugii, quae eam marito suo ligabat). Ipitur, vivente viro, vocabitur adultera, si fuerit cum alio viro (si alteri nupserit); si anteni mortuus fuerit vir ejus, liberata est a lepe viri, ut non sit adultera, si fuerit cum alio viro. In poste- riori autem loco (1 Cor. 7, 10. 11. 39.) Iiaee legunlur: lis autem, qui matrimonio juncti sunt, praecipio non epo, sed l) Cf. Dollinger Christenthum und Kirche S. 391. 18 274 Matth. XIX, 9. Dominus, uxorem a viro non discedere (ut uxor »on se separet a viro); quodsi discesserit (quodsi se separaverit, nimirum ob adulterium, ob quod Dominus apudMatthaeumc. 5. et 19. discedere seu se separare permittit), manere innuptam, ant viro suo recon- ciliari, et vir uxoretn non dimiltat (nisi iterum e legilima causa, qualis est uxoris adulterium, et, quod ex superiori membro intelli- gendum et supplendum est, si dimiserit, maneat innuptus, aut uxori reconcilietur). V. 39. » Mulier alligata est legi , quanto tempore vir ejus vivit; quodsi dormierit (mortuus fuerit) vir ejus, liberata est (libera est juxta textum graecum), cui vult, nnbat, tantiim in Domino' 1 . Juxta haec ergo docet s. Paulus, apud christianosfieri quidem posse separationem quoad torum et mensam, solutionem vero vinculi matrimonialis licitarn non esse, sed istud vinculurn permanere insolubile usque ad alterutrius mor tem. — Eandem doctrinam quoad indissolubilitatem vinculi matrimonialis in ecclesia catholica semper viguisse, docent ss. Patres, epistolae summorum P.ontificum, concilia provincialia (Eliberitanhm a. 305., Arelatense I. a. 314., Milevitanum II. sub Innocentio Papa I. anno 416. aliaque inde a saec. 5—9. celebrata), et oecumenica (Lateranense III. et Tridentinum sess.24. c. 7.),»ec non et libri poenitentiale s 1 ). Quum igitur Christus apud Marcuin et I.ucam d is er te vinculi matrimonialis indissolubilitatem doceat, illum eandem doctrinam etiam nostro loco docereassumere debemus. Potestvero noster locus (19, 9.) locis prioribus apte conciliari, si consideretur con- textus praecedentium et subsequentium. Versu 3. (capitis hujus) pharisaei ad Jesum venisse dicuntur, tentantes eum atque inter- rogantes: num liceat homini dimit ter e uxorem sna/n quamcunque ob causaml Christus jam respondens provocat (v. 4—6.) ad primam matrimonii instiiutionem, et tum ex ea, tum ex verbis s. scripturae (Gen. 2, 24.) deinonstrat, e merite Dei vinculurn matrimonii indissolubile esse. Quum pharisaei(v. 7.) provocant ad permissionem Mosis, uxorem dato ei libello repudii dimittendi (Deut. 24, 1.), Christus v. 8. dicit, illam licentiam (per¬ missionem), utpote propter duritiam cordis Judaeorum (ad i) Cf. hac de re Anton. Fr en zel de indissolubilitate matrimonii commen- tarius pag. 42—136. Mattli. XIX, 9. 275 praecavenda mala majora) datam, tantum temporalem fuisse, nec o m n in o perfec tam, nec in ten ti oni di vinae in matrimonii institutione a creatore manifestatne prorsus convenientem. Tuetur igitur Christus verbis ante versum 9. praecedentibus matrimonii indissolubilitatem. Nune sequitur v. 9., qno Cliristus adulterium tanquam unicain nominat causam, ob quatn liceat viro dimittere uxorem suam. Quodsi ergo hoc versu, ut acatholici volunt, per- mitteret Christus solutionem vinculi matrimonialis in času adulterii, statueridum esset, eum in eadem orationis serie šibi contradixisse,quod statuere absurdum,imo blasphemum esset. Eo minus itajudicare licet, si etiam subsequentia considerentur. — Versu 10. s. Matlhaeus discipulos Christi narrat suam de res- ponso Jesu admirationern expressisse hisce verbis: v Si ita est causa hominis eum nxore, non expedit nubere “. Stupor autem inde eos incessit, quia Dominus non solum docuit, in času adulterii tantum ličite uxorem dimitti, sed quia novas post dimissionem, etiam in času adulterii, nuptias universaliter inter- dixit. Si enim Christus in času adulterii divortiuin totale, vinculi matrimonialis solutionem novasque nuptias concessisset, sen- tentia ejus non fuisset severior, quain erat sententia Seli am¬ in ai ta rum, quae autem discipulis Christi tune tantum nimis severa poterat videri, si essent asseclae sectae laxae Hillelianae, quales autem eos habere haud licet, quum Christus tales liaud elegisset apostolos. Quum igitur Christus divortiuin totale etiam in času adulterii non concedit, verba haec Christi (v. 9.) hoc modo possunt explicari: Qui diiniserit uxorem suam, et aliam duxerit,moecliatur.In času adulterii uxoris dimitti quidem eadem~potest, quin tamen aliam ducere liceat. Veritas expli- cationis hujus inde patet, quia in altera parte versus 9. dicitur: net qui dimissam ( dTrolslupiv/jV absque articulo), ergo quam- cunque,etiam oh adulterium dimissam (quum non additur: excepto času adulterii) duxerit, moecliatur«. Inde elucet, Christum per dimissionem non intelligere solutionem vinculi matrimonialis, sed tantum separationem a toro et mensa. Doctrina haec Christi utique nova videri debehat auditoribus ejus, quum apud Judaeos eum qualibet conjugum separatione simul conjuncta esset solutio vinculi matrimonialis (totale divortiuin), ita ut novas possent inire nuptias. Ast ex illis, quae Christus prius de primitiva 18* 276 Matth. XIX, 10—12. matrimonii indissolubilitate dixerat, facile poterant auditores verba ejus intelligere. Reliqua vide 5, 32., cur etiam per adul- terium non possit solvi vinculum matrimoniale (cf. Mald. 5, 32; 19, 9.). Nonnulli') verba^ im T:opveia( non ob fornicationem, uti legendurn est, dum alii el prj km nopveta legunt, et alii 7rapexrdc \6poo nopveton; sensu non diverso) tanquam non genuina e textu Matthaei expungunt; cui tainen plerique testes prae- stantissimi obstani. 2 ) V. 10. Si ita est cansa hominis, si ita res se habet inter conjuges, ut nullo in času, etiam ob adulterium uxore dimissa, aliam ducere liceat. Vox ah ta (causa) h. 1. notat rem, condi- tionem, rationem. Hominis, viri. — Non expedit nubere, seu uxorem ducere, quia saepe nuinero contingere potest, ut uxor vitiis, foeditate aut malitia, odiosa efficiaiur, et homo cum ea us- que ad mortem vivere deberet, aut solummodo ob adulterium ab illa se separare posset, quin aliam ducere ei licitum esset, et pau- ci sint, qui continentiam colere sancte sciant (Calm.). V. 11. Non omries capiunt, animo recipiunt suumque faciunt (seu non admittunt practice in anitnum). — Verbum istud, scil. non expedit uxorem ducere. — Sed quibus datum est, nimiruni a Deo continentiae donum. Sola enim natura concupiscentiam et carnis tentationem superare nequit, opus est gratia Christi seu dono Dei, quod tamen, uti dicit s. Hieronjmus, his datum est, qui petierunt, qui \oluerunt, qui, ut acciperent, laboraverunt. 3 ) V. 12. Sunt enim. Particula enim (yap) h. 1. est conli- nuandi, non probandi; vult enim exponere, allatis Iribus eunu- cborum generibus, quinam sini illi, qui capianl verbum boe, quod nimirum non expediat, uxorem ducere, scilicet eunuchi tertii generis. — Eunuchi , qui a matris utero sic nati sunt, qui a natura tales sunt, ut ad nuptias sint inepti. — Et sunt eunuchi, qui facli sunt ab hominibus, qui ab hominibus castrati sunt. — Et sunt eunuchi, qui se ipsos castraverunt propter rei/num coelornm, qui sponte a rebus venereis non soluin abstinent, sed tantopere con¬ tinentiam colunt, quasi castrati fuissent, et hoc ideo, ut Deo ejus- que ecclesiae facilius, liberius vacent et olim aeternam beatitatem i) Hugius, Bert. 2)Cf. Frenzel de indissol. matrim. comment. pag. 17.seq. 3 ) Cf. Bellarmin. de monachis 1. I. c. 31. Matth. XIX, 13—14. 277 acquirant (cf. 1 Cor. 7, 32—36.). Constat Origenem hoc ad literam accepisse atque ideo castitatis amore se ipsum castrasse. — Qui potest capere, capiat, qui viin inoralem colendi continen- tiam (sen continenter vivendi) habere putet, coelebs maneat, seu continentiam colat. Verba haec docent, a Christo hic consilium (et quidem conditionatum) propositum esse, et non praeceptum. 3. Benedictio parvulorain (13—15). (Marc. 10, 13-16. Luc. 18, 15—17.) V. 13. Tune, quum viderent, quodomnes aegrotos sanaret. — Oblati sunt ei parvuli (npoarjvi/lhjaav, a 11 a ti sunt, quae lectio ob codices antiqnissimos B. C. D. L. praeferenda est lectioni izpnarjvi/flrj, quae est grarmnaticalis emendatio). Al lati sunt partim, ut etiam hi benefieiorum ejus participes fierent; partim, ut iminunes essent a morbis, quos ille ab adultis ejiciebat. — Ut mantis eis imponeret, ut manibus impositis oraret pro salute eorum, seu ut benediceret eis et benedicendo divinam gratiam eis imploraret. Marcus et Lucasloquuntur tantum de tactu. Ceterum inanuum impositio jam inde a temporibus patriarcharum erat symbolum communicationis gratiae et virtutis sublimioris. Sic Jacobus (Gen. 48, 14.), morli proximus, manus imposuit cervi- cibus Ephraimi et Manassis, liberorum Josephi, supremum bene illis precatus. Sic Moše s Josuae manus imposuit, ut ipse špiritu sapientiae repleretur (Deut. 34, 9.) Cf. Luc. 13, 13. Act. 28, 8. — Discipuli inerepabant eos, qui scil. parvulos afferebant. Fecerunt hoc fors ideo, quia putabant, Dominum hominum affe- rentium importunitate lassari (Hieron.), seu ei gravioribus nego- tiis occupato molestiam exhiberi. V. 14. Ait eis, discipulis. — Talium est enim regnum coe- lorum, non est, cur parvuli a me arceantur; nam tales aetate parvuli, et qui talibus parvulis, praejudiciis nondum occupatis, docilibus, modestis, malis affectibus nondum corruptis, animo, humilitate, simplicitate et candore similes sunt, inprimis regni divini a me his in terris condendi, membra fient, ejusque benefieiorum participes erunt in hac vita et in futura. Nam ut vocem: talium (toiouuov) explicemus tum de parvulis aetate, tum de iis, qui par¬ vulis similes sunt animo,humilitate simplicitate et candore (coli. 18, 5.), postulant loca parallela Marci (10,15.) et Lucae (18, 17.), ubi 278 Matth. XIX, 15—17. adhuc legitur: Quisquis non receperit regnutn Dei (fidem, reli- gionein christianam) velut parvulus (ea humilitate, simplicitate et docilitate, quae in parvulis elucelit), non intrabit in illud (is regni divini civis fieri ejusque beneflciis 1'rui non potest). V. 15. Et cum imposuisset eis manus, et orasset et bene- dixisset eis (coli Marc. 10, 16.). Nain sola manuum impositio sine oratione et benedictione nunquam adhibebatur (Mald.). — Abiit inde, ab illo loco trans Jordanem sito, ubi illo tempore versabatur. 4. Juvenis dives, pericula divitiariini (16—26). (Marc. 10, 17—27. Luc. 18, 18—27.) V. 16. Unus, quidam (rS-ou, eatidem, quae apud Marcum (10, 18.) et Lučam (18, 19.) legitur, exhibent lectionem: tl pe ),eyer<: dya#6v; oddei? dfaobc, el pvj e/c d ded c ( quidme divis bonum? nemo bonus, nisi unus Deus), quae lectio aliis ’) praeferenda videtur;Tpartim ob contextum, partiin quia difficilior est., quum ea abusi sint Ariani, probaturi, Christum, quurn soli Deo esse absolutam boni- tatem (perfectionem) doceat, nou esse Deum. Sed eo ipso, quod lectioni priori contextus non faveat, prior praeferenda est.Ceterum, etiamsi altera teneretur lectio, perperam inde colligeretur,Christum non esse Deum; nam Christus boe non abs o lute de se negat, ac si divinitatem a se excluderet, sed respectu ad suatn naturam humanam. Qua Dei Filio utique ei competebat propter essentiae divinae unitatem cum Patre idipsum, quod Deo soli competere edixit. — Ne stante priore lectione pugna sit inter Matthaeum et Marcum ac Lučam, interpretes mul ti 2 ) statuunt, Christum utrumque dixisse, uti apud Matthaeum legitur et Marcum (ac Lučam). V. 18.19. Quum Christus generatim dixit: Mandata(rd c evzo- Aac), adolescens speciatim interrogat, quaenam essent ipsi servanda, quibus servandis aeternam possit promereri vitam, distinctionem ita faciens inter praecepta divina. — Quae {noiat;) i. e. qualia, cujus generis. — Non homicidium facies etc. Nune Christus, ut juvenem edoceret, non opus esse n o vi s praeceptis ad beatita- tem aeternam consequendam, exempli causa quaedam praecepta decalogi secundae tabulae profert, ostendere volens, quod genus praeceptorum praeprimis sit observandum tanquam gravissimum, nimirum praecepta divina moralia (cf. Mald.). — Dilu/es proxi- mum tuum, sicut le ipsutn. His verbis, quasi compendio, colli- git omnia, quae de hoc praecepto mox enumeraverat. Cf. 22, 39. V. 20. C us to divi, servavi. Verba liaec non sunt inaniter jactantis, sed veritatem dicentis. Patet id ex Marco (10, 21.), ubi Christus dicitur ad haec verba juvenem aspexisse et dilexisse, quod profeeto non fecisset, si simulator et immodi- cus sui aestimator (arrogans), quod Christum omnia scientem latere non potuit, fuisset (Mald.). — Ajuventute, jam a puero. J) Bert., Arnoldi, Scholi!. s ) Calra., Menoch., Massl. 280 Matth. XIX, 21—23. — Quid adhuc mihi deest, scil. bonitatis, ut in ea perficiar, seu quid adhuc mihi restat ad perfectam vitae rationem ? V. 21. Si vis perfectus esse, vade, vende etc. Christus perspiciens, adolescentem hunc amore rerum terrenarum teneri, ut eum ad suimet cognitionem et ad sublimiorum studium addu- ceret, dicit: si vis perfectus esse. Ex his verbis antiqui et re- centiores interpretes catholici merilo collegerunt, h. 1. a Christo non praeceptum, sed consilium proponi. Dixit enim juveni interroganti: quid faciendo vitam aeternam sit consecuturus? — serva mandata-, et postquam ille respondisset, se ea servare stu- duisse a pueritia sua, ac interrogando: quid adhuc mihi deest? prodidisset, se adhuc desidcrare perfectam vitae rationem, adje- cit Christus verba haec (si vis perfectus esse etc.), ut indirecte eum moneret, šibi, utpote cordium scrutatori (coli. Joan. 2, 25.) notam esse ejus propensionein in terrena bona, eandemque esse unum ex gravissimis perfectionis sublimioris impedimentis. Cete- rum pro omnis temporis sectatoribus Chrisfi latet in his verbis monitum ad beneficentiain erga pauperes et ad postponenda ter¬ rena coelestibus excitans. — Vende, quae habes, facultates et bona tua, ut scil. vacuus sis a curis et illecebris divitiarurn. — Et da pauperibus, ut scil. omnibus divitiarurn oneribus, curis et affectibus expeditus, totus studeas perfectioni, virtutibus conge- rendis. — Et habebis thesaurum in coelo, et pro erogatis divi- tiis terrenis habebis divitias coelestes (cf. 5, 12; 6, 20.). — Et sequere me, et ut meus discipulus me sequere, mihi inhaerendo vitamque ineam omnibus virtutibus imitando. V. 22. Tristis, nimirum, quod non posset simul altiori perfectioni, quam desiderabat, studere et opes retinere. — Abiit. Non ergo Christum secutus est, neque ea exsequutus, quae is suaserat; triste exemplar ejus, qui de se dicere illud posset: ,, Video meliora, proboque, deteriora sequor.“ Praevaluit ergo amor divitiarurn. V. 23. Discessu juvenis, qui ob divitiarurn amorem perfec¬ tioni christianae studere noluit, Jesus occasionem accipit, loquendi de divitiarurn periculis. — Dixit discipulis suis, nempe circumspiciens eos, ut Marcus (10, 23.) habet, significa- turus, ut praecipue attenti sint ad rem, quam nune eis esset dic- turus. — Dives difficile intrabit in regnum coelorum. Sicut enim Matth. XIX, 24—25. 281 juvenis propter divitias perfectionem evangeličani non est conse- cutus, ita etiarn plerique divites propter divitias retardantnr a praeceptorum divinorum observatione, quapropter salutis aeternae participes non fiunt. Nam divitiae pariunt cupidinem divitiarum; cupido autem liaec facit divitias coacervari per fas et nefas; divi¬ tiae porro ita mentem auro alligant, ut nequeat cogitare de coelo, abducunt a cura et studio eorum, quae ad vitain aeternam sunt necessaria (crescentem sequitur cura pecuniam, Horat. carm, III. 16, 17.); ipsae tandem sunt stimulus ad superbiam, gulam, luxuriam omniaque scelera, imo ducunt (coli. Ephes. 5, 5.) ad idolorum servitutem (a Lap.). V. 24. Quum ob boe Christi dictum obstupescerent discipuli (coli. Marc. 10, 24.), dictum suum Chnstus longe severius repe- tit. — Iterum dico , imo amplius dico. — Facilius est, camelum per foramen acus transire, qnam divilem intrare in regnum coe- lorum, difficilliina res est, ut dives fiat compos beatitatis aeter¬ nae. Dictum hoc est proverbiale, idemque Hebraeis de elephanto, Arabibus et Indis de camelis usitatum erat, ubi non tantum de re impossibili, sed etiam, ubi de re difficil- lima loquebantur. Quapropter non est necessarium, ut cum qui- busdam (qui proverbii hujus significationem ignorabant) loco xdp.Y]\o<; (camelus) legatur xdp.iko<; (funis nauticus), hocce sensu: Sicut non quidem impossibile, summe tamen difficile est, funem nauticurn, in tenuissima lila divisuin, per foramen acus ducere, ita res summae difficultatis est, ut dives compos fiat beatitatis aeternae. Sed huic lectioni, quam perpauci codices habent, etiam id obstat, quod xdpdo<; significatu: funis nauticus non legitur apud antiquos scriptores, occurrit primum apud Sui- dain. ') Ceterum lectio eiaek&eev (per foramen acus intrare) praeferenda est lectioni: ScelSscv (transire), qua stante fora¬ men acus consideratur ut porta ad aliquain domum seu atrium; alterum sceektieev est dein omittendum. V. 25. Mirabantur , quia Jesus adeo clare edixit, divites difficillime fieri posse compotes beatitatis aeternae.— Quis pote- rit salvus esse, quia scil. pauci sunt, qui non cuperent esse divi¬ tes, qui non inhiarent divitiis, et omnes (docente s. Augustino), i) Cf. Schegg, Beri. 282 Matth. XIX, 26—27. qui divitias cupiunt, in divitum numero habentur. Falsum aulem est, quod nonnulli ’) putant, haec verba esse discipulorum argumentationem a majori ad minus, hoc modo: Si beatitate coelesti potiri difficile est divitibus, qui subsidia habent multum benefaciendi, quanto magis illis, qui his subsidiis destituti sunt. Nam juxta verba Christi, uti Arnoldi recte observat, divitiae sunt maxiinum iinpedimentum salutis aeternae consequendae; ergo defectus hujus impedimenti esset adhuc majus impedimentum (juxta illam explicationem). V. 26. Aspiciens, ut (juxta Chrjsost.) anxiam eorum men- tein mitigaret et pacaret. — Apud homines hoc impossibile est, humanae naturae viribus impossibile est diviti, opibus suis intri— cato, salutem aeternam consequi, quia propria virtute non potest se abstrahere ab amore mundi et studio rerum temporalium.— Apud Deum omnia possibilia sunt, Deo omnia possibilia sunt, et proinde etiam istud, quia est auctor gratiae, per quam omnes naturae difficultates facile superari possunt; hinc et per specia- lem gratiam Dei fieri potest, ut dives opes abjiciat, vel ut eas servans, cor eis non apponat, sed illis recte utatur (Aug.). Prae- positio napa c.um dativo ( napa dvftpcbnou;, fisoj) loco simplicis dativi, aut: in potestate alicujus situm esse. 5. Praemia constantibns Christi asseclis pro- missa (27—30). (Marc. 10, 28—31. Luc. 18, 28—30.) V. 27. Respondens (dnoxpi#s'cc); cf. 11, 25. — Quid ergo ei it nobis? quale nobis praemium continget? Causa, cur Petrus id interrogarit, fuit, quod Christus juveni promisisset, eum, si possessiones suas relicturus eumque secuturus esset, thesaurum in coelo habiturum esse. Petrus aliique apostoli fecerant jam, quod Christus ab illo juvene postulaverat; cum autem sperare non auderent talein thesaurum in coelo, uti juvenis ille, quia hic possessiones rnultas relicturus erat, apostoli vero paucas et exiguas, aut etiam nullas reliquerant, Petrus scire voluit, i) Meyerus, Beri. Matth. XIX, 28. 283 quale praemium in regno Messiano(in coelo) ipsis olim continget, qui, etsi paucas et exiguas reliquissent possessiones, voluntarie iilas abdicarunt (Mald.). V. 28. Vos, qui secuti estis me. Non dicit Christus simul: reliquistis omnia; nam dicendo, quod majus erat, intelligit, quod minus erat (Hieron.). — In regeneratione (ev nahtffsveoia; ex ndXiv et ysvsaiz; Hesychius: to sx deurepoo fevvvj&ijvat — regeneratio). In N. T. duplex datur regeneratio; prima est animae per baptismum (cf. Joan. 3, 5.), et altera est illa restauratio, renovatio, quae fiet in fine hujus mundi, quando peccato et morte (ultimo Christi adversario) penitus devictis per gloriosam redemptorurn resurrectionem, uuiversuni, seu uni- versa creatura rationis expers, in istutn gloriosum statum itnmu- tabitur, ad quem, quum ad eum juxta primaevam Dei ideam initio destinata esset, si homo lapsus non fuisset, pervenisset, et quem statum gloriosum nune gemebunda exspectat (coli. 2 Pet. 3, 12. Rom. 8, 18. seq.). De hac altera est hic cogitandum, quum sit sermo de extremo judicio. — Cum sederit filius hominis in sede majestatis suae, quando ego Messias ut judex, in mea gloriosa natura humana (in corpore immortali et glorificato) apparebo Majestas, ddfa (gloria) est h. 1. gloriosa Christi natura humana; et thronus gloriae est solium, in quo Christus in extremo judi¬ cio se in sua natura gloriosa ostendet (cf. Act. 7, 55.J. — Sede - bitis et vos. Repetiit: et vos, ob sententiam intermediam: cum sederit filius hominis. Allusit simul his ad regum morem, qui in summo tribunali consident, consiliarios autein šibi habent in con- sessu proxirnos. — Super sedes duodecim. Dicit duodecim, quamvis Judas honore illo excidisset, quia duodecim eranl apo¬ stoli, quibuscum loquebatur; non quod putaret, etiam Judam sessurum esse, sed, quod, si in apostolatu perstitisset, sicut alii sessurus fuisset; quasi dicat: apostolorum officium hoc liabere propositum praemium, ut qui eo bene functus fuerit, super sedem in judicio sessurus sit et ceteros judicaturus (Mald.). Hinc verba illa valent id ac: sedebitis unusquisque super sedem suam. — Judicantes, non tantum comparatione suicumimpiis,nec etiam approbatione sententiae Christi soluin, quomodo omnes boni judicabunt (coli. 1 Cor. 6, 2.); sed multo honorificentiori modo, quasi regni coelorum primores et principes et quasi asses- 284 Matth. XIX, 29—30. sores Christi judicis jadicabunt, quiti certe dici possit, quomodo judicaturi sint. — Duodecim tribus Israel, i. e. totum populum Judaicnm (numerus certus pro incerto positus); quum antein hic populus sit radix, in quam etiam populi gentiles inserti sunt (coli. Roin. 11, 17 — 24.), ut participes fiant salutis in Christo, ideo per populum Israel intelligenda est universitas eorum, qui ad regnum Christi (ecclesiam) pertinent, ergo Israel xaza nvebpa, i. e. omnes credentes, fideles Christi. *) Sic ergo Christus respon- dit ad Petri quaestionem: quid ergo erit nobis? V. 29. Nune docet Christus, etiam eos, qui propter se ali- quid dumtaxat reliquerint, praemium magnum accepturos esse.— Uxorem (Jj yuvatxd)\ vox haec reete oinittitur a Lachinanno et Tischendorfio. — Centuplum ( exazovza7tXaaiova ); sed huic lecti- oni, quae ex Marco (10, 30.) huc illata est, praelerenda est lectio nollanlaaiova, multiplicia. Ceterum sensus non mutatur, quum is!ud centuplum (numerus finit.us pro indeOnito positus) significet; m n 1 tip li c i ter. Lucas (18, 30.) clarius habet: et non recipiat multo plura (multiplicia) in hoc tempore et in saeculo venturo vitam aeternam — Accipiet, scil. in hac vita (coli. Marc. 10, 30. et Luc. 18, 30.) nimirum animi tranquillitatem, pacem et con- solationes divinas, nec non et homines probos, qui eum instar cognatorum amaturi vitaeque necessaria ei suppeditaturi sint. — Et vitam aeternam possidebit, nimirum in futuro saeculo (coli. Marco et Luca). V. 30. Multi autem erunt primi novissimi et novissimi primi. Verba haec dixit Christus, ut impediret oinnem fastum in apostolis, quippe qui facile cogitare potuissent, se primas partes praecipuaque munera et praemia obtenturos esse ideo, quod primi Christum sunt secuti, simulque alaeriores eos in muneris ipsorum partibus obeundis his efficere voluit. Sensus est: Non temporis, quo quis me seclari coeperit, respectus nor- mae instar erit, juxta quam praemiorum mensura assignabitur; sed perceptio praemii (vitae aeternae) pendet ex eo, ut quis vocationi divinae obsequens, in bene operando usque ad finem vitae perseveret. Ceterum sive cum voce multi (jzo\Xot) conjungatur vox primi ( npthzoi ), ita ut vocabuluin i) Cf. Mald., Schegg. Matth. XX, 1—3. 