ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i van-rednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i
posledice koje iz toga proizila)
Jovan P. POPOViČ, Mr.
Raniji direktor Arhiva Jugoslavije, stan Beograd, Despota Stefana 34 e-mail: popovic.j@open.telekom.rs
Unlawfulness in the archives management in ordinary and extraordinary circumstances (opposition of archival commandments and the consequences deriving from it)
ABStRACT
Unlawfulness of the opposition of certain norms (commandments or proscription) that is contained in the legislation of one country and represents a threat to society. The protective object of the offense is considered a good or interest which provides legal protection from injury or endangerment of prescribed offenses. For a socially dangerous and unlawful act to exist as a criminal offense, it is necessary for it to be defined by the law as such. The protection of the archival material is provided substantive laws, criminal and other laws in both regular and emergency conditions. The object of the offense is the archival material. It is very complex requiring the physical and competent legal entities, and at the same times the responsibility in ensuring the protection of all forms of archival material. This is particularly complex in the case of emergency situations. It is difficult to enumerate, let alone to closer elaborate any of these forms in exceptional circumstances. There are those emergency - unforeseen circumstances that arise by nature's laws, unpredictable to human beings: earthquakes, floods, volcanoes, large-scale fires, tsunamis, landslides .... Each of these natural disasters can be for a specific territory considered a form of cataclysm. It is a force major, an event that is beyond the ordinary operations, because it could not be foreseen nor prevented. The character of the force major can have social phenomena such as imminent danger of war, and war itself, when, in many cases starving a greater amount of archival material suffered. Protection of the humans, animals, cultural goods for the event of extraordinary circumstances regulated by the specific laws, regulations, orders, directions and decisions, which should primarily be observed. In addition to these unforeseen forms (force major, natural disasters), where nature is law, there are other regular forms of protection of archival material: conditional accommodation, light, temperature, humidity, microbiological protection, physical protection, fire protection, video protection, IT and electronic protection, digitized protection and other forms of protection. The enumerated types of protection of archival material are regulated by the legislation (laws regulating the protection of archival material, by-laws and general acts, as well as secondary legislation, whose provisions are justified or the obligation for adopting bylaws in the archives, or where some of their provisions affect the archival activities). If the regulations being respected substantive law, and other applicable regulations, then the consequences of all forms of protection would be far less. The author of this paper will be dealing with the issues of principle unlawful conduct in the violation of the archives and another archival positive law legislation that regulates archival activities directly or indirectly, both in ordinary and extraordinary circumstances.
Key words: archival material, archives, Archives of Yugoslavia, archival management, law, unlawfulness, laws of nature, an extraordinary circumstance, earthquakes, floods, fires, imminent threat of war, war conflict, technical and physical protection.
Illegittimita nella gestione degli archivi in circostanze ordinarie e straordinarie (inadempienza delle
disposizioni sugli archivi e le relative conseguenze)
SINTESI
L'illegittimita dell'inadempeinza di alcune norme (comandamenti o divieto) contenuti nella legislazione di un Paese rappresenta una minaccia per la societa. L'oggetto protettivo del reato e considerato un bene o un interesse che fornisce protezione giuridica da infortuni o dal rischio di reati prescritti. Per un atto socialmente perico-loso e illegale come un reato penale, e necessario per poter essere definito dalla legge in quanto tale. La protezione del materiale archivistico e data da leggi sostanziali, penali ed altre leggi relative a condizioni normali e di emergenza. L'oggetto del reato e il materiale d'archivio. E materia molto complessa, che richiede nelo stesso
135
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIó Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
tempo alle persone giuridiche competenti e fisiche la responsabilita nel garantiré la protezione di tutte le forme del materiale d'archivio. Ció e particolarmente complesso nel caso di situazioni di emergenza. E difficile enumerare queste forme in circostanze eccezionali. Ci sono quelle di emergenza - circostanze impreviste che derivano dalle leggi della natura, imprevedibili agli esseri umani: terremoti, inondazioni, vulcani, incendi su larga scala, tsunami, frane... Ognuno di questi disastri naturali puó essere considerato una forma di cataclisma in un territorio specifico. E un evento di forza maggiore, un evento che va oltre la gestione ordinaria, perché non poteva essere previsto né evitato. Il carattere di forza maggiore puó avere ripercussioni sociali come il pericolo imminente di guerra e la guerra in sé, quando, in molti casi una maggiore quantita di materiale archivistico e in condizioni di soffernza. La protezione degli esseri umani, degli animali, dei beni culturali in circostanze straor-dinarie e regolata da specifiche leggi, regolamenti, ordini, indicazioni stradali e dalle decisioni, che dovrebbero essere principalmente osservate. Oltre a queste forme impreviste (forza maggiore, disastri naturali), dove la natura e legge, ci sono altre forme regolari di protezione del materiale archivistico: la digitalizzazione, il condizio-namento, lo stoccaggio, la luce, la temperatura, l'umidita, la protezione microbiologica, la protezione fisica, la protezione antincendio, la protezione video, la protezione elettronica, ed altre forme di protezione. I tipi enu-merati di protezione del materiale archivistico sono regolati dalla normativa (leggi che regolano la protezione del materiale d'archivio, leggi ed altri atti generali, le cui disposizioni sono giustificate, o l'obbligo per l'adozione dello statuto negli archivi, o dove alcune delle loro disposizioni incidono sulle attivita archivistiche). Se i rego-lamenti fossero rispettati nel diritto sostanziale e gli altri regolamenti applicati, le conseguenze di tutte le forme di protezione sarebbero molto minori. L'autore di questo articolo parla dei problemi derivanti dal comporta-mento illecito e di una legislazione archivistica di diritto positivo che regola le attivita archivistiche direttamen-te o indirettamente, sia in circostanze ordinarie che straordinarie.
Parole chiave: materiale archivistico, archivi, Archivi della Jugoslavia, legislazione gestionale archivistica, illeg-gitimita, leggi di natura, circostanze eccezionali, terremoti, inondazioni, incendi, pericoli di guerra, conflitti armati, protezione tecnica e fisica
Protipravnost v arhivskem poslovanju v rednih in izrednih razmerah (v nasprotju z arhivskimi zapovedmi in posledice, ki iz tega izhajajo)
IZVLEČEK
Protipravnost je nasprotovanje določeni normi (zapovedi ali prepovedi), ki se nahaja v pravnih predpisih neke posamezne države in predstavlja družbeno nevarnost. Za zaščitni objekt kaznivega dejanja se šteje tista dobrina ali interes, ki mu se zagotavlja kazenskopravna zaščita pred kršenjem ali ogrožanjem s predpisanimi kaznivimi dejanji. Da bi neko družbi nevarno in protipravno dejanje bilo tudi kaznivo, je potrebno, da je to v zakonu predvideno kot kaznivo dejanje. Zaščita arhivskega gradiva je predvidena z materialnim, sistemskim, kazenskim in drugimi zakoni tako v rednih kot tudi v izrednih razmerah. Objekt kaznivega dejanja je vedno arhivsko gradivo. Zahtevnost fizičnih in pravnih oseb je zelo kompleksna, obenem pa tudi odgovornost pri zagotavljanju vseh oblik zaščite arhivskega gradiva. Posebno kompleksno je takrat, ko govorimo o izrednih razmerah. Kaj vse razumemo pod terminom izredne razmere, je težko že našteti, še težje pa vsako obliko podrobneje obdelati. Obstajajo tiste izredne - nepredvidljive razmere, ki nastajajo z naravnimi zakonitostmi in ki so za ljudi nepredvidljive: potresi, poplave, vulkani, požari večjih razsežnosti, cunami, zemeljski plazovi... Vsaka izmed navedenih naravnih katastrof se za posamezno geografsko področje lahko šteje za eno izmed oblik kataklizme. To je višja sila, dogodek, ki izhaja iz rednega dogajanja, ker se ni mogel niti predvideti niti preprečiti. Karakter višje sile imajo lahko tudi družbeni pojavi, kot sta direktna vojna nevarnost in vojna, ko v mnogih primerih nastrada večja količina arhivskega gradiva. Zaščito ljudi, živali, kulturnih dobrin v primeru izrednih razmer urejajo posebni zakonski predpisi, uredbe, odloki, navodila in sklepi, ki jih je v prvi vrsti potrebno dosledno upoštevati. Poleg navedenih nepredvidljivih oblik (višje sile naravnih katastrof), kjer narava zagospodari, obstajajo druge redne oblike zaščite arhivskega gradiva: hramba v določenih pogojih, svetloba, temperatura, vlažnost, mikrobiološka zaščita, fizična zaščita, protipožarna zaščita, video zaščita, informacijska in elektronska zaščita, digitalna zaščita in druge oblike zaščite. Našteti vidiki zaščite arhivskega gradiva so urejeni z zakonskimi predpisi (z zakoni, ki urejajo zaščito arhivskega gradiva, podzakonskimi predpisi in splošnimi akti, kot tudi s stranskimi zakoni, katerih določila so podlaga ali obveznost za sprejetje podzakonskih aktov v arhivih ali kjer se njihova določila dotikajo arhivske dejavnosti). V kolikor bi se spoštovali predpisi, ki jih urejajo materialni zakoni in drugi pozitivno pravni predpisi, bi bile posledice pri vseh oblikah zaščite veliko manjše. Avtor se v prispevku ukvarja z načelno problematiko protipravnega postopanja arhivov pri kršenju arhivske in druge pozitivno pravne zakonodaje, ki neposredno ali posredno ureja arhivsko dejavnost v rednih kot tudi v izrednih razmerah.
