ŠALIH KABASHI 4 O j 6 6 8 Evrope, miremengjes! N a lane pa punč, pa bukč, pa liri. Nga shokčt na ndane, me shoket armiq na benč. Nčnave tona te zeze ua bčnč jetčn. Pa vellezer deshen te na lene. Femijeve tane u thanč se te zi i kishit baballaret. Kenget tuaja harroni e po s'deshet te vajtoni, kenget tona kendoni. Libra tuaj mos lexoni, gje nuk thonč, janč plot helm e ju verbojnč. Lexoni tonat nen driten e flakčs qč do t’u verne tuajave. Na thane shume harxhojme per ju: dosje, kerbage, barut, plumb, gelik; kohe na merrni se tepčrmi: sa plenume, sa kongrese, sa tona leter e ngjyre, sa faqe gazetash e emisione te RTV-se, filma e drama... Mo- smirčnjohes jeni e ne do t’u ndeshkojmč me egčr, do t’u vrasim ne shtepi, ne polici, ne ushtri. As jashtč shtetit sju leme te qete: a s’e vrame fsufin me vellezer ne Gjcrmani, ase vrame Enverin ne Bclgjike, a nuk vrame dhjetera te tjere ne ushtri... Vrame ne rruge e vrame ne are e ju prap nuk vini mend. Ju na tmerroni me ata gishta ne viktori. Ju harroni se ne jemi demokratet me te medhenj, andaj demokracine e kemi sall per vete... 2. Pasi qenka keshtu, atehere degjoni ju qe kini vesh e shihni ju qe kini sy. Punetore jemi e pa punč nuk mbesim. Kallot e duarve tona brume buke i kemi. Nga ju liri nuk kerkojmč. Ne do t’u mundim. Me gishtat tone V, me helmin tuaj, me fishekčt e armčt tuaja, me dokumentet e kongreseve tuaja, edhe me projektet e akademive tuaja. Ju do tč humbni. Mos qofshim ne lekurčn tuaj, kriminele! Ju tč denje per gmendine. Ju, te vetmuarit e shekullit, lugeter tč sprasmč ne rruzull. Ju do te humbni se kini zgjedhur mik monkaraxhčn. Si te mos humbni kur ju nuk kini asnje Ylfete Humolli. Ju do te humbni pse e doni pushtimin Ne do te fitojme me Pajtimin e Bashkimin. Plašni! Lugeter tč epokes kompjuterike! 3. Miku i »Migjenit« e i »Alternatives«, Mr. Ruzhdi Sefa doli me njč ide: Jugosllavise t’i nderrohet emri. Mirč e ka po punč mč nxori. Včrtet si ta quajme. Propozoj: ta quajmč SHKOFTEEMOSARDHTE, ose (ish) FEDERATA E LEMIT TE THIVE TE KUQ, ose, pčr rezerve, KONFEDERATA PA NE. Edhe ju mund tč dilni me propozime. Ruzhdi, thonč se čshte mire t’ia hedhesh nje grusht dhe te posavarrosurit. Po pati rrezik lugatimi, t'ia bčjmč nje pllake sipčrvarri me gimento te Elez Hanit e tč Elbasanit. Te llapjančt armaturen e gjejmč. Mjeshter ndčr dibranč sa tč duash! Ju gjakovarčt bejani punen si duhet, amanet! 4. Miqte e shoket na thane si do t’ia bejme me protokolin ne kremten e Shoqates Bujrum, ku flemč ne e gka hamč ne. Burektoret 3 e tč revistčs. (jfarč protokoli? Foto: Zoran Vogrinčič jane shqiptare. Sllovenčt kane raki e vere te mire. Nese e pini me mase, si unč, bie fjala!!! Ju včllezčr po vini te vellezčrit ne Slloveni. S’kemi as pule as gervish... Pčr neser te mirremi vesh. Pčr te nesčrmčn tone po edhe pčr te sotmen (kulturore, se nuk u pčrzihem Ibrahimit e Vetonit ne punč te tyre). E po, pasi jemi tek Ibrahimi, ta them se kur te fitojč (besojmč se shpejti), do t’i bčhem opozitč e ta luftoj nga pozita irredentiste. Gčzuar Ibrahim! 