285 no v is simi ( sa/azot ) sit praedicaluin, sive cum voce m ul ti con- jungatur vocabulum novissimi, ita utvox primi sit praedicatum, sensusin substantianon mutatur. — Nonnulli interpretes *) verba primi et ultimi intelligunt non de tempore, sed de dignitate, putantes, Christum ita occurrere tacitae apostolorum objectioni, qui poterant intra se cogitare: qui fieri poterit, ut nos viles, pau- peres, ignorantes etignobiles, judicemus duodecim tribus Israel, in quibus sunt viri plurimi dignitate, opibus, scientia et auctoritate eminentes? Cui explicationi obstat sequens parabola, qua Christus hoc dictum suum explicat (jap). Caput XX. 1. Parabola de operariis vineae (v. 1—16). V. 1. Strnile est reginim coelorum hotnim patrifamilias, qui exiit conducere operarios, i. e. similiter agilur in regno coe¬ lorum (in ecclesia), queinadmodum, si paterfamilias aliquis condu- ceret operarios. — Pritno mane, mox ut diluxit, cum prima luce. — In vineam suam, ad operam vineae suae impendendam, seu qui vineam ipsius colerent. V. 2. Conventione autem facta ex denario diurno (kx dtjvapiou zrjv -fjpspav), postquam autem convenerat cum operariis ob unum denariuin per illum, qui modo illuxit diem, i. e. ob unum denarium, quein per illum diem pro opera šibi facienda acciperent. Praepositio ix indicat causam conventionis dominum inter et operarios, et rjpipav est accusativus temporis pertinens ad vocem dtjvapiou, hinc versio Vulgatae recta. Ceterum denarius fuisse videtur merces dim na, quae lum temporis operariis dari solebat (cf. Tob. 5, 14. et loca Talin.). V. 3. Circa horam tertiam. De distributione diei et noctis apud Judaeos vid. cominentar. in evang. s. Joan. 1, 39.— Stantes in fot o. Solebant nimirum apud antiquos, qui aliis operam suam locare volebant, in foro se sistere. <) Franc. Lucas, Jansen., a Lap., Patrit. 286 Matth. XX, 4—16. V. 4. El illis, i. e. sicut prima vice conductis, ita etiam bis dixit. — Quod j ust um fuerit, dalo vodiš; non dicit: denarium, quia jam pars diei praeteriit, denarius autem merces erat diurni laboris. V. 5. Fecit similiter conductos misit in vineam. V. 8. Procuratori, (en ir p d n oj), administratorirei domesticae. — Mercedem, scil. pro diurno labore dari solitam. — Incipiens a novissimis usque ad primos (brachjlogice dictuni), incipiens ab nltimis et procedens usque ad primos. V. 9. Qui circa undecimam lioram venerant, qui circa horam quintam pomeridianam in vineam missi erant. — Acceperunt sin- fftilos denarios, acceperunt singuli denarium. Praepositio dva saepe ponitur sensu distributivo, ila el h. 1. V. 10. Plus (naslov, lectio de/ova scil. drjvapta est inter- pretamentum), i. e. plus quam denarium. V. 12—14. Hi, cum contemptu. Una hora fecerunt {3no(rjoav) una hora operati sunt, seu opus fecerunt. — Qui portavimus pondus diei et aestus, qui exantlavimus (pertulimus molestum diei laborem solisque ardorem. — Uni, loco omnium. — Tolle, quod tuurn est, i. e. denarium tuum. — Sicut et tibi, scil. dedi. V. 15. An non licet mitu, nimirum in rebus meis, seu me- lius (ob v. 14. n) ahv ): quod attinet ad bona mea, seu de meo (Aug.), uti habet textus graecus (sv rol c hpotq).~ An oculus tuus nequarn est, an tu operariis aliis invides, quia ego in alium libe- ralis, benignus sum? Malus enim oculus Hebraeis significat invidiam (coli. Marc. 7, 22. et praeprimis Proverb. 28, 22; 23, 6., ubi pro homine invido est hebraice )?Jt JH, oculus malus). Lec¬ tio si 6 3tpftakpoi;, utpote difficilior, ob testes praestantissimos praeferenda est lectioni ij 6 3) V. 16. Sic, i. e. sicut ultimo vocati primo vocatis aequa- bantur. — Erunt novissimi primi, ultimo vocati in praemio pa- res erunt primo vocatis. — Et primi novissimi, et primo vocati in praemio non erunt majores ultimo vocatis — sic erit in regno Messianq, in quo pariter non aestimatur tempus, quo quis voca- tus fuerit et laboraverit (quum id a gratia divina pendeat), sed >) Cf. Schegg. Matth. XX, 16. 287 utquis divinae vocationiobsequens in bene operando usquead finem perseveret. Multi enim sunt vocati, pauci vero electi. Verbis his probat, quomodo id ita fieri possit, quasi dicat: nam multi quidem vocati sunt in ecclesiam (in reginim Messiae),ut in ea Deo serviendo per opera justitiae operentur, et quidem interveniente promis- sione mercedis (vitae aeternae, coli. v. 2.), sed pauci, qui exi- mium beatitatis gradurn consequentur; seu; ex illis multis, qui beatitatem accipient aeternam, pauci excipientur ab illa primo- rum cum ultimis aequatione, i. e. pauci eximium beatitatis gra- dum consequentur, idqne non vi meriti, aut promissionis divinae, sed obDei misericordiam et amorem. Hisce verbisrespicit Christus ad 19, 28., iisque responsionem dat ad Petri quaestionem: quid ergo erit nobis? — Verba haec plerumque ita explicantur: Multi sunt vocati ad beatitatem aeternam, sed non ad eam electi, quia vocationem suam non sequuntur. Sed explicatio haec ideo admitti non potest, quia parabola de iis tantum loquitur, qui omnes vocationem sunt secuti et revera coinpotes facti beatitatis aeternae. Si eadein verba: multi enim sunt vocati etc. postea (22, 14.) alio sensu occurrant: id nostrae explicationi non obstat* quia in utroque loco diversus adest contextus. Per elec- tos h. 1. sunt intelligendi praestantissimi, excellentissimi' in vocatis; bona enim quaeque excellentia solent appellari el e c ta, quod primum e multis eligi soleant. Cf. Mald. — Significatio parabolae. Per vineam significatur regnum Messianum, ecclesia his in terris (militans); paterfamilias est Deus, qui vario tempore vocat homines per gratiam suam in ecclesiam. Diversae horae sunt diversae h o mi n um aetatas, quibus ad fidem et justitiain faciendam in ecclesiam vocantur, quatenus alii in pueritia (summo mane), alii in adolescentia (bora tertia), alii aetate virili (hora sexta), alii in senectute (hora nona), alii in fine vitae (vespere) vocantur. Nonnulli per illas diversas horas intelligunt diversas mundi aetates: ab A d a m o usque ad Noe; a Noe usque ad Abrahamum; ab Abra¬ ham o usque ad Mosen; a Moše usque ad Christian. Sed hoc ideo probari non potest, quia priino vocati affirmant, se pondus diei et aestus totius diei portasse, dum ultiino vocati solum una hora laborarunt. Qui enim priori mundi aetate vocatus luerat, non diutius laboravit, quam qui ultima mundi aetate vocatus est, 288 Matth. XX, 17—18. nimirum a vocatione sua usque ad mortem. Per forum significatur mundus; dies est totum tempus, quod inter ecclesiae fundationem a primo Chrisli adventu usque ad alterum tempore judicii extremi interjectum est (Athanas.), aut pro singulis cujusvis hominis aetas, qua in ecclesia laborat; vespera est adventus Christi adjudicium, pro singulis linis vitae. Dispensator est Christus; per denarium significatur beatitas aeterna. Hanc acci- piunt non tantum illi, qui per totam vitam Deo servierunt, eamque secundum conventionem meruerunt, sed ob magnam Dei benigni- tatem (quum in gratia sua distribuenda sit liberrimus) etiam illi, qui posteriori aliqua aetate vocabantur aut vocationem seque- bantur, dummodo constanter dein coluerint virtutem. Cetera or- natus causa adjecta sunt. Cf. Mald. 3. Christus tertio praenuntiat passionem et mortem suam (17—19). (Marc. 10, 32—34. Luc. 18, 31—34.) V. 17. Ascendens ( dvajSaivcov ). Cur dicit ascendens, vid. comment. in evang. s. Joann. pag. 58. — In itinere boe, uti Marcus (10,32.) refert, Jesus discipulis a nteivit, docturus eos, quam prompti, cum opus esset obire mortem deberent; discipuli autem stupentes et timentes eum secuti sunt. Causa pavoris indeque stuporis, ait Beda, erat instans mortis periculum,- stu- pebant enim, quod Christus animo tam alacri et resoluto se suosque in apertum mortis discrimen conjiceret; timebant vero, ne ipsi cum Christo paterentur et occiderentur. — Secreto. Noluit apostolis coram omnibus mortem šibi instanten) dicere, quia turbae, nondum firmae in fide, audita nece olfendi poterant. In textu graeco adhuc legitur: xac ev rj odej), et in via. V. 18. Ecce. Pardcula haec indicat h. 1. tempus jam instans, quasi diceret: Ecce, jam in hoc ascensu prae foribus est, quod aliquoties praedixi vobis de morte mea (scil. 16, 21. seq. et 17, 21. seq.). — Principibus sacerdotum et seribis; vid. 2, 4. — Condemnabunt eum morte, non pronuntiando mortis sententiam potestate judiciali (nam jus vitae et necis penes Pilatum erat), sed praejudicio auetoritatis, dicentes ad Pilatum: reus est mortis (cf. 26, 66.). Vid. commentar in evang. s. Joann. 18, 31. /\^ Mattli. XX, 19—22. 289 V. 19. Gentibus. Pilato ejusque ministris gentilibus. Praedixit nune morte instante suam passionem et mortem, ut apostolos in fide sua suaeque passionis etresurrectionis firmaret.Lucas (18,34.) simul dicit, apostolos nihil horutn intellexisse, quod, uti Maldo- natus, Chrysostomum secutus, ait, non ita inielligendum est, quasi Christi verba non intellexerint, quibus significaverat, se ad mortem progredi, sed ita, ut mor tis ejus mysteriurn non comprehende- rint, neque cognoverint, morte sua Christum salutem universo hominum generi allalurum esse, (quum enim a Christo terrenum regnum exspectarent, passionem et mortem ejus cum exspectatione sua conciliare non poterant). 3. Filiorutn Zebedaei petitio, Christi monita (20—38). (Marc. 10, 35—45.) V. 20. Tune, quum audita resurrectionis mentione, discipuli, erroneis suis de regno Messiano terreno opinionibus repleti, pu- tassent, Christum nune conditurum esse regnum suum terrenum (Janš.) — Mater, Salome, uxor Zebedaei, mater Jacobi et Joannis, apostolorutn (coli. 27, 56. Marc. 15, 40; 16, 1.). — Adorans, (jrpooxijvoooa), in genua prolabendo ei reverentiam exhibens. — Petens. Matthaeus non pugna't cum Marco, qui (10, 35.) ait, filios id a Christo petiisse. Vel enim filii cum matre, vel per matrem haec sua vota proponere poterant. Filios autem fontem petitionis fuisse, inde patet, quod apud Mattbaeurn Christus responsum suum non ad matrem, sed ad filios dirigif. V. 21. Dic, ut sedeant hi duo filii mei, unus ad dexteram tuam, et unus ad sima tram in repno tuo (sit: s cva, vid. 4, 3.), fac, ut hi duo filii mei tibi ut regi, potestate et dignitate proximi sint in regno quondam tuo. Nam regi a dexlris et a sinistris ii solent sedere, qui potestate et honore ei proximi sunt. Cf. 3 Reg. 2, 19. V. 22. Nescitis, quid petatis, erroneam tenetis de mei regni indole opinionem, putantes, regnum meum esse terrenum, et ideo petitis bona temporalia et dignitates, quae contingere vobis neqtiennt, quum spiritualia solum pollicitus sum (Calm.); a ut: nescitis, quid sit regnum meum, nempe non carnale, sed spirituale (Janš.). — Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sumf 19 290 Matth. XX, 23. satisne virium habetis, ut eandem, quam ego sortem subeatis passionis et mortis? Quid sit calix metaphorice vid. commentar. in evang-. s. Joan. 18, 11. Textus graecus in multis codicibus hoc loco, e) s. Marcus (10, 38.) adhuc babet: et baptismo, quo ego baptizor, baptizari? (quae verba ex Marco huc illata sunt). Qui- bus verbis eadem sententia expressa est, ac praecedenti; nam etiam baptismus per metaphoram denotat sortem adversam, calamitates in hominem irruentes, quibus quasi undis obruitur et immergitur. — Possumus, volumus, parati sumus in mortem tecum ire. Ostendebant bis voluntatem promptitudinemque patiendi pro Christo, ut postea exitus docuit. V. 23. Calicem quidem meum bibetis, perpessuri quidem estis pro me calamitates aeruinnasque, et ita mihi similes eritis. Ita sunt verba haoc explicanda, et non de mor te violenta, quum Joannes naturali morfe mortuus est, calamitates autem multas (v. c. exsilium) expertus. — Sedere autem ad dexteram meam vel sinistram, non est meum dare, sed (dabitur illis, dnflrjoerac kxscvoig, quod supplendum est) quibus paratum est a Patre meo. Vulgata post dare habet adlmc: vobis (scil. petentibus, sed cer- tantibus et merentibus); alii vero (juxfa codicem D.) volunt post dare supplere: aliis (dlloig), quae utraque lectio originem debet conatui, locum hunc eripiendi Arianis, qui ex eo Cbristi auc- toritatem probare volebanf minorem esse, quam Patris.Dein stante alterutra lectione vis verborum: non est meum, minuitur, quin dicamus, tum deberet esse in textu graeco ei pq loco dl?,d. Qua- propter s. Aug^ustinus dicif, hoc Christutn non tanquain Deum, sed tanquam hominem dixisse, (uti infra 24, 36. Marc. 13, 32. dicit, se nescire diem et horam judicii). Sed, quum contextus nullum nutum, ut ita verba illa exponantur, praebeat, utique non est opus ad hanc confugere explicationem. Nam Christus b. 1. no n negat, suae potestatis esse, concedere, ut quis ad dexteram vel sini- stram sedeat, quum diserte apud Lučam (22,29.30.) id docet; sed tantum dicit, non esse suae potestatis ist.ud dandi, quia tantum illis dabitur, quibus a Patre suo paratum, per aeternum decretum destinatum est. Cur autem dixerit Christus: Quibus paratum est a Patre meo potius, quam: quibus paratum est a me, quasi plus Patri, quam šibi au toritatis tribuat? Facilis est responsio, ait Maldonatus, id perusitatam in s. literis attributionem factum esse, Matth. XX, 24—28. 291 /sv-/ in quibus, etsi omnia opera externa, ut theologi dicunt, tribus personis corninunia sint, tamen quaedam uni, quaedain alteri per- sonae, tanquam propria soleant attribui; ut poten tia et provi- dentia (opera potentiae et providentiae) Patri; sapientia (opera sapientiae) Filio; gratia et dona (operagratiae et chari- tatis) Spiritui sancto. Quia ergo paratuin esse est, esse prae- destinatuin, praedeslinatio autem est genus quoddam providentiae, Patri potius, quain Filio tribuitur 1 ). V. 24. Decetn, i. e. reliqui apostoli. — Indignati sunt, nimi- rutn Jacobo et Joanni, ob tanti honoris cupiditatem, quo reliquos superare vellent; nam et ipsi ambiebant, pritnas in regno Christi. V. 25. Vocavit eos, reliquos decem. — Principes gentium, principes gentiles, a Dei cultu et reiigione alieni. — Dominantni- {y.a.Taxupisoouaw) , dominatum exercent. — Eorum, i. e. in eos, gentiles. — Et qui majores sunt, qui principum vice funguntnr (seu magnates gentilium). — Potestatem exercent in eos, eo referunt dignitatem suani, ut jubeanl et imperent. Utraque hac sententia vult Cbristus dicere: Quod aftectatis, gentilium est, amantium solum dominatum, et polestate sna ad fastum et gloriam suam abutentium. V. 26. Non itn erit inter vos, qui estis discipuli regni coe- lestis, ut in alterum alter dominatum exerceat. Futurum erit pro imperativo: esto. — Major fieri, insignis esse, seu excellere aliis. — Sit vester minister, non desideret dominari, sed Immi- liter de se sentiendo aliorum inserviat commodo. V. 27. Qui voluerit inter vos primus esse, qui voluerit omuiurn princeps esse. — Erit vester minister , omnium com¬ modo inserviat. Est gradatio. Utraque sententia (v. 26. 27.) aliis verbis expressa, haec est: Non fastus dominandi, sed hu- militas, in aliorum ministerio se manifestans, comparat hornini principatum in regno coelorum. Kespectu ad nostrum locnm dicit se summus pontifex servum servorum Christi. V. 28. Ad probandain dieti sui veritatem, exemplum suuin proponit, sensusque est: Sicut ego Messias non veni in hunc mundum ideo, ut regis terreni instar dominatum exerceam in alios, sed ut omnium saluti vel vitam profundendo prospice- i) Cf. Bisp., Schegg. 19 * 292 Matth. XX, 29—31. rem et inservirem. Sic Christus manifeste edieit, dominium poli- ticum a se et regno suo alienum esse. — Dare animatn suatn (douvat TTjv (pu/Tjv), vitam ponere, seu mortem subire. Vid. com- mentar. in evang. s. Joan. 10, 11. — Redemptionem; graece est \urpov, quod est preiium redemptionis, quod pro redimendo captivo vel maneipio, vel etiam pro re solvitur; metaphorice transfertur ad Christum, quatenus vitam suam profudit, ut e po- testate peccati, inaledictionis, diaboli et mortis homines libera- ret. — Pro multis (dvrc nohfoov), loco (seu vice) multorum, seu: ne multis esset hominibus moriendum, nimirum sensu tro- pico, quo moritur, qui vitae aeternae expers, miseriae perpe- tuae (rij ano\etq.) traditur. Sic Christus hisce clare indicat, mor¬ tem suam fuisse sacrificium piaculare et vicarium. Pro mul¬ tis, quia multus saepe poni solet pro: omnis (n ac), potest ex- plicari per: pro omnibus; quod diserte s. Paul us (Rom. 8, 32; 2 Cor. 5, 14; 1 Tim. 2, 6.) docet, dicens, Christum pro omnibus omnino hominibus mortuum esse. Sed si etiam multus h. 1. pro- prio suo significatu accipiatur, non adest difficultas; nam quan- tum ad voluntatem Christi et ad sufficientiam mortis ejus attinet, pro omnibus mortuus est, mortuus est enim, ut morte sua omnium hominum peccata auferret, et iterum mors ejus vale- bat ad omnium redemptionem; quantum vero ad efficientiam (seu fructum) attinet, solummodo pro multis mortuus est, scil. pro iis, qui per fidem et charitatem redemptionis ejus participes fiunt, seu qui in justitia per fidem accepta usque ad mortem per- severant (Chrjs., Hieron. aliique). Cf. 26, 28. 4. Sanatio caecorum in vicinia Jerichuntis (29-34). (Marc. 10, 46—52. Luc. 18, 35-43.) V. 29. 30. Et ei/redieritibus illis ah Jericlio. Jeric h o erat urbs Palaestinae, sita in tribu Benjamin, ad fines tribus Ephraim, inter Hierosolymam et Jordanem. Ab Hierosolyma distabat 150, et 60 stadia a Jordane. — Miserere nostri, ita nimirum, ut visum nobis restituas. — Fili David, vid. 9, 27. V. 31. Increpabat eos, vel ideo, ne clamoribus suis molesti essent Christo, vel ne turbarent eos audientes Christum do- centem. Matth. XX, 32—33. XXI. 293 V. 32. Quid vultisf Interrogabat eos, non ac si ignoraret, quid vellent, sed quia illis occasionem praebere volebat, petiti- onem suain nianifestandi, ut ita firmaretur fides eorum. V. 33. Ut aperiantur oculi nostri, i. e. cupimus (ttikopev), quod supplendum est ex antecedenti quaestione: quid vultis, ut visum recuperetnus. S. Matthaeus duos caecos Jesum sanasse memorat. Lucas (18, 36—43.) et Marcus (10,46.) unius tantum mentionem faciunt; et quidem Marcus dicit, hoc factum esse, cura Jesus proficisceretur Jerichunte, Lucas autem ait, hoc evenisse, quum appropinquaret Jerichunti. Difficultas haec ita potest expediri: Factum de quo Lucas loquitur, non est idem, de quo Matthaeus et Marcus sermonem faciunt: ergo posito hoc, antequam Jesus Jericho ingrederetur, sanatus est ab eo caecus, de quo Lucas agit; dein autem hujus miraculi farna adductos esse (juxta s. Aug.) alios duos, qui a Christo Jeri¬ chunte egresso visum receperant, et de quibus narrant Matthaeus et Marcus, et quidem Marcus de uno tantum loquitur, quia iste fors nobilior et vulgo magis celeber erat, ideoque etiam et noinen caeci (Bartimaeus) et patris ejus (Timaeus) expressit; quo posito tre s fuissent a Christo caeci sanati. Patritius rem ita proponit: Unus caecus sanatus est, antequam Jerichuntem veniret Dominus, de quo Ioquitur Lucas; dein vero, cum Jeri¬ chunte egrederetur, sanatus est alius, Bartimaeus nomine, de quo Marcus loquitur; Matthaeus vero de his duobus h. 1. con- junctim loquitur, ita ut duo caeci sanati essent. ‘) Caput XXI. 1. Solemnis Chrisii in metropolin ingressus (v. i —11). (Marc. 11, 1—11. Luc. 19, 29—44. Joan. 12, 12—15.) Juxta synopticos videtur Jesus statim profectus esse Jeri¬ chunte Hierosolymam; quod tamen non ita est. Nam, uti s. Joannes (12, 1. seq.) docet, profectus est Christus ex urhe Jericho i) Patrit. de ^vang. 1, 234. et in Marc. 10, 46. 294 Matth. XXI, 1—2. Bethaniam, in qnem vicum pervenit feria sexta (8. Nizanis), ubi sequente sabbato commoratus est, et ibi in domo Simonis leprosi (Marc. 14, 3. Matth. 26, 6.) coena exceptus est, in qua a Maria unctus fuerat. ’) Die d o mi niča [10. Nizanis, ergo die illo, quo agnusjuxta legem (Exod. 12, 3 — 6.) eligebalur, proximo solemni paschatis mactandus] dein Hierosolymam solemnitcr in- gressus est (cf. commentar. in evang. s. Joan. 12,1). Unctionem ipsam Jesu postea nullo temporis ordine servato Matthaeus (26, 6. seq.) et Marcus (14, 3. seq.) narrant, ut ostenderent, qua occasione a Juda consilium Jesum prodendi captum esset. Cur Hierosolymam tenderet, quamvis sciret, mortein suam a Judaeorum senatu decretam esše, vid. comment. in evang. s. Joan. 12, 12. V. 1. Quum appropinguassent, propius advenissent Jesus ejusque asseclae. — Bethphage, in viciniam Bethphages; nam coli. v. 2. misit Jesus duos discipulos in Bethphages vicum, ergo Jesus cum reliquis itineris sociis non in ipso vico Bethphage, sed prope illum commorabatur, quod loco parallelo Lucae (19, 29.) confirmatur, ubi Jesus appropinquasse ad Bethphage et Betha- niam legitur. Bethphage erat vicus, situs ad radicein orientalem montis olivarum, ad occidentem Bethaniae, 15 stadiis ab Hieroso- Iyma remotae, paululum vieinior urbi Hieroso!ymae, quam Bethania. Nomen sortitur a N3C n 1 -, domus ficuum, grossulorum. Cum Lucas (19, 29.) et Marcus (juxta textum receptum) scribunt: cum appropinquasset ad Bethphage et Bethaniam, nonnulli (Ro¬ binson) colligebant, Bethphagen longius fuisse ab Hierosolyma remotarn, quam Bethaniam. Sed falso; nam juxta Joannem (12, 12.) Jesus ex vico Bethania ibat HierosT>lymam; hinc, si in hac via in viciniam venerat Bethphages, uiique Bethphage vieinior HierosoIymae esse debebat. Lucas ergo et Marcus de locis istis in genere loquunlur, quin ipsum utriusque vici situin accurate significare vellent 2 ). — .4«? montem oliveti. De inonte boe vid. commentar. in evang. s. Joan. 8, 1. V. 2. In castellum, in vicum Bethphage. — Quod contra vos est, i. e. qui vicus vobis oppositus, seu ante vos est. — Pullum, nimirum asininum, quia asina commemoratur. Vid. com- ‘) Cf. Wieseler clironolog. Synopse der Evang., Langen: die letzten Lebenstage Jesu S. 7. 2 ) Cf. Janš., a Lap., Langen. Matth. XXI, 3—7. 295 mentar. in evang. s. Joan. 12, 14. — Adducite miki, scil. tišinam et pullum. Asinam adduci jubet, ut pullus fortasse adhuc Iactens, facilius ad ipsum adduci et Jesum ei insidentem facilius Hieroso- Ijmam portare posset. V. 3. Aliquul dixerit, respectu solutionis et abductioni.s utriusque anirnalis. — Et confestim dimittet eos; graece ds confestim autem = potius confestim concedet, ut uterque ad me adducatur asinus. Intelligitur ex hoc versu, uti ex sequenti- bus, hominibus, quorum erat uterque asinus, et universim hoinini- bus vici illius, Christi personam notam jam fuisse, etmagnae apud illos auctoritatis. V. 4. Versu hoc causa indicatur, ob quam hoc factum est, scil. ideo, ut impleretur oraculum, quod praedixerat propheta Zacharias (9, 9.). Effatum hoc non verbotenus, sed memoriter, quoad sensum, est adductum. Ut (cva) finaliter accipiendum est. V. 5. Dicite filiae Sion: ecce rex tmis venit tibi mansuetus Vid. commentar. in evang. s. Joan. 12, 15. — Sedens super asi¬ nam et pullum. Stante hac versione Christus alternis vicibus utrique asino, nimirum primum asinae matri, dein ejus pullo inse- dit, quod juxta nonnullos ideo fecisset, ut significaret, se esse dominum tum Judaeorum (per asinam significatorum), tum gentilium (significatorum per pullum, utpote nullo legis jugo domitorum). Sed, quum ceteri evangelistae oinnes aperte dicunt, Jesum pullo asinino insedisse, asinae matris ne mentione quidem facta, graeca verba potius vertenda sunt: super asinum et pullum, particula et (xac) autemexplicative sumenda: nimirum, ita ut sensus sit: super asinum, nimirum (seu: et quidem) pullum. Quod autem graecuin dvov ita vcrti possit, haud potest dubium esse, quia dvog tum asinum, tum asinam denotat '). — Filium subjugalis, super filium jumenti, i. e. asini; nam graecum bno^ufiov in universum denotat omne jumentum, inprimis tamen de asinis usurpatur. Pullos animalium Graeci nominant filios (ucoo c vel natdia). V. 7. Et imposuerunt super eos, super asinam et pullum, et hoc ideo, quia ignorabant, utro Jesus uti vellet; qua re magistro suo amorem et reverentiam suam demonstrarunt. — i) Cf. Berlepsch. 296 Matth. XXI, 8—13. Et eum desuper sedere fecerunt, quasi in graeco esset: xai lnexd- thoav auzov kndvio , quae lectio in nullo codice graeco antiquo invenitur. Praeferenda est lectio: xai ixsxdfhoev kndvco auztbv, et insedit iis, scil. vestimentis. (Ita jam Theophyl. et Euthym.) V. 8. Plurima turba, plurimi alii Judaei, qui ad festum paschale Hierosolymain venerant et resuscitationein Lazari mortui audiverant, Hierosoljnta egressi, Christo obviam iverunt (Joan. 12,12.13.), ut eum qua Messiam Hierosolvmam solemniter dedu- cerent. — Straverunt vestirnenta sna in via; alii autem caede- bant ramos de arboribus et sternebunt in via. Juxta Joannem (12, 13.) quidam gestabant ramos palmarum. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 12, 13. V. 9. Vid. comment. in evang. s Joan. 12, 13. V. 10. Commota est, nimirum extraordinario Jesu in urbein ingressu et quasi triumpho. — Universa civitas, cives Hiero- sol_ymitani, maxime sacerdotes. V. 11. Propheta, ille propheta per excellentiam, promissus a Deo. — A Nazareth, i. e. popularis noster, utpote Nazarethi educatus. Verosimile enim est, in turba hac permultos fuisse Galilaeos, qui verbis illis laetitiam suam manifestare volebant, quod ipse sit popularis eorum. 3. Alt« 1 ra negotiatornm e templo ejectfo (13-17). (Marc. 11, 15—18. Luc. 19, 45-48.) V. 12. 13. Haec templi purgatio non est facta illo die (10. Nizanis), quo Christus Hierosoljmam ingressus est, sed teste Marco (11,11. 15.) postridie (dielunae). Christus enim, docente Marco, qui diligentius ordinem constituit, post solemnem ingres- sum, vespera ivit Bethaniam, ibique pernoctavit (sicut pridie, quod et diebus insequentibus fecit coli. Luc. 21, 37. 38.), postridie dominicae i. e. feria secunda sive die lunae, mane iternm rediit Hierosolymam atque in itinere ficulneae maledixit, et dein Hierosoljmam ingressus, templum purgabat. S. Matthaeus vero, qui etiam alias ordinem chronologicum non servat, hunc eventuin ita refert, ac si statim post Christi in urbem ingressum conti- gisset. Reliqua vid. in commentar. in evang. s. Joan. 2, 14—16. Matth. XXI, U—18. 297 V. 14. Postquam Jesus ut rex uovus palatium suutn repur- gaverat, deinde in eo consedit et dcma regali munificentia populo suo distribuit, rem agens dignani loco, quum turbae praeconium coelestibus signis sancivit et palani fecit, vere in se competere jus honoremque Messiae, quem propheta Jesaias (35, 5. 6.) insignivit verbis: ,,Tunc aperientur oculi caecorum et aur.es surdorum patebunt; tune saliet sicut cervus claudus, et aperta erit linijua mutornm elc.“ (Franc. Luc.). V. 15. Mirabilia, miranda ejus faeta, illam scil. ejectionem et salvationem aegrorum. — Pueros clmnantes, i. e. repetentes acclamationes majorum. — Principes sacerdotum et seribae, quorum praeter alia simul erat, curare, quae in templo fiebant et docebantur. — Indiju ati sunt, scil. Jesu, quia laudem illam, qua Messias proclamabatur, accipiebat. V. 16. Audis, quid isti dicunt? i. e. quum id audis, impedi istam acclamationem. Hisce partirn vituperant, quod Christus illam acclamationem non impediat; partim rescire volunt, utrum Christus hanc šibi laudem arroget jactetque se Messiam. — Uti- que , scil. audio, sed non est, cur illos impediam. — Quia (ort) h. 1. redundat. — Ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem. Verba haec desumpta sunt ex psalmo 8. (v. 3.), in quo psaltes canit laudem,' qua Deus ab universa creatura, a coelo et terra usque ad infantes lactentes, celebratur. Quum autem Christus verba illa in se transtulit, patet, eum illis se declarare Deum, quasi diceret: Quia vos me ut Messiam non agnoscitis, nec laude, quae mihi competit, celebratis, Deus mihi laudem pa- ravit ex ore infantium elinguium et balbutientium; imo, ut Lucas (19, 40.) addit, si hi tacuerint, lapides clamabunt *), V. 17. In Bethaniam. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 11, 1. — Ibique mansit, i. e. pernoetavit. 3. Ficui sterili Christus inaledicit (18—313). (Marc. 11, 11-14. 19—26.) V. 18. Mane, scil. diei post solemnem ingressum, die lunae, quo dein purgatio templi faeta est (coli. Marc. 11, 12.). S. Matlhaeus eventum hunc post templi purgationem ponit, quia i) Cf. Schegg Erklauing der Psalmenl. S. 82. 298 Matth. XXI, 19—20. exsecratione illa sjmbolice veritatein aliquam significare volebat. — In civitatem, scil. Hierosolymam. V. 19. Arborem imam (fdav ); alii: quandani ( =uva ); alii: šolam, quae, quurn folia haberet, spem dabat famis levandae. Altera explicatio melior. — Secus viam, i. e. juxta seu ad viam. Arbores ficus ad viam plantabantur, quia pulvis fertilitatem earurn adjuvare dicitur. — Venit ad eam, et nihil invenit in ea, nisi folia tanlum. In Palaestina (et generatim in oriente) ficus ter fructus singulis annis ferre solet: 1.) ficus praecoces (C V ‘YQ3), circa finem mensis Martii adolescunt, sed inaturescunt demum exeunte Junio (Jes. 28, 4. Jerem. 24, 2.); 2.) alterum germs ficuum aestivarum (Kermuse) mense Junio erumpere solet, sed maturescit demum Augusto; 3.) ficus denique serotinae (ut h. 1.) per hiemern in arbore manent ac vere inter novas frondes foliaque inaturescunt. Sic ergo poterat Jesus circa festum pas- chatis, quamvis, uti Marcus (11, 15.) scribit, non esset tempus ficuum (scil. maturarum), sperare, se in arbore foliis instructa, inventuram esse ficum unam alteramve serotinam; quam cum non invenisset, maledixit ficulneae. Sed hac maledictioue et arefac- tione arboris repentina Christus discipulis simul sorte m populi Judaici adumbrare volebat. Ficus enim liaec ad viam sola stans est symbolum populi Judaici. Hic a Deo inter reliquos populos electus, legem acceperat, et ad ejus observationem sae- pius per prophetas monebatur; quapropter in hoc populo Messias eximias virtutes merito desiderare (esurire) et exspectare potuit, nominatim fidem in se firmam et vivam; ast sicut ficus illa foliis luxurians fructum habebat nullum, ita populus Judaicus praeter nuda sterilium ceremoniarum folia subministravit nihil, utpote pie- tate verisque virtutibus vacuus, quapropter, uti ficus maledicta arefacta est, etiam hic populus reprobabatur et ut arbor arefacta stabit usque ad finem mundi (coli. Rom. 11, 30.), vacua omnibus fructibus moralibus, utpote destituta humore fidei et gratiae, ut perpetuum signum maledictionis divinae. Eandem rem vividius depingit V. 33—46. V. 20. Et vulentes discipuli, non nune, sed postridie (feria tertia) mane, cum illac praeterirent (coli. Marc. 11, 20.). — Mirati sunt, de tanta virtute maledictionis. — Quomodo con - tinuo aruit, scil. ad illius sent.entiae pronuntiationem. Matth. XXI, 21—26. 299 V. 21. Admiratione apostolorum utitur Christus, ut fidem eorum in se, Messiam, firmiorem redderet, eosque moneret, ipsos viva firmaque fide adhuc inajora patraturos esse, quam id est, quod in ficu factum est. — Haesitaveritis, dubitaveritis, vacillaveritis. — Non soluiii de /iculnea facietis, non solum id, quod in ficu factum est, perficietis. — Sed et, si moriti htiic dixeritis; tolle etjacta te in mare, fiet, i. e. majora patrabitis. Cetera vid. 17, 19. V. 22. Videsis dieta 7, 7—10; 18, 19. 4. Christus respondet ad quaestionem de potestate ipsius (23-87). (Marc. 11, 27—33. Luc. 20, 1—8.) V. 23. Et quum venisset in templum (efe zri čepov), in templi atriurn vel in porticus. — Principes sacerdotum et seniores po¬ puli, et (coli. Marc. 11, 27.) legisperiti, qui omnes erant rnembra sjnedrii magni. Odium adversariorum Christi jam summum eva- sit, quia tam multi Cbristo adhaererent; quum tamen aperta vi eum in templo aggredi non auderent, utpote populum timentes (Marc. 11, 18.), dolosis interrogationibus eum capere et perdere studebant. Primum s^nedri legatos ad eum mittebant, qui ipsum interrogarent: In qua potestate , qua auetoritate. — Haec faciat, nimirum doceat, templum purgaverit aegrotosque ibi sanaverit. — Ouis dedit tihi liane potestatem? Interrogatione hac fors spe- rabant, Christum dicturum esse, Deum ipsi bane potestatem dedisse, se divina agere auetoritate; quod si feeisset., eum de laesa Jehovae majestate accusassent. V. 24. Respondens Jesus, non aperte, sed more, antiquis usitato, nova quaestione tali, cujus solutio responsum simul con- tineret ad quaestionem priorem. — Interrogaho vos et ego unutn sermonem, etiain ego unum verbum quaestionis vobis dicere volo, sen unam quaestionem vobis proponam. V. 25. Adfertur ipsa Christi quaestio. — Baptismus Joan- nis. Snb baptismo intelligendum est omne ejus munus, binc unacum baptismo doctrina, praedlcatio et testimonium de Jesu; quia autem baptismus praecipua ejus functio erat, totum munus nomine baptismi designat. — De coelo, a Deo, seu: an divina egit auetoritate; nam opponitur verbis: ex hominibus. Sensus 300 Matth. XXI, 26—32. est: Quae Joannes Bapt. eg-it, iiumne auctore Deo, divina auc¬ toritate, tanquam divinus legatus egit, an autem impulsu, jussu humano? —• Cogitabant inte.r se (dtehrfi^ovzo nap’ eauzoeg), inter se clam deliberabant, utpote intelligentes vim quaestionis Christi- V. 26. Si dixerimus, e coelo, dicet nobis: quare er go nori credidistis ei? si responderimus, divina auctoritate prodiisse ac egisse Joannem, nobis dicere posset: cur, quum ea, quae Joannes ut legatus divinus docuit, vera esse negare non possitis,, non credidistis ei praedicanti et testificanti, me esse Messiam (coli. Joan. 1, 26. 29.). Propterea non responderunt, divina aucto¬ ritate prodiisse et egisse Joannem. — Si autem dixerimus, ex hominibus, timemus turbam, si autem responderimus, humano impulsu, jussu, eum prodiisse ac egisse, metuendus est populus, ne, uti habet Lucas (20, 5.) lapidet nos , ut blasphemos. — Om- nes enim habebant Joannem sicut prophetam, nam omnes Joan¬ nem maximi aestimabant, eum prophetam ac praecursorem Messiae habebant. V. 27. Nescimus, nempe id, quod ipsis etiam fatentibus totus populus noverat, quod ex ore Joannis audierant, (Joan. 1, 19—24.32.); unde multis modis mentiuutur. Propterea et Chri- stus eos indignos habuit, quibus responderet. 5. Prima parabola de duobus filiis jussis in vinea operari (28—32). V. 28. Quod maligni illi dicere noluerunt, scil. Joannem divina auctoritate prodiisse ac egisse, id Christus ipse pronun- tiat, et in parabola illos summae improbitatis et simulationis coarguit (a Lap.).— Quid vobis videtur? Formula hac vult Jesus attentos reddere ad ea, quae dicturus est. V. 30. Eo, scil. in vineam operatum. — Domine; vox honoris, qua etiam liberi apud Hebraeos patrem compellabant. V. 31. Praecedent, in graeco est praesens: praecedunt, i. e. viam vobis ostendunt (exemplum praebent), qua ad beatita- tem coelestem itur (seu: prius quam vos veniunt in regnum coelorum). V. 32. Venit enim. Reddit rationem dieti prioris. — In via justitiae, incedens in via, quam justitia praeseribit, postulat, seu agens vitam perfeete justam, sanctam. — Publicani et mere- Matth. XXI, 33. 301 trices crediderunt el, el aniiuum in melius mutarunt. — Vldentes, scil. portitores et meretrices credidisse et animum in melius mutasse. — Nec poenitentiam habuistis, nec posthac poenitentiain egistis, ut lidem Joannihaberetis. — Parabolae significatio est haec: Homo ille, qui duos habebat filios est Deus; vinea est regnum Dei; prior filius sunt portitores et meretrices (pecca- tores puhlici, homiues flagitiosi); nam ante Joannis adventum Deo eos per legem et prophetas ad poenitentiam provocanti non obe- diverunt, postquam vero Joannes exstitit, fidein ei habuerunt, ila ut ejus praeconio convenienter animo in melius immutato, Deo servirent. Filius posterior sunt synedri, qui ficta pietate simulabant, se Dei mandatis in V. T. praescriptis obtemperare, sed revera non serviebant, nec postea, quum Joannes exstitisset, et exemplum portitorum et meretricum vidissent, poenitentiam egerunt. Ita plerique Maldonatum secuti. Permulti tamen Patres (Athanas., Chrysost., Hieron.) aliique (Beda, Theophjd.) per pri- mum filium intelligunt gentiles, per alterum Judaeos. Expli- catio haec, quum ei contextus non favet, tantummodo admitti potest ut applicatio practica ‘). 6. Altera parabola de vinitoribus (33—46). (Marc. 12, 1—12. Luc. 20, 9—19.) V. 33. Pergit Jesus alia parabola notare impietatem et levi- tatem synedrorum. — Audite; alloquitur synedros, sed in his simul populum, qui (coli. Luc. 20, 9.) aderat. Parabola haec mutuata est ex Jesaia (5, 1 seq.). — Homo erat paterfamilias (= erat homo paterfamilias); vid. 18, 23. — Torcular, lacum torcularium (id quod unolTjviov apud Marcum, i. e. lacus, seu vas torculari suppositum), terrae infossum, in quem uvarum liquor per homines expressus influit. — Aedificavit turrim. Tur- res apud veteres in hortis et vineis, quo diligentius Iructus custo- diri possent, exstruebantur. — Agricolis, vinitoribus. — Loca- vit, colendam tradidit, ea scil. suh conditione, ul pars frucluum ei redderetur (coli. Luc. 20, 10.). i) Cf. Mald., a Lap. 302 Matth. XXI, 34—41. V. 34. Tempus fructuum, scil. maturorum, seu tempus vin- demiae. — Fructus ejus, i. e. patrisfamilias. Alii cum Vulgata pronomen e jas referunt ad vineam, hoc sensu: fructus, quos vinea genuit. Sed prior explicatio praeferenda est. V. 35. Dixerunt intra se, inter se locuti sunt. — Signifi- catio parabolae: Homo paterfamilias est Deus; vinea est ecclesia V. T. seu theocratia Judaica V. T., quam Deus condidit, et ne per gentiles corrumperetur, eam sepe legis circumdedit; in ea ut torcular condidit altare, in quo continuo victimarum sanguis, Christi sanguinem praefigurans, manabat, et ut turriin exslruxit, lemplum, ex quo agricolae velut speculatores e spe- cula ad custodiam vineae (populi electi) prospectabant ’)• Alii (Mald.) per turriin, torculare et sepem nil aliud exprimi putant, qnain: Deum omnibus rebus necessariis vineam instruxisse^ seu fecisse vineae (ecclesiae) suae, quidquid facere debuit (coli. Jes. 5, 4.). Vinitores sunt sacerdotes, legisperiti et seniores populi, quibus ut custodibus lsraelis (Jes. 62, 6.) Deus ecclesiae suae curam deinandavit, dum ipse peregre profectus est, nimirum inde a lege data usque dum ipse incarnatus in suavenerit atque populi sui curam susceperit (Orig.). Fructus, quos dominus šibi red- dendos postulavit, erant gloria ejus (Mal. 2, 2.), gratitudo, amor et observatio legis. S er vi sunt prophetae, qui postquam eccle¬ siae suae curam saeerdotibus, legisperitis et senioribus tradidis- set,, variis temporibus a Deo mittebantur, ut in populo Judaico verae probitatis fructus exigerent, et, si tales non adessent, tam populum, quam populi moderatores inonerent de illis, quae Deo tanquam domino suo liabeant praestanda, quorum alii (teste historia) ignprniniose Iractati, alii plane occisi sunt. Tandem in pleni- tudine temporis misitDeus Filium suum incarnatum, Jesum Chri- stum, quem quidem ut legatnm divinum et haeredem domus Davidis pharisaei et legisperiti agnoverunt (Joan. 11, 47.), sed invidia et superbia dueti decreverunt, eum occidere, et exurbe ejectum cruci- fixerunt, ut ipsi haereditatem, dominium in populum, occuparent. V. 40. 41. Malos male perdet, improbos illos vinitores gravissimis suppliciis afficiet. Est paronomasia (lusus ver- borum), qualem graeci amant. Verbis his inest vaticinium poenae >) Orig., Hilar., Hieron., Beda, Theophyl. ) Euthym. Matth. XXI, 42. 303 de Hierosolyma et populo Judaico sumendae; uti verbis: et vineam suam aliis agricolis locabit, vaticinium vocationis g'euti 1 ium in regnum Messianum. — Temporibus suis, i. e. statutis, seu talibus, quibus, seeundum conductionis pactum fructus vineae reddendi sunf, Sic parabola in fine fit vaticinium. Quaestio- nem v. 40. adversariis suis ideo Christus proposuerat, quia eos eo perducere voluit, ut ipsi šibi sententiam dicant. Attamen adest in narrationeMatthaei differentia quaedam cumMarco et Luca; narn juxta Matthaeum Christus proposita hac parabola dixit (v. 40.): Quum er go venerit dominus vineae, gnid faciet agrico lis illis? Dicunt (v. 41.) ei: Malos male perdet et vineam suam locabit aliis agricolis. — Apud Marcuin (12, 9.) et Lučam (20, 16.) dixit Christus : ,,Quid ergo faciet dominus vineael Veniet et perdet eos et dabit vineam aliis. “ Pro his juxta Matthaeum ad quaestionem Chrisli responderunt audi to res, juxta Marcum vero et Lučam respondisse videtur ipse Christus,- imo apud Lučam post responsum hoc inducuntur auditores dicentes: „Absithoc!“ — Diversitas haec conciliari potest, si (cum s. Chrys. et Euthjm.) teneamus, tuni apud Matthaeum, tum apud Marcum Lucamque aliquid omissuin esse; nimirum ad quaesli- onem Christi responderunt auditorum aliqui (utMatthaeus hahet), quod Marcus et Lucas non notarunt diserte; Christus vero dein responsum graviter repetebat (uti Marcus et Lucas habent), et ita quidem, ut nune intelligerent principes sacerdotum et legisperiti, de ipsis esse sermonem istum sub iinagine vinitorum (colonorum), quare dixerunt: a h sit hoc (scil. ut nos occidamus Messiam, Filium Dei et male pereamus), et hoc Matthaeus non notavit. *) V. 42. Quum principes sacerdotum et legisperiti dixissent: absit hoc, et sic decliuare vellent, quae eis Christus praedixit., convertit in illos oculos (coli. Luc. 20, 17.) et dixit: — Num- guam legistis in ser ip tur is, nimirum psalmo 117. (seu juxta 70 in ps. 118, 22. 23.), quein Messianum habetis? Sensu historico spectathic psalmus ad populuin I s r a e 1 docetque, populim hunc quamvis a gentilibus contemtum et rejectum, tamen destinafum esse, ut fieret primus in terra populus. Sensu autem tjpico agit psalmus hic de Christo, uti jam rabbini psalmurn interpretati ‘) Cf. Mald., a Lap. 304 Matth. XXI, 42—43. sunt, el h. 1. Christus et Petrns (Act. 4, 11. I Pet. 2, 6.) faciunt. Quapropter sensu typico in hoc parabolico sermone iidern sunt aedificantes,quiin parabola praegressa erant vinitores; idern a e di lici um, quod vinea; idem lapis reprobatus, qui filius seu haeres occisus. Sensus, quem Christus hic intendit, est: Ego, quem vos, populi moderatores, repudiatis et speruitis, nihilominus Messias sum et novi aedificii, ecclesiae N. T., ero fundamentum. — Lapidem quem (Ar'#ov 6v) per attractionem dictum pro: lapis, quem (Anlloc, tiv). — In caput (e«c xe) Cf. Calm., Patrit. I, 416. 421. 2 ) Cf. Beelen gram. p. 174. Matth. XXII, 5—13. 307 V. 5. lili, nonnulli, qui invitati erant. — Neglexerunt, nihil curabant invitationem, seu: quae regis famuliad eos loculi sunt. — In villam s nam (cdcoc pro pronomine possessivo), in agrum suum. In parabola apud Lučam se excusaut dno priores. (Luc. 14, 18. 19.). V. 7—9. Succendit, inllammari jussit. — Noti fuerunt (ligni, ut nimirum linic nuptiarum celebritati interessent. — It e ergo, ne scil. convivium nuptiale, quum invitati illo indignos se prae- buerint, frustra sit paratum. — Ad exitus viarum, ad vias extra urbem ferentes, ubi homines perinulti confluere solent. V. 10. Congregaverunt, scil. invitatione sna, qnae non re- pudiabatur. — Bonos el malos, i. e. omnes, nullo respectu liabito indolis eorum moralis; sat eis erat, si invifationi obsequerentur, reliqua regi (coli. v. 11.) relinquentes. — Et impletae sunt nuptiae discumbentium, et replctum est convivium nuptiale convivis accumbentibus; alii (Janš., Schegg) vero ita: et impletum est convivis coenaculum nuptiale (jap.oq, nuptiae, metonjmice dictum pro: coenaculum nuptiale). V. 11. Intravit, scil. coenaculum nuptiale. — Ut videret discumbentes, ulrum hilares essent omniaque digne tantis nuptiis, tanto sponso et sponsa agerentur. — Non vestitum veste nuptiali non tali indutum veste, qualis decebat nuptias. V. 12. Arniče ; vid 20, 13. — (Juomodo, qua fronte et au- dacia tu ad tantas nuptias venire potuisti? — Non hahens vestem nuptialem (pvj s/o>v), quin haberes, seu quuin scires, te non habere vestem nuptialem. — Obmutuit, quia se excusare non potuit. V. 13. Tune, quum ille hotno per silentiuin se ipsum con- demnasset. — Ligatis manibus et pedibus , ne se defendere et fugere queat. — In tenebras exteriores etc. . ; vid. 8, 12. Significatio parabolae: llex est Deus, filius ejus est Logos aelernus. Ilič, quum in plenitudine temporis homo faetus est et in se humanam naturam divinae conjunxit, matrimonialem iniit conjunctionem cum genere humano (fideli), ecclesia. In incar- natione Logi incoeptac sunt nuptiae ejus, continuantur vero, quum per baptismuin homines Christo copulentur, et durabunt usque ad advenlum Cbristi ad judicium, quo conjunctio Christi cum ecclesia consummabitur per gloriam. Tempora hujus vitae sunt tempora prandii, quo significantur spiritualia vitae prae- 20 * 308 Mattli. XXII, 14. sentis bona. Invitati sunt Judaei, qui jam in Abrahamo, eni promissio faeta fnit Messiae, invitati erant, postea vero per pro- phelas, variis temporibns missos (Acf. 3, 24.), et tandem per Joannem Bapt. vocati erant, qui digito monstrabat in Messiam, ulpole a Deo electns paranjmplius (Joan. 8, 29.). S er vi sunt pro- plietae. Alii servi (v. 4.) immediate ante nuptiarum solemnia emissi, sunt apostoli eorumque adjutores, (Barnabas, Steplianus, Philippus), qui in populo Judaeorum duplicem hominum classem invenerunt, tales, qui diversis rerum terrenaruin amoribus, stu- diis ac lucris abstraeti invitationem niliil curarint (qualis erat maxima populi pars), et tales, qui eis bostili animo se opposuerint eosque male traetarint, imo et trucidarint (quales erant pbarisaei, legisperiti et seniores populi). In poenam malitiae eorum Hiero- solyma devastabitur per exercitus romanos, quasi executores sententiae divinae (coli. Luc. 19, 23.), et spreta a Judaeis salute Messiana invitabuntur gentiles cujuscunque conditionis ad nuptias Cbristi, ad ingressum in ejus ecclesiam. Cum plenitudo gentilium in regnum Cbristi (ecclesiam) ingressa fuerit, et ante- quam incipiat convivium nuptiale striete tale, sen gloriosa Cbristi cum eeclesia conjunctio, fiet (tempore judicii extremi) lustratio et diseretio convivarum. Qui sanctitatis veste in baplismo accepta aut postea per poenitentiam purgata non fuerint exornati, seu non induti novo liomine, qui secundum Deum crealus est (coli. Eph. 4, 24.), ab angelis (coli. 13, 41. 49.) separabuntur et poenis aeternis subjicientur. V. 14. ,,Multl enim sunt vocati, pauci vero electi“, multi sunt ad regnum (salutem) Messianum vocati, et tamen damna- buntur; nam pauci sunt, qui ex Dei decreto electi revera salutis illius in altera vita (seu salutis aeternae) parlicipes limit.— Causa unius sita est in charitate Dei, quae vult omnium hominum salu¬ tem; causa alterius in praescientia infallibili, nmltos salutem oblatam spreturos esse. Ceteruin, quum Cbristus dicit, vocatos esse mullos, minime colligi potest, non omnes esse vocatos ad regnum ejus (seu ad beatitatem aeternam). Omnes vocati dicunlur militi, quia opponuntur illis paucis, qui revera beatitate potiuntur, i. e. quia omnes sunt multi, si cum paucis confernntur. Voluit nimirum Cbristus cogifalioncm multitudinis efferre et o Matth. XXII, 15—17. 309 2. Solvit Chrislus quaesttonem de censu Cae¬ sari dando (15 — 22). (Marc. 12, 13 —17. Luc. 20, 20 — 26.) V. 15. Tune, quuin pharisaei pluribus parabolis irritati essent, et quum ob populi metuin non auderent, Christuin vi compreliendere, eum dolo capere tcnlabant. — Ut caperent eum in sertnone, ozeo- za-fioeoaotaiv, ut illaquearent eum sermone, i. e. ut elicerent a Jesu dictuin a!iquod, quod occasionem eis prac- beret, eum accusandi et perdendi. V. 16. Herodiani. Hi non erant, uti nonnulli putant, aulici Herodis Aulipae, sed homines, qui stabanl ex partibus donius reg-iae Herodianae, binc el Romanorum, quorum beneficio familia Herodis regnavit. — Via m Dei, viam, quam Deus ab liominibus ambulari vult, seu quid Deus ab liominibus velit fieri, vel non fieri. — In veritate, vere, sincere (dhrjilats) — Non est tibi cura de aliquo, neminem curas, utrum, quae doces, aliis placeant, an displiceant. — Non enim respicis personam hominum, nain nul- lain liabes rationem exlcrnae hominum conditionis (ut dignitatis, divitiarum, honoruin, potentiae, scientiae, aut nationalitatis), seu: partium studio non detineris. IIoc enim notat h. 1. respicere per¬ sonam, aut accipere personam (Luc. 20, 21.), aut nidere in faciem hominum (Marc. 12, 14.). Cuncta baec dieta sunt captatio benevolentiae. V. 17. Licet censum dare Caesari, an noti, licetne jure divino juxta principia llieocratica Judaeo, cujus dominus et rex legitimus est solus Deus (Jehova) tributum Caesari pendere, et ita imperium Caesaris agnoscere eique se submittere? Lex Mo- saica tantuin tributa templo peiulenda (Exod. 30, 12.) praecipit. Quaestio baec erat valde captiosa. Aderant enim pliarisaei, qui, uti omnes fere Judaei, juxta sua principia theocratica imperium Romanorum (et ipsius Herodis) alque tributa quaevis ab his exacta, tamquam subjectionis et duri jugi alieni signa maxime aversabanlur, solum Deum regem suum agnoscentes et ad suae legis normam gubernari desiderantes. Si itaque Jesus simpliciter affirinasset, dandum esse tributum Caesari, populi theocratici libertatisque ejus inimieum eum diffamassent, sicque populum ab eo avertere studuissent, ut facilius eum possent perdere. Si vero 310 Matth. XXII, 18—22. simpliciter negasset, dandum esse censum, simile, nisi et gr vius periculuni inciirrisset. Aderant enim Herodiani, irnperii et jurium Roinanorum maximi defensores, qui si Jesus negative respondisset, eum jurium Roinanorum adversarium et populi con- citatorem apud Herodem accusassent. Vox Kačao.p, lat. Caesar, proprie erat agnomen Julii Caesar is, quod adscitum ab Octa- viano Augusto ejusque successoribus postea in nomen appella- tivuin mutatum est, quo Roinanorum summi principes ornarentur. V. 18. Cognita, sua divina omnium rerum seientia. — Ne- guitia eorum, consilio eorum maligno, quum non discendi, sed ipsum tentandi causa interrogarent. V. 19. Ostendite mihi numisma census, ostendite mihi nu- mum, quo census Caesari a vobis solvi consuevit. — Obtulerunt denarium, i. e. monetam romanain. V. 20. 