Ključne besede: arhivsko gradivo, arhivi, Arhiv Jugoslavije, arhivsko poslovanje, pravo, protipravnost, naravne zakonitosti, izredne razmere, potresi, poplave, požari, neposredna vojna nevarnost, vojna, tehnična in fizična zaščita.
136
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim
zapovestima i posledice koje iz toga proizilaze)
ABSTRAKT
Protivupravnost je protivnost izvesnoj normi (zapovesti ili zabrani) koja se sadrži u pravnim propisima jedne države i predstavlja društvenu opasnost. Zaštitni objekat krivičnog dela smatra se ono dobro ili interes kome se pruža krivičnopravna zaštita, od povrede ili ugrožavanja propisanim krivičnim delima. Da bi jedno društveno opasno i protivpravno delo postojalo kao krivično delo neophodno je da ono od strane zakona bude predvideno kao krivično delo. Zaštita arhivske grade predvidena je materijalnim, sistemskim, krivičnim i drugim zakonima kako u redovnim tako i u vanrednim uslovima. Objekt krivičnog dela je uvek arhivska grada. Vrlo je složena zahtevnost fizičkih i nadležnih pravnih lica, a u isto vreme i odgovornost u obezbedivanju svih oblika zaštite arhivske grade. Posebno je to složeno kada se radi o vanrednim okolnostima. Što sve pada u vanredne okolnosti teško je i nabrojati a ne i svaki od tih oblika bliže razraditi. Postoje one vanredne-nepredvidljive okolnosti koje nastaju prirodnim zakonitostima, ljudskim bicima nepredvidive: zemljotresi, poplave, vulkani, požari vecih razmera, sunami, odroni zemljišta....Svaka od navedenih prirodnih katastrofa može se za konkretnu teritoriju smatrati jednim od oblika kataklizme. To je viša sila, dogadaj koji izlazi iz kruga redovnih delovanja, jer se nije mogao ni predvideti ni sprečiti. Karakter više sile mogu imati i društvene pojave kao što su neposredna ratna opasnost i rat, kada u dosta slučajeva strada veca količina arhivske grade. Zaštitu ljudi, životinja kulturnih do-bara za slučaj vanrednih okolnosti regulišu posebni zakonski propisi, uredbe, naredbe, uputstva i rešenja, kojih se prvenstveno treba pridržavati. Pored navedenih nepredvidivih oblika (više sile prirodnih katastrofa) gde priro-da zagospodaruje, postoje drugi redovni oblici zaštite arhivske grade: uslovni smeštaj, svetlost, temperatura, vlažnost, mikrobiološka zaštita, fizička zaštita, protivpožarna zaštita, video zaštita, informatička i elektronska zaštita, digitalizaciona zaštita i drugi oblici zaštite. Nabrojani vidovi zaštite arhivske grade su, uredeni zakonskim propisima (zakonima koji regulišu zaštitu arhivske grade, podzakonskim propisima i opštim aktima, kao i spored-nim zakonima čije su odredbe osnov ili obaveza za donošenje podzakonskih akata u arhivima ili gde pojedine njihove odredbe zadiru u arhivsku delatnost). Ukoliko bi se poštovali propisi koji regulišu matejalni zakoni i drugi pozitivno pravni propisi onda bi posledice kod svih oblika zaštite bile daleko manje. Autor ovog rada bavice se načelno problematikom protivpravnog postupanja arhiva u kršenju arhivskog i drugog pozitivno prav-nog zakonodavstva, koje ureduje neposredno ili posredno arhivsku delatnost, kako u redovnim tako i u vanred-nim okolnostima.
Ključne reči: arhivska grada, arhivi, Arhiv Jugoslavije, arhivsko poslovanje, pravo, protivpravnost, prirodne zakonitosti, vanredna okolnost, zemljotresi, poplave, požari. neposredna ratna opasnost, rat, tehnička i fizička zaštita.
1 Pojam prava, prirodni zakoni, društvene norme i protivupravnost
Pojam prava je veoma složen pojam, i tumači se na najraznovrsnije načine i koji izaziva veoma mnogo rasprava u nauci. Iako se o tom terminu puno raspravljalo i raspravlja, još uvek se nije došlo do konačnog rešenja, jer postoje različita shvatanja. No, pri odredivanju pojma prava treba poci od same stvarnosti, od stvarno postojecih pojava, a ne od terminoloških rasprava.
U prirodi postoje one vanredne-nepredvidljive okolnosti koje nastaju prirodnim zakonitostima, ljudskim bicima nepredvidive: zemljotresi, poplave, vulkani, požari, odroni zemljišta, dr. Veci broj navedenih oblika nepredvidivih pojava nanosi ogromne štete i odnosi ljudske žrtve pa se mogu smatrati kataklizmama. To je viša sila, dogadaj koji izlazi iz kruga redovnih delovanja, jer se nije mogao ni predvideti ni sprečiti.
Društvene norme izražavaju ne ono što neminovno mora da se odigra po sili prirodnih zakona i uzroka, vec ono što sami ljudi, društvo, smatraju da treba da se učini od njih samih. Drugim rečima, prirodni zakoni utvrduju ono što se stvarno dešava, pod dejstvom opšteg zakona uzročnosti, a društvene normepropisuju, odreduju, nareduju, zahtevaju, upucuju šta čovek treba da učini, a što on stvarno ne čini uvek.
Razlika izmedu prirodnih zakona i društvenih normi je u tome što po prirodnim zakonima, po kojima se odigravaju pojave u prirodi, one se odigravaju neminovno, pod dejstvom odredenih uzroka, bez obzira na svest i volju čoveka. Prirodni zakoni su „stvoreni" od same prirode, oni su rezultat dejstva samih prirodnih sila. Njihovo postojanje čovek može samo da utvrdi, ali ih on ne stvara; dok društvene norme stvara čovek, društvo, svojom svesnom delatnošcu.
137
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
I sam čovek je takode moč prirode i prirodnih zakonitosti, koji postaje svedok prirodnih zakonitosti i izvršilac društvenih normi (Lukič, 1958). Za ponašanje čovekovo u društvu, postoje norme po kojima se to ponašanje vrši.
Karakter više sile mogu imati i društvene pojave, kao što su neposredna ratna opasnost i rat, kada u dosta slučajeva može da bude oštečena ili sasvim uništena arhivska grada. U tim vanrednim okolnostima stradaju ljudi, životinje, i druga pokretna i nepokretna kulturna dobra i druge vrednosti. Preventivnim merama to se može sprečiti ili ublažiti.
Ukoliko se čovek mora pokoravati prirodnim uzrocima i silama on to i čini, i kao takav se i ne razlikuje od drugih pojava i biča u prirodi. Ali ukoliko je on svesno i relativno slobodno biče, on može raditi i ponašati se onako kako smatra, u okviru slobode koja mu je ostavljena prirodnim zakonima, ali
ih ne može menjati.