5. Kujdes krahun tim te djathtč! Tju tregoj se g’beja ne Skandinavi. Atje kishte edhe demokrate qč per LDK-ne ta lene shpirtin ne dore si dhe marksiste qe Plene pa koke po s’ia le krejt namin Lčvizjes. Unč si pajtues i papritueshem njčrčn dorč e ngritja ne V(iktori) e tjetrčn nč G(rusht). Ju te dytčt mos ma merrni pčr tradhčti pse pikčrisht dora e G-sč čshtč nč gjips. Ka mundur tč ndodhte edhe e kunderta dhe 700.000 ančtarčt e LDK-sč do tč bčheshin tym nč mua. 6. Tash po festojmč nč Lubjane. Mos ti harrojme miqte tane vendes qč ne vendin e tyre tč bukur ndjejne nevojat tona. Ketyre t’u themi: Ua kthefshim me tč mire nč vendin tonč tč lire e tč bashkuar! 7 . Mirč se na vini. »Migjeni« e »Alternativa« ju presin me bukč, kripč, zemer. Shqiptarisht. Fjalen e kini ju. Sofren e kemi per te gjithe. 8. Lamtumirč Bizant! Evropč, mirč mčngjes! Foto: Zoran Vogrinčič 4 JUSU F GERVALLA Uje i gjelber ’zabeliti e gjelber te vendlindjes ka thelleza shume nje pus i mbushur gjethe e gjarpinj mes gursh ka shtigje prej qielli geshtenjat pikin ne toke prej burimit te cemte gryke mali rrjedh vera e ftohte atymes atij deti te gjelber asnje marinar s’do ta marre orkida e gmendur vetem dimri kur te vije para vjeshtes verdhome shtirret i tere ai uje i gjelber barinjve kembet ua therr geshtenja mbuluarme bar hudhe ku te duash kemishen e mos u kthe e dashur Ta marrim rrugen Ta tnarrin rrugen s trembet ne gjume as e zgjon ora a kudo eshte njeri i vonuar gdo zemer qe vritet e pushton menjehere pastaj ujit saksine ne verande rrudhat e tij te thella fytyres deshmojne se jetoi vetem nje vere Nga memoaret e nje shetitesi ur u kthe v a nen pullazin tim mbuluarme kashte nen qepallat e lodhjes e te kohespashe boten e ne botes'kish tjeterpos shkelqim ari e qelqi mbi rrashta e penda te larta zogj alumini kish edhe uri edhe poete edhe uje vare ne bote kish njerez prej druri e kafshe te buta kudo kish edhe hieroglife dy fjale dhe gjurme qe s ’fshihen kish lumenj te eger e fosile te lashta mes muresh te trasha fshesa dhe minj 5 Foto: H ozir Reka Gomori ijanjeves Nje gjykates dhe nje nepunes i ulet me nje gante kriheve trokasin ne dere dhe therrasin: - O Milazim! - O hoja, bujrum! Gjykatesi: Milazim, ty tu vra gomari. Milazimi: Po i shkreti. Rahmet i past shpirti! Gjykatesi: Ndegjo si eshte puna Milazim. Gomari yt ka pase faj. Milazimi: Ka pase shok gjykates. Gjykatesi: Ne momentin kur demonstruesit kane bertit parullen e njohur armiqsore Kosova-Republike, gomari yt ka pohuar me za te nalt dhe i ka gua dy vesht perpjete ne shej te germes V. P er nje faj te tille ne shtetin tone juridik ti e din se pergjigjet i zoti i gomarit. Milazimi: (jashtu eshte shoku gjykates. Gjykatesi: Megjithate, pushteti yne veteqeverises eshte human. Ai ka vendosur qe te paguaje damshperblimin per vrasjen e gomarit sepse, sidoqofte, gomari eshte nje kafshe. (i drejtohet Peros:) Paguaja Pero! Pero: (fillon ti nxjerre parate prej gantes) Milazimi: Kurre e per kete jete shoku gjykates. Gjykatesi: (i picerron syte i habitur) Pse?! Milazimi: Gomari jem a kan fajtor. Me vesht e mi e kam ndi kur i kane brit milicia STOJ! Tri here i kan thirre dhe ai nuk asht ndal. Belivallha qe dhel vjet me i pas xhanart e Serbise mbi shpin e ai mos me u kane i zoti me i msu dy fjale serbisht, haram i kofl yshymi qe ja kam dhane. 