21. Cnjus est hrta g o haec et superscriptio? Dicunt ei: Caesaris. Sensus est: Ipsa imago et inscriptio liujus monetae, qnae apud vos in usu est, (tacite) dicunt vobis, vos subditos esse Caesari. Nam, si in regione aliqua numi exteri in usu erant, tamquam subjectionis signum boe considerabatur illeque agno- scebatur tamquam dominus, cujus moneta regio utebatur. ‘) — Reddile ergo, i. e. quia ipsa moneta, quae apud vos in usu est, testatur, vos subditos esse Caesari, praestate etc. — Ouae suni Caesaris; haec non tantum de tributo, sed de ofliciis illis, quae dominus jure poscit a subditis suis praestamla (uti vectigalia, operas, obedientiam etc.), accipienda sunt. — Et sic etiam verba: quae sunt Dei, non solum de tributo, quod templo solvendum sit, sed de ofliciis, quae Deo universim sunt praestanda (cultum, amorern, voluntati suae obedientiam, verbis iidem), intelligenda sunt. — Hoc monitum addendo ostendere voluit, Christus, non impediri Judaeos Roinanorum imperio, quominus Deum tam- quam regem suuin supremum revereantur. Veritatem liujus testa¬ tur hisloria, quatenus Christiani, quamvis subjecti essent principi- bus gentilibus, sanete impleverunt ollicia in Deum et principes. V. 22. Mir ati sunt, quia consilia eorum astuta a Christo tam facile eversa fuerint; nam inextricabilis videbatur pharisaeis laqueus, quein Christo posuerunt. i) Cf. Maimoiudes in traet. Gezelah c. 5. Matth. XXII, 23—28- 311 3. Saddncaeis a 1'hristo responsum datur (33-33). (Marc. 12, 18 — 27. Luc. 20, 27-40.) V. 23. In tilu die, eodem nimirum, quo pharisaei ad silen- tiuin redacti sunt.—■ Accesserunt Sadducaei. Proponunt isti, qui (coli. 3, 7.) negabant resurrectionem inorluorum, liane quaestio- nem, ut ob absurditatcm, quae ex ea sequi videbatur, (quod scil. vel plures eaudem baberent postea simul uxorem, vel unus prae caeteris, quibus erat par jus) vel expugnarent resurrectionem, vel vero Christum cogerent negare doctrinam de resurrectione. V. 24- Moses dixit, i. e. legem nobis sanxit, scil. Deut. 25, 5. — Suscitet semen, sobolem ei procreet. Jubet scil. lex levirum, aut si nullus levir esset, proximum cognatum, viduam defuncti fratris (cognati) ducere, et primum ex boe conjugio genitum, demortui Hliniti haberi atque haeredem. — Ut ducat (snrfap^peuo) affinitatis jure tanquam affmis uxorem duco). V. 25. Nune ipse casus proponitur. An sit verus, an fictus, paruin refert. C u r eum Sadducaei attulerint, dictum erat supra (v. 23.). V. 26. Similiter, scil. duxit fratris uxorem et sine prole mortuus est. — Usque ad septimum, i. e. usque eo, dum septein illam duxerint et mortui essent. V. 28. In resurrectione , tempore resurrectionis; Marcus (12, 23.) addit: cuin resurrexerint, nimirum septein 1'ratres et mulier. — Cujus erit de septein uxor ? Nonnulli doetores Judaici') ne poljandriam in altera vita admittere cogerentur, docebant, ejusmodi mulierem in vita altera in primi mariti potestate futu- rain esse. Qua tamen re parum profecerunt; partim, quia non apparet ratio, cur linic potius uxor detur, quam alteri; partim, quia nullo seripturae s. ellato suam sententiam roborare potue- runt. Si autem Jesus di.visset, ejusmodi mulierem septein fratri- bus fore eominunem, eum ut poljandriam docentem, quae lege Mos. interdicta erat, diffamassent. Unde dein concludebanl: non dari resurrectionem. i) Sobar Gen. f. 24. c. 96. teste Wetstenio. 312 Matth. XXII, 29—32. V. 29. Cliristus alio modo quaesIionein solvit, dum docet, erroris Sadducaeorum fon tem esse ignorantiam s. scriptu- rac etpotentiae Dei. — Nescienles sčripturas, i. e. quia non inteiligitis eas, quae hac de re (scil. resurreclione mortuorum) loquuntur. — Neque virtutem Dei, Dei omnipotentiam, qua cor- pus redactum in ciueres, ad vilam, eamque longe aliam, ac jam viviinus, revocabitur. V. 30. Iloc versu probat, illos ignorare potenliam Dei. Volt Clirislus dicere: Vestra resurrectionis negatio innititur erroncae ac crassae opinioni de indole corporis resuscitati. Vos uimirum putatis, Deum mortuos tali tanlum forma posse reslituere, qua in hac vita vixeriut, uon autem posse eos longe alia, sublimiori ad vitam revocare. Quamdiu geiius bumanum rnortale est, propagatione biuc el connubiis, per quae illa bominum propagalio efficitnr, 0 |>us est; ast in altera vita homiues nori am- plius sunt morti obnoxii, nam etiain quoad corpus similes erunt angelis (utpote praediti corpore spirituali, supernaturali et, immortali coli. I Cor. 15, 42. sqq. Luc. 20, 35); quapropter ibi illa propagationis et connubiorum necessitas cessabit. Verbum fafiouacv de vir is, qui uxores ducunt, ja.iuCnvrai autem adhibe- tur de filiabus, quae nuptui danlur, sen nubunt. *) V. 31. Hic probat, eos nescire scripturam. — Dictum est, nimirum Exod. 3, 6. Cliristus locum Mo s. šibi elegit, quam- vis longe elariora ex propbetis testimonia suppeterent, quia Sad- ducaeos, qui tanlum id ut dogma babebant, quod in Pentateucbo conlinebatur, el ideo ad locum Mos. provocabant, iisdem armis (i. e. loco Mos.) refellere volebat; in Pentateucbo autem testimo- nium, quod aperlius faceret pro corporum resurrectione animaeve immortalitate, nullum exstat. — Vobis , i. e. ad vos edocendos. V. 32. Argumentatio Cbrisli baec esl: Vocat se Deus lnuneii propitiiim (tutelare) Abrahami, Isaaci et Jacobi, et qui- dem eo tempore, quo isli patriarcliae jam diu (ante 500 annos) obicrant; quo utique docet, se in quodain nexu cum iis cxistere; non posset autem in tali nexu cum iis esse, si ipsi morte sua penitus exslincli essent, nec ultra exislerent. Unde conclu- d en dum relinquit: ergo Abrahamus, Isaacus et Jacobus vivunt. <) Cf. Veith: Die Anfange der Menschonvvelt 209. Matth. XXII, 34—36. 313 — Hisce Jesus non tam c o rp o rum resurrectionein directe demonstravit, quam potius a n im ar um immortalitatem. Sed hoc sufficiebat, quia Sadducaei (testibus Orig., Hieron.) corporuin resurrectionein ideo negabant, quod ipsam animam unacum cor- pore interire simulque dissolvi contenderent. Ast probata anima- ruin iminortalitate, etiam corporis resurreclio Sadducaeis erat probata,: cum enim hominis partes constitutivae sint auimaet cor¬ pus, sponte sequitur, si liorno quoad unam partem, animam, est immortalis, illuin etiam quoad alteram, corpus, non posse in per- petuum penitus exstingui, quia ad hominis essentiam anima et corpus pertinent; i. e. si animae hominum vivunt in altera vita (sunt immortales), etiam corpora eorum resurgere debent. J ) 4. De praecepto omnium enaxiiiio (34 — 40). (Marc. 12, 28 — 34.) V. 34. Audientes, i. e. postquam compererimt. — Quod silentiuin imposuisset Sadducaeis, Jesum Sadducaeos ad silen- tium redegisse. — Convenerunt in unum, scil. locum, i. e. loco quodam se congregarunt, delibcraturi, quomodo euin capere pos- sent nova quaeslione. V. 35. Lepiš doclor ( vop.ixo<; ), legisperilus (jpo.p.[iar£u<; coli. Marc. 12, 28.). — Tentans eum, probans et experimentum capiens. Hic enim, licet fmgeret corain pharisaeis, qui Cliristum proposita quaes(ione tricis implicatum iri sperabant, se velle eum irretire et capere, in animo suo tamen cupiebat, experiri et audire, quid Christus ad quaestionern bane, in qua ipse dubius baerebat, esset responsurus. Quam explicalionetn postulat locus parali. Marci (12, 28. seqq.). V. 36. Quod est mandatum magnum in lege (nota. svroXrj psjdlrj sv rtp vojigi), i. e. quodnam praeceptum in lege (seu inter praecepta, sv ztp vo/up = iv zalz evzoAačz) magnum est (emi- nens inter reliqua), eni reliqua si comparentur, non magna vide- antur? Quod respectu ad sensum id est ac: quodnam praeceptum est inaximuin? Qua explicatione stante Matthaeus quoad sensum idem diceret ac Marcus (12, 28.), qui liabet: quod est primutn i) Cf. Mald., Beri. 314 Matth. XXII, 37—39. omnium (rerum) mandatum? — Alii autern (Meyeriim secuti) verba apud Matthaeuin ila explicant: Ouale (seu: cujus generis) esse debet praeceptum, ut sit rnagnum in lege? Qui ita iuterpre- tanlur, ne Matthaeus cumMarco pugnet, statuere debent, legispe- rituin utrumque (uti Matthaeus refcrt, et uti Marcus habet) aut, revera interrogasse, aut salteni etiarn alteruin interrogare vo- luisse, quo cognito Christus pro sua omniscientia ita responsum dedit, ut utraque quaestio soluta fuerit. — Quaestio illa inde orla est, quia doctores Judaici dividebant 613 praecepta legis Mos. in inagna (graiia) ct, parva (levia), et baec tiltima citra culpain \iolari posse asserebant. Quaenam vero praecepta sint gravia, quaenam levia, de boe inter se dissentiebaut. Fuerunt iuter pliarisaeos, qui legis ceremonial is praecepta inter gra¬ via referebant, et inorales leges inter levia. V. 37. Dilif/es Dominam, Denm tuum. Apud Marcuna (12, 29.) praemittitur etiam illa praelatio, quae habetur in libro Deuteron. (6, 4. 5.): Audi Israel, D o minus Deas tuus, Deus unus est; quae verba ad illustrationem verborurn: diliges Do- minum etc. pertinent, quasi diceret: Itaque, quia unus est Deus (non vero plures), to tuni ainorem in ilbun converte. Verba: dili¬ ges Doniinum Denm etc. sunt desumpta ex Deut. (6, 5.), sed libere adducta juxta versionem septuagintaviralem. — Ex toto corde (£y dativus instrumenti: toto corde). Vox zapdca h. 1. notat a ni m um (®emittl)), qui est quasi focus, principium, fons et sedes facultatis intelligendi (intellectus, rijs dcavoia c), et vis (facultatis) appetendi, appetitivae, voluntatis (rije W6%- jc); nam, ut cognitio sit viva, ipsum animum penetret oportet; et aeque, ut nostrum velle sit firmum atque efficax, ex animo pro- deat necesse est. Verbis apud Marcum (12, 30.) et Lučam (10, 27.) additis: ex tota virtute, accuratius determinatur sensus prio- rum verborurn, quibus cunetis Christus dicere vult: Ilomo, totus quantus, cum omnibus suis facultatibus et viribus spiritualibus (intellcctu et voluntate) omnem suum ainorem in unum Deum convertere, seu eum studiosissime ac ardenlissimc diligere debet. V. 39. Simile, in dilectione ejusque officiis et actibus; alii: quoad gravitatem et -moinentum. — DilU/es proximum, quemvis hominum (coli. Luc. 10, 30. seqq.). Praeceptum boe legitur Levit. 19, 18. — Sicut te ipsum, eo modo, quo nos ipsos diligi- Matth. XXII, 40—43. 315 iiius, hoc est atnore amicitiae, ut scil. illi velimus bonum, hone- stum, utile, delectabile, propter illuin, non propter nos, sicut voluinus nobis ipsis haec bona propter nos ipsos. Vid. coinmen- tar. in evang. s. Joan. 13, 34. O ni i t ti t hic Cliristus dilectionem sui ipsius, quia liaec omnibus insita est et quasi naliiraiis, et quae veram suam mensuram haurit ex dilectione Dei, in qua (di- leelione Dei), quum Deus ut inimensa bonitas, ens priinum, bo- num sumtnum, meretur immensum amorem, nulla datur mensura. V. 40. Sensus: Omnia legis et propbetarum praecepta his duobus dilectionis Dei et proximi praeceptis nituntur et fulciun- tur, seu omnia praecepta in lege et prophetis comprehendunlur his duobus praeceptis, quae externe sunt duo, interne autem o num, quia in vera Dei dilectione inclusa est dileclio proximi, et in vera proximi dilectione inclusa dilectio Dei. (Cf. Rom. 13, 9.). In verbo -/piparac suspensa sunt, pendent, est imago deprompta a baculo seu clavo, in quo variae res suspeuduntur; dein notat generatim principiuin, fons alicujus esse. Ci. Marc. 12, 32—34. 5. ttuaestio de Messfa Davidih fllio (41—46). (Marc. 12, 35—37. Luc. 20, 41-44.) V. 41. Congregatis, uimiriim in lemplo (coli. Marc. 12, 35.) V. 42. Cujus filius est, scil. juxta scripturam. Pharisaeos, qui varias quaestiones tentaudi causa Christo proposuerant, nune Dominus ipse interrogando aggressus est, ul podor eorum, quo jam hucusque affecti fuerant, maximus (ieret. — Dicunt ei: Da¬ vid. — Pervulgata nimirum erat apud Judaeos sententia, Messiam e Davidis stirpe proditurum esse; de praestanliore vero ejus natura sublimioreque, qua ipso etiam Davide excellentior fo- ret (nimirum illum fore Deuin sirnul alque liominem) nil trade- bant, licet in propbetarum oraculis nutus ea de re haberent. Je- sus jam (v. 43. 44.) evertere incipit sentenliam eorum, qui Mes¬ siam solum filium Davidis fore credebant, nilque eo sublirnius exspectantes, atque amantes verilatis ad agnoscendam Messiae dignilatem veram ducere studet, dum ostendit, liane eorum sen¬ tenliam non posse conciliari cum Davidis ipsius effato, quippe qui Špiritu s. actus, Messiam Domin um suum vocet. V. 43. Ouomodo, qui lit. — Ergo, si nimirum nihil aliud est, nisi Davidis filius. — In Špiritu, scil saneto (coli. Marc. 316 Matth. XXII, 44—46. 12, 36.), i. e. pcr Spirituin sancturn aclus, seu Špiritu s. affla- tus (tamquam propheta). Ex his patet, psahnos afflatu divino esse compositos. — JE um, scil. Christum, Messiam. — Domi¬ nam, scil. suum. Pater enim non vocat filium Doininum suum. V. 44. Verba liaec allata sunt ex ps. 110, 1., quem omnes Judaei de Messia interpretabantur et etiain Jesus ipse h. 1. tam- quam Messianurn tractat. — Dimit Dominus, nempe Deus. — Domino meo, scil. Messiae. In his verbis (Domino m e o) sita est v is argumenti. — Sede a dextns meis, regna raecum, seu: esto majestatis meae et poteslatis particeps. Cf. dieta 20, 21; 1 Cor. 15, 25. — Doneč ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorurn, doneč adversarios tuos plane tihi subjiciam. — Dum autem dicit: doneč (san:) etc. . ., minime negat, postea (omni¬ bus adversariis plane subjectis) etiarn sessuruin esse a dextris (seu regnaturum); potius contrarium (continuatio) exprimitur, eum perpetuo sessurnm, seu absolutissimum imperium habitu- rum esse. Si enim omnes adversarii Christi subjecti fuerint, (quod fiet die exlremi judicii, devieto ultiino boste, inorte), tuin prostratis omnibus suis adversariis, perfectissiine, longe glo- riosior, regnabit. „Non enim praesentium promissio, reete oh- servat s. Basilius (bom. 25.), est futurorum exceptio.“ Cf. Hebr. 10, 12. Vid. dieta 1, 25. Ceterum diclionis imago; „ adversarios pedibus veluti scabellum pedum subjicere“, desumpta est a con- suetudine victoruin, qui bostis devicti cervici pedem imponere solebant. V. 45. Sensus est: Si igitur David, qui tamquam rex, prae- ter Deuin nullum agnovit sui Dominum, Messiam appellat suum Doininum, nonne is, licet quoad naturam suam hurnanam sit ex ejusdem stirpe, aliquid simul Davide majus esse, ideoque subli- iniorein (divinam) naturam babere debet? V. 46. Nemo poterat ei respondere verbum, quia nimirum credebant, Messiam fore merum hominem, qui tamquam rex ter- renus regnum Davidis collapsuin multo augustius sit restituturus et usque ad fines terrae subactis gentibus dilatalurus; nam alias dicere debuissent: David Messiam vocat Dominum suum re- spectu ad divinam ejus naturam; filium autem respectu ad hu¬ man am ejus naturam, secundum quani ab eo desceinlit. Matth. XXIII, 1-4. 317 Caput XXIII. 1. Acorba Chrfsli in pharisaeos et legisperitos orati« (1—36). (Marc. 12, 38-40. Luc. 20, 45—47.) V. 1. Tune, i. e. redactis ad silentium pliarisaeis et legis- peritis. — Locutus est ad turbas, acerba orationc ad populum et discipulos habita invexit in eos. Plura, quae in hac orationc occur- runt, a Luca (11, 39 — 52; 20, 45—57.) tamquam alio tempore et loco a Cliristo dieta commemorantur. Hic jam Jesus omnia, alias dieta, in turam colligit, ut tanto magis conspiciantur per- versa populi diicitm et magistrorum consiiia. «) Vitiiperat: Quod (licant, quid faciendum, sed ipsi non faciant (2—4.) V. 2. Super cathedram Moysis sederunt, i. e. legisperiti et pharisaei, ut legis doetores sunt legilimi Mosis successores. Nain juxta Hebr. dicendi modum: in catliedra alicujus neder e, est successor ejus in munere esse. — Scribae et pharisaei. Le¬ gisperiti enim et pharisaei munere fungebantur docendi populum, legem Mosis interpretandi. Ceterum dum h. 1. Cliristus p li a ri¬ sa e o s recenset inter eos, quorum muneris erat legem interpre- tari, non ideo facit, qtiod proprium sectae illorutn esset, sed quod plerumque legis doetores forent atque inter Judaeos peritissimi legum morumque interpretes haberentur (Calm.). V. 3. I yitur, qnia legitimi Mosis successores sunt. — Omnia. Dum dicit g-eneratim omnia, sponte intelligitur, eum illa excipere, quae doctrinae Mosis et legi Dei contraria sunt, uti et traditiones et perversas legis interpretationes. II. 1. enim ob ocu- los babet dissimulatain vitae eorum perversitatem, non sollicitus de eo, quod nonnumquam fierel, ut isti doetores, auetoritate sua perverse usi, mala spargerent praecepta. Ast linj us reijudicium neutiquam voltiit ad populum deferre, ut hic de magistrorum doctrina judiciutn ferat; id reliquit Dei judicio, qui severum de iis judiciutn faciet, qui auetoritate sua male usi fuerint. — Ser- vate, semper peragite. Vid. dieta 16, 6. V, 4. Allipant enim; sive legitur yap (enim), sive de (vero), sensus idem manet, quia utraque particula h. 1. est ex- 318 Matth. XXIII, 5—6. plicativa. Metaphora sumpta cst a jumentis, quibus imponi et alligari solent sarcinae. — Onera; liaec sinit innumera legisperi- loruin praecepla addita legi, quam latissime extendebant; porro legis interpretationcs rigidae. — Importahilia, difficilia ad por- tandurn. — Imponunt in humeros, ut scil. ea ferant. — Digito suo nolunt movere, ne minimum quidem observandi conatum ad- hibent, ut saltem exempIo suo ea reddant leviora. Est dictio pro- verbialis. b ) Vituperat eorum sanclimoniae ostentationem (o—7). V. 5. Ut vide ant ur; videsis 6, 5. — Phylacteria ( pleni sunt (nimirum calix et paropsis), et loco uxatiapoia; legitur: aduta; (in j u s ti ti a), vel dxpaata inconti- nentia, i. e. intemperantia a cibo et potu; juxta quam lectionem sensus est: ea, quibus pocula et patinae refertae sunt, sunt ex rapina et intemperantia congesta. (juibus verbis etiam hic sensus inest: animus vester plenus est rapina et intemperantia; qui enim 21 ’ 324 Matth. XXIII. 26—31. resaliorum šibi injiiste comparat, in aninio suo plenus est rapina etintemperantia (cf. Luc. 11, 39.). V. 26. Caece, quia nimirum non intelligis, quaenam mun- dities sit vera coram Deo. — Munda prius, c/uod intus est cali- cis et paropsidis, tac, ut ea, quae vasis, calice et paropside, in- sunt (i. e. potus et cibus) non sint injuste parta. Quum autem boe fieri nequit, nisi bomo perversam aniini indolem nuitet et purget, utique verbis his Christus siniul poscit animi mutationem, pur- gationein. — Ut fiat, quod de foris, mun dum, ut dein etiatn exte- rior earum (calicis et paropsidis) pars non tantum appareat, sed revera munda fiat. Externa mundities sine interna nihili est. Hisce Christus significat, veram munditiem esse, si adsit mundi- ties eorum, quae calice et paropside continentur. Perinulti codi- ces et Patres verba: et paropsidis non habent, et loco auruiv legunt adroo, scil. Ttorrjploo; quare multi putant, ea verba esse ex v. 25. illata. Sensus (amen manet idem. V.27. Sepulchris dealbatis. Quia ex lege Mos. (Num. 19,16.), si quis cadaver aut sepulchrurn altigerat, per septein dies im- mundus factus est, idcirco quovis anno, 15. die mensis A d ar (Martii) sepulchra calce aut gypso dealbabantur; partiin ornatus causa, partim, ut eminus dignosci possint, ne quis inconsulto ac- cedens pollueretur. «') Perstringit eos, quod sini socii majorum suoruni in occidendis prophetis et mensuram impietatis eorum absolvanl (29—36). V. 29. Aedificatis (ohodopens), exstruitis, ut nimirum per hoc testeinini vulgo imperito vestram reverentiain et pietatem erga prophetas et viros sauctos, nec non et detestationem scelerum majorum occidenlium. — Justorum, aliorum hominum, pietate et diligentissima legis observatione in V. T. insignium. V. 30. Si fuissemusj graece rjpsda; reclius: essemus i. e. si viveremus. — In diebus patrum nostrorum, aetale majo¬ rum nostrorum, qui illos occiderunt. — Non essemus socii eorum in sanguine prophelarum, non essemus socii eorum in occiden¬ dis prophetis. V. 31. Itaque, quia nimirum illos, qui prophetas occide¬ runt, patres vestros nominatis.— Testimonio eslis vobismet ipsis (,fiaprupehe sauroig, dativus inčo m m odi), i. e. testificamini Matih. XXIII, 32—33. 325 contra vos. — Quia filii estis eorum, quod sitis illis similes (ni- mirum speclata indo.le, pro qna, si patniin aelate vixissent, idem, (piod palres fecissent, imo, prouli praescivit, facturi erant in ipsius persona et in aposlolis). Est in verbis filii estis ainbigui- las qnaedam (amphibolia), quum formula filium esse alicujus significet (mn ex posteris alicujus esse, tum esse alicui simi- leni. H. 1. Cbristus altero sensu verbasumpsit. S.Lucas(11,48.) explicalionis causa addit: nteslificamini, quod consentitis operi- bus patrum vestrorum; causani addens: »quoniam ipsi quidem eos occiderunt, vos anteni aedificatis eorum sepulchra /“ quasi diceret: vos cxstruendis sepulcbris prophetarum, quos majo- res vestri occiderunt, meliores ipsis videri vultis, quatenus hac agendi ratione oslendere vultis, vos honorare illos prophetas atqne itnprobare patrum vestrorum scelera; ego autem dico, vos, qui speclata indole patribus vestris similes estis, potius ap- probarc mala patrum vestrorum opera, quatenus aedificando occisorum sepulchra opera patrum vestrorum perficitis, ut ple¬ num fiat homicidium. Brcviter: Majores vestri occiderunt, vos illos sepelitis. Cf. Mald. V. 32. Vos, cum emphasi: vos, qui filii talium estis (hinc et ita, uti illi aniinati). — Implete mensuram patrum vestrorum, absolvite mensuram illam impietatis ac scelerum, a patribus ve¬ stris incboatam, me scil. meaeque doctrinae praecones occidendo. Imperalivus: implete juxta alios est imperativus ironice po- situs: Eja igitur peragite, absolvite mensuram scelerum patrum vestrorum, me nimirum meaeque doctrinae praecones occidendo; juxta alios est imperativus permissivus, concessivus, boe modo: absolvite . . . non impedio, quia suinme desidero mortem, ut homines redimam. Quae explicatio simplicissima videtur (cf. Joan. 13, 27.). Ex boe versu tbeologi docent, Deum singulis non tantum hominibus, sed et civitatibus, regnis et nationibus, cer- tum Umitem statuisse, quem non excedat, et quo cum pervene- rit, turbinem indignationis suae vel excisionis effundit. Cf. Gen. 15, 16. V. 33. Progenies viperarum, videsis 3, 7. — Quomodo fu- gietis, impossibile est effugitu ( (poprjze , conjunctivus delibera- tivus). — A judicio gehennae, sententiam damnatoriam in ge- 326 Matth. XXIII, 34. hennam, sen: aeternas poenas in gehenna, i. e. aeternam damna tionem (cf. 12, 32. in fine). V. 34. Ideo (dih touto). Magnopere dissentiunt interpretes, quomodo verba baec ( 'dih touto) cum praecedentibus cohae- reant. Dnae tamen dantur explicationes, qnae caeteris praeferri merentur. Nonnulli ‘) Jansenium et Maldonatum secuti, negantes hic reddi causam missionis, (quae sequitur: ecce, eyo initto), affirmantesqne potins reddi causam, cur eos essent occisuri, quia nimirum serpent.es essent, et genimina viperarum, hunc sta- tuunt sensum: Propterea, quia serpentes estis et genimina vipe¬ rarum, doctores iilos, quos ego, misertus vestri, ut boe excidium et condemnationem a vobis avertam, ad vos missurus sum, occi- detis alios, alios crucifigetis etc.'(ita, ut sententiae hic šibi coor- dinenlur, quum tamen šibi subordinalae esse deberent). Horum interpretum alii (Beri.) particulam oncos (ut sumunt de eventu, ix/3auxwvu- poz yb.p rjv. — Alii 3 ) opinantur, verba: filii Barachiae esse sub- diticia, et jam antiquissimis temporibus a librario quodam ad- seripta, qui putarit, Zachariam prophetam, Barachiae filium, inlel- ligendum esse. At supponitur, non probatur, esse verba illa subditicia. — Alii 4 ) statuunt, adesse h. 1. errorem in expri- i) Beda, Maldonatus, Fritschius, Meyerus, Arnoldi, Reischl, Scbegg, Bisi>. — 2 ) Grotius, Kuinoel, Mald., Arnoldi, Reischl. — 3) Wassenberghius, Beri. — i) Meyer, de Wette, Schegg. Matth. XXIII, 35. 