Kod nepoštovanja društvenih normi postoji mogučnost prekršaja, što povlači za sobom posledi-cu-sankciju, tj. sredstva koja treba primeniti da bi se norma poštovala, odnosno koju treba primeniti da bi se ljudi naveli da se norme ne krše.
Prirodni zakoni dejstvuju bez izuzetka, prirodnom neminovšču, i ne zavise od čovekove volje i svesti. Prirodni zakon umiranje svakog živog biča čovek ne može da „prekrši", ali može da ubije, da ukrade itd. Zato baš i postoje društvene norme koje to zabranjuju. Društvene norme dejstvuju isklju-čivo na svest i volju čovekovu, jer one odreduju kako čovek kao svesno i voljno biče ima da se ponaša.
Medutim, postavlja se pitanje čime i kako se štite, odnosno čime treba zaštititi prirodu, njene vrednosti, nepokretna i pokretna kulturna dobra, odnosno kako i čime zaštititi arhivsku gradu kao nezamjenljivog kulturnog blage svake zemlje? Naravno, prije svega normativizmom.
To se mora urediti jer, bez arhiva nema racionalne istorijske grade, bez naučne istoriografije nema održivosti istorijske svesti, a istorijska svest bi bila sastavni i prioritetni deo društvene svesti. Arhivi, odnosno ono što je u njima pohranjeno je vrli dokazni materijal, izvorište saznanja (čuvari pam-čenja) o svim vremenskim etapama a naročito o prošlosti, čime istoriju prave skoro bezopasnom, jer je arhivska grada svedok istine.
Iako je arhivsko zakonodavstvo postament arhivske delatnosti, takode se može postaviti pitanje da li je ono dovoljno da sasvim uredi a time u potpunosti zaštiti arhivsu gradu? Odgovor bi bio ne, jer bez drugih domačih i medunarodnih propisa i iskustava, entuzijazma, etike, morala svesti i savesti arhivskih radnika ona ne može u dovoljnoj meri biti zaštičena.
2 Posledice kod protivupravnosti u zaštiti arhivske grade
Svi oblici društvenih delatnosti ureduju se zakonima. I arhivska delatnost po pravilu u svim državama uredena je propisima koji regulišu zaštitu arhivske grade.
Arhivsko zakonodavstvo je deo prava, a pravo (jus), bi bilo skup pravnih propisanih ili utvrdenih pravila od strane države, koja regulišu odnose izmedu ljudi u ljudskom društvu.
Arhivsko zakonodavstvo bi bilo skup zakona i pravnih regulativa, koje upravljaju zaštitom, koriščenjem i objavljivanjem arhivske grade i organizacijom arhiva u državi. Ono pretpostavlja postojanje države kao organizovane zajednice koja obezbeduje njegovu primenu. Ono izražava volju vladajuče klase. Zakon čine propisane pravne norme. Pravna norma je pravilo o ponašanju ljudi koje je zaštičeno državnim aparatom prinude.
Arhivistika kao samostalna nauka u korpusu društvenih nauka je nauka koja proučava arhivsku teoriju i praksu, arhivsku tehniku, pravo i istoriju arhiva.
Pored mnogih sličnih definicija značenja institucije arhiv smatramo da najprikladnija definicija treba da glasi: namenska specijalizovana ustanova u kojoj jepohranjena i trajno se čuva arhivska grada više stvaralaca, obavljaju se na njoj stručni arhivistički poslovi i daje se arhivska grada na koriščenje za individualne i šire društvene potrebe (Bakič, 2007). Medutim, polazeči od statusa, delokruga,rada, funkcije i nadležnosti pod pojmom"arhiv" u savremenom smislu podrazumeva se upravna i kulturno-naučna samostalna institucija.
138
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
Pravna zaštita arhivske grade, takode mora postojati i postoji. Ona se ogleda u ispunjavanju propisanih odredbi u pogledu njene zaštite, smeštaja, valorizacije, koriščenja, objavljivanja.
Strogo se moraju poštovati a time i primenjivati norme koje ureduju zaštitu i koriščenje arhivske grade1. Ako se ne primenjuju normativno regulisani (osnovni) oblici zaštite arhivske grade: lokacija zgrade arhiva, namenski objekti sa pripadajučim i propisanim uslovima, smeštajni uslovi, tehničko-tehnološko i hemijsko-biološka zaštita, zaštita od požara, nabavka savrenijimh protivupožarnih sred-stava, aparata i javljača požara, standardno održavanje električnih i grejnih instalacija; zaštita od poplava (pravilnom umrežavanjem vodovodnih i kanalizacionih instalacija), zaštita putem fizičkog obezbedenja, neuvodenja valorizacije, standardizacije i digitalizacije arhivske grade,jer posledice mogu da budu nepredvidive.
Nepridržavanje pozitivno-pravnog zakonodavstva, a posebno arhivskog, združeno sa stečenim iskustvima i arhivističkim principima smatra se protivupranost u arhivskoj struci, što za sobom povla-či i odgovornost onih koji su počinili ili propustili da postupaju mimo propisanog normativizma. Radi se, naprimer o slučajevima: uništenje, oštečenje, krade, falsifikovanje arhivske grade, propusta kod za-štite tajnosti podataka, zaštite podataka o ličnosti, nepoštovanju rokova, nesavesnom ili neodgovor-nom obavljanje poslova od strane zaposlenih u arhivima nepoštovanju moralnih i humanih načela ili drugih radnji, bez obzira da li one nastaju činidbom ili propustom, odnosno da li su one namerne ili slučajne. Nepoštovanje navedenih i drugih obaveza, koie proizilaze iz pozitivnopravnog zakonodavstva čini se protivupravnost, a time i odgovornost nadležnih za učinjena krivična dela ili prekršaje.
Protivupravnost u arhivskoj delatnosti ogledala bi se i u kršenju bilo kojih od od zakonima propisanih zabrana, odnosno njihovom neprdržavanju i neprimenjavanju, a naročito za slučajeve: požara, poplava, zemljotresa, naravno i neobezbedivanju tehničko-tehnoloških i hemijsko-bioloških mera kao i fizičkog obezbedivanja, pa zavisno od od težine učinjenih ili propuštenih radnji slede i visine sankcija, a sve u cilju zaštite arhivske grade.
3 Poplave se najčešce javljaju kao nepredvidive prirodne sile
Ogromne količine vodenih padavina, podvodni izvori, izlivanje potoka i reka van svojih korita, neuredena kanalizaciona mreža i dr. čine ogromne štete. Dešavaju se i katastrofe: čitavi gradovi budu pod vodom, bujice nose ljude, životinje, biljke, kuče, automobile i naravno uništavaju kulturna dobra, pa i arhivsku gradu. Velike količine padavina i raskvašeno zemljište imali su za posledice bezbroj odro-na, stradanje mostova i nestajanje šinskih, kolskih i pešačkih puteva. Te nepogode prošle godine zade-sile su prostore, Srbije Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Hrvatske i načinile ogromne štete. Čitavi gradovi nalazili su se pod vodom, pa je gradanstvo moralo biti iseljeno (Obrenovac-Srbija).