6 BISLIM ELSHANI Kush ju vrau Ushtareve te vrare ne kazermat jugosllave ne dekaden e fundit Kush ju vrau, Kush? Thane se e vrate ve ten. E besoj. Sepse s'deshet te jetonit te vdekur. Thane se vdiqet aksidentalisht. E besoj. Sepse aksidentalisht lindet shqiptare. Thane se u vrate si tenoriste. E besoj. Sepse e verteta jone eshte terror per ta. * * * Nate n vone, bisedoj me ta, dhe shoh n en driten e henes, se si hapen varret, gohen rrasat dhe dalin prej tyre lugeter 600 vjegare. Se si i veshin uniformat, i vene epoletat, si dalin ne gjah per gjak mbi ushtaret tane. * * * Nese i shihni gjate dites, ne restoran, ne park a ne shitore, me nusen qofte, a me femijen per dore, dhe ne syte e tyre nje zjarr te dyshimte shihni, mos u guditni! Ne syte e oficerit, gjendet shkelqimi i zjarrit te ferrit. Avitniu pak dhe do te degjoni, hungerimen e Cerberit. 7 INTERVISTE /INTERVJU INTERVISTE ME PROF. DR. TAHIR ABDYLIN, DRETJOR IINSTITUTIT TE HISTORISE SEKOSOVES S a per fillim: Kosova e pavarur ne Konfederaten Jugosllave Prof. Dr. Tahir Abdyli, keshilltar shkencor dhe drejtor i Institutit te Historise se Kosoves (lindi me 5 shkurt 1941 ne Kerrnine te Istogut) eshte nder emrat me te njohur te historiografise kosovare Nje kohe ishte zevendessekretar i Bashkesise Krahinore te Punes Shkencore ne Prish¬ tine, pastaj kryetar i Lidhjes se Shoqatave te Historianeve te Kosoves, eshte anetar i redaksise se revistes shkencore »Gjurmime Albanologjike« (seria e shkencave historike), i redaksise se revistes »Horizontet e histo¬ rise« dhe anetar i redaksise se Buletinit shkencor te Keshillit te Akade- mive te Shkencave dhe te Arteve te RSFJ-se. Pos ne postin e drejtorit te ketij instituti te rendesishem, eshte edhe kryeredaktor i revistes »Kosova- Kosovo«, organ i Institutit te Historise se Kosoves si dhe redaktor pergjegjes i shume monografive te botuara nga fusha e shkences historike. Drejtor i Institutit te Historise se Kosoves eshte qe nga viti 1981 ndersa ne vitin 1986 iu dha thirrja Keshilltar shkencor. Perpos nje sere punimesh Tahir Abdyli eshte edhe autor i monografive: Zhvillimi i industrise ne Kosove, Prishtine 1978, Levizja Kombetare Shqiptare 1900-1903, Prish- tine 1981 dhe botimi i dyte me 1982, Mitroviča e Titos 1945-1980, Prishtine 1985 (se bashku me autore te tjere), Hasan Prishtina ne Levizjen kombetare dhe demokratike shqiptare 1908-1933 te dorezuarne shtyp ne kete vit. Biseda me prof Dr. Tahir Abdylin per lexuesit e »Alternatives« behet me arsyen kryesore qe nga njeriu kompetent per ngjarjet historike te jipen mendime kompetente. Sa ia kemi arriturqellimit, per kete le te gjykoje lexuesi... 