329 mendo patris nomine, quatenus Matthaeus, traditionem erroneam secutus, nomen patris addidit, quod Cliristus non cxpresserat. Ast quomodo possit conciliari liaec sententia cum inspiratione Matthaei, haud intelligitur. — Alii ‘) tandem putant, Jesum sy- rochaldaiee locutum dixisse, usque ad sanguinem Zachariae, filii Jojadae, atque cogitasse de Zacharia, de quo in 2. lib. Chron. serino occurrit; sed graecum Matthaei interpretem scrip- sisse: filium Barachiae, quo animos prirnornm lectorum acrius feriret, significans scelus brevi commissum, quod etiam Jos. Fia- vius refert. Sic permu ta vit primum et ultimum exemplum san- guinis innocenter effusi in s. lib ris V. T„ nimirnm exemplmn Abeiis et Zachariae, filii Jojadae cum pritno et ultimo exem- plo sacrae historiae generatim, scil. cum exemplo Abeiis et Zachariae, filii Barachiae, qui brevi tempore ante excidium Hieros. in templo a aelotis est trucidalus. Quod tanto magis, uti observatur, facere poterat, quia sors Zachariae, filii Barachiap, magnam liabet similitudinem cum sorte Zachariae, filii Jojadae. Ast iterum, si, uti Bisping affirinat (@. 32), versio graeca evangelii aramaici s. Matthaei, profecta est ah ipso Matthaeo, non potest intelligi, qui fieri poterat, ut ipse aliter in evangelio aramaico, aliter in ejus versione scriberet. — Quapropter vide- tur pri mu s expediendae difficultatis hujus modus, utpote simpli- cissimus, praeferendus esse, cum nil inconsuetum sit, ut personae duo gererent nomina. Respectu ad alteram difficultatem dicere possumus, Christum conjungere caedem Zachariae, filii Jojadae, cum caede Abeiis (qui sensu latissimo etiam, uti Abrahamus coli. Gen. 20, 7., prophetis aimumeratur), quia secutus est morem Ju d a e o rum, qui caedem hujus Zachariae, utpote valde atrocem et detestabilem, (|uum esset commissa in pro- plieta, sacerdote etjudice, in loco sancto, in atrio sacer- dotum, inter templum et altare holočaustorum, quod vel ipsis maleficis asjlum praebuit (Exod. 21, 14. 1 Beg. 1, 51.) et juxta traditionem die sabbati, in festo expiationis, cum caede Abeiis connectere et conferre solebant.- Inter templum et altare, in ea vestibuli (atrii) templi parte, quae erat inter tem- i) Bichhornius, Bisp. 330 Matth. XXIII, 36. pluni (stricte sic dietum. i. c. sauclum, graece v««c) ct altare liolocauslormn. Sic Christus locinn, quo necatus ost Zaeliarias, accuratius indicat, (jiiam auctor Chronicoruin, qni simplicitcr refert, eum in veslibulo templi occisum fuisse. Tandem ultiina adhuc restat difficultas: Quomodo Judaeos aevi sui Christus ]ioenas subituros esse dicit oh caedem eoruin etiam propliela- rurn, quos non ipsi, sed majores eorum Irucidarunt, imo oh ne¬ čem etiam A h el is nominatiin, qui a fratre suo Caino occisus est, antequam populus Hebraeorum existeret. Nonnulli ') Jesum humano vulgarique modo loquentein sta- tuentes verha Christi ita explicant: Vos, qui inajorum moreš non detestamini, sed imitamini, utpote iliis non tantum similes, sed eos etiam renitentia vestra erga legatos divinos, iinpietate et crude- 1 i ta te superatis, Deus ita puniet, ac si vellct a vohis caedium omnium in terris commissarum, ab Abele, per Caimim interfeeto, usque ad Zachariae, filii Jojadae, nečem, poenas expetere, i. e. gravissime vos puniet. Sed praeferenda meretur explicatio eorum 2 ) qui dicunt, Jesum ita loqui ratione aes timationis civilis, qua censenlur posteri esse unutn quid cum parentibus (inde: quem occidi- stis), seu, uti ait Jansenius, ratione unitatis istius, qua unus est populus, et in quo posteri sunt aliquid majorum et majores aliquid posterorum; unde lit, ut faeta majorum filiis imputentur, si filii peccata majorum imitantur, et ita complent mensuram sce- lerum ah iliis inchoatam; tune enim excidium a perversa natione promeritum in illam quidem cadit, sed in postremis istius nationis exercetur et sentitur, dum filii luunt tam sua, quam patrum suo- rum peccata. Sic Deus jussit Saulum delere posteros Amalec ob scelera parenlum a quadringentis annis perpetrata (1 Reg. 15, 2. 3.); ita in revolutione gallica filii luebant non tantum sua, sed et parentum suorum peccata; et quum Hierosoljma diruta esset, atque reliquiae populi dispersae essent, filii luebant omiiia scelera perpetrata a caede Abelis usque ad nečem Zachariae. V. 36. Venient. Est cum vi antepositum, ut indicetur, poe- nam revera in eos casuram esse. — Haec omnia, omnes cae- des in homines probos ab Abele usque ad Zachariam cominissae, i) Mald., Calm., Kuin. — 2 ) Janš., a Lap., Schegg, Bisp. Mattli. XXIII, 37—38. 331 seu: caedium oninium culpa et poena cadet.— Super genera- tionem is tam, Judaeos hujus aelatis. — Nam per generatio- nem hanc sunt intelligendi Judaei aevi Christi. 2. Ohristus BIierosolymae doleiricr acclainai ( 37 — 39 ). (Luc. 13, 34—35.) V. 37. Per Jerusalein li. I. intelligunlur liomines hujus urbis, ct commemorantur iucolae hujus urbis primariae, ila ut reliqui quoque Judaei simul significentur. Repetilio aulem no- minis est indiciuin vehemenlis compassionis et doloris. — Occi- dis el lapidas eos, qui ad te rnissi suni, quae occidere el iapi- dare soles. Vulgata legit npb<;. . as, quam tairieu lectionem codex D et quidam minusculi habent; sedpraeferenda esl lectio: npb c... abrljV, ad e a m, ita ut post allocu ti onem Jerusalem sermo trans- eal in tertiam personam: quae occidil et lapidat eos, qui ad eatn missi sunt. (Cf. Schegg). — Ouoties voku congregare, quo- lies vos Judaeos per prophetas aliosque servos ineos ac denique per me ipsum excitare studui ad vitae animique mutationem in melius et ad me tamquam Messiam agnoseendum adducere. Lo- quitur ila Cliristus ut rex et dux populi Israel inde ab ejus elec- lione in populum Dei. Comparal Christus se suumque amorem, providentiam, sollicitudinem salvandi Judaeos, gallinae; filii sunt cives Hierosoljmitani omninoque Judaei; nam Hebraei civi- tates saepe comparare solent matribus, adeoque cives nomi- nantfilios. — Sed noluisti, quia prophetas et me internecino odio persequeris. V. 38. Ecce, jam in proximo est. — Domus vestra; alii ') inlelligunt per verba haec: templum; alii i) 2 ) rectius urbem Hierosoljmam et totain regionem Judaicam. — Relin- guetur; in graeco estpraesens: relinquitur, i. e. jam in eo est, ut relinquatur. Sensus: Praeteriit tempus, quo civitas et tota re- gio Judaea in meo erat patrocinio et tutela; subtraham ei meam tutelam, meumque patrocinium, ideoque sors ejus, utpote šibi ipsi relictae, erit excidimn urbis et gentis. Vulgata, textus receptus i) Hieron., Theophyl., Euthym., Arnoldi. — 2) Beda, Janš., Schegg, Bisp., Kuin. 332 Matth. XXIII, 39; XXIV, 1. el Tischendorf. h. I. et Luc. 13, 35. legunt vocem deserta (kpr][ioq), quae lamen merum est interpretamentum, quo explica- lur sequela denegati patrocinii. V. 39. Dico enim. Hisce probat, doniuiu eorum desertum iri. Sensus est: Nam me post breve tempus ex iiac vita et terra discessurum videndi oceasio vobis non erit, doneč tempus illud veniat, quo me Messiam agnoscetis. Inteliigendum esse tempus aliquod post Cliristi mortein et discessum ex liis terris, non vero tempus ultimi ejus ant e mortem adventus in metropolin, elucet ex eo, quia verba liaec dieta suni a Christo post sumu ultimum advenlum Hicrosoljinam, paucis (tribus) diebus ante suam mortem. Cogitandum est cuin s. Chrjsosloino de adventu Cliristi glorioso ad judicium extremuin, quando Judaei in fine mundi por Eliam ad fidem Cliristi conversi, majestate ejus aspecta, dicent: Benedictus, qui venit in nomine Domini. Cui sen- tentiae suffragalur lociis Rom. 11, 25. 26. Caput XXIV. Sermo Christi propiietieus de llierosoljmae templiqne cveidio et Cliristi reditu ad judicium. (Marc. c. 13. Luc. 21, 5 — 38.) A. §ermoni§ hujus occasio (v. 1 - 3). V. 1. Et eyressus de templo, ib at; graece kqekdmv dnb -ou ispou STtopsuero , i. e. et postquam Jesus (c templo kx tou ispob coli. 21, 23.) egressus est, discessit a templo, ut se con- ferret in montem olivarum (v. 3.). ‘) — Aedificationes templi, i. e. admirandam structuram, pulchritudinein, firmitatem et magni- (icentiam templi (rov vdov) ceterorumque aedificiornm templo adstruetorum et ad id pertinentium (in graeco enim est čepov vide 4, 5.). Occasionem praebuit diclum Cliristi in fine capitis praegressi (v. 38.), quo Cliristus praedixerat urbis, hinc et templi i.) Cf. Beri. Mattli. XXIV, 2—3. 333 excidium. Verosimiliter ipsi discipuli inler se de lemplo collocnti sunt (uti Lucas indicat); deinde autem umis eorum nomine omnium rogavit Cliristum, ut lapides lempli strucluiamque consideraret (uti Marcus 13, 1. refert). Hoc autem ideo fecit, qnia fors dubius liaerebat, au verba Chrlsti praegressa rite intellexerit nec ne; nam ila sperabat, Christum menlem suam clavius patefactu- rum esse. De pulchritudiue templi scribif. Jos. Flav. (Reli. Jud. VI. c. 6.) V. 2. Videtis liaec omnia. Alii ') legunt sine negatione ct vocem jHIinsiv smnunt significatu considerare, admirari: attente considerate seu adiniramini magnificentiam liane. Nonnulli codices graeci legunt cmn negatione: od re, quae lectio praeferenda est, quum prior esse videtur emendatio faeta ob locum Marci (13, 2.), hoc sensu: nnm non revera adest illa magnificentia? Sed praeferenda est, explicatio eorum, qui verbuin p A sne: v sensu proprio: videre sumunt et nuvza referent non ad aedificationes, sed ad tristem earuin aedificationuin sortem, quam Christus futuram eis ostendit, quasi diceret: num deest vobis omiliš aspectus in ea, quae inihi ostenditis, ut cognoscatis, quomodo se liabeat cum iis (Risp.).— Hi c: Jesus templum digito monstrasse putandus est. — Non relinguetur lapis .. qui non destrualur. Diclione liac proverbiali significatur plenaria templi eversio; simulque praedictio liaec Cliristi ad literam im- plela est. Nam sub Juliano apostata (a. 362.), cum Judaei fun- damenta veteris templi, quae in excidio terrac infossa remanse- rant, nudassent, ut novimi templum imponerent, terrae motus excitatus (ex imis fundamentis erumpentes llammae) lapides vete- rnm fundamentorum concussit ac longe lateque disturbavit. 2 ) V. 3. Sedente, nimirum e regione templi (coli. Marc. 13,3.). — Secreto, seorsim, non praesentibus aliis, qui etiam adfuerunt in monte olivarum. — Discipuli, juxta Marcuni P e tru s, Jaco- bus, Joannes et Andreas. — liaec, nimirum urbis et templi excidium, de quo Jesus v. 2. locutus est. — Sip num adventus tui et consummationis saeculi, de quo saepius locutus es (13, 40; 16^ 27; 19, 28.). Conjungunt h. 1. apostoli Cliristi adventum gloriosum ad exstruendum reginim et finem mundi lamquam i) Chrys., Janš., Mald. — *) Ct Ammian. Marceli, c. 23. 334 Matth. XXIV, 3. talia, quae simul cum urbis templique excidio, vel saltem paulo post futura esse existimant. Communis erat Judaeis opinio, innixa locis Danielis (9, 26; 12, 1; 9, 13.), antequam initium sumat regnum Messiamnn, fore magnos labores, sic dictos dolores Messiae (cf. Hos. 13, 13.), nimiram excidium urbis et fempli et nnacnm boe etiam finem hujus mundi exspectandum esse. Jtidaei enim putabant, aetate Messiae desiturum esse mundum hunc (aicov obzoz) et alterum, novum, proditurum (altov jišlltov), in quo jusli aeterna felicitate sint fruituri. Cf. 12, 32. Poteranl ita- que etiam apostoli, e Judaeorum gente orti, cogitare, Christum, dum de urbis templique excidio est locutus, simul loqui voluisse de mundi excidio et cum eo conjuncta parusia sua, quos eventus Judaei simul adfuturos esse existimabant; et boe tanto magis, quia ipsuin Cbristum (13, 39.) de consummatione mundi (ouvzslsca zob alčbvot;) prius jam loqui audiverant, et qui- dem tali in nexu, in quo simul de parusia sua ad judicium loquc- batur. Qumn Christus ad apostolos saepe et modo clarissimo de sua passione et morte locutus esset, hi per parusiam liane non poterant nisi alterum Cbristi adventum gloriosum intelligere (cf. Act. 1, 6. 11; 3, 20.). B. Prophetia de signis excidium Hierosolymae et alterum Christi adventum praegressuris (4 — 14 ). (Marc. 13, 5 — 13. Luc. 21, 8 — 19.) Secutus est Christus in boe suo sermone propbetico mo¬ rem veterum prophetaruin, qui ab ipsa seriptura (Ezech.3,17.) speculatoribus ex alto loco prospicientibus (inde videntes, Cin, dieti) comparati, res futuras, quas viderant, non seniper successione chronologica distinguunt, sed band raro ab alia re ad aliam remotam transiliunt et ita aetate distantia similitudinis lege connectunt, quin intervallum, quod intercedit, innuant. Sic v. c. Jes. 45, 1., ubi propheta permixtiin de Judaeorum per Cjrum liberatione ac de salute per Cbristum speranda loquitur. Cf. Joel 2, 28 — 32; Jesaias 9, 6; 11, 1. 6. Ita po- terat etiam Christus more prophetarum A. T. speciale judicium de Israei (excidium Hierosol^mae) conjungere cum universali Mattli. XXIV, 4—5. 335 judicio totius mundi, cum extremo judicio a sc habendo, idque tanlo magis, quia popnlus Israel, electus ex omnibus reli- quis, rcpraesen taret cunctos reliquos populos; quapropter etiain sors hujus populi esl typus sorlis totius mundi generatim, iti judicio populi Israel est praefiguratum judicium universale omnium populorum (cf. dieta 16, 28.). Quum itaque apostoli v. 3. Dominam interrogarent, videbantur tantum pro se id interro- gasse; ast interrogatio corum, quum repraesentarent omnes futuros doetores christianos, faeta erat simul nomiue futuro- rum doetorum christianorum. Quapropter etiam responsio Christi data est pro omnibus temporibus, spectans ad universum apostolatum ecclesiae catliolicae. Ast Christus in boe responso suo simul sat clare disjunsit ratione temporis ab invicem excidium Hierosoljmae et templi atque consummationem saeculi adventumque suum ad judicium; alterum hoc quidem incerto tempore, ast non simul cum interitu Ilieros. et templi adfuturuin esse docens, quo occurrit opinioni illi Judaicae superius (v.8.) commemoratae. Et quanivis non accurate definiri possit, quae- naiu dieta speciatim speetent ad excidium urbis et quaenam ad excidium orbis, haud tamen negari potest successivus pro- gressus ab uno ad alterum actum (excidii). Potest enim serino Cbristi apte in 5 partes dividi: 1) Responsio generalis ad quaestionem apostolorum, qua significantur sign a tum excidium Hieros. et templi, tum finem mundi praegressura (v. 4 —14.); 2) specialis praedictio excidii Hieros. (v. 15 — 22.); 3) spe- cialis praedictio excidii orbis (v. 22—41.); 4) adhortatio ad vigilantiam, quum dies et bora finis mundi ignola sit (v. 42—25, 30.); 5) deseriptio extremi judicii (25, 31—46.). I. Signa excidium Hieros. et finem mundi prae¬ gressura (4—14). (Marc. 13, 5-13; Luc. 21, 8—19.) V. 4. et 5. Nominat nune primum signum inter plura exci- dium Hierosoljmae et orbis terrarum praegressura, scil. sedu- ctionern ex parte pseudopropbetarum. Teste Jos. Flavio (An- tiq. XX. 5, 1.) jam ante Hierosoljmae excidium erant falsi pro- pbetae, qui Judaeos variis promissionibus decipere et ad seditio- 336 Matth. XXIV, 6—7. nem movere studuerunt. Tališ erat Theudas (cf. Acf. 5, 36.); dein Aegjptius cjuidam (Act. 21, 38.) aliique; imo, dum Titus urbem obsidebat, prodierunt pseudoprophetae el, zelot,ae, qui po- puluin seducentes in exitium abripiebant. Praecipue autem fainosi el horribiles impostores venient ante mundi finem (2 Thess. 2, 3 —10; Apoc. 13, 2.), postguam Muliamedes aliique impostores ecclesiae Christi terrorem incusserint. — In nomine meo , Mes- siae nomen šibi arrogantes, vel ejus auctoritatem secum com- municatam praetendentes. V. 6. el 7. Alterum signum (bella et seditiones). — Proelia et opiniones proeliorum, bella varia et rumores bello- ruin, qui saepe magis turbant ac terrent bomines, quam ipsa bella. Lucas addit: seditiones, quas multas narrat Jos. Flavius (Bell. Jud. IV. c. 5.) praecessisse eversionem Hierosol^mae per totam Judaeam.— Ne lurbeniini, ita ut aequo animo esse desina- tis. — Opor tet enim haec fieri, miniram posita bomimun malitia, qui ad ea mala, quaeDeus sapienter permisit, sua sponte et culpa ferebantur. Haec (raora), qua lectione essent intelligenda bella et rumores bellorum; sed praeferenda est lectio: Tidvza, omnia, scil. mala et calamitates. — Finis, scilicet malorum, calamitatum (non speciatim: finis Hieros. et mundi), quasi diceret: adhuc gra- viora mala ventura sunt, quorum ista tantum sunt pracludia. — Suri/et p en s in pentem et repnimi in repnimi. Verbis his exp li¬ ca tur dietam praegressum: audituri proelia. Samaritani, Sjri et Romani non seinel cum Judaeis bella gesserunt; Judaei etiain saepius in multis suae regionis locis coutra Romanos rebella- runt. ') — Respectu ad rumores cogitari potest de romani im- perii turbis post Neronis obitum. — Pestilentiae et fames, graece: hpoit . . Xotpo't, fames et pestilentiae; bellum enim plerumque sequitur fames, farnem pestiferi morbi. Gravissimae famis, quae quater saeviit, regnante Claudio, IVomae, in Palae- stina, mentio fit in Act,. 11, 28.; dein in Graecia iterumqne Romae. 2 ) — Terrae motus per loca, i. e. in multis locis. Tales contigerunt in Asia ininori, Macedonia, Achaia et Italia; 3 ) imo paulo ante excidium Hierosoljmae erant terrae motus Smjrnae, ■) Cf. Jos. Flav. beli. Jud. II. 18, 19. XXI. o. 2. Tacit. hist. 1, 2, annal. IG, 13. — 2 ) Cf. Jos. Flav. Antiqq. XX, 2. — 3 ) Tacit, annal. 14, 27. Matth. XXIV, 8—10. 337 Mileti, Cini ct Sami. S. Lucas (21, 11.) addit: et signa magnet erunt. Etiam talia evenisse ante excidium Hierosolvinae, testis est Jos. Flavius (Beli. Jud. VI. 30.), qui seribit: orla crebra ful- gura, horrendaque tonitrua, concussaeque terrae vasti mugitus.') Sine dubio Ionge horribiliores erunt eventus in fine niundi, quo et ipsa natura participabit redemptionem; quapropter reete hoc signum alterum plures interpretes antiqui imaginem siinul esse dirunt signi siinilis, excidium orbis praecessuri, V. 8. Initium do forum, i e. haec mala, si cum iis, quae postea consecutura sunt, conferantur, exigua sunt et similia pri- mis doloribus, partus instantis praenuntiis, qui si cum dolo- ribus in ipso partu irruentibus comparantur, exigui et quasi praeludia sunt. Metaphora a mulieribus parturientibus sumpta est (cf. v. 3.). V. 9. A deseriptione malorum, quae generatim hominibus (non christianis) eventura sint, transit Christus ad ea, quae ipsis apostolis reliqnisque christianis ante cversionem Hie- rosoljmae sint perferenda; per apostolos enim docente s. Hie- ronjmo, omnium fidelium persona significatur. — Signum tertium: persecutio apostolorum et christianorum. — Tune, si scil. initium partus dolorum advenerit. Lucas liabet: ante haec omnia, quasi diceret: Ne vero vos ipsos putetis ah omnibus malis immunes futuros, interim dum ita affliguntur improbi. — In afflictionem, i. e. tradent vos, ut malis vexemini; seu (coli. Marc. 13, 9. Luc. 21, 12.) vos accusabunt in judiciis Judaicis, in carcerem conjicient, flagellis caedent, imo el inler- ficient. — Et eritis odio omnibus, permultis exosi eritis (cf. 10, 22.). Vid. dieta 10, 17—22. Eventum respondisse huic vaticinio, historia testatur, docens apostolos et christianos a Judaeis et ethnicis jam ante excidium Hieros. graves per- secutiones esse perpessos (cf. Act. et epist. Pauli). Eventus hi omnes ante excidium orbis redibunt. V. 10. Tune, exortis his insectationibus, quas praedixi (v. 9.). — Scandalizabuntur , a fide in me deficient, timore per- secutionum et tormentorum. — Et invicem tradent, apostafae tradent eos, qui perseverabunt; imo (coli. Marc. 13, 12. et Luc. i) Cf. Euse)>. hlst. eccl. III, 8. 22 338 Matih. XXIV, 11—14. 21, 16.) et illi, qui sanguinis vinculo (i. e. parentes, fratres et cognati) šibi arctissime juncti sunt, inimico animo se invicem sunt persecuturi. V. 11. Pseudoprophetae, falsi doctores, qui se divinitus missos esse jactabunt. — Seducent, scii. a fide per doctrinam suam falsam. Quamvis in epistolis s. Pauli ad Timotheum (II. 2, 17.) de defectione a fide sermo sit, hoc tamen praeprimis fiet ante excidium orbis, quo tempore pessimi doctores falsi sur- recturi sunt. Cf. 7, 15. V. 12. Quoniam abundavit iniquitas , propter ingravescen- tem improbitatem, se manifestantem odio et persecutione, defe¬ ctione et seductione. — Refrigescet charitas multorurn, chri- stianorurn, qua antea erga Deum et proximum fervebant. V. 13. Qui anteni perseveraverit, qui non defecerit a fide in me propter odia et persecutiones (v. 9.), nec falsorum prophe- tarum sermonibus victus fuerit (v. 11.), et inter haec mala amo- rem non amiserit (v. 12.). — Usque in finem, scil. vitae respectu singulorum; respectu universitatis fidelium: usque ad finem calamitatum, quod id est ac: usque ad gloriosum Chri- sti adventum ad judicium. — Salvus erit, is aeternam salutem animae (seu aeternam beatitatem) consequetur. Qui verba: usque in finem referunt ad excidium Hieros., verba: salvus erit explicare debent de salute corporali, de liberalione per fugam, quain teste Eusebio (Hist. eccl. III, 5.) multi Christiani Pellae locisque montanis invenerunt. V. 14. Versu hoc commemorat novum (quartum) signum, finem mundi praegressurum, scil. praedicationem evangelii in universo terrarum orbe. — Et praedicabitur hoc evange- lium in universo orbe, i. e. quamvis calainitates illae, supra ex- positae, Hierosoljmitani excidii tempore evenerint, existiman- dum tamen non est, finem mundi propterea instare; pri us enim evangelium in toto terrarum orbe praedicari oportet *(Mald.). Hoc evangelium, hoc, quod ego praedico evangelium, seu evangelium, in quo praedicando occupatus sum. — In testimo- niutn omnibus gentibus, ut haec praedicatio testimonio inserviat, ex quo gentes convincerentur omnes, scil. aeternam salutem fuisse eis a Deo oblatam; seu: in accusalionem eorum, qui non credunt, ne in supreino judicio semet excusare possent, ipsos Matth. XXIV, 15. 339 evangelium non audivisse (Mald.).— Tune, postquam evangelium (doctrina Christiana) in toto terrarum orbe praedicatum fuerit. — Veniet consummatio, erit finis mundi. Adhuc tertiae generis hu¬ mani parli (inAfrica etAsia) nondum est praedicatum evangelium. Ex quibus consequitur, mundi finem non prius futuruin esse, quam evangelium per universum terrarum orbem praedicatum sil; non autem, evangelium in universo terrarum orbe praedicatum, certum esse signum, mundi finem proxime instare, quia incer- tum est, an tum, simul ac omnibus praedicatum fuerit evangelium, venturus sit statim mundi finis (Mald.). Quum ex parte hoc etiam ante Hierosoljmae excidium contigerit, quatemis evange¬ lium annuntiatuin fuit non Judaeis modo, verum etiain universis late gentibus, quae Romanis parebant caeterisque terrarum par- tibus, quae eo tempore noscebantur (cf. Rom. 1, 8; 10, 18. Col. 1, 6. 23.), non rejicienda videtur sententla eorum, qui hoc signum etiam ut signum excidium Hierosoljmae praegressurum su- inunt; si hoc simul conjungitur, tum per finem simul ešt intelligen- dus finis Hierosolymae, ct verba: universus orbis expo- nenda sunt vel de mundo roman o, vel de magna mundi parte. II. Propiietla de Hieros«lyi8iae ex.cidio (15 - 22 ). (Marc. 13, 14 — 20. Luc. 21, 20—24.) V. 15. Postquam commemorarat signa tam Hierosoljmae, quam totius orbis excidium praegressura, nune proprie assignat signa, praevia excidio urbis. — Eryo (ouv). Voce hac redit ad quaestionem v. 3., atque accuratius respondet ad primam illius quaestionis partem. — Abominationem desolationis (/5 de lop« a sprj/uduTscot;). Vox fideh>ypa est, nomen verbale a /3 3sXl> a a o pac abominor, ergo res abominanda; cum genitivo rije kpfjpcbastoc; denotat rem abominabilem, quae vastationem efficit vel secum fert. — Quid autem sit intelligendum per abominationem desola- tionis^ interpretes dissentiunt. Nonnulli intelligunt exercitum Roraanoruin, dum ille sub Tito Hierosoljmam expugnabat et templum etiam oppugnabat. Sed huic explicationi obstat monitum: tune, qui in Judaea sunt, fugiant ad montes; quia fugae tum locus esse non potuisset. Alii intelligunt eundem exercitum 22 * 340 Matth. XXIY, 16. Rom., dum urbem Hierosoljniam obsideret; sed his obslant verba: in loco sancto, quae solum de templo (id ipso loco Danielis postulante), non autem de Judaea, aut locis Hierosolj- mae vicinis, possunt explicari. Quuin juxta Matthaeum et Marcum abominatio illa stare in teinplo et fuga possibilis perhibe- tur, praeferenda est interpretatio eorum, *) qui per abominationeni desolationis intelligunt templi profanationes per Zelotas, homi- nes scelestos, causatas quibuslibet flagitiis in templo, eo tem- pore, quo Romani Galilaea jam occupata, in eo erant, ut Judaeam expugnarent urbemque obsiderent. Verba baec ita explicanda esse, poscit locus Lucae (21, 20.): „cum videritis ab exercitu circumdari Jerusalem« ; quae verba, quia fuga adhuc possibilis perhibelur, intelligenda sunt de initio obsidionis, ita ut sensus ufriusque loči (Matthaei et Lucae) sit sequens: Cum videritis illas templi violationes, causatas per Zelotas, et accedentem exerci- tum, ut urbem obsideret, fugite ad montes (Calm.). Explicationi huic favet ipse locus Danielis (9, 27.), ubi is celeberrimum edidit vaticinum de 70 bebdomadibus, unde verba abominatio desolatio¬ nis desumpta sunt. Per illa verba Daniel (et scriptor 1. lib. Maccha- baeorum) intelligunt profanationem templi per Antiochum Epi- phanem, qui statuam Jovis Oljmpii in altari holocaustorum col- locari jusserat. — Qui legit, intelligat. Nonaulli 2 ) putant esse verba baec Christi, admonentis ad attentionem verbis Danielis praebendam, ad verborum illorum sensum recte assequendum. Sed, quum apud Marcum (13, 14.) verba: quae dieta est a Daniele propheta, ad quae illud: qui legit, intelligat, referri pos- sit, non leguntur, praeferenda est sententia eorum, 3 ) qui dicunt, ea esse Matthaei, ab hoc evangelista Christi orationi inserta, quo leetores suos Judaeos admoneret, ut caute hanc Christi praedictionem a se deseriptam attenderent, utpote qua pronun- tiaretur, quid ipsorum genti alque urbi haud longo post tempore esset exspectandum (Patrit.). V. 16. Tune , quum videritis abominationem desolationis in loco sancto stantem. — In Judaea, in universa terra Israel. Nam statim post eversionem urbis et templi iisdem calamitatibus invo- *) Jar.s., Calm., Kistemaker, Arnoldi, Reischl, Bisp. — 2 ) Clirjsost., Euthym., Schegg. — s) Janš., Hug, Arnoldi, Bisp. Matih. XXIV, 17—21. 341 lutae sunt Galilaea ceteraeque provinciae et urbes, quac debellatae et rniserrime vastatae sunt a Vespasiano et Tito. — In montes, ubi nimirurn speluiicae amplae erant, in quibus profugi poterant faciiius latere, quam in regione plana. V. 17. Qui in teclo; graece: im dcu/iaros, super tectum, uti apud Marcuin (13, 15.) vertilur. Vid. 10, 27. — Non descen • dat, nimirum in interiorem domus par tem (cf. 9,2.) — Tollere alic/uid, ut tollat supellectilem, pecuniam aut aliud subsidium itineris aut fugae. V. 18. Qui in agro, operandi causa. — Non revertatur, scil. ex agro domum. — Tollere lunicam suam, ut tollat pallium suum, quo se tegat (cf. 5, 40.). Sensus v. 17. et 18. est: Noli tempus consumere conquirendis rebus, etiam maxime necessariis, sed via brevissima fuge. S. Lucas (21, 21.) generalius hoc expri- mit: nQui in regionibus fuerint, scil. extra Hierosoljmam, non intrent in eam.“ Causarn addit (v. 22.): „quia dies ultionis hi sunt«, quia instat tempus, ut sumatur ultio de tota illa rebelli et pertinacissiina natione. V. 19. Praegnantibus, gravidis. — Nutrientibus, lactanti- bus, quia nimirum illae onere embrjonum, quos utero gestant, liae autein sarcina infantium lactentiuin gravatae, fugere non poterunt. V. 20. Ul non fiat fuga vestra, ut non occurrat ista fugae necessitas. — Hieme, quia in ca ob frigus, pluvias, lutum, dies breves, fuga est difficilior. — Sabbato, quia bocce die exiguum, bis tnille cubitorum (gressuum) spatium, einetiri licitum putabant Judaei. Hisce Christus non contradicit šibi respectu ad senten- tiain suam de sabbato (cf. 12, 1 — 8. 10 —12.); sed ita loquitur, quia praevidit, fore, ut inulti Christiani, qui aritea Judaei fuerant, ob nimiain et anxiam diligentiam sabbatum observandi, fugam non arripiant. Vult dicere: Orate, ne tali tempore fuga vobis insti- tuenda esset, quo illa aut ob hiemis tempestates, aut conscientiae scrupula difficilis reddi, aut detineri posset. V. 21. Versus hic causarn continet, cur illa precatio (v. 20.) praeprimis necessaria sit. — Tune, tempore obsidionis urbis. — Tribulatio magna, scil. in Judaea et Hierosoljmae praeprimis. — Qualis non fuit . . neque fiet, i. e. calamitas tem¬ pore excidii urbis gravitate sua superabit omnes calamitates, qui- 342 Matth. XXIV, 22—23. bus unquam homines affecti sunt; quia scil. extremum scelus occisi Filii Dei extremis tribulationibus vindicandum erat(Chrys.). — Usque modo, usque ad boe teinpus (cf. Rom. 8, 22.). Judaei enim nec in captivitate Aegjptiaca, ncc Assyriaca, nec Ba- b j'1 o niča, nec Sjriaca suh Antiocho Epiphane tantas clades passi sunt, quales a Tito et Ro m a ni s. Josephus Flavius (Bell. Jud. V. 10.) describit illa mala, imo refert, obsessa urbe eo res adducta est, ut mater filium lactantem suis ipsa manibus jugula- ret igneque tostum comederet. V. 22. Nisi breviati fuissent dies illi, nisi nuinerus dierum calamitosorum imminulus 1'uisset, scil. aelerno Dei decreto. Ideo adest teinpus praeteritum, quia decreta divina aeterna, quum immutabilia sint, ita considerantur, ac si jam evenisset, quod illis decretum erat. — Non fieret salva omnis caro, omnes omnino homines, Judaei (Palaestinenses) et Judaeo-christiani periissent. Omnis caro est hebraismus pro: quivis bomo. — Propter electos, i. e. propter christianos, qui e Hierosoljma lugere vel non poterant vel noluerant, et propter Judacos praesentes eorum- que posteros, quos Deus ad salutem in Christo adducere ali aeterno decrevit (cf. a Lap.). — Breviabuntur dies illi, i. e. propter probos illos, ne simul cum reprobis pcreant, Deus nume- rum dierum calamitosorum, sicut aeterno Dei decreto pauciores constituti fuerant, imminuet et contrahet; efficiendo scil. ut Romani celerius superent. ‘) III. Prophetla de line inundi. a) Signa finem mundi praegressura et modus interitus ejus (23—31). (Marc. 13, 21 — 27. Luc. 21, 25 — 27.) V. 23. Incipit nune Christus loqui de excidio orbis; Iliero- soljmiae enim excidium fuit typus excidii orbis, respondens ita ad alterain quaestionis v. 3. propositae partem. — Tune, i. e. tempore Hierosoljma eversa praeterlapso, quod ex Dei decreto ab Hierosoljmae eversione usque ad finem mundi labi debet (Mald.). — Vobis, discipulis scil. meis; nam sub apostolis omnes i) Cf. Jos. Flav. beli. Jud. VI. 9, 1. Matth. XXIV, 24 -27. 343 fideles intelligit. — Christus (/> Kpiato c), Messias, promissus a Deo. — Nohte credere, quia unus est Christus, qui jam venit. V. 24. Pseudochristi, qui me reprobato Messiae dignitatem šibi arrogabunf, et qui multo pejores multoque nocentiores ac perniciosiores erunt illis, de quibus antea (v. 4.) locutus sum. Hi pseudochristi diversis saeeulis diversi sunt. (Cf. Bisp.) — Pseudo- prophetae , falsi prophetae, i. e. tales, qui noinen et -dignitatem prophetae šibi arrogabunl , quin essent, missi a Deo. Sicut Chri¬ stus veros habuit prophetas, ita pseudochristi suos habebunt pseudopropheias. — Babunt s it/ti a et prodigia, edent miracula, non vera, sed mendacia ope Satanae. Tali potestate instructum praedicit s. Paulus (2 Thess. 2, 9. seqq.) antichristum (cf. Apoc. 13, 2.); hinc et pseudochristi, praecursores antichristi, simili poteslate instructi dici possunt. Cf. Mald. ad 7, 22. De discriminc inter or/peia et tipava vid. cominent. in Joan. pag\ 94. — Ut in errorem inducantur-electi, eo consilio, ut etiam, si fieri possit, illos ipsos homines, qui propter merita sua ad aeternam salutem aeterno divino decreto praedestinati sint, a fide in Christum abducerent. — Si fieri potest, si id iis ob fortiorem Dei voluntatem et decrelum non impossibile factum esset, si in iis (elecfis) grada Dei non omni seducdone prae- valeret. V. 25. Ecce praedixi vobis, scil. periculi magnitudinem, ut illud sollicite magis caveatis; hinc non mea, sed vestra culpa est, si nihilominus seducamini. Praedixi, praeteritum positum respectu fidelium, qui tune temporis verborum Domini recor- dabuntur. V. 26. Ergo, quum nimirum v. 24. dieta sciatis. — Est, scil. Christus (Messias). — Nolite exire, ut eum videatis. Teste Jos. Flavio (Bell. Jud. II. 13, 4.) solebant impostores, qui se a Deo aetos venditabant, populum in deserto colligere, ac si ibi Deus eis signa liberationis corum daret. Ita fiet etiam in fine mundi. — In penetrabilibus (sv roTg tapeto ts), in boe vel illo conclavi aut cubiculo, quasi digito monstrans, in antithesi ad desertum. Sic hoc versu magis pardculatim explicat id, quod antea dixerat: Ecce hic est Christus, aut illic. V. 27. Verbis hujus versus Jesus r ati onem indicat, cur variis ejusmodi nundis, Messiam adesse asserendbus, fidem 344 Matth. XXIV, 28. habere nefas sit. Sensus est: Sicut fulgur, quod lumen suum ab oriente usque ad occidentem extemplo diffundit, non indiget praecone, sed in momento omnibus hominibus apparet, ita ego Messias, cum rediero (ad judicium), omnibus hominibus extemplo ero conspicuus. Unde concludendum relinquit: hinc oinnis nun- tius, Messiam in deserlo, vel hoc aut illo couclavi apparuisse, est commenticihs et emenlilus. V. 28. Nune aliam addit causam, cur fides non habenda sit illis, qui Messiam in occulto apparuisse, et hic illic latitare nuntient. Partic. ydp (enim) ob codices praestantissimos et ver- siones, Italam et Vulgatam, quae istam non habent, delenda est. — Corpus; videtur Vulgata legisse oibpa, sed textus graecus habet nrmpa, cadaver. — Aguilae, graece dsrot, quae vox significat aquilas, vultures. Sed h. 1., quum vulgares vultures (aquilae) a cadaveribus abstinent, cogitandum est specialiter de vulturibus percnopteris (Slačgeter), quos antiqui speciem generis aquilini esse putabant. Sententia haec eadem occurrit apud Lučam (17, 37.), quae tainen a Christo alio tempore pro- lata erat. — Quod dietam hoc h. 1. attiuet, interpretes in eo explicando divergunt. Nonnulli *) illud exponunt de excidio Hieros., per cadaver Hierosoljmam aut Judaeos generatim in- telligentes, per aquilas vero copias Romanorum cum ipsorum signis. — Sed huic obstat contextus, quum h. 1. non est sermo de excidio Hieros. et de Judaeis, sed de adventu Christi ad judicium. — Aliis i) 2 ) aquilae sunt pseudochristi et pseudopro- phetae (v. 24.), cadaver autem inoraliter putrescentes, pravi Christiani ultimis temporibus (Bengelio Judaismus); sed etiam huic explicationi obstat contextus. — Aliis 3 ) cadaver est Mes¬ sias (propter mortem corporis), aquilae vero fideles, justi, huncque statuunt sensum: Sicut non est opus, aquilis ostendere cadaver, quia ipsi naturali sensu sentiunt ad illudque advolant; sic etiain, cum rediero ad judicium, non erit opus, fidelibus ineis dicere, ubi ego Messias sim, nam illi per vim divinam me prae- sentient et ad me advolabunt, ut me meaque gloria felicissime reficiantur et beentur in aeternum. Cui explicationi favet locus i) Lightfoot, Wetsten., Kosenmiiller. — Schegg, Bengel. — s) Hilar., Jan6., a Lap., Arnoldi. Matth. XXIV, 29. 345 Pauli (1 Thess. 4, 17.): Rapiemur in nubibus obviam Christo in aera et sic semper cum Domino erimus (a Lap.). — Aliis ‘) ca- daver est etiam Messias, sed per aquilas intelligunl generatim homines, hoc sensu: Sicut aquilae naturali sensu ad cadavera convolare solent, ita, curn gloriose rediero ad judicium, omnes homines ad me judicem, ut judicentur, convolabunt. Utrique huic explicationi favet contextus. — Aliis 2 ) haec utraque explicatio ideo non placet, quia ipsis inconveniens videtur, ut filius ho- minis in suo glorioso adventu, qui immediate antea comparatus fuerat cum fulgure, ubique locorum conspicuo, h. 1. sub imagine cadaveris repraesentaretur, lideles vero sub imagine vultu- rum; quapropter čada ver est iis imago hominum cadaveri simi- lium, i. e. hominum corruptorum, poenis aeternis dignorum, vultures autem sunt eis (praeeunte Irenaeo) imago angelorum, qui Christuin ad judicium comitaturi, executores erunt senteutiae ejus condemnatoriae, prolatae in pravos, hoc sensu: ubicunque fuerint homines pravi, poenae digni, ibi Messias punientem per angelos suos se manifestabit (ubi culpa, ibi poena) 3 ). Ceterumlo- cutio haec proverbialis est duela exJobo (39, 30.), ubi aquila dicitur in editissimis rupibus considere, atque ex iis veluti spe- culis praedam intueri, et longe prospicere; bujus pulli cruorem avidissime bibere, ipsaque (aquila), ubicunque fuerit cadaver, sta- tim adesse. V. 29. Statim (edtteaj c), i. e. paulo post calamitosa illa tem- pora, quibus falsi Cbristi et falsi prophetae (v. 23. 24.) existent, iniraculis (ope Satanae) potentes, erit finis hujus mundi. Nam graecum sdfteco<; non semper significat: statim, repente, seu eo ipso momento, quo antecedentia fiunt aut faetasunt; sed saepe indicat ea, quae sequantur,non italongo intervallo ab iis, quae an- tecesserint, distare. (Beri.) Sed, etiamsi vocis euttecoz propria significatio (statim) teneatur, poterat lamen Christus, etsi jam tot annoruin centuriae transierint, ita loqui, quia judicio Dei, apud quein (coli. 2 Petr. 3, 8.) mille anni sicut unus dies, tempus istud est momentaneum. Cf. Marc. 13, 32. — Sol obscurabitur, lucere desinet. — Luna non dabit lumen suum, nimiruin propter lumi- ») Theophyl., Beda, Mald., Beri. — J ) Bisp., Meyer., Reisohl. — 3 ) Cf. Kistemaker. 346 Matth. XXIV, 30. nis defectum solis, a quo lumeii suum inutuatur. — Stellae ca- dent de coelo, suo loco dimovebuntur (cf. Mald.). Similibus ima- ginibus describunt prophetae interitum regnorum (Babylo- 11 is, Tyri, Aegypti, Idumaeae), aliosquc eventus futuros ter- ribiles (Jes. 13, 10; 24, 18; 34, 4; Ezech. 32, 7. Joiil 2, 10. 28. Hagg. 2, 21.). Quum autem h. h eaedein irnaginos inserviunt in- dicandis eventibus horrendis, praegressuris jndicinm universale, ubi plena reruin universitatis immutatio et renovatio futura sit (coli. 2 Pet. 3, 10—13. Apoe. 21, 1. Rom. 8, 19—21.), utique dicendum esi, verba baec ntafximam partein sensa proprio esse accipienda. —- Et virtutes coelorum commovebuntur . Est hic gradatio sententiae praegressae: stellae cadent de coelo. Per virtutes coelorum non sunt intelligenda sider a (coli. Jes. 34, 4. ps. 33, 6.), quia dein ob praegressa esset tautologia; nec an¬ geli (abstracto posito pro concreto), quia huic obstat verbum commovebuntur; sed intelligendae sunt c.oeli vires, quae universum, ne corruat, continent sustinentque, ergo idem: quod (Job. 26, 11.) columnae coeli contremiscent; ant (Proverb. 8, 26.) cardines orbis terrae. Stante liac exj)licatione, intelligitur, cur sol et luna non amplius lucere poterunt, et astra suo loco di¬ movebuntur (cf. Mald.). V. 30. Tune, faetis illis, quae versu antecedente exposita sunt. — Signurn, seli. crucis, mundo et hominibus notum. Nans loquitur Christus de signo c er to, quod articulus ante orj/ieiov aperte indicat. Ita plerique Palres et theologi imo et ecclesia, quae canit: Hoc signurn crucis erit in coelo, cum Dominus ad judicandum venerit. Prorsus arbitrariae sunt explicationes alio- rum, qui per signurn intelligunt aut stellam, quae ex opinione Judaeorum (coli. Num. 24, 17.) Messiam portendit; aut himen, nubem, schechinam, qua Messias aliquamdiu involutus est, sed inox ex ea se emergit; aut Messiam ipsum, cui ultimae ex- plicationi obstant. sequentia: et videbunt filium hominis. — Et tune, illo scil. signo viso. — Plungent otnnes tribus terrae, ex omnibus nationibus universi orbis terraruin lamentabuntur impii, quod judicem mundi contempserint. Sed [iraeferenda est explica- tio eorum, qui dicunt, omnes terraruin gentes viso illo signo, etiani bonos esse plancturos; nam etiam justus septies (saepius) labitur, neque ulli unquam exploratum est, fore, ut aeterna bea- Matth. XXIV, 31-32. 347 litate donetur; praeprimis vero plangent im pr o bi (cf. Apoc. 1, 7. Zacli. 12, 10.). Cf. Bisp. — In nubibus coeli; vide 17, 5. — Cum virtute et majestate; vide 16, 27. — (2 Thess. 1, 8.). V. 31. Angelos, qui nirnirum eum comitaturi sunt. -— Cum tuba et voce rnagna. Et ante: voce, si legitur, ešt exegeticum: neinpe. Sed lectio sine etest praeferenda,ita,ut sensus sit: buc- cina graviter sonante. Ubiquc cum tuba Cbristus venturus dici- tur (1 Cor. 15, 52; 1 Thess. 4, 15.). Signilicatur autem metapho- rice nomine tubae si g n um aliquod uuiversale, evidentissimum et praeclarissimum (Aug. epist. 140.), quod verosimiliter erit ve- hementissimus clangori tubae similis sonitus quidam, angelorum ministerio per universum orbem terrarum diiFusus, quo omnes mortui suscitaudi sint ad vitam et convocandi ad tribunal judicis Christi '). Metaphora sumpta est ex Judaeoruin consuetudine, qui ad fesia sono tubae convocabantur (Nurri. 10, 27.). — Congrega- bunt, nirnirum coram se, Messia, et quidem facta resurrectione mortuorum (1 Thess. 4, 15.). — Eleclos, probos, quos ab aeterno Deus ad salutem in Chrislo aeternam elegerat et qui salutem liane etiam consecuti erant. Reproborum nullam facit mentionem, quia non immediate de judicio fit sermo, sed inodo in id incidit serino, quod Messias ad suos beandos veniat (cf. Luc. 21, 28.). — A guatuor ventis, a quatuor mundi plagis, unde spirant quatuor venti. — A sumrnis coelorum usgue ad terminos eorum; graece est: ab extremis coelorum usque ad extrema eorum, i. e. ab una extrema coeli parte ad alteram usque. Sic verba liaec praegres- sam sententiam efficacius exprimunt. b) De tempore finis mundi et de necessitate vigi- landi (32—51). (Marc. 13, 28—37. Luc. 21, 29—38.) V. 32. Discite parabolam, percipite a ficu desumptam si- militudinem, exemplum; napa^oXg h. 1. = napddscp/Jia. — Ra- mus, sensu collectivo pro: rami. — Terier, mollis, nirnirum ef- fuso per arborem post veris initium succo. —- Nata (ex p6Xqj tenenda, cum ea: iv T(j S [w\u)vi (in loco, quo mola versatur) est correctura. Apud Lu¬ čam (17, 34.) additur: In illa no de erunt duo in lecto uno; unus assumetur, et alter relinquetur. Ergo homines ejusdem condi- tionis et muneris tune teinporis diversam sortem experientur. V. 42. Vigilate eryo, ne dies illa, qua severissime fiet ho- minum separatio, vos imparatos opprimat, illam sempor prač oculis liabete, pie et sanete vivendo. — Qua /tora, (lectio: qua die, noia tjpspu, praeferenda, sensus idem) — quo tempore. — Dominus vester, scil. Filius hominis. — Venturus sit, ad vos ni¬ mirum judicandos. Ne autem apostoli putarent, boe solis homini- bus tune victuris, dici, addit apud Marcum (13, 27.): „Quod vo- bis dico, omnibus dico, viyitate.“ V. 43. Vigilantiam perpetuam esse necessariam, exemplo patris familias declarat. Quae ab hoc versu usque ad 51. legun- tur, occurrunt etiam apud Lučam, alia vice a Christo prolata (12, 39—46.). Patritius (II. 415.) putat, liaec dieta fuisse a Chri¬ sto eo ordine, eoque die, quo a Luca referuntur, Mattbaeum vero, qui etiam alias temporum ordinem non semper observaf, ea addidisse, utpote consilio Christi congruentia. — Qua kora; graece: noia tpvlaxy, qua vigilia; vide 14, 25. — Viyilaret, vigilasset, nimirum tempore, quo fur venerit. — Sensus est: Sol- liciti et providi patrisfamilias est, semper vigilare, ne per fures damnum paliatur, quia fures non solent tempus indicare, quo ven- turi sint. Nune sequitur applicatio. V. 44. Ideo, ne vos, inopinate a Messia redituro opprima- mini. — Venturus est, ad vos judicandos, sive in particulari ju- dicio,^sive in universali. Quae de suo adventu dicit Christus, ex- 352 Matth. XXIV, 45—47. plicari commode possunt de singulorum vocatione ex Itac vita. „Imparatum autem, ait s. Aug., inveniet ille dies, quem impa- ratum invenerit suae vitae hujus ultimus dies.“ Ceterum ad- ventus Christi coinparatur cum adventa furis, qnia uterque im- provisus et inopinatus est ratione temporis. V. 45. Quis putas; in graeco: rt V dpa, quis igitur, quum nimirum praecepi vobis, ut sitis vigiles, vigil est? Is est, qui praecepta mea servans, quovis temporis momento me redeuntem exspectat. Ita dicere debuisset Jesus, sed cogitatum suum ex- primit per relationem servi ad dominum, atque eam extollit proprietatem, qua vigilem servus se praepriinis exhibet, scil. fid elita tem, manifestantem se in religiose exequendis praecep- tis domini absentis, et dicit: quis igitur est fidelis servus et pru- dens? Per patremfamilias significatum esse Chrislum, per servnm apostolos et antistites ecclesiae, per famulitium fideles, membra ecclesiae, dubium non est. — Ut det. Sermo est de servo, qui reliquis famulis praepositus erat, qui dispensa- tor (oixovbpo<;) dicebatur (coli. Luc. 12, 42.). — Super familiam suam, graece: km zrje ohezsiaz auzoo, fainulitio suo, i. e. re- liquis famulis. — Cibum, a linic n Umi congruum. Pro: cibum, apud Lučam legitur: tritici mensuram, i. e. frumenti demensum. — In tempere, tempore stato. Alluditur ad antiquuin morem, quo ser¬ vis dabatur in singulos menses certa frumenti mensura ad victum (quaterni vel quini tritici modii). V. 46. Responsum ad quaestionem praegressam simpliciter esset: ille, quein, cum venerit dominus ejus, invenerit sic facien- tem; Christus vero sententiis abundans et unice occupatus, quam felix fortunatusque sit servus fidelis (i. e. ille, qui domini absen¬ tis praecepta religiose exequatur), rapitur in felici ta tem illius praedicandam, boe modo: beatus servus. — Sic facientem, dan- tem stato tempore servis alimentom, seu: attentum in officium suum (Mald.). V. 47. Super omnia bona sua, non solum famulitio suo eum praeficiet, sed quia fidelitatem ejus expertus est, super omnia sua constituet; faciet eum socium dominii sui (2 Tim. 2, 12.). »Conregnabit, ait Origenes, cum Christo, cui Pater omnia tra- didit.“ Matth. XXIV, 48—51. XXV, 1. 353 V. 48. 49. lile, quasi eum videns ostendensque. — Coepit percutere, coeperit non lantum non fungi officio, sed abuti pote- state sua in aliorum injuriam.— Manducet et bibat cum ebriosis, commessationibus indulgeat cum ebrietati deditis. V. 50. 51. Non sperat; graece npoodoxq, non exspectat. — Dividet eum, separabit eum a reliquis servis. Sed in graeco est: d^ovopljasi, quod proprie significat; discindet, in duas partes secabit (scil. serra), quod crudelissimum supplicii genus etiam Judaeis cognitum erat (2 Sam. 12, 31; 1 Reg. 3, 25.); qua voce poena gravissiina significatur (Clirjs.) — Et parlem ejtis ponet cum hgpocritis, eandem cum simulatoribus sortem ei as- signabit. Particula et est explicativa. Ilič solum mentio fit hypo- critarum, quibus tristis sors exspectanda sit, quia eliam ser- vus est hypocrita. — lllic, in gebenna, quae sors erit simulato- riini. Hic iterum transit ab imagine significante ad rem significa- tam. Cetera vide 8, 12. Caput XXV. 1. Parabola de decem virginibus (v. 1—13). V. 1. Duabus parabolis, quae hocce capite proponuntur, altera de decem virginibus, altera de talentis, similiter ad- hortatur Christus ad perpetuani vigilantiam. — Tune, quum Messias ad judicium ex improiiso redierit. — Simile erit regnum coelorum, simile quid fiet in ecclesia (militante) (cf. 13, 24.). — Decem virginibus, quod accidit decem virginibus, quae ad convi- vium nuptiale invitatae erant (Mald.). Respicitur m os aevi illius. Solebat nimirum sponsus cum amicis suis vespere adire domum sponsae, quam amicae ejiis circumdabant. Nuntio faeto, sponsum adventare, bae lainpadibus accensis prodibant obviam sponso eumque in domum sponsae comilabantur, quae honorifice spon¬ sum excipiebat, dein autem ab eo cum virginibus (amicis spon¬ sae) in aedes suas ad coenam nuptialem deducebatur. — Lam- padeš suas, vascula elljchnio et oleo instructa, quae perticae in- serta tamquam faces praeferri solebant. — Sponso et sponsae, 23 354 Matth. XXY, 2—13. primum sponso et dein cuin eo sponsae. Hinc non erant in domo sponsae, sed in alia, exspectantes sponsum, V. 2. et 3. Fatuae, insipientes, stultae. — Non sumpserunt oleum, vaša oleo repleta non sumpserunt secum, quod lampadi- bus, oleo absumpto, denuo infundere possent. Explicationem hanc postulat v. 4., ubi vaša oleo repleta aperte distinguuntur a lain- padibus. V. 5. Dormitaverunt, nictarunt (vuozaCa) est: dormio ca- pite nutans, sive oculis somno gravatis conniveo). — Dormierunt, obdormiverunt, seu in somnum inciderunt. V. 6. Clamor factus est, scil. a custodibus constitutis. — Exite obviam ei. Exiisse dicuntur virgines, quia, quum sponsus diu non adveniret, ex via in domum quamdam, ut ibi adventum exspectarent, devertisse finguntur. V. 7 — 9. Ornaverunt, purgarunt, poliverunt. — Exstin- guuntur, in eo sunt, ut exstinguantur. — Ne forte non sufficiat nobis et vobis. Si legitur cum textu recepto: pijTcozs obx ap- xeorj, adest locutio elliptica, et supplendurn ante p^nove: v). Vid. com- ment.. in evang. s. Joan. 13, 1. — IJbi, in quo Ioco, vel in qua domo Hierosolymae. — Tihi, Jesus est ut paterfamilias in apo- stolorum familia. — Paremus (erotpdaoiuev) conjunctivus d e li¬ li e r a t i v u s, hinc band opus tva supplere. — Pascha, i. e. agnum paschalem, seu coenam paschalem. Deligendus erat agnus mas integer, unius anni, isque a quovis homine Israelitico in atrio templi sole vergente versus vesperam mactandus, etsi non sine sacerdotum agni sanguinem excipientium ministerio, qui istum ad altaris crepidinem effundere debebant. 3 ) Sed praeter čarnem agni assati comedebantur herbae amarae et panes non fermentati. De modo coenam paschalem celebrandi vid. com- ment. in evang. s. Joan. 13, 2. pag. 218. V. 18. In civitatem, scil. Hierosolymam. Nam coli. v. 6. fuit Jesus Bethaniae. — Ad guendam ( dstva ), ad illum quemdam. Voce 6 dstva utuntur Graeci, si aliguem nominare nolunt vel i) Cf. Langen S. 41. — 2 ) Cf. Wilke — Looh lex. — 3) Patrit. III, 499. Matth, XXVI, 19—22. 365 nesciunt. Apud Marcum (14, 13. seqq.) et Lučam (22, 10. seqq.) homo hic clarius designatur. Cur autem Cliristus ipsam domum non distinctius indicaverit, nec no me n illius hospitis pronunlia- verit, Euthjmius et Theophjlactus putant, id factum esse propter Judam, ne hic locum praesciens, cum, antequam coenam pascha- lem egisset, adversariis traderet. S. Augustinus •) autem dicit, Matthaeum ex sua persona hoc interposuisse (ad qucmdam) ; non quod Dominus sic locutus sit, sed ut compendio insinuaret, 1'uisse missos ad certuin quemdam, nomine non expresso. — Tetnpus meum, nimirum tempus moriendi, scil. a Patre mihi con- stitutum. Verba haec non sunt excusatio, quod ante aliorum Judaeorum tempus pascha celebraret (Mald., Arnoldi), sed indi- caut vehementiain petitionis; sunt quasi ul ti m a Christi his in terris petitio. — Facio (jroieoi praesens), i. e. facere decrevi, seu cer to facio. — Pascha, coenam paschalem. — Cum discipulis meis. Verba hacc Cliristus adjecit, ne ille paterfamilias de convo- candis suis aut peregrinis ad coenam sollicitus esset, quum coe- nae interesse deberent ad minimum decem homines. Verba haec docent, familiarem fuisse Christi hominem illum. V, 19. Discipuli, scil. Petrus et Joannes (cf. Luc. 22, 8.). 5. Postiema coena, Encharistia instituta (20—30). (Marc. 14, 17—25. Luc. 22, 14 — 23.) V. 20. Discumbebat; erat videlicet inos, mensae accum- bendo coena paschali frui Factum est vero boe vespere post solis occasum die 14. Nizanis juxta computum Judaeorum, quo tempore juxta legem comedendus erat agnus pasebalis. V. 21. Edentibus illis, i. e. inter epulum paschale, sed ante eucharistiae institutionem. — Unus (e?c). Cur non nominet pro- ditorem vid. comment. in evang. s. Joan. 13, 21. — Dixit. Anteces- sit, quod Joannes (13, 18.) narrat. — Tradilurus est, prodet me liostibus. Deipsa proditoris significatione vid. comment. in s. Joan. 13, 21. pag. 226. V. 22. Et contristati valde, coeperunt singuli dicere: Num- tjuid ego sum, Domine? Vide comment, in evang. s. Joan. 13, 22* i) Lib. 2. de conseneu evang. c, 80, 366 Matth.XXVI, 23—26. V. 23. Qui intingit; graece: 6 ip/Saipag intinxit, ita ver- tendum; respicitur ad primam patinam herbis amaris replelam, ex qua jam omnes comedebant. Verbis his Christus proditorem accuratius significaverat, quarn prioribus: uiius ex vobis (v. 21.). (Cf. Mald.). Ceterum vid. comment. meum in evang. Joan. 13, 21. et 26. V. 24. Vadit, scil. sua sponte in mortem; cf. Joan. 7, 33., ubi mors proponitur tamquam abitus ad Patrem. — Sicut scriptum est, scil. in prophetis; quibus verbis indicat, mortem suam unice pendere ex div. decreto per prophetas proinulgato. — Bonum er at ei, si natus . . . , melius ei esset, si natus non esset, quia non casurus fuisset in gravissimas illas poenas aeternas. Verbis enim his proverbialiter sors maxime infelik et inisera designatur. — Hotno ille, ille bomo miserrimus (emphatice dictum). Quae- ritur, quomodo Judas in prodendo Christo peccaverit, quum haec res ab aeterno a Deo decreta praedestinataque esset? Respondet Maldonatus et cum eo alii, Deum non decrevisse et praedestinasse, ut Judas Christum vendendo morti trade- ret, sed praevidisse, fore, ut Judas pontificibus Judaicis in mortem traderet Christum; quod, quum ab omni aeternitate Deus prospexisset, eum decrevisse, ut Christus a Juda venditus moreretur; itaque Deum, ut Judas Christum venderet, non prae¬ destinasse, sed praevidisse, id scelus non commisisse, sed permisisse. Vid. commentar. in Evang. s. Joan. 12,38; 13, 18. V. 26. Coenantibus eis (kafhovrotv abrutv), i. e. quum adhuc mensae accumberent, sed coena pascbali jam peracta (coli. Luc. 22, 20; 1 Cor. 11, 25.). Evangelista his filum narrationis parenthesi v. 21—25. interruptae reassumit. Christus verosimili- ter post sumptionem quarti calicis (vid. comrn. in Joan. 13, 2.) et antequam canebatur altera hjmniHallelpars, sumsit panern. — Panem ( dprov ), nimirum, qui a coena paschali supererat. Si autem legitur ante dpzov articulus vbv, (qui in locis parallelis Marci, Lucae et Pauli multisque codicibus praestantissimis B. C. D. G. L. Z. deest), tune designatus est panis ille omnibus notus, quo Jesus ss. eucharistiam instituit. — Benedixit, ( suloffja^ r), oratione ad Deum Patrem fusa invocavit super panem sanctifica- tionem, utique mox futuram per mirabilem ejus in suum corpus transmutationem (a Lap.); et etiam, uti Lucas narrat (22, 19.), Matth. XXVI, 26. 367 gratias egit, idque oculis in coelum elevatis, uti habe- tur in Canone nostro. Benedictione hac panis quodammodo ad immutationem in corpus Christi apparabatur. — Alii parum recte xai sdAojr^aac boe loco interpretantur: et quum conse- crasset, i. e. panem in corporis sui substantiam immutasset; consecratio faeta est verbis: Hoc est corpus meum ‘). — Fregit, scil. panem. Panes videlicet apud Hebraeos habebant formam oblongarum vel longarum placentarum atque magnitudi- nem patellae, crassitudinem digili pollicis, ideo in coenis frangi solebant. — Dedit discipulis suis, utrum in os, an in m anus dederit, non constat; sed verosimilius videtur in manus dedisse; tum quia dicit: a c cipi te, quod ad manus potius, quam ad os pertinere solet, tum quia ista in veteri ecclesia diu consuetudo fuit, ut sacrum Christi corpus in manus lidelium traderetur (Mald.). — Ačcipite et comedite. Sunt verba exhortantis (inci- tantis), quia sumpto agno paschali nil amplius comedebatur (vid. dieta in comment. in evang. Joan. de modo celebrandi coenam paschalem). Marcus omittit: comedite; Lucas et Paulus utrum- que omittunt verbum, tamquam id, quod per se intelligitur. — Hoc est corpus meum, tooto to ou>pd poo. Verba haec continent rationem comedendi. In calice expressa est particula: enim. Inde a saeculo 16. ex parte acatholicorum innumerae fere prola- tae sunt horum verborum interpretationes, quamvis verba haec adeo clara sunt et aperta. Subj ec tum est tooto (hoc). Jam pro- nomen tooto, hoc, potest sumi vel adjective s ) ita, ut identi- cum sit cum ipso praedicato (to ou>pd poo, ti ) acpapou); ergo t 6 hoc, non aliud, quam corpus, et t 6 bic, non aliud, quarn sanguis est; uti v. c. Latinorum: haec est voluntas Dei; vel vero substantive: 3 ) boe, quod in manibus teneo et vobis come- dendum porrigo. Quamvis juxta utramque explicationem sensus idem remanet, altera tamen explicatio praeferenda est. — Est corpus meum , est substantiae meae humanae pars materialis et solida, caro, distincta non solum ab anima, verum etiam a san- guine, quae sola vi verborum hic ponitur, sicut in calice solus sanguis existit ex virtute verborum; anima vero et divi- i) Cf. a Lap., Estius 1 Cor. 10, 16. Concil. Trid. sesu, 13. — *) Mald., Janš., a Lap. — *) Thom., Arnoldi, Schegg, Bisp. 368 Matth. XXVI, 26. nitas ponuntur per concomitan tiam utrobique, sicut et san- guis cum corpore sub specie panis et vicissim corpus cum sanguide in calice per concomitantiam ponitur (qua partes Christi Domini, qui jam ex mortuis resurrexit non atnplius moriturus, inter se copulantur), uti totam rem liane explicat Concilium Tridentinum (sess. 13. cap. 3. *) Verbis liis itaque Christus consecravit panem, i. e. substantiam panis in sui corpo- ris substantiam immutavit; verba enim Christi non sunt sim- pliciler ac nude enuntiativa, sed operatoria, quibus niini- rum id, quod signifieabat, effecit; ergo verbum est h. 1. est esse effectivum. Quum verbum kan semper esse significat, etiam h. I. suam propriam et consuetam significationem retinere debet; quapropter falsa est haereticorum expositio, qni verbum san reddunt per: significat, repraesentat, aut est syinboIum, imago corporis mei, provocando ad loca serip- turae, v. c. septein boves sunt septem anni (Gen. 41, 26.) aut; petra erat Christus (1 Cor. 10, 4.), affirmantes, linguam sjria- cam nullum habere verbum pro voce: significat. Id falsum est, ut Wi s e man n comprobavit, quum lingua sjriaca 41 habeat voces, quae denolant: imaginem, figuram, repraesentare (cf. Schegg). Nam ibi tantum adhibetur vocabulum rem denotans pro imagine rei, ubi illud vocabulum vel natura sna imago rei alicujus est, v. c. messis est (significat) consummatio saeculi; vel in explicatione somniorum aut parabola rum; ibi enim in his omnis scit, quod parabola aut somnium nil sit, nisi sjinbo- lum et imago rei. Sed etiam in his figuratis locutionibus, si qua figura est, uti reete ait Mal d., non haeret in verbo: est, sed aut in subj ec to aut in praedicato. Nostro autem loco et parallelis evangelistarum neutruin obtinet; nam Cliristus non dicit: olito c o aproz eanv to aibpd p.oo, sed touto, quod ob generis diversitatem non potest ad u.proz referri; nec panis et vinum natura sua denotant aut repraesentant čarnem et san- guinem, neque unquam quis panem imaginem corporis sui dixit a ). Praeprimis autem verba addita apud Lučam: quod pro vobis datur (ro unkp updjv didopevuv), uti verba parallela in calicis i) Cf. Estius, a Lap. in 1 Cor. 11, 24. Schrvetz III, pag. 70. r*- s ) Cf. Mald., Estius. Mattli. XXVI, 27 . 369 porrectione: in remissionem peccatorum (eig dipsotv upap- tcojv), quae oblationem in sacrificium, non in sjinbolum indi- cant, postulant, ut vox corpus de vero corpore, et non de figura (imagine) corporis sumatur. — Ne autem quis dicat, praesens (dcdop.svov) positum esse pro 1'uturo, et verba illa de saerificio crucis intelligenda (ita ut sensus esset: boe est sjin- bolum corporis rnei, quod pro vobis in sacrificium dabitur, scil. in cruce), obstat tempus praesens, quo omnes (Mattbaeus, Mar- cus, Lucas) utuntur: quod trudit ur (dcobpsvov) ; t/tii effunditur ti) ixyovopevov'). Praeprimis autem explicationi illi obslant verba, quae Lucas in calicis porrectione habet: tlic calix novum testa- mentum in sanguine meo , qui pro vobis funditur (touto to Tzovrj- piov ij xaivq 8iu$qx-q iv Tip alpazi pou, to uti s p bpiov sxyovops- vov). Si h. 1. ixyuvopsvov referendum esset ad effusionem sangui- nis Cbristi in cruce, in graeco esse deberet dativi casus: zq> unsp upu)v ixyovopivu>. Quum vero sit casus nominativi, tan- tum potest ad noTrjpiov referri, et ideo adest praesens, quum calix (sanguinem conlinens) nune ipse efiundebatur. Explicationi huic obstat etiam vox x).d>psvov (frangitur) ad acopa addita apud s. Paulutn (1 Cor. 11,24. si est genuina); namsolummodo id de eucharistico corpore dici potest, quia species panis, sub qua continetur, frangitur, minime autem de corpore Cbristi in cruce, quia hoc non 1'uit fraetum >). Quod et illa Lut.berano- rum explicatio: corpus Cbristi esse cum pane conjunc- tum, falsa sit, facile intelligitur, quia Cbristus non dixit: in boe vel cum boe pane est corpus meum. Ceterum apostoli de verbis Cbristi nil dubitant, nec interrogant, quomodo sint intelligenda, quia sermone Cbristi Capbarnaumi ante annuin babito praeparati erant ad hoc sacramentum i) 2 ). V. 27. Gratias e g it (suyapiv liabet bnkp i\uwv . Quum in ultima coena ineruentum N. T. sacrificium offerretur, soli apostoli praesentes erant, liinc Christus reete dixit: pro vobis funditur, nam illa prima vice pro solis apostolis praesentibus erat oblatom; uti boe refert Lucas (et Paulus). Quum autem juxta Panlum 1 Cor. 11, 25. et Lučam verbis: ,,/toc facite in meam commemorationem “ repetitionem illius sacrificii ineruenti ad recolendam memoriam passionis et mortis praeciperet, utique ex ipsa rei natura sequitur, eum si m ul addidisse etiam: pro multis (nepi nolhbv); quapropt,er in canone Missae utrumque conjungitur: pro vobis et pro multis. Ceterum bnkp nec differt a nepi, quum ntraque praepo- sitio significet: in commodum. Matthaeus contra et Marcus (14, 24.) nonnisi sensum verborum Christi afferentes, et tum primam, tum repetendam illius sacrificii celebrationem respi- cientes,, iterum reete sistunt Dominum dicentem: qui pro mul¬ tis funditur {to nepi nolloiv £x/uv6pevov) a ). Vulgata habet futu- rum: effundetur^ respiciendo ad effusionem, quae faeta est in sacrificio crucis; sed in graeco est praesens: ix/ovopevov, effunditur, i. e. offerlur (scil. nune in bac celebratione euclia- ristiae) tamquam sanguis sacrificii, nimirum Deo, eodem sensu 24 * -i 9 ere e-V} >) De Cain et Abel. L. I. c. 9. — 2 ) Cf. Mald. 372 Matth. XXVI, 29. ac supra de corpore dictum est: quod pr o vobis datur (= offertur). — ln remissionem peccalorum. Verba haec accu- ratius explicant istud nepi (pro, in commodum), lioc nexu et sensu: sanguis effunditur in commodum multorum, quatenus ni- mirum per eam sanguinis effusionem peccatorum remissionem assequi possint. Ex quibus verbis patet, eucharistiam non tantum esse sacr amen tuni, sed et sacrificium. Ceterum in forma consecrationis calicis, qua jam utimur in sacrificio Missae, ad- duntur haec verba: aeterni testamenti, mjsterium fidei 1 ). V. 29. Verba haec juxta plerosque 2 ) Christus ante insti- tutionem s. eucharistiae de coena et calice agni paschalis locutus est; nam Lucas, qui utramque Christi coenam, id est, tam agni, quam eucharistiae (quas Matthaeus brevitatis studiosus con- volvit et in unum redegit) distincte enarrat, haec a Christo di¬ eta esse ante eucharistiam in coena agni, de ejus calice (de poculo quarto) (22,15—19.). — A modu ( du:’dpri ), i. e. inde ab hac coena agni paschalis (coli. Luc. 22, 16.). — De genimine vitisj de boe vino. Nam genimen vitis est circumlocutio vini in sermone poelico et augusto. Quum verba haec de calice, qui in coena agni paschalis a patrefamilias inter accumbentes distribui solebat, dieta sunt, utique falsa est eorum collectio, Dominum verbis his, id, quod eucharistico calice conlinebatur, merum vin um declarasse. Sed, etiamsi verba haec cum nonnullis 3 ) re- ferantur ad calicem eucharisticum, ita, ut Christus funta coena paschali daret eucharistiam sub specie panis, dein vero in quinto poculo discipulis praeberet calicem sanguinis sni, inde haud se- quitur, in calice non fuisse verum sanguinem Christi, sed me¬ rum vinum. Nam sicut apud Joannem (c. 6.) Christus čarnem suam appellaverat pan e m, ita eliam poterat suum sanguinem dicere vinum, quia prius erat vinum, et hoc per consecratio- nem mutatum est in sanguinem. — Novum (xaivdv), i. e. tamquam praestantius (Mald.). Ita sumptum respondet hic locus \erbis, quae juxta Lučam (22, 16.) de coena paschali dieta sunt, quia ex hoc non manducabo illud (scil. pascha, coenam paschalem), doneč (scil. paschalis coena) impleatur (perfecta fuerit) in regno i) Cf. a Lap. — 2 ) Jan9., a Lap., Arnoldi, Scliegg, Bisp. — 3 ) Orig., Cy- prlan., Hieron., Aug., Mald., Langen. Matth. XXVI, 30-31. 373 Dei. Utraque expressio desumpta est ex idea immutationis el reiiovationis (perfeclionis), quam experturae sunt omnes res terrenae (coli. 2 Petr. 3, 13; Apoc. 21, 1.). Inde autem no« est colligendum, Christum in coelo revera novam coenam pa- schalem acturum esse cum discipulis suis, sed verbis his, uti illis apud Luc. 22, 29. 30.): „ epa dispono vabiš, sicul di»posilit miki Pater meus regnum, ut edatis et bibatis super mensam rnearn in repno meo u , metaphorice significatur suavitas felicitatis aeternae (coli. 8, 11.), uti psalmista (35, 9.) dicit: „Inebriabuntur (beati) ab uberlate dom us tuae. u Falsa est explicatio vocis xac- vov per: denuo (Fritschius), quia dein deberet esse graece: kx xatvfj<;; uti et: novo modo, i. e. glorificatus illud bibam (Chrys.), quia nimis dura est locutio tališ, et quia pronomen illud postulat, ut ad vinum, de quo antea serino erat, roferatur (Mald.). Obstant etverba: in regno Patris mei, quae significant tantummodo consummatuni regnum Messianum (coelum). Sensus totius sen- tentiae est: Brevi a vobis ex bac vita mihi discedendum est, sed vos aliquando mecum in coelo perfruemini summa beatitate aeterna. V. 30. Et liymno dieto ; graece: upv/joavTez, cum hynmum dixissent et quum carmine vel recitato vel cantato laudes Dei celebrassent; nimirum alterain hymni Ha 11 el partem, constantem e ps. 115—118. — Prior pars (ps. 113 et 114) ante coenam canebalur. — Exierunt, scil. ex doino, in qua coenam pascha- lem sumpserant, versus montem olivarum. 6. Ingressus in hortuin Gethgemani et anxie- tas Christi (31—46). (Marc. 14, 26. 32—42. Luc. 22, 39—46. Joan. 18, 1.) V. 31. Tune, sub egressuin, sed antequam excederent, quum essent adhuc in coenaculo. Vid. connnent in cvang. s. Joan. 13, 36. Matfhaeus enim et Marcus ordinem ut saepe neglexe- runt J ). — Scandalum patiemini in me, i. e. ex iis, quac mihi accidenf, me deserendi occasionem capietis. — Scriptum est, scil. apud Zachariam (13, 7.). Adducit vaticinium, ut intelligerent di- scipuli, nihil inopinatum šibi contingere, quum haec eorum often- i) Cf. Koessing p. 28. 374 Matth. XXVI, 32—35. sio a Deo praevisa fuerit. Ceterum vaticinium hoc solummodo quoad sensum allegatum est; nain apud prophetam Deus per prosopopoeiam a!loquitur gladium, ut ejus jussu populi recto- rem interimat: „Pcrcute (occide tu, o gladie,) pastorem, et (pastore necato) dispergentur oves.“ Jesus vero id Deo tri- buit. — Percutiam, nimirum gladio persecutionis ettribulaliouis, ut in inanus hostium suorum perveniat et ab iis occidatur. — Pastorem, Christum (qui est pastor bonus coli. Joan. 10, 11.).— Et dispergentur oves, et hoc pacto dispergentur apostoli ceteri- que discipuli, fugiendo eura deserentes. V. 32. Postguam autem resurrexero , praecedam vos in Ga- lilaeam. Verbis his erigit apostoloruin animos, cuin se et re- surrectururn aflirmat et cum eis in Galilaea appariturum. Cete- ruin verba haec quoad sensum respondent verbis apud Zacha- riam, v et convertam mamim meam ad parvulos.“ V. 33. Et st omnesj lectio sine xai praeferenda. — Nun- quam, nullo unquam tempore, ut nimirum te deseram; seu: nec bac nocte, nec alio tempore. Ad haec dicenda arnor vehemens erga Christum Petrum iinpulit, quo nimirum putabal, viribus suis se id posse, quod tantum vi gratiae div. fieri poterat (nimirum ut perseveraret in bono). V. 34. In hac nocte, hac ipsa nocte, quae ex parte jam praeteriit. — Antequam gallus cantet. S. Marcus (14, 30.) accu- ratius scribit: priusguam gallus vocem bis dederit. Primum cantum solet edere gallus ad inediam noctem (tertia noctis vigilia), qui vero canlus non proprie et usitate gallicinium voca- tur, sed is, quem gallus edit ante auroram sub lucis adventum circa initium quartae vigiliae (Luc. 22, 34. Joan. 13, 38.). Sen- sus est: Intra tempus, quo prima vice gallus cantum edet, et ante initium proprie et usitate dieti gallicinii, ter me negabis. — Me negabis, dices, me libi esse incognitum. V. 35. Etiamsi oporluerit me mori tecum. Putabat se posse, ait s. August. (de grat. et lih. arb. c. 17.), quod se velle senliebat. — Non (od pri), nullo modo. — Similiter et omnes di¬ scipuli dixerunt, ut nimirum amorem suum erga Christum testa- rentur. Christus eis non contradixit ulterius, quia in animi sui concitatione non erant capaces monitoruin ipsius consideran- dorum. Matth. XXVI, 36- 38. 375 V. 36. Gethsemani. Vid. commentar. in evang. s. Joan. p. 266. — Sedete hic, sedete hoc, quo versanmr, loco; auroo ad- verbialiter (scil. zonoo) pro čude (coli. Marc. 14, 34.) — Vadam illuc, i. e. paulo ulterius ad jactuin lapidis (coli. Luc. 22, 41.). Videtur Jesus locum, quo precaturus erat, digito inonstrasse. V. 37. Et assumpto Petro et duobus filiis Zebedaei. Hos tres voluit testes esse agoniae suae, quia verosirniliter in his, qui testes erant gloriae ejus in monteThabor, minus aderat offen- sionis periculum, qnam in reliquis (cf. 17, L). — Coepit; verbum boe indicat, Jesum nune demum coepisse moestitia semper cre- scente affici. — Moestus esse, suinmo angore affici, seu: gra- vissime angi; et ut Lucas habet (22, 44.) tam vehementer, ut crassae guttae sanguineae ex ejus corpore in terram dellue- rent >). Cuncta haec docent, Christum bumanis affectibus ob- noxium. V. 38. Illis, scil. Petro, Joanni et Jacobo. — Trislis; graece: nspih)no<;, quod est proprie: undique obsessus tristitia; binc: pertristis. — Anima inea, animus meus; einpbatice di- ctum pro: ego. — Usque ad mortem, ila tristitia agitor, ut morti proximus sim, seu, ut mortem inihi afierre videatur (Mald.). Videntur Christo ob oculos fuisse verba ps. 22, 16. et ps. 40, 13. Ceterum constat, Christum tanto angore correptum fuisse ut bo- minem. Nam pro natura sua humana, sicut reliqui homines, ca- |>ax erat gaudii, tristitiae, doloris, famis, sitis, lassitudinis etc. (cf. Hebr. 4, 15.). Quaeritur: qui fieri potuerit, ut Christus, cimi ob unionem hyposlaticam naturae suae humanae cuin divina, beatus fuerit, tristitiam habuerit? Divina in Christo natura ad tempus recessit, se occultavit, iulluxum suum in humanam ejus naturam cohibuit, eumque pati permittebat ac si purus essethomo (cf.Mald.). Causa tristitiae ejus summac erat viva apprehensio in- slantis passionis et mortis; dein peccata omnia, ingratitudo ho- minum, quum praevideret, tam paucis hos suos dolores profuturos esse ad salutem; dein praevisio doloruin omnium, quos passuri erant asseclae ejus (a Lap.). — Sustinete, manete. — Vigilate; vigilare hos tres jubet, quia propiores periculo erant. i) Cf. Mald., a Lap. 376 Matth. XXVI, 39—40. V. 39. Et progressus pusillum (npoelfimv legenduin juxla B. M. Vulg., et non rcpoash^mv, quae lectio errore librariorum in- ducta est), breve spatium progressus, nimirum a Petro filiisque Zebedaei. Lucas in loco parallelo (22, 41.) pusillum illud ac- curatius expressit, dicens: guantum jactus est lapidis. Secessit autem a discipulis, quia noluit, ut illi infitnas preces fundentem viderent. — Procidit in faciem, genua flexif, et cernuus faciem in terrain inclinavit (coli. Marc. 14, 35.): partim prae sunimo an- gore, partim prae reverentia Patris. — Pater mi; apud Marcum (14, 36.): Abba, pater, quasi interpretans vocein cbaldaicam. Vox liaec est filialis atnoris. —- Si possibile est. Verba haec, si respiciantur loca parallela Marci (14, 36. omnia tibi possibilia sunt ) et Lucae (23, 42. si vis), iderri valent ac: si vis.— Trans- eat a me, praetereat me. Jmago desumpfa a convivio, in quo bi- bere nolentem calix praeterire solet. — Calix iste, passio illa terribilis et immincns mors (cf. 20, 22.). Natura Christi humana (corporalis), quam, uti ait Maldonatus, partes suas agere Cliri- stus relinquebat, veluti solarn, compressa divinitate, mortem im- minentem abborrebat, et ideo volunlate naturali desiderabaf, ut passio illa et mors ipsum praetereat. Quum autem simul pro divina natura sciret, id Patrem non velle, quia div. decreto con- stitutum erat, per mortem Filii genus lnim. rcdimere, naturae Cbristi humanae pars rationalis (sublimior), illud naturae cor¬ poralis, voluntatis naturalis, desiderium superans, rem totam di- vitiae voluntati subjicif,dum dicit: verumtamen. (Cf. a Lap.).— Verumtamen non sicut ego volo, ast non juxta desiderium natu¬ rae meae humanae corporalis, quae passionem abhorret, fiat. — Sed sicut tu, scil. vis, fiat; seu tuae divinae voluntati conformiter fiat. Ex boe loco theologi reete colligunt, duas esse in una Cbri¬ sti persona voluntates, alteram humanam, divinam alteram , ). V. 40. Ad discipulos, scil. Petrum, Joannem et Jacobuin. — Dormientes, prae moerore animi (coli. Luc. 22, 45.). — Pe¬ tro; non solum Petrum, sed etiarn Joannem et Jacobum verba sequentia spectabant. Soli autem Petro hoc dixit, quia hi c caput ceterorum erat, et quia ceteris audacius fidelitatem suam Christo usque ad mortem spoponderat (coli. v. 33. et35.).— Sic; graece: i) Cf. Petavius theol. dogm. tora. IV. lib. 9. cap. 6—9. Matth. XXVI, 41—44. 377 odrini r, i. e. siccine? nam odrem; in interrogationibus ila ponitur, ut sit indcx admirationis cuin exprobralione conjunctae. — Una hora, tempus brevissimnm. V. 41. Vigilate et orale, nimirum vcstra causa, uti sequen- tia docent. — Ut non intretis in tentationem, ne tentationi suc- cumbatis, sen: ab ea supprirnamini (cf. v. 31.). Tentatio eis irn- minens erat offensio ob ejus comprebensionem. — Spirilus f/uidem promptus, car o infirma. Verbis his rationem reddit, quamobrem vig-ilare et orare debeant. Per s pirit um ( nveopa ) h. I. intelligi debet spiritus (mens) aposlolorum. Promptus, ni- mirum ad resistendum tentationi et ad milii adliaerendum, utpole meo influxu sanctificatus, purgatus et ad omne bonum promptus redditus. — C aro (v. .); verba haec pertinent ad verbum: venit, boe modo: Judas magna turba comitatus. . . ad- venit a principibus sacerdotum profectus. Hinc participium: missi in Vulg. superlluum est. V. 48. Dedit, cum nimirum ad Jesurn cum turba illa acces- sit. — Osculatus fuero. Osculum erat signum amicitiae et dilectionis. Usus est autem hoc signo, quia eadem re, qua ini- litibus Christum prodebat, Christuin et discipulos proditionem suam celare volebat, quam non celasset, si inusitatum elegisset signum. Erat autem usitatum, ut osculo se Judaei, praesertim discipuli magistros, salutarent, et quicunque magnuin erga eos, quos salutabant, amorem ostendere volebant (Mald.). — Tenete eum; juxta Marcum (14, 44.) addidit: et ducite caute, ne evade- ret Christus; sciebat enim, saepe illum, cum eum Judaei tenere vellent, evasisse, quapropter timebat, ne iterum boe fieret, ipse- que pecuniam promissam perderet. V. 49. Et confestim, statim, postquatn turbae signum, quo Christum cognosceret, Judas dederat, ad Jesurn accessit. — Osculatus est. In graeco est: xaTsdexa praeferenda lectioni nlsloo;, quae est emendatio. V. 54. Ergo, si aut tuo utar auxilio, aut Pater per angelos mihi opem ferret. Post vocem seripturae nonnulli (Mald.) menle supplent: quae dicunt {Xiyooaat)-, sed etiam absque ellipsi, quum vox seripturae ( 'jpatpat ) immediate ante ort posita est, aptus evadit sensus: quomodo implebuntur seripturae, seu seripta, quod ita (uti fit), fieri debeat. Alii post ypa vaq> ); alii *): in aliqua templi parl.e, (quam Judae adire lieuit), provocantes ad seriptores profanos, et s a ero s (Joan. 2, 20.), apud quos graeca vox vad c saepe genera- tim significat tempi um, nulla ratione liabita alieujus templi par- tis, ut čepov. Alii i) 2 ): in ipso saneto, ubi solis sacerdotibus lieuit introire, in quem tamen locum Judas deSperatione adactus irru- pit. — Laqueo se suspendit, nimirum ex desperatione; stimulos enim et ilagella conscientiae non sustiuebat, et ita peceato pro- ditionis gravissimo addidit aliud desperationis, quod eum in aeter- num reddidit infelicem. (Cf. s. Leo serm. 3.). In actibus apostolo- rum (1, 18.) Judas praeceps faetus, disruptus esse medius ejus- que viscera ellusa oinnia perbibentur. Dilficultas liaec evanescit, si dicimus, Matthaeum necis initium, Lučam autern necis exi- tum narrare, quum rnpto (aliquo času) laqueo, Judas pronus deciderit et medius disruptus viscera effuderit. (Cf. Mald.). V. 6. In corhonam ( el c xop(3avdv), in aerarium sacruin seu thesaurum templi. Nam xopj3av vel xopftava<; (hebr. j^~lp T ) pro- prie significat inunus I)eo oblatom sive offerendum; dein aera¬ rium sacruin, gazophylaciuin; (vid. commentar. in evang. s. Joan. 8, 20.). — Non licet; argumento dueto cx Deut. 23, 18., ubi interdicitur, pecuniam t.urpi quaestu aut ulla re illicita partam inferre sacris caque sacrum thesaurum augere. — Quia prelitim sanguinis, pretium pro hominis caede datum; seu pretium, quo i) Beri., Friteeliins, Arnoldi. - «) De AVctte, Meyer, Bisp. 25* 388 Mattli. XXYlI, 7—9. homo ad sanguinis effusionem est vcuditus. Vide hypocrisin sa- cerdotum, qni simulant studium honoris templi, dum ipsum 1Jominum templi non timent occidere! V. 7. Emerunt, nimirum posthac. — Agrum figuli, agrum omnibus notum ( zbv dypbv), quem figulus omnibus notus (id no- tat tolP) possedit. — In sepulturam peregrinorum, ut sepulturae inserviret Judaeis exteris, qui e longinquis regionibus Hieroso- lymam venerant ad festa, ibique teinpore festorum dierum mor- tem obibant. V. 8. Propter hoc, quia nimirum pretio sanguinis emptus erat. — Vocatus, non a principibus sacerdotum, sed a vulgo, cum res innotuisset. — Ager sanguinis, (chald. NOT ^p_n), i. e. ager pretio sanguinis emptus, seu ager emptus pecunia, quae tamquam merces data erat ad sanguinis effusionem. — Usgue in hodiernum diem, quo nimirum scribebat evangelista. — Di¬ vino nimirum consilio factuin est, ut, qua ratione pontifices ne- farium suum scelus una cum illa pecunia obruere voluerunt, ea id tanquam sempiternuin nequiliae monumentum in omnem po- steritatis memoriam transferrent. Nam quoties nomen illius agri pronuntiabatur, toties renovabatur sceleris eorum memoria (Mald.). Ager hic situs est ad auslralem urbis partem, a monte Sion per vallem Hinnom sejunctus. V. 9. Tune mpletum est, hac pontifieum agendi ratione faetum est, ut effatum adimpleretur. — Dictum per Jeremiam. Sed recitatum h. I. vaticinium apud Jeremiam non legitur, reperitur autem apud Z a ch ari a m (11, 12. 13.) locus, qui cum nostro loco magnam habet similitudinem. Unde difficultas liaec perinultas diversas peperit opiniones. Alii *) s. Augustinum et Hieron. secuti, evangelistam memoria lapsum existimant, ita ut loco Jerem. 18, 2. seductus Jeremiam pro Zacharia serip- serit. Alii i) 2 ) putant, errore librariorum positum fuisse Jere- miam pro Zacharia, uti habet versio syr. Philoxen. et quidam codices minusculi. Alii 3 ) ajunt, nullius prophetae nomen ab evangelista hic positum fuisse, postea vero librarium, qui loči Jererniae (18, 2.) rccordatus putaret, hunc locuin animo i) Beda, Thomas, Scliegg. — *) Euseb., Bern. — 3) Janš. Mald. Kistemaker, Reischl. Matth, XXVII, 9. 389 Matthaei obversatum fuisse, nomen Jeremiae (Sta v kp£/>..) ad marginem adscripsisse, quod postea in ipsurn Matthaei texluni graccum irrepserit. Alii <) putant, Matthaeuin dno loca, alterurn Jereiniae (32,8.aulc.l8.etl9.), alterum ex Zacharia (11,12.) in unuin eonjunxisse, et uni (Jeremiae) attribuisse, quod utique (Jeremiae et Zachariae) tribuendum sit, eodem modo, quo fecit Marcus (1, 2.). Alii 1 2 ) pntant, desumptum esse teslimonium ex seriptis Jeremiae, quae perierunt (coli. 2 Maccilab. 2, 1.). — Jam sententiae primae obstat in spira tio auetorum sacroruin, pro qua ab omni errore tutati sunt; alteri autem et tertiae obest, qnod Iectionem 'Ispeptoo omnes fere codiees exhibent; quar- tac vero adversatur, quia nullus adestnulus tališ duorimi lo- corum in unum combinationis, et quia prorsus nil reperilur in no- slro loco, quod ex Jeremia depromptum esset, excepto nomine agri (32, 7—14.) aut figuli (c. 18. et 19.), potius rcspecln rei diflerunt, quum Jeremias loquitur de rejectione Hierosolymae el populi, Zacharias vero de rejectione Messiae. Quapropter praeferenda vidclur sentenlia ul tima, cui sententiae et id suffra- gatur, quod s. Hieronymus referl, ostensum šibi fuisse a quodam Nazaraco apocrjphuin Jeremiae volumen, in quo haec ad ver- bum seripta fucrint. Ex hoc ergo loco Jeremiae maturius deper- dito verosimiliter depromptus esl locus Zachariae; nam, uti Bleekius 3 ) probaveral, vaticinium, quod legitur 11, 4—17,,non convenit temporibus Zachariae (post exilium), sed tribuendum est temporibus ante exilium. Quod jam nexum attinet, in quo hic locus apud Zachariam occurrit, est scquens: Propheta nomine Jehovae (personain Jebovae gerens) tamquam pastor curain ge- rit populi Israel; sed ob ejus conlumaciam, abdicans se munere pastoris, petit a populo šibi dari inercedem suam. Judaei, qui liuic petitioni non consentire debuissent, prophctae, quasi pastoris sui officium respuant, Iriginta argenteos (siclos) in libra appen- dunt, ut minula hac summula, qua servus vulgo aestiinabatur, maximum erga prophetam contemptum declarent. Quum autem propheta nomine Jehovae munere pastorali in populo illo functus esset, illa agendi ratione etiam Jehovae ignominia illala est. 1) Grotius, Arnoldi, Bucher. — «) Orig., Kuinoel, Menoch., Bisp. — s) Theol. Stud. und Kritik 1852 S. 247 ff. 390 Matth. XXVII, 9. Quapropter dicit ad eum Jehova: » Projice illud (illam meree- dein tihi datam) ad figulum, magnificum (ex ironia pro: vilissi- mum) pretium, quo appretiatus sum ab eis (quo ine meamque operam ipsis praestitam aestumarunt). Et tuli triginta argenteos, et projeci illos in domum Domini c d figulum.'- 1 — Discrepanlia adest in ter interpretes respectu vocis hebr. TsPH a d sta- tuarium, figulum. Septuagiuta versores reddunt: ek %toveu- rr/pcov (in fornacem aerariam). Plerique vero recentiores ‘) vo¬ lim t pro "Tivn legere ‘IHPn et Tli 1 est iis idem ac TSiN, the- saurus, ita ut sensus sit: projice illud in thesaurum, nempe in thesaurarium seu aerariam sacrum (templi). Sed posito, non concesso, vocem Ti''K n signilicare acrarium templi, prorsus inep- tum apparet, si Jehova illos 30 argenteos acciperet. Dieeret quasi: Est quidem merces vilissima,attamen projice eam inineum aerarium templi. Id est prorsus certum, quod evang. Matthaeus vocem illam sumpserit signilicatu figuli; id enim patet clare ex verbis ejus: ek v. dppov tou xepapiax;, quibus illud prophetae TiVn bs ita expressit, ut simul contineat historicain impletionem. Pro hisce ergo verba: projice illud ad figulum, id valent ac: pro¬ jice illud tanquam rem nihili faciendam in (iglinam (Mcnoch.), seu in locum, quo cadavera conferuntur. Propheta enim illis verbis significat illam impuram et maledictam vallem Ilinn o m, ubi (teste Jeremia 19, 2.) figuli et laterarii suas officinas habebant. Ast pastor illos 30 argenteos projicit ad figulum in templo, ut si- gnificaret, etiam templum impurum redditum et maledictum esse. Pastor hic, qui vult curam gerere populi Israiil, est Christus, sed omnia ejus consilia et conamina conturnacia populi irrita red- dita sunt. Quum postularet pro sua cura pastorali justum pre¬ tium, ut nimirum šibi crederetur et ut Messias Deique Filius ha- beretur, illi, ut pastore suo liberarentur, solvunt 30 siclos, pre¬ tium quasi vilissimum, quo eum aestimarunt, amorem ejus ita re- pendentes. Sed Judas, Deo moderante, illam pecuniam sacerdo- tibus projicit in templo; quam tatnen pecuniam Deus non sumit, non venit in aerarium sacrum, sed divina providentia et impulsu factum est, ut pecunia in illum venerit locum, quem jam propheta i) Beri., Arnoldi. Matih. XXVII, 10-14. 391 significaverat, quatenus ea emeretur ager figuli omnibus noti (Bisp.). — Et acceperunt triginta argenteos, nimirtim pontifices, et quidem illos argenteos, qnos in templo Judas projecerat. Pro- pheta loquitur h. 1. in pri m a persona, ut declaret, se fecisse, quod lili Dominus praecepisset. Evangelista sensu eodem per tertiam pcrsonain expressit (acceperunt, dederunt), ut ostenderet, id per sacerdotes impletum fuisse, quoruin in ea re propheta personam gerebat (Mald.). — Pretium appretiati, i. e. pretium Christi (qui inaestimabilis est). Verba haec continent ap- positionem verborum: triginta argenteos. — Onem appretia- verunt, quem (Cbristuni) pretio hoc (triginta argenteorum) aesti- marunt nonnulli (nirnirum pontifices) ex filiis Israiil. Ceterum apud prophetatn loco: pretium appretiati (aestimati) legitur pretium aestimationis (*lp T )n 1~b") ; legit ergo evangelista: aestimati (Mald.). V. 10. In agrum figuli, i. e. et collocarunl triginta siclosad emendum figuli agrum. — Sicut constituit miki Dominus; verba haec respondent iis: et Jehova dixit ad me; quibus verbis signi- ficat, se ea Dei jussu fecisse. 3. Chrislus coraiu Pilato ejnsqne condemnatio (11-31). (Marc. 15, 2—20. Luc. 23, 2-25. Joan. 18, 33—38. 19, 15.) V. 11. Jesus anteni (de). Hisce reassumit historiam Jesu v. 2. Narratio Matthaei est valde brevis et succincta, quae ex Joanne (18, 29—32. coli. Luc. 23, 2—5.) supplenda est. Vid.com- inent. in evang. s. Joan. V. 12. Nihil respondit, qtiia nirnirum respondendo niliil profecisset, et quia jam prins declaraverat, quo sensu sermo ejus de regno suo sit intelligendus (cf. 26, 64.). V. 13. Ouanta adversuni te dieunt testimonia. Nonnullas liarum criminationum refert Lucas (23, 5.). — Non andis; opta- bat videlicet Pilatus, ut Jesus loquatur atque criminationem re- pellat, sciverat enim (coli. Joan. 18, 38.), Jesum esse insontem, atque a sjnedris ex invidia fuisse traditum (coli. v. 18.). V. 14. Non respondit, quia nirnirum nil adversus eum pro- batum erat, et quia intellexerit, ipsum judicem hoc non latere. — 392 Matth. XXVII, 15—19. Ita, ut miraretur, nempe aniini aequanimitatem et celsitudinem Jesu in tanto adversariorum suorum furore (cf. Joan. 18, 33— 38.). Nune in historiae ordine sequitur, quod narrat Lucas (23, 6—12.). Vid. connnentar. in evang. s. Joan. 18, 38. V. 15. Per diem solemnem, i. e. fes to paschatis; nam id vox enpzij pro contextu et loco parali. Joannis (18, 39.) h. 1. significaf. — Consueverat . . dimiltere vinclum. Lucas (23, 17.) dicit: Necesse liabehat (scil. ex consuetudine) dimittere. Marcus tantum habet (15, 6.): ajzilosv (dimittebat), quod vero idem est ac: elcb&et anolueiv (solebat dimittere). Vide dieta in commentar. in evang. s. Joan. 18, 39. V. 16. Habebat, nimirumpublicisin vinculis detentuin. Graece est: elyov pro: elyj.ro (habebatur), vinculis tenebatur. — In- sifftiem (lnicr/]p.ov insignem, h. 1. sensu malo), i. e. famosum. — Barabbas. Vid. comment. in evang. s. Joan. 18, 40. V. 17. Conyreyatis illis, nimirum pontificibus et multitudine Judaeorum (coli. Luc. 23, 13.), qui Jesum ad Herodem abduc- tum comitabantur. — Qui dicitur Christus, qui vulgo habetur, vocatur Messias. V. 18. Sciebat, tum ex farna puhlica, tum ipsa re, i. e. cu- piditate accusatorum et modestia Clirisli. — Per invidiam, invi- dia dueti, quia auetoritatem Cbristi apud populum in dies cre- scere, suam autem imminufam videbant. — Tradidissent eum, nimirum šibi occidendum. V. 19. Sedente pro tribunali. Vid. comment. in evang. s. Joan. 19, 13.— Uxor ejus, nomine Claudia Procula. Inde a Tiberii temporibus moriš fuit, magistratus in provincias abeuntes uxores secum ducere ’) — Nihil tibi et justo illi, niliil tibi rei sit cum justo illo; seu: nihil acerbi in eum statuas. — Multa passa sum per visum, proprie in soinnio, i. e. multa somniavi proxima noete, quae animum meuin angore impleverunt. Verosi- militer somniavit de tristi fine mariti sui. Celeberrimi Patres 2 ) docent, somnium boe fuisse divinitus immissum. — Qui dicunt, immissum fuisse a diabolo, ut mortem Clnisti et salutem bo- minum impediret, diabolo nimiam in redemptionis opus intelligen- tiam adseribunt, eni obstat locus epistolae ad Ephesios (3, 10.). i) Tacit. Arina]. 3, 33. 34. — 2 ) Ambros., Aug., Hier., Chrysost., Leo. Matih. XXVII, 20—26. 393 Kecenlioribus, qui somnium hoc psjchologice explicant, di- centes, animum mulieris, curn haec Jesum, quem ex fatna doctri- nac et miraculorum sanctissimum esse novcraf, publicis vinculis delentmn esse intellexisset, ulraque hac re occupatum, natura sua in hoc somnium crupisse, faverel quidem id, quum mulier haec fuerit pia, duminodo liic non ageretur de suinmo historiae facto. Cur autem uxori et non Pilato hoc soinnium fuerit iin- missum a Deo, putant Palres (Chrjs.) et interpretes (Tlieophjl.) alii, quia Pilalus indignus fuerit, cui I)eus id rcvelaret; vel quia id non credidisset, vel illud apud se in mente retinuisset. — Ho- die, proxima nocte. Jansenius n o tal, in totapassione neminern pro liberatione Domini esse locutum, nisi duos gcntiles, Pilatum et uxorem ejus. V. 20. Persuaserunt, variis promissionibus el largitioni- bus, dum Pilalus curn nunlio uxoris suae collocutus esf. Quo non obscure indicatur, a populo alias Jesum in libertatem resli- tuendmu expetitum fuisse. V. 21. 22. Respondens (dnorpidsa;'), ut 11, 25. — (Jnul i/jiltir, si miniram Barabbam in libertatem reslitui vultis, Christo faciam ? V. 23. Omnes, populus el sjnedri. — Crucifigatur. Non tanlum posfulabant, quia criininis laesae majestatis accusabatur Christus, ut moriatur, sed ut cruci affigatnr, quia crucis sup- plicium omnium suppliciorum atrocissimum crat ac maximc in- laine, quo servi et scelestissimi homincs multabantur. — Quid enim mali fecit? (ri pap), quid enim, si nimirum crucis supplicio inultandus esf, sceleris commisit? V. 24. Nihil proficeret, se llecterc non posse animos tur- bae in furorem actae. — Magis, pertinet ad verbum: fierct, hoc sensu: magis fieri, i. e. augeri. — Accepta oqna lovit mantis. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 15. — A sanguine, a morte; constructio hebraistica per |0. — Vos videritis; cf. v. 4. — Sic ergo Pilatus declarabat, Jesum esse iiinocentern. V. 25. Sanguis ejus super nos et super filios nostros. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 15. et Matih. 23, 35. V. 26. Flagellatum. Hoc non est ita intelligendum, ac si Pilatus Christum nune, quum capitis sententiam jam dixerat, llagellis caedi jussisset; llagei atio haec jam antea faeta est, 394 Muttli. XXVIT, 27—37. nimirum tune, postquain Jesus ab Herode ad Pilatom remissus fuerat, et Pilatus Judaeis, Barabbae dimissiopem et Jesu crucifi- xionem pertinaciter postulantibus, iterum protestatus: nullam causam mortis inveuio in eo, iterum dixisset: corripiam ergo illum (coli. Luc. 23, 22.), Jesus flageliis caesus est. Mattbaeus (et Marcus) autem nune istam flagellationem refert, ut ostendat, etiamCbristum ante crucifixionem istam poenam perpessum fuisse, qua omnes in crucem agendi prius afficiebantur. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 1. — Tradidit, non statiin post flagellatio- nem. — Eis , i. e. Judaeis et imprimis ponliticibus. V. 27. Tune, i. e. peraeta flagellatione. — In praetorium. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 18, 28. — Universam cohor- tem. De c obor te vid. commentar. in evang. Joan. 18, 3. Vox universa h. 1. hjperbolice, i. e. de illa cohortis parte intelli- genda, quae tune temporis in praetorio erat. V. 28—30. Et exuentes eum, scil. vestibus propriis, qui- bus eum jussu Pilati a llagellatione iterum induerant. — Chla- mg dem coccineam. Vid. commentar. in evang. Joan. 19, 2. 3. Hic subneetenda sunt et ordine bistorico intexenda, quae tacente Mat- thaeo supplet Joannes 19, 5—16. 4. Christi crucillxlo et inors (32—56). (Marc. 15, 21—41. — Luc. 23, 26—49. Joan. 19, 17—30.) V. 32. 33. Exeuntes, quum exirent scil. ex urbe. Namapud Judaeos supplicia a maleficis extra murum exigebantur (coli. Num. 15, 35. Act. 7, 58.). — Cgrenaeum, nomine Simon. Vid. commentar. in evang. Joan. 19, 17. — Angariaverunl; videsis 5, 41. — Vt tolleret {Iva dp7j). Joannes (19, 17.) dicit: bajulans. V. 34. Vinum . . felle mixtum, i. e. amaritudine mixtum, nimirum myrrha, uti Marcus (15, 23.) habet, quae propter ni- iniam quantitatem polum amarum reddidit. Nam graeca vo x^oXrj a 70 interpretibus adhibetur de quaM - s amaritudine. Alii loco olvov, quod ex Marco illatum putant, legere vohmt: ofoc, sed etiam baec vox poterat ex ps. 69, 22. depromi. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 17. pag. 287. — Noluil bibere, quia nimi¬ rum mentis suae plane compos mortem subire volebat. V. 35—37. Vid. commentar. meum in evang. s. Joan. 19, 18-24. Matth. XXVII, 38-43. 395 V. 38. Tune, postquam nimirum Jesus cruci affixus est. — Crucifixi sunt, verosimiliter ab aliis miiitibus (coli. v. 36.). — Umis a dextris, et unus a sinistris, absque dubio, ut videretur esse caput et dux h o rum hominum faciuorosoruni; qua ignoininia nova juxta Marcmn (15, 28.) impletum est vaticinium prophetae Jesaiae (53, 12.): » Et c um iniquis reputatus est.“ Vid. cotnmen- tar. in evarig. s. Joan. 19, 18. V. 39. Praetereuntes. Locus igitur supplicii erat ad viam puhlicam. Falso cx boe verbo nonnulli (Bisp.) collrgunt, diem illum fuisse negotiosum, liinc Christum non 15., sed 14. Ni- zanis crucifixum fuisse. Id ver um esset, si rnons Calvariae lon- gius, quam iter sabbatieum ab urbe distasset atque in ejus vici- nia nullae fuissent villae, quod tamen neutrum fuit ‘). — Moven- tes capita sua. Quassatio capitis non solum erat signum miseri- cordiae, sed etiam irrisionis (cf. 4 Reg. 19, 21. Thren. 2, 15. ps. 21, 8.). V. 40. Vah (oboi); intcrjectio h. 1. irridentis et exprobran- lis. Sed vox haec, qumn in plerisque codicibus desit, videtur ex Marco (15, 29.) illata esse. — Qui destruis templum (destruetor templi!) et reaedificas; perverlunt locum Joan. 2, 19., uti Matth. 26, 61. — Salva te ipsum, scil. e cruce, quod longe facilius, quam templum destruere et triduo erigere. Nonnulli ante: de- scende legunt: et (zal) sensu non diverso. V. 42. Ut summum ejus contemptum ostendant, de eo lo- quuntur in ter ti a persona. — Alios salvos fecit, nimirum ini- raculis, boe vel ironice dixerunt, ergo negantes iniraculaejus; vel serio, sed supponentes, illa ope satanae fuisse faeta. — Nune, quum sit cruci affixus eiquc optima data occasio ad po- testatem et amplitudinein suam Messianam propalam inonstran- dain. — Credimus el, nimirum illo ipso temporis momento, quo de cruce descendit, emu esse, quem se jactat, Messiam. Nonnulli codices omittunt el (si) ante rex Israel, et loco praesentis le¬ gunt futurum et pro £/t' abzw tanluin aorto sensu eodem ina- nente. V. 43. Confidit in I)eo, fiduciam posuit in Deo. — Si vult eum, si eum amat (eo delectatur). Utuntur hic pontifices et le- 1) Cf. Jos. Flav. Bell. Jud. V, 2 , 2 .; V, 3, 2. 3dG Mntth. XXVII, 44-49. g-isperiti iisdem plane verbis, quibus hostes Cbristl usuros illique illusuros esse praedixit David (ps. 21, 9.); sicquoad verbum pro- plielia illa implcta est. Cf. Mald. — Dixit enimj rationem red- dimt, cur illis verbis: liberet nune ete. eum deridere sit fas. — Filius Dei sum; ergo impossibile, ut lilium sumil, si eum amet, negligat Deus. V. 44. Id ipsum, iisdem conviciis eum proscidcrunt. — Latrones. Quomodo latro alter alterum reprchenderat, et quo- modo roganti: memenlo mei, eum veneris in regnum tuum, Chri- stus responderat: amen dico lihi: hudie mecum eris in para - diso, vid. commenlar. in cvang. s. Joan. 19, 24. pag. 290. — Ilič ordine liistorico intexcnda sunt dieta Christi ad matrern: Mulier, ecce filius tuus! et ad Joannem: Ecce mater tua, quae fuerunt tertium Cliristi in cruce verbum. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 26. 27. V. 45. A sexta hora, ab bora duodecima meridiana (cf. 20, 3.). Marcus (15, 25.) bora terlia ( rpirrj ) crucifixum ait Domi- num; juxta Joannem (19, 14.) autein bora sexta (ixrr;) Pilatus pro tribunali sedit et judiciariam iu Christum sentenliam cru- cifixionis protulit. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 14. — Tenebrae factae sunt super universam lerram. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 28. V. 46. Eli, bebr. '»{»N, Deus ineus. Marcus liabet: Eloi, eodem sensu. — Lamina, bebr. cur, quare. — Sebac- thani, cbald. 'OPJOK*, bebr. VIP2IJ7, dereliquisti me; Hebraei enim Babylone redeuntes linguac suae hebraeae plures inferebant voces clialdaicas. Vid. commentar. in evang. s. Joan. 19, 28. V. 47. Quidam , non milites (romani), nam bi vix quid- quatn de Elia cognituin babebant, sed Judaci plebeji. Vid. com¬ mentar. in evang. s. Joan. 19, 29. Quod Lucas (23, 36.) narraf, faetum est ante liorain sexlam, durantibus irrisionibus et ca- villalionibus. — Eliam vocat iste. Verba Jesu, quasi ea non in- telligerent, malitiose dctorquent, ut eum deriderent. — Iste (oorof) eum contemptu. V. 48. 49. Continuo currens unus, scil. postquam Jesus damasset: Si ti o, uti explicat et supplet Joannes (19, 28.). — Unus, (r k), scil. miles. —