1. Radi potpune zaštite arhivske grade u Republici Srbije primenjuju se sistemski, materijalni i drugi propisi. Osnovni materijalni važeči propisi bi bili: Zakon o kulturnim dobrima "Sl. glasnik Srbije", broj 71/1994 i Zakon o arhivskoj gradi SRJ "Službeni list SRJ", broj 12/1998. Pored materijalnih propisa arhivska struka mora da poštuje i primenjuje sistemske zakone i propise, kao i preporuke svetske, evropske i drugih regionalnih arhivskih asocijacija. Važeci podzakonski propisi bi bili :Pravilnik o načinu vodenja evidencije registraturskog materijala koji uživa prethodnu zaštitu, "Službeni glasnik RS", broj 28/96; Pravilnik o podacima koji se upisuju u registar, načinu nepokretnih kulturnih dobara i o dokumentaciji o ovim kulturnim dobrima, "Službeni glasnik Republike Srbije", broj 30/95; Pravilnik o bližim uslovima za početak rada i obavljanja delatnosti ustanova, br.,21/95.; Pravilnik o programu stručnog ispita u delatnosti zaštite kulturnih dobara i načinu njihovog polaganja, "Službeni glasnik RS", br. 11/96 i 15/96; Pravilnik o bližim uslovima za početak rada i obavljanja delatnosti ustanova zaštite kulturnih dobara, "Službeni glasnik RS", br 21/95; Uredba o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave "Službeni glasnik RS", br. 80/92, sa Uputstvom o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave "Službeni glasnik RS", 10/93 i 14/93. Nabrojačemo neke od sistemskih zakona: Krivični zakonik Republike Srbije "Službeni glasnik RS" broj 85/2005; Zakon o autorskim i drugim srodnim pravima, "Službeni glasnik RS" broj 104/2009Z i 119/2012; Zakon o obligacionim odnosima,"Službeni glasnik RS" broj 29/78; 39/85;45/89;57/89, kao i u "Službenom listu SRJ" broj 31/93; Zakon o nasledivanju "Službeni list RS" br / i dr. Zakoni (sporedni) koji se odnose posredno ili neposredno, na pre svega na koriščenje arhivske grade, su: Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, "Sl. glasnik RS", br. 120/2004; Zakon o zaštiti podataka o ličnosti, "Sl glasnik RS", br. 120/2004; Zakon
0	elektronskom potpisu, "Sl. glasnik RS", br. 135/04; Zakon o elektronskom dokumentu, "Službeni glasnik Srbije", br. 51/09; Zakon o tajnim podacima, "Službeni glasnik Srbije", br. 104/2010. Propisi koji se striktno moraju primenjivati za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata su vojni zakonski i podzsakonski propisi ( uredbe, naredbe, rešenja, planovi i dr.)
1	medunarodne konvencije (Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba, Hag 14. maj 1954, ratifikovan u SFRJ 29. novembra 1955. i Konvencija o zaštiti svetske kulturne baštine, Pariz 21. novembra 1972, ratifikovan u SFRJ 1974, kao i Pravilnik za izvršenje Konvencije za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba).
139
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
Poplave u oblicima u kojima su se dešavale, a naročito one koje se javljaju kao posledice zemljo-tresa (sunamija) ne mogu se predvideti. Ali se neke od njih mogu naslutiti kao eventualnost, pa predu-zimanjem odredenih preventivnih mera posledica bi moglo biti daleko manje. Blagovremenim, prekopavanjem i čiščenjem korita potoka, rečica, reka, podizanjem nasipa na rečnim obalama i čiščenjem kanalizacionih mreža zasigurno se nebi u tim količinama dešavale poplave i nanosile nesagledive štete. Arhivi bi bili u obavezama da prekontrolišu i pročiste sve kanalizacione odvodne cevi i slivnike koji zaprimaju vodu sa krovova zgrada pa sve do uličnog kolektora-šahta.
Ukoliko se desi da dode do poplava u arhivima i time se pokvasi arhivska gradu (u manjoj ili večoj meri ošteti), treba znati da ako se brzo i stručno ne reaguje arhivska grada če propasti i biti van upotrebe.
Skvašena arhivska grada se odmah pažljivo vadi iz vode, prenosi i smešta na suvo mesto, po utvr-denom postupku, a zatim se prepušta stručnjacima konzervatorsko preparatorske struke radi sušenja i lečenja kako bi je oprobanom metodologijom ponovo učinila upotrebljivom i čitljivom. Za to imamo dosta iskustvenih primera (Italija, Slovenija, Crna Gora i dr).
Kod izgradnje arhivskih objekata celokupna vodovodna mreža mora biti tako projektovana i ugradena u arhivima, da predstavlja kvalitet i sigurnost. Treba predvideti sve mere opreza, kako voda, kao jedan od največih neprijatelja arhivskoj gradi, (osim kada se vodom u arhivima gase požari, naravno ukoliko nema nekih drugih protivpožarnih sredstava) nebi prodrla do nje i oštetila je. Stoga se ovaj vid gašenja izbegava jer se arhivska grada oštečuje pa se ista mora davati na lečenje.
Svi oblici zaštite arhivske grade od poplava koje čovek može naslutiti i zavisi od čoveka, moraju biti kao preventiva ispoštovani shodno propisanim merama i standardima.
4 Zemljotresi su nepredvidive prirodne pojave - najčešce sa posledicama
Poznato nam je a i nauka nas je u to uputila da ni jedan delič zemljine kore teorijski nije bezbe-dan od potresa. Zahvaljujuči pre svega masovnim komunikacijama tj. blagovremenim upozorenjem ljudi u svetu sa tragedijama, zemljotresi zadnjih godina postali su skoro normalna pojava. No, uvek je kod svakog prisutno "neče valjda baš naš region pogoditi zemljotres", pa se ne koriste preventivna iskustva kod otklanjanja posledica mogučih zemljotresa sa drugih područja, več se samo na žalost koriste sopstvena iskustva kada im se to dogodi. A to najčeče bude kasno.
Ipak brojni zemljotresi i iskustva sa njima su nas naučila-ali nikad dovoljno- da moramo biti uvek spremni, da primirja koja nam priroda ostavlja koristimo da se bolje organizujemo.
Na prostorima bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije dešavali su se brojni zemljotresi velikog intenziteta sa ogromnim posledicama (Skopje, Crna Gora, Banja Luka...). Skoplje 1963. godine kao da je do temelja sravnjeno sa zemljom, gde je stradalo na hiljade ljudi. Polovinu Crne Gore zahvatio razorni zemljotres 1979. godine. Stradao je i jedan broj stanovnika Crne Gore. Ogro-man broj drevnih zgrada, kuča, verskih objekata srušeno je do temelja. Uništeno je puno kulturnih spomenika, a medu njima i Istorijski arhiv u Hercegnovom. Naročito je stradalo Crnogorsko primor-je. Posledice su i danas vidljive. Sa Banjalučkim regionom isti je slučaj. Kod tih pa i drugih nepogoda iskazana je velika solidarnost svih članica bivše Jugoslavije.
Kao preventiva kada se radi o zemljotresu aseizmička gradnja, ostaje i dalje uslov broj jedan svake zaštite. (Crnogorsko primorje, Skoplje i El Asnam.) Da bi posledice bile što manje zakonski propi-si, ako je to uredeno morali bi imati neprikosnoveno dejstvo.
Po završenoj izgradnji investicionog objekta ili dela objekta novoizgradenog arhiva, aneksa, pre-pravljenog ili adaptiranog postoječeg objekta, saglasno nameni, mora se od nadležnih organa dobiti,odobrenje radi utvrdivanja njegove podobnosti za upotrebu. Objekat je podoban po pravilu za sve oblike zaštite za upotrebu: ako se može koristiti saglasno svojoj nameni, ako ne dovodi u opasnost život i zdravlje ljudi, ako ne ugrožava koriščenje susednih objekata, ako ne utiče na bezbednost od požara i sigurnost saobračaja, ako su ispunjeni posebni uslovi odredeni propisima o zaštiti čovekove sredine, ako je objekat izgraden u skladu sa tehničkom dokumentacijom na osnovu koje je izdato odo-brenje za izgradnju. Tako je arhivska grada i pre početka sa radom arhivskih ustanova unapred zaštiče-na u granicama predvidivosti i predodredeni od zemljotresa požara i poplava.
140
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
Svi arhivi i registrature dužni su za slučaj zemljotresa imati u neposrednoj blizini mogučnost za smeštaj arhivske grade, to jest da raspolažu sa alternativnim objektom makar i bio privremenog karak-tera.
5 Protivupožarnu zaštitu arhivske grade teško je učiniti sasvim bezbednom
U zaštiti arhivske grade od požara moraju se preventivno preduzimati najoptimalnije mere kako bi se učinila bezbednom. No čak i pri najopsežnijim merama predostrožnosti, izbijanje požara nije uvek sasvim isključeno. Uvek postoji mogucnost da zataje tehnička sredstva ili neka ljudska nepredvi-divost, a to potvrduje i zvanična statistika.
Planeri i korisnici objekata i arhivskog materijala uskladištenog u njima, moraju več u početku sagledati veličinu požarnog rizika, odnosno da li u primeni protivpožarnih preventivnih mera ici na totalnu zaštitu od požara - bez rizika u koriščenju, ili na primenu predvidenih mera zaštite od požara uz posebno vodenje računa o sprovodenju tih mera.
Protivpožarna zaštita u ovakvim uslovima treba da obuhvata sledeče mere: izbor lokacije za iz-gradnju objekta (isključenje mogučnosti prenošenja požara sa drugih objekata) i obezbedenje sigurnih prilaza i mesta za kretanje u slučaju potrebe za hitnim intervencijama; doslednu primenu gradevinskih mera zaštite od požara, odredivanje graničnih veličina-dužine, visine, širine, postavljanje protivpožar-nih prepreka-horizontalnih i vertikalnih, odnosno izgradnja objekata čija osnovna konstrukcija ima potrebnu vatro-otpornost sa unutrašnjom obradom od materijala sa najboljim protivpožarnim svoj-stvima, gde se mora obratititi pažnja na razmak izmedu regala, požarne puteve, puteve evakuacije, odstojanje uskladištenog materijala od izvora toplote i sl. Unutrašnja oprema adaptiranih depoa mora da obezbeduje maksimum protivpožarne bezbednosti (metalni regali, metalna kolica za prevoz grade, metalne merdevine).
Pri adaptaciji starih zgrada, koje ne poseduju liftove, u arhive, neophodno bi bilo ugradivanje jednog ili više liftova (što zavisi od potreba i kapaciteta). To bi u svakom slučaju bilo korisno, a posebno za brzu evakuaciju grade u slučaju požara. Postoječi rizik i mali prostor za borbu protiv vatre, na-meče ugradnju automatskih uredaja za otkrivanje i dojavu požara.
Za brzo i pouzdano otkrivanje požara ni jedno drugo sredstvo nije tako pogodno kao neprekid-na automatska kontrola sa automatskim javljačem požara. Pomoču uredaja za automatsko javljanje, različite konstrukcije i namene, obezbeden je visok stepen zaštite i stoga se ovi uredaji sve više uključu-ju u borbu protiv požara.
Izbor se vrši prema proceni i odredenom stepenu bezbednosti, zavisno od finasijskih mogučno-
sti.
Pored navedenih automatskih uredaja, sve prostorije u objektu moraju se opremati vatrogasnim aparatima, zidnim i nadzemnim hidrantima, rezervoarima sa vodom za gašenje požara, deponijama peska, alatom i drugim pomočnim sredstvima za gašenje početnih požara. Gašenje početnih i malih požara vrši se, pre svega, vatrogasnim aparatima punjenim prahom.
Kao preventivu električne instalacije u zgradama arhiva treba držati u besprekornom stanju a posebno ako se nalazi u blizini drveta ili fascikli. Prekidači i štekeri moraju biti ispravni, žice električnih kablova dovoljno dimenzionirane. Izbegavati svako preopterečivanje. Izolaciju od poluvinila treba iz-begavati pošto se u slučaju preopterečenja sprovodnika i njenog zagrevanja topi i može doči do kratkog spoja. Naročito je važno da osigurači i sklopke budu u besprekornom stanju. Prilikom zamene osigu-rača, treba staviti odgovarajuči sa istom amperažom i to nov.
Prozori i vrata treba po pravilu da budu metalni, ili obloženi azbestom i limom. U arhivu se moraju obezbediti posebni sporedni požarni izlazi u slučaju potrebe.
Neophodno je postaviti i održavati gromobransku instalaciju. Dimnjake redovno održavati i čistiti koji moraju biti udaljeni od ahivske grade.
Pušenje treba strogo zabraniti na samo u svim prostorijama depoa več i u čitavom prostoru arhiva. Takode ne treba upotrebljavati u depoima rešoe grejalice i druga grejna tela.
141
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
U ispravnom stanju treba održavati dimnjake i povremeno vršiti preglede koji moraju biti izolo-vani od arhivske grade i drvenih konstrukcija.
Radi provere opšte spremnosti poželjno je organizovanje, za radnike arhiva, protivpožarne obu-ke i vežbe ili učestvovanje radnika u takvim vežbama drugih organizacija2.
6	Hemijsko i biološka zaštita arhivske grade pripada stručnom vidu zaštite
Važan faktor koji utiče na trajnost dokumenata je relativan vlažnost i temperatura koja ne samo da potpomaže razvoju mikroorganizama, več ubrzava postepenu oksidaciju celuloze kiseonikom iz vazduha.
Najidealniji uslovi smeštaja postigli bi se uvodenjem klimatizacije u sve prostorije depoa (ili redovno meriti vlažnost prostorija i prirodnom ventilacijom održavati podnošljivu vlažnost).
Prostorije depoa treba da budu suve. Ukoliko su zidovi vlažni, potrebno je odmah izvršiti odgo-varajuču izolaciju, odnosno drenažu.
Gde to uslovi dozvoljavaju, nastojati da kroz depoe ne prolaze vodovodne, grejne, kanalizacione ili druge instalacije.
Vlagu treba kontrolisati za to namenjenim instrumentima i prema potrebi je suzbijati sistemom provetravanja.
Održavanje temperature je složeno pitanje vezano za postojanost arhivske grade i registraturskog materijala. U zimskim mesecima to je daleko teže.
Otklanjanje memle i plesni sa arhivskog materijala vrši se po oprobanim iskustvima i metologi-
ji.
7	Fizičko-tehnička zaštita arhivske grade je imperativ svakog arhiva
Ovi vidovi zaštite arhivske grade pripadaju i zavise pre svega od radnika zaposlenih u arhivima i službi koje obavljaju fizičku zaštitu.
Arhivi kao objekti su od posebnog društvenog značaja i interesa, pa se u skladu sa time mora razraditi i koncepcija tehničkog obezbedenja objekta. Tehničko obezbedenje objekta, kao i samih vrednosti koje se u njemu čuvaju, zasniva se na tesnoj vezi sa fizičkim obezbedenjem objekta i široko primenjenim merama državne samozaštite.
Stepen bezbednosti treba da se dovede na odgovarajuči nivo srazmerno značaju ovakvih organi-zacija-ustanova. Medutim, ako se zna da je fizičko obezbedenje objekta, van radnog vremena, sasvim simbolično, onda se dobija prava slika o tome kolika je mogučnost ranjivosti i ugroženosti arhiva.
Največu opasnost mogu predstavljati neobezbedeni depoi, pogotovu ako ima staklenih površina, jer pružaju mogučnost za lak upad ili ubacivanje zapaljivih ili eksplozivnih sredstava pa mogu da ošte-te ili potpuno unište arhivsku gradu.
Radnici na fizičkom obezbedenju zgrade arhiva dužni su: da zabrane ulazak licima koja svojim ponašanjem ili usled drugih okolnosti ometaju unutrašnji red u objektu ili ugrožavaju bezbednost objekta, lica u objektu, kao i da takvo lice udalje iz objekta; da spreče unošenje oružja, opasnih oruda i materijala u objekat; da spreče neovlaščeno iznošenje bilo čega iz objekta; da preduzimaju preventivne mere i hitne intervencije radi suzbijanja požara, nastupanja drugih neželjenih posledica od elementarnih nepogoda, iznenadnih kvarova na uredajima, instalacijama i sl. Radnici arhiva su takode dužni da štite objekat od svih vrsta napada; da uredno obilaze sve prostorije u arhivu, a posebno noču, i u vreme kada u objektu nema radnika; da provere identitet svakog lica koje ulazi, izlazi ili se kreče u
2. Naravno, potrebno je da se prisetimo da u slučaju početnog i manjeg požara treba zatvorite vrata i prozore da bi se sprečila cirkulacija vazduha i razbuktavanje požara, požar gasiti aparatima za gašenje požara, vodom i pogodnim priručnim sredstvima nakvašene krpe i čebad, pesak, rastresita zemlja i sl.,električne uredaje pod naponom — ne treba gasiti vodom,pri kretanju kroz zadimljen i požarom zahvačen prostor, treba iči pažljivo i pognuto, zaštitivši disajne organe navlaženim peškirom i prekriveni navlaženim pokrivačem.
142
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
objektu koji se obezbeduje; da u slučaju osnovane sumnje da se pripema, pokušava ili vrši bilo koja radnja ili druge okolnosti koje ugrožavaju bezbednost objekata, imovine, arhivsku gradu kao kulturno blago i lica u njima, izvrše lični pretres svakog lica koje ulazi ili izlazi iz arhiva kao i da zadrže lica koja su zetečena u takvim radnjama i okolnostima sve dok ih ne izruče organima unutrašnjih poslova; od-nosno, da štite društvenu imovinu, kulturno i istorijsko blago, objekte i lica u njima, od bilo kakvog oblika ugrožavanja.
Nema nikakvih prevazilaženja ili zaobilaženja zakonskih propisa, a posebno ne tumačenja od strane nenadležnih organa ili pojedinaca (investitora, arhiva,izvodača i sl.). Tamo gde postoje nedorečenosti ili pravne praznine, nema "ad hoc" rešavanja, jer ona ne mogu biti pravno, a time i faktički valjana. Treba imati i unapred razradene planove dejstva.
Vidovi pravne zaštite arhivske grade bili bi: krivično pravna zaštita, čije se odredbe nalaze u ma-terijalnim propisima koji regulišu ovu delatnost ili u krivičnim zakonima svake države i prekršajno pravna zaštita koja se ogleda u brojnim prekršajnim odredbama materijalnih zakona iz arhivske delat-nosti i u zakonima o prekršajima.
Oblik pravne zaštite je i psihološki uticaj nadležnih organa, institucija i pojedinaca kako na zaposlene u arhivima i registraturama tako uopšte i na gradane u predstavljanju vrednosti arhivske grade i njenom značaju.
8 Iskustva u zaštiti arhivske grade za slučaj ratne opasnosti i rata sa iskustvom Arhiva Jugoslavije prilikom NATO agresija na Saveznu republiku Jugoslaviju
Arhivski fondovi Arhiva Jugoslavije, manje više, predstavljaju kompletan dosije Jugoslovenske države i njenih najviših organa vlasti; u njima su zabeleženi razvojni putevi, padovi i uspesi svih oblasti društvenog i državnog života Jugoslavije. Radi se o svojevrsnoj kulturnoj ustanovi memoriju o trajanju jedne države, ispunjenu brojnim pojavnim oblicima bitisanja, izvorištu saznanja, njenim zakonima i institucijama, prostoru, narodu i narodnostima, politici, ekonomiji, diplomatiji, prosveti, kulturi, religiji....
Prilikom NATO agresije na Saveznu Republiku Jugoslaviju u periodu od 24 marta do 11 juna 1999 godine stradala je izvesna količina arhivske grade koja je bila u nadležnosti zaštite Arhiva Jugoslavije.
Opravdano se postavljaju pitanja kako je u tim okolnostima sačuvana arhivska grada? U tome su veliki doprinos dali arhivisti, koji mogu biti zadovoljni uspešnim ispunjenjem ne tako malih, složenih i odgovornih obaveza u spašavanju arhivske grade, jednako vredne za sve države bivše SFRJ.
Po pitanju mera za zaštitu arhivske grade, primenjivano je domače važeče zakonodavstvo i interni propisi i planovi koji regulišu postupanje za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata (Zakon o narod-noj odbrani, Zakon o arhivskoj gradi SRJ "Sl.List SRJ broj 12/98", Zakon o kulturnim dobrima "Sl. Glasnik, broj 71/94 i drugi podzakonski propisi, interni aktii planovi). Svakako, pristupljeno je potpunoj primeni propisa iz medunarodnih ratifikovanih konvencija o zaštiti kulturnih dobara u oružanim su-kobima. (Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba, Hag 14. maj 1954, ratifiko-van u SFRJ 29. novembra 1955. i Konvencija o zaštiti svetske kulturne baštine, Pariz 21. novembra 1972, ratifikovan u SFRJ 1974, kao i Pravilnik za izvršenje Konvencije za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba). Koriščena su i saznanja iz ranijih ratova).
Na krovu zgrade Arhiva istaknuti su znaci koji su bili vidljivi i iz vazduha a koji su propisani Konvencijom o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba.
Izvesna količina arhivske grade za koju je bio nadležan Arhiv Jugoslavije u dužini od 215 metara, koja je bila zbog nedovoljnog smeštajnog prostora pohranjena u zgradi Saveznog ministarstva unutrašnjih poslova je uništena. Razorna bomba je za treptaj oka uništila ne samo arhivsku gradu več i sve što se nalazilo u toj zgradi lociranoj u Beogradu u samom centru grada. Radi se o arhivskoj gradi koja se srečom može donekle nadomestiti arhivskom gradom iz drugih fondova.
U situaciji svakodnevnog razornog bombardovanja teško je bilo biti smiren i donositi najisprav-nije i najcelishodnije odluke. Zaposleni u Arhivu Jugoslavije, kao i u drugim arhivima i arhivskim
143
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
odeljenjima su se divovski borili i izborili, čuvali i sačuvali ono što je nasušno potrebno ne samo našim več balkanskim i evropskim prostorima. Aktivnost je bila danonočna.
Prostori Arhiva Jugoslavije "morali su da prime" pored arhivske grade i skoro sva pokretna-umetnička dela (slike, skulpture i druge vrednosti) koja su se nalazila u zgradama Savezne vlade (kabi-netima, salama, aulama, na postamentima ...) i u zgradama drugih saveznih organa. To je radeno mimo volje rukovodstva Arhiva a pogotovu i zbog toga jer su ista prenošena i smeštena u amfiteatru Arhiva u toku bombardovanja NATO snaga na SRJ. Tako je Arhiv Jugoslavije bio ne samo zaštitnik arhivske grade več i drugih pokretnih kulturnih dobara. NATO bombardovanje na SRJ, moglo je da pored zločinstava nad ljudima i imovinom ima za posledicu genocid u kulturi uništavanjem arhivske grade. Ipak arhivska grada u Arhivu Jugoslavije je sačuvana.
Arhiv je u to vreme delovao na unutrašnjem i na medunarodnom planu po prvi put suočavajuči se praktično sa tom strahotom3.
Svetska asocijacija arhiva i arhivskih radnika sveta ICA, (okuplja oko tri miliona članova) i UNESCO bili su dužni da u ovakvim slučajevima, kada dobiju informaciju da je arhivska grada na bilo kom delu planete u opasnosti blagovremeno reaguju. Na molbu direktora Arhiva Jugoslavije Me-dunarodni arhivski savet (ICA) je odgovorio i prosledio apel jednom broju država. Izostale su sa spiska zemlje agresori. I UNESCO se "čuo" svojim apelom kojeg je dostavio novostvorenim državama sa prostora bivše SFRJ. Karakteristično je i to da su predstavnici ICA-a i UNESCO-a apele dostavljali samo "zaračenim stranama na Balkanu", a ne i agresorima, što je bilo prioritetno, jer u vreme NATO bombardovanja nije bilo medusobnih sukoba sa novostvorenim državama, ranijim republikama SFRJ. Apel nije slat na "prave adrese". Na drugoj strani bilo je puno pismenih podrški i apela od strane di-rektora državnih arhiva drugih država, čime se ispoljavala ahivska solidarnost u cilju zaštite kulturnih dobara.
Postojala je velika opasnost da i Arhiv bude granatiran, pa su se noču dežurni najčešče nalazili u dvorištu Arhiva, naravno po dogovoru sa organizovanom službom obezbedenja, jer su u neposrednoj blizini padale granate.
Zabranjena je mogučnost bilo kakvog seljenja grade. Svaka evakuacija mogla je biti idealna po-kretna meta za trenutno reagovanje. Time bi bila uništena arhivska grada bez obzira da li se radi o namernosti ili "kolateralnoj šteti." To je trebalo ranije uraditi jer je praksa agresora bila da izjave da su čak i ljudski životi bili kolaterala.
U jednom broju mesta širom državne zajednice Srbije i Crne Gore bilo je gradova gde su od neposrednih i jakih detonacija- razornih bombi popucale konstrukcije i krovovi jednog broja arhivskih zgrada, a time od šuta, prašine i ispadanja grade iz regala stradala i arhivska grada o čemu je takode bio upoznat UNESCO i ICA .
Sudbina i postupanje sa arhivskom gradom u vremenu NATO agresije i uspešnosti koju je vodila arhivska služba Savezne Republike Jugoslavije biče iskustvo i putokaz drugim državama i arhiv-
3. To je bio veliki uspeh kada se zna da je NATO alijansa, u toj agresiji sastavljena od 19 najrazvijenijih zemalja sveta, od kojih je u agresiji neposredno učestvovalo 10 zemalja sa oko 1.200 aviona i najsavremenijom vojnom tehnikom, na teritoriji SRJ je bačeno na desetine hiljade tona eksploziva i desetine tona osiromašenog uranijuma. Nisu birane žrtve. Stradala su deca, žene i starci, novorodenčad i porodilje, boilesnici na dijalizi, izbegličke kolone, novinari i snimatelji na radnom zadatku, zemljoradnici na poljima, prodavci na pijačnim tezgama, putnici u autobusima i vozovima, prolaznici na mosto-vima. Razorene su i teško oštečene stambene zgrade, četvrti, porušeni mostovi i nadvožnjaci, putevi i železničke pruge, rafinerije, privredni objekti od vitalnog značaja, televizijski i radio releji i repetitori, pokidane telefonske mreže, brojne zdravstvene i vaspitno-obrazovne ustanove, kulturni objekti, crkve, manastiri, groblja i drugi verski objekti takode su bili žrtve razaranja". Oštečeni brojni istorijski spomenici, umetnička dela, a time i arhivska grada. Upotrebom osiromašenog uranijuma, kasetnih bombi i drugog hemijskog oružja, a naročito zbog ogromne količne bačenog eksploziva, zagadena je čovekova okolina. Ljudi, životinje i biljke oboljevaju. Bolesti tinjaju. Broj obolelih od raka sada je došao do izražaja i umnožio se. Posledice su ne samo na teritoriji Srbije i Crne Gore, susednih zemalja, več i za područje Evrope. Večina direktno stradalih gradana na Kosmetu bili su Albanci, upravo oni radi čije je navodne zaštite izvršena agresija. Kakvaa kontradiktornost. Otkuda je to "humanitara intervencija", jer to je zločim i nad Albancima.Neka samo Italija izbroji koliko je njenih vojnika stradala od osiromašenog uranijuma. Moramo se zapitati ko je imao i koliku korist, odnosno svaka od NATO učesnica ili je svak imao štetu i posledice, a naravno najviše SRJ. Ako več nije moguče nadomjestiti i nadoknaditi vrednosti qudskih žrtava, onda bar treba da nato učesnice nadoknade materijalnu štetu koja se kreče na de-setzine milijardi eura.
144
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
skim utanovama kako da se ponašaju ukoliko bi došlo do sličnih ratova ili agresija, što iskreno bilo kome ne želimo da se dogodi.
Opravdano se može postaviti pitanje šta je bila protivupravnost u vremenu NATO bombardo-vanja na SRJ, da li se poštovalo domače zakonodavstvo i medunarodne konvencije i dalii je zbog pro-pusta bilo posledica?
Da bilo je propusta: u delovanju Arhiva Jugoslavije, ali ne voljom zaposlenih u Arhivu, več na-logodavnom voljom drugih. Naveščemo za primer privremeni smeštaj jedne količine arhivske grade u zgradi Ministarstva unutrašnjih poslova. Naime, Arhiv je bio prinuden zbog nedovoljnog smeštajnog prostora da deo arhivske grade za koju je nadležan Arhiv Jugoslavije pohrani u zgradi Ministarsva unutrašnjih poslova u centru grada, gde je prilikom bombardovanja uništeno svih 215 dužnih metara arhivske grade.
Isto tako mimo saglasnosti Arhiva Jugoslavije, a po nalogu predpostavljenih zaprimljene su umetnička dela koja su se pre toga nalazila na zidovima ili postamentima prostorija Savezne vlade i saveznih organa. Protivljenje sa strane Arhiva usledilo je i zbog toga što su ta vredna umetnička ostva-renja prenošena baš u vremenu agresije i smeštena u amfiteatru Arhiva. Takode po nalogu onih koji su bili nadležni i nepromišljeni kod odlučivanja, izdavali su i druge naloge,kojima se rukovodstvo Arhiva protivilo ali bez uspeha. Naime, u prostorijama Arhiva naloženo je da se smeste i obavljaju i druge funkcije od strane isturenih odeljenja saveznih službi i javnih preduzeča (PTT, finansijski poslovi, blagajna i slično). Na sreču ni jedno umetničko delo nije uništeno niti je zgrada Arhiva granatirana.
I drugi arhivi sa teritorije Srbije koji su bili locirani u neposrednoj blizini vojnih ili drugih državnih objekata, a time i mete agresora imali su za posledice oštečenja arhivske grade od detonacija gde su zidovi pucali, grada ispadala iz regala, zatrpana šutom i prašinom.
U drugim državama sa prostora bivše SFRJ bilo je takode protivpravnosti, odnosno nepoštova-nja zakonskih propisa, jer nisu poštovani uslovi za smeštaj arhivske grade. Možemo postaviti pitanje (za slučaj koji se skoro dogodio u Sarajevu). Zašto je Arhiv Bosne i Hercegovine, a time i arhivskka grada morala biti smeštena u zgradi Predseništva BiH, u centru Sarajeva, gde je prilikom demonstracija koje su prerasle u nerede stradala znatna količina arhivske grade?. Arhiv je morao biti sagraden, odnosno arhivska grada smeštena na drugoj bezbednijoj lokaciji, jer možda oni koji su to uradili, da su znali da se u tom delu zgrade nalazi arhivska grada to nebi počinili. To je bilo u nadležnosti osnivača Arhiva.
Slučajevi protivpravnosti, odnosno nepoštovanju zaštite arhivske grade za slučaj poplava iskazao se na prostorima bivše SFRJ u više navrata, sa manjim ili večim posledicama jer su se lokacije arhiva nalazile na podvodnim terenima. Da su se primeniivale preventivnemere propisane pozitivno pravnim zakonodavstvom posledica u navedenim slučajevima nebi bilo ili bi bile neznatne.
9 Zaključna razmatranja
Na osnovu iznetog i iskustvenog možemo konstatovati:
-	da arhivska grada predstavlja najvažniji trag ljudskog društva iz prošlosti, koji se organizova-no čuva, i autentično svedoči o postojanju odredenih ljudskih radnji, procesa i dogadaja;
-	da je pri svim nepogodama (katastrofama) koje se dešavaju, neophodna organizovana i brza intervencija. To se može jedino postiči ukoliko postoji organizovanost, opremljenost i obu-čenost, još pre dešavanja nepogoda. Svaki radnik arhiva (registrature) dužan je da se u okviru svojih zadataka i poslova striktno pridržava propisanih mera zaštite;
-	da je u svim vremenima i prostorima preduslov i garant za uspešnu zaštitu arhivske grade, kao fundament regulacije arhivske delatnosti, arhivsko zakonodavstvo, pod uslovom njenog obaveznog i potpunog primenjivanja i poštovanja, svakako uz prisutnost medunarodnih propisa i preporuka. Medutim, iako je pozitivnopravni normativizam preduslov za uspešno i potpuno bitisanje, odnosno zaštitu arhivske grade, ona, i bez drugih iskustveno tradicionalnih činioca nebi mogla biti sačuvana i sasvim zaštičena. Kapitalni činilac zaštite, koriščenja i objavljivanja arhivke grade su radnici arhiva koji svojim znanjem, iskustvom, entuzijazmom, savešču uz poštovanje etike i morala koristeči, primenjujuči i poštujuči savremenu arhivsku
145
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
teoriju i praksu daju veliki doprinos u svim oblicima zaštite;
-	da se pozitivno pravni normativizam mora poštovati i primennjivati. Nepotpuno poznavanje ili nekonsultovanje osnove pravnog poretka u bilo kojoj oblasti, a posebno u arhivistici mora imati posledice. Stoga nema i ne sme biti nikakvih prevazilaženja ili zaobilaženja zakonskih propisa , a posebno ne „tumačenja" od strane nenadležnih organa. To bi bila pro-tivpravnost;
-	da za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata pored domačih propisa treba primenjivati i odredbe medunarodnih pravnih propisa (Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba, Hag 14. maj 1954, ratifikovan u SFRJ 29. novembra 1955. i Konvencija o zaštiti svetske kulturne baštine, Pariz 21. novembra 1972, ratifikovan u SFRJ 1974, kao i Pravilnik za izvršenje Konvencije za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba);
-	da arhivsku gradu ne treba smeštati u centru grada gde postoji opasnost od blizine, vojnih i drugih objekata koji mogu biti najčešča meta granatiranja, pa tako i da nastrada i arhivska grada i da arhivsku gradu ne treba čuvati u državnim ustanovama.(primeri slučaj kada je Arhiv Jugoslavije zbog nemanja prostora privremeno smestio arhivske grade od 215 dužinih metara u zgradi SMUP-a koja je u vremenu agresije-granatiranja izgorelo a isto tako se desilo sa arhivskom gradom smeštenoj u zgradi Predsedništva BiH, gde je smešten i Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine pa je prilikom demonsracija u Sarajevu stradala izvesna količina arhivske grade;
-	da je jedan od najvažnijih pitanja zaštite arhivske grade njen smeštaj. To ustvari nije samo važno pitanje več najčešče i problem, jer je zaista teško obezbediti dovoljan uslovni prostor za njen adekvatan smeštaj i koriščenje kao i nabaviti savremenu opremu za rad;
-	da arhivska grada kao imperativ treba da ostane tamo gde se i nalazi, tj. u depoima arhiva, a seljenja ukoliko za tim ima potrebe, treba obaviti mnogo ranije- blagovremeno;
-	da znake predvidene Konvencijom o zaštiti kulturnih dobara treba na vreme pripremiti i istači na vidnim mestima arhiva, jer zaračene strane „moraju čuvati i poštovati kulturna dobra";
-	da za slučaj rata ili agresije odmah treba uputiti apel domačim, regionalnim, evropskim i svetskim asocijacijama u oblasti nauke i kulture (UNESCO, ICA, IFLA, FIAF i drugima) da bi one blagovremeno i glasno reagovale s ciljem „zaštite kulturnih dobara";
-	da aseizmička gradnja, ostaje i dalje uslov broj jedan svake zaštite, a naročito za slučaj zemljo-tresa;
-	da u slučajevima pojavljivanja halapljivih, prljavih i nehumanih namera, naroičito kod izno-šenja neisina od strane korisnika arhivske grade u arhivima, arhivisti svojim iskustvomi znanjem moraju preobračati laž i zloupotrebe u istine, obezbediti prisustvo umnosti, vodstva i humanosti, čime se iključuje institut protivupravnosti.
Literatura
Zakon o kulturnim dobrima Srbije. Službeni glasnik Srbije, br. 71/94.
Zakon o tajnim podacim. Službeni glasnik Republike Srbije, br. 120/2010.
Zakon o zaštiti podataka o ličnosti. Službeni glasnik Republike Srbije, br. 97/2008.
Zakon o planiranju i izgradnji. Službeni glasnik Republike Srbije, br. 97/2008.
Popovič, Jovan P. (1987). Zbirka propisa iz arhivske delatnosti. Beograd: SARJ i Savet za naučno-istraživački
rad. Beograd-Zadar.
Lekič, B. (2006). Arhivistika. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Bakič, M. (2007). Arhivistika. Podgorica: Istorijski institut Republike Crne Gore.
Kožar, A. (2005). Arhivistika u teoriji i praksi 2. Tuzla: Arhiv Tuzlanskog kantona.
Popovič, J. P. (1981). Neki vidovi zaštite arhivske grade i registraturskog materijala u redovnim i vanrednim
okolnostima. U: Klasinc P. (ur.), Sodobni arhivi, časopis za strokovno tehnična vprašanja v arhivih, str.48—79.
Maribor: Pokrajinski arhiv Maribor in Arhivskog društva Slovenije.
146
ATLANTI • 25 • 2015 • n. 2
Jovan P. POPOVIČ: Protivupravnost u arhivskom poslovanju u redovnim i vanrednim okolnostima (protivnost arhivskim zapovestima i posledice koje iz toga proizila), 135-147
Popovic, J. P. (1983). Zaštita arhivske grade i registraturskog materijala u redovnim i izmenjenim uslovima. Makedonski arhivist 1/12, str. 206-218.
Popovic, J. P. (1984). Opštenarodna odbrana i društvena samozaštita u arhivima SFRJ. Društvena samozaštita i opštenarodna odbrana. Beograd.
Klasinc, P. P. (2007). Razvoj arhivistike i arhivske službe na osnovu novog zakonodavstva u Republici Sloveniji. Arhivski glasnik Društva arhivskih radnika Srbije, broj 1.
Popovic, J. P. (1989). Zaštita arhivske grade i registraturskog materijala krivično pravnim merama. Samoupravno pravo, broj 4. Beograd: Institut društvenih nauka.
Popovic, J. P. (2009). Vojaški predpisi o dostopu, varstvu in dostopu do javnih informacij ter zaskonodaja o zaščiti osebnih podatkov in osnutek zakona zaupnih podatkov v Srbiji. Atlanti, 2009. Trieste: International Institute for Archival Science.
Hedbeli, Z. (2008). Arhivi i etika. Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Maribor, 2008.
Lukic, R. (1958). Teorija države i prava, II knjiga, trece izdanje. Beograd: Naučna knjiga.
SUMMARY
Life is full of changes and surprises, whether they arise from some unforeseen natural events: by the will of the state, companies or even individuals. None of these developments and changes can be made without minor or major consequences. Unpredictable natural events, to which man can not influence, can have disastrous consequences - cataclysm (earthquakes, tsunami, floods, fires, volcanoes). The laws of nature are „created" by nature self; they are the result of the forces of nature: one can only determine their existence, but not create them. These are "force majeure" events that are beyond ordinary operations. Experience shows that they can not be foreseen nor prevented. Social norms are created by man, the society, by its conscious activity. These social happenings or events, in which man can influence the prevention, or during the very events in regular forms of protection, are regulated by the legislations which are to be respected and applied. In all social sectors, including archives, law and legislations and their organization at all times and venues are considered as prerequisite of the protection of all goods and therefore the archives. However, without other experience-traditional factors and acceptance of new technology, archival material would not be completely protected. The importance of social values, especially in the field of engineering, technology, electronics, and primarily in the field of computerization and digital spheres and digitizing in archival activities itself, is redefined and improved daily. This knowledge, their acceptance and application of new modern technologies in the archival profession must not remain one step behind, because the archives, as the supervisory (inspection) authorities are obliged not only to monitor and supervise the current records (archival material) in creating organizations, but also to provide guidance regarding the treatment of archival material in all forms of recorded tracks. Unlawfulness is the opposition of certain rules (commandments or prohibition) that is contained in the legislation of one country and represents a threat to society, and those who oppose legal precepts must be sanctioned with the amount of penalties provided for in criminal and substantive laws. Obligatory carrying of archival and under law regulations, as the fundament of regulation of archival activities, their mandatory implementation and respect, in the presence of international regulations and recommendations, are also a major guarantee in the protection of archival material. The holder of creativity these regulations drafts and their faithful companion should be the archives. The paper includes the definition of rights and legal regulations, their respect and implementation in the archival activity, which is considered the main headquarters of protection of archival material. The work also includes the processing of certain developments and events in the ordinary and extraordinary circumstances and the types and forms of protection of archival material. And finally, we believe that without a doubt, each generation of archivists, must pay attention, to their current duties and responsibilities, particularly in strict compliance with archival normative, which is a guideline for the work of archives and archivists so those who came before the future generations can justify their expertise, diligence, enthusiasm, humanity and experience, which are applied with new knowledge and thus find the best methods and conditions for the preservation of archival material. With that the archivists make their full contribution to the archival science, history and other sciences.
Typology: 1.04 Professional Article Submitting date: 14.03.2015 Acceptance date: 09.04.2015
147