9 Pyetja: Zoteri Profesor, sipas mendimit tone, historiografia kosovare, per- kunder disa perpjekjeve, ende nuk e ka dhene shpiegimin e vet per ngjarjet me te ndryshme te cilat populli shqiptar ne Jugosllavi i ka perjetuar ne lekuren e vet. Me shkrimet e historianeve te Kosoves njerezit nuk jane gjithaq te kenaqur. Ku qendrojne arsyet e ketij qendrimi, ne heshtjen e historianeve, ne paaftesine e tyre apo gjetiu? Nese doni te pergjigjeni ne kete pyetje, a mund ta beni kete »pa qime ne gjuhe«? ... - Historiografia kosovare eshte e re fare. Ajo eshte me moshe, te themi, djaloshare rreth 25 vjegare. Eshte iindur dhe eshte rritur guerile dhe ne varferi te madhe. Ne kushtet ne te cilat u lind dhe leshoi shtat, historiografia kosovare ka dhene rezultate te medha. Njerezit mund te mos jene te kenaqur me rezultatet e historiografise kosovare, por nuk kane te drejte. Ne e dime edhe nje gje se nje kohe te gjate shkrimet e historianeve kosovare nuk jane percjelle me kujdes nga masat dhe rinia dhe nuk jane lexuar drejte. Problematika e trajtuar nga historianet kosovare prej vitit 1966 e kendej, eshte trajtuar drejte dhe argumentushem. Historianet kosovare kurre nuk kane heshtur, gjithrnone e kane thene mendimin e tyre shkencor edhe ne saje se $do rezultat i tyre ka qene nen nishan te vazhdueshem te qarqeve politike. Se fundi, dihet se, veganerisht ne sistemet socialiste, historine e shkruan partia, qeveria, policia. Pyetja: Besojme se Instituti ne krye te se cilit qendruat mbi 8 vjet, ka argumente burimore, por fitohet pershtvpja se ato nuk i keni shfrytezuar sa duhet? - Pjeserisht, per kete pyetje, folem edhe me larte. Te mos harrojme se Instituti i historise se Kosoves nuk eshte me i vjeter se dhjete vjet. Me pare, per 15 vjet ishte, njehere Komision e me vone Ent i historise se PKJ per Kosove. Tjeter, Instituti nuk eshte arkive, nuk ka mjete te posagme per grumbullimin e lendes burimore arkivale. Por, megjithate, ky Institut ka pasur dhe ka nje pasuri qe e nderon, e ai eshte kuadri shkencor fare i ri dhe i pergaditur mire. Ky kuader te thuash me mjete te veta, te ndara nga rroga e tyre (mesatarisht me pak se 500 DM ne muaj) bene hulumtime dhe grumbullon te dhena burimore per historine e Kosoves. Nuk eshte teper te konstatoje se qe prej viti 1985 punetoreve shkencore dhe bashkepunetoreve tane te jashtem nuk kemi arritur t’ua sigurojme as honorarin per punimet dhe veprat e tyre shkencore. Por, edhe sikur t’ua jepnim ate honorar, ai eshte deri ne 20 here me i vogel se gjetiu ne Jugosllavi. Se kendejmi, ndaj historianeve kosovare mund te kerkoni vetem ate- te mos bijne ne gracke te politikes se dites per gka do te shperbleheshin shume. Pyetja: Ju lutem te me pergjigjeni edhe ne kete pyetje: Si eshte e mundur qe historiografia serbe, per shembuil, me te paverteta dhe me mite te krijoje nje te »vertete apsolute« per vendet ku jetojne shqiptaret dhe qe ndaj Jush (si historian kosovare) te kene qendrim injorues. Eshte fjaia ketu per injorim apo frike nga ballafaqimi i argumenteve? ... - Eshte thene, me se njehere, se ai qe ka pushtetin e shkruan edhe historine. Megjithate, nuk mund te pajtohemi se historia qe krijohet me dhune, me paragjykime, te jete histori. Shkenca historiografike e ka te qarte ate se gka eshte shkence dhe gka bungur i dites. Mund te themi me kompetence shkencore se shkenca historiografike serbe dhe Jugosllave nuk ka baze te na injoroje as per te rinj dhe as per te pa afte ne fushe te dijes. Perkundrazi, ne kongrese dhe simpoziume te ndryshme ne Kosove, jugosllavi dhe ne bote, historianet kosovare 10 kane treguar pjekur shkencore, aftesi dhe zotesi per t’u rrekur me sukses me problematiken historiografike per Kosoven nga antika deri ne ditet tona. Thene trog: Historiografia serbe dhe jugosllave sot ka frike nga ballafaqimi i argumen- teve per historine e Kosoves. Pyetja: Kjo historiografi per te cilen fole ka shkruar libra te shumte per vendet ku jetojne shqiptaret. Si? e dini, per ate se populli shqiptare eshte nje element i huaj dhe i rrezikshem sepse jeton ne »zemren e Serbise«, ne »zemren e Malit te Zi« dhe ne »zemren e Maqedonise«. Si eshte e mundur qe ne vazhdimisht te jetojme ne »zemrat« e huaja? - Ju thoni se »ka shkruar libra te shiimte«? Une do te thoja se nuk ka shkruar asgje, asnje liber shkencor per geshtje te Kosoves dhe as per shqiptaret. Shkrimeve te tilla, te dites, qe moti u ka dale boja. Ato nukjane histori dhe nuk paraqesin asgje per dijen historiografike. Jane bagazh i politikes ditore antis- hqiptare te kohes. Se shqiptaret trajtohen »element i huaj dhe i rrezikshem« - edhe kjo eshte geshtje politike dhe e demshme per vete shkencen dhe politiken serbe. Per boten e qyteteruar, kjo do te thote se Serbia e ka shtrire pushtetin mbi nje popullsi te huaj, mbi nje vend te huaj. Keq per ne e me keq per ta, do te thoshte populli. Te mos u bezdisin. Se zemer e kujt eshte Kosova, kjo nuk do koment te gjate: Eshte zemer e atyre qe jetojne ne Kosove prej kohes kur njeriu eci ne kater kembe. Kjo eshte kohe bukur e vjeter dhe jeta e shkenca serbe nuk e kane zatetur. Se kendejmi shkurt, aktualisht dhe historikisht Kosova, eshte dhe do te jete zemra dhe ne zemren e atyre qe banojne Kosoven pa marre parasysh kombesine dhe fene. Kjo eshte ardhmeria. Pyetja: Instituti i Historise se Kosoves asnjehere deri tash nuk ka reaguar per genjeshtrat e kesaj historiografie, per shembull nuk ka reaguar as si institucion e as individualistu me »liber kunder librit«. Per shembull nuk keni reaguar ndaj literatures mitomane thuaja fantastike qe u shkrua me bollek per Betejen e Kosoves te vitit 1389 dhe per rrethanat e atehershme dhe pasuese ne kete treve? - Nuk eshte e vertete se Instituti dhe punetoret e tij nuk kane reaguar. Ju sikur nuk e keni percjelle punen e gjithembarshme te Institutit dhe te punetoreve te tij. Mund tu garantoje se ne kemi reaguar argumentueshem kunder gdo paraqitjeje antikosovare dhe antishqiptare me demantime e reagime zyrtare ne emer te Institutit, manoles me artikuj, studime dhe libra te vegan te. Kemi ngritur zerin neper mes shtypit, radios, TV etj. kunder sulmeve dhe perllosjeve ndaj personaliteteve historike shqiptare. Ketu qendron fakti edhe pse instituci- onet shkencore serbe e jugosllave »na injorojne«?! Madje, mund te themi se edhe per Betejen e Kosoves se vitit 1389 shkenca kosovare ka dhene fjalen e vet qysh ne vitet 70, me paraqitjet e Dr. Muhamet Pirrakut. Ky studiues, aso kohe punetor i Institutit te Historise, shkroi nje veper per Betejen e Kosoves e čila u vlersua mire nga Prof. Aleks Buda dhe Dr. Muhamet Ternava. Vepra nuk u botua, por ajo eshte e njohur per qarqet shkencore. Se fundi, edhe ne sesionin shkencor per Betejen e Kosoves, ne maj te vitit 1989, shkenca kosovare e tha fjalen e saj dhe tregoi pjekurine e vet. Ne mungese te mjeteve per botim dy vepra per Betejen e Kosoves, ajo e Dr. M. Pirrakut dhe ajo kolektive nga sesioni shkencor i permendur, nuk u botuan. Pyetja: Dy pikepamje tash jane mjaft aktuale, ani pse nga kendi etik te pakuptueshme: pikepamja e pare, me tradite mbi njeqindvje?are, prezencen 11 shqiptare e sheh si fatkeqesi te ardhur me pushtuesit turq ne keto vise (do te thote neve na kane sjelle turqet ne keto hapesira!) qe behet per te krijuar tezen artificiale seja ketu shqiptare nuk ka pasur deri ne shekullin 15,17 apo, si c u tha se fundi, ne shekullin 19. Pikepamje e dyte pasi e perdor argumentin shkencor dhe thote se serbet ne Kosove per here te pare jane dukur ne fund te shekullit 12 pastaj »pasurohet« me kontraparagjvkimin ndaj serbeve se »kur jemi perkundur ne ne keto hapesira, ju jeni kacavirrur ne stepat ruše?!!«. - Jo. Shkenca borgjeze serbe dhe jugosllave ka qene me (jeter fare, e ngritur mbi te tjera teza. Ajo shqiptaret ne keto vise i shihte nga mesjeta, por jo si shqiptare por si serbe te cilet, me te kaluar ne islam u shqiptarizuan!? Meqe shkenca historiografike e re serbe dhe Jugosllave e pa se kjo teze nuk eshte e qendrueshme dhe eshte absurde, sepse turqet prej nje populli »armik« nuk do te krijonin nje populi »dy here me armik«, sic ishin shqiptaret per Turqine, hoqen dore nga ajo teze. Tani filloi te ngulitet teza e dyte se shqiptaret ne keto ane erdhen pas viti 1690, duke e parapelqyer »shpernguljen e madhe serbe nga Kosova nen Arsenije £arnojeviqin« dhe pas saj ardhjen e shqiptareve nga Malesia e Madhe e Mbishkodres. Per shkencen historiografike te argumentuar edhe kjo teze mund te quhet paragjykim i vertete, absurd. Shkenca historiografike kosovare me shkrime dhe libra te ndryshmem ka vertetuar se ne vitin 1690 nuk ka pasur aso shperngulje nga Kosova, sa per tha nderruar asaj fytyren etnike. Se fundi, shkenca historiografike kosovare nuk e ka perkrahur, asnjehere, as tezen se »kur jemi perkundur ne ne keto hapesira, ju jeni kacavirrur ne stepat ruše?!«. Edhe kjo eshte bagazh i dites, i rruges. Ne historiografi eshte plotesisht e qarte prejardhja e shqiptareve te Kosoves si vazhdues te dardaneve ilire dhe ardhja e silaveve ne grupe nomade se paku nga shek. IX kurse si pushtues te organizuar nga fundi i shekullit XII. Pyetja: Ne mesjete feja shqiptare (katolicizmi) ishte fe e ndjekur nga ajo ortodokse. A ka te dhena per pranimin e ortodoksise se shqiptareve nen sundimin e despoteve serbe, shteti mesjetar i te cileve shtrihej pjeserisht edhe ne Kosove. Si e shpjegoni qendrimin tolerant te shqiptareve muslimane a katolike ndaj kishave ortodokse serbe, te cilat nga te paret tane konsideroheshin, ne nje fare menyre, edhe si faltore tonat? - Se pari duhet te themi se per fene e shqiptareve ne mesjete tashti kemi studime te bollshme. Mendimi se fe e shqiptareve ne mesjete ishte katolicizmi nuk eshte i sakte dhe mund te quhet nje si paragjykim historiografik. Per kete flasin qarte studimet e Dr. M. Pirrakut, Dr. S. Rizes, te Dr. S. Pulahes dhe te Dr. G. Gjinit. Dihet qarte se shqiptaret krishtenizmin e pranuan ne kohen e apostujve te medhenj te krishtenizmit, ne shek. I-III. Pas ndarjes se kishes ne Lindje dhe Perendim (1054), pjesa absolute e popullit shqiptar mbeti nen kishen e Lindjes, ne ortodoksi. Madje, katolicizmi per te paren here ne trojet shqiptare, shkeli me 1100 ne viset Ulqin - Shkoder — Durres, pra ne viset e Principates se Arberit. Kjo fe nuk pati mundesi reale, politike, per t’u perhapur ne viset e tjera me shqiptare ku sundonin mbreterit nga dinastite bullgare, serbe e greke, te cilet e diqnin ritin ortodoks. Dhe, mund te themi shkurt se sot dihet fare qarte se kalimi ne islam i shqiptareve shprehur, ne nje dore, nje bojkotim masiv te albanofobise kunder ortodoksise ne ish-viset e shte- tit te car Dushanit. Se kendejmi, faltoret (kishat dhe manastiret) ortodokse te periudhes para islame ne trojet shqiptare, faktikisht ishin faltore shqiptare ose 12 edhe te shqiptareve. Mu per kete ato faltore edhe sot, ne kujtimin e popullit, konsiderohen si te tia, historike. Pse shqiptaret jane tolerante ndaj fese? Per kete mund te shkruhen libra te tere, por shkurt mund te thuhet: Shqiptaret fene e konsideruan si vegel te pushtuesve mbi trojet shqiptare. Ata e dinin se te gjitha fete e tyre u erdhen bashke me roberuesit, andaj kurre nuk i nguliten ne vetedijen e tyre kombetare. Meqe fete (ate katolike dhe muslimane) i pranuan per nevoja te dites, ne interes te ekzistimit te metutjeshem si shqiptare, ato i mbajten vetem si veshe te jashtme, dhe nuk lejuan kurre qe ideja per zotin e idealizuar te akciles fe te rritej ne ide te pergjithshme, ne ndergjegje kombetare te vetrne. Pyetja: Trevat e sotme shqiptare, sipas dijes, paraqesin nje treve albanofoni te rrudhur e, ne anen tjeter flitei per ekspansionin territorial te tyre. Kjo nderlidhet me te ashtuquajturin »pushtim hapesinor« permes, siy thuhet, eksplo- dimit demografik. - Dihete se kombi shqiptar eshte te thuash i vetrni komb i formuar ne saje te rrudhjes, ristrikcionit territorial, sig do te thoshte (Jabej. Historiografia flete qarte se paraardhesit e shqiptareve, iliret, zinin nje hapsire shume te gjere dhe ne fillim te epokes sone mund te arrinin ne 20 milione banore. Nuk jane te sakta as tezat se shqiptaret ne saje te »eksplodimit demografik« arriten »pushtimin hapesinor« te djeshem e te sotem. Shtimi demografik i shqiptareve kurre nuk ka qene enorme i vegante nga shtimi i popullsive te tjera ne Ballkan e me gjere. Dihet se shtimi demografik lidhet dhe kushtezohet me shume faktore. Faktoret mesjetare kane stimuluar shtimin masiv te popullsise, e ne shqiptaret ne Kosove dhe gjetke ne Jugosllavi, edhe sot jetojme, me shume gka, si ne mesjete?! Per kete shqiptaret nuk jane fajtore. Pyetja: Zoteri Profesor, (^ka mund te na thoni per Lidhjen $hqiptare te Prizrenit dhe per shpernguljet e shqiptareve nga Pusta Reka, Toplica dhe Kosaonica? - Per Lidhjen Shqiptare te Prizrenit sot dihet shume. Ajo ishte nje organizate revolucionare politike dhe ushtarake e čila synonte jo vetem ruajtjen e territo- reve shqiptare nga coptimi i huaj, por edhe autonomine e Shqiperise si hap per shkeputje, per pavarsi. Lidhja korri suksese te medha ne fushe te propagandimit te geshtjes shqiptare dhe ne fushe te mbrojtjes se viseve shqiptare. Shkaku pse ajo nuk i kurorezoi rezultatet e shumta nuk qendronte ne paaftesite e saj, por ne faktorin e jashtem, ne ate nderkombetar. Mund te themi se kunder Lidhjes u ngrit Turqia, i tere Ballkani dhe te gjitha fuqite e medha evropiane. Pushtuesit serebo, malazeias e greke te perkrahur nga Rusia Cariste dhe Evropa shtrige per popullin shqiptar, siq do te thoshte Fishta, i shkoqen nga tokat shqiptare gjysmen e vendeve te banuara me shqiptare. Dhe, nuk pati shperngulje masive vetem nga Pusta Reka, Toplica e Kosaonica, por edhe nga višete veriore nen pushtim te Malit te Zi (Tivari etj.) dhe ne Jug nen sundimin e Greqise. Ato vise ishin te banuara, te thuash, paster me shqiptare vendes, autoktone. Pyetja: Prej kohes se Lidhjes se Prizrenit e deri me 1912 shqiptaret luftuan parreshtur kunder pushtuesve otomane. Ne Vilajetin e Kosoves pushka nuk pronte per derisa u clirua kryeqyteti i ketij vilajeti, Shkupi... Por, ushtria e organizuar serbe mjeshterisht e me dinakeri e shfrvtezoi kete molisje te luftetareve shqiptare dhe me ofensive te fuqishme te ushtrise se rregullte e »(.'liroi« Kosoven, Maqedonine, me nje fjale te gjitha »viset tona Jugor«? - Realisht, Lidhja Sqhiptare e Prizrenit nuk perfundoi ne prill te vitit 1881, 13 kur u thye ne fushe te betejes nga forcat e perbashketa turke, serbe, malazeze, greke dhe nga artileria evropiane, e čila iu kanos qyteteve bregdetare. Ne kete kohe Lidhja kaloi ne ilegalitet, per te qene edhe me vdekjeprurese per armiqte e Shqiperise. Veganerisht, ne Vilajetin e Kosoves Levizja Kombetare Shqiptare kurre nuk pushoi se vepruari ne fushe te luftes se armatosur. Ketu, me 1899, u perteri Lidhja Shqiptare me emrin »Besa — Besen« ne Peje, nen Haxhi Zeken, dhe ne Kuvendin Shqiptar te Ferizajt, ne korrik te vitit 1908, iu dha grushti vendimtar qeverise absolute te Sulltan Hamidit. Se fundi, Kosova me arme ne duar e pergatiti pavaresine e Shqiperise. Ketu mdje, nuk eshte teper te konstato- het se edhe fitorja e aleateve ballkanike mbi Turqine, ne vjeshte te vitit 1912, vinte si rezultat i ndihmes nderkombetare per aleatet ballkanike. Shqiptaret e Kosoves, dhe te viseve te tjera ne Jugosllavi sot, i denoi Evropa ne saje te deshires se Krishtit kunder Muhamedit, sepse shqiptaret e ketyre viseve ishin muslimane, andaj »meritonin« denimin e Zotit te krishtere. Realisht, te gjitha ushtrite aleate ballkanike ne dokumentet e tyre ushtarake e zyrtare me te dalur ne viset e banuara me shqiptare kane konstatuar se po shkilnin ne vise te Shqiperise, kurse ne Shkupin shihnin nje si kryeqytet te nje pjese te Shqiperise. Por, keto jane probleme me te thella, ia leme dijes historiografike. Pyetja: Pas ketij »clirimi, sig e dini, e Ju me siguri keni te dhena te shumta, shqiptaret ne menyre sistematike iu nenshtruan dhunes se serbomedhenjve. Populli i varfer nuk dinte per elaboratet e Qubrilloviqit, te Andriqit e te strategeve te tjere ushtarake, te cilet detyre mbi detyrat kishin debimin e shqip- tareve. Te kujtojme fjalen e Pashiqit: »Sa me shume shqiptare qe te shpernguini, aq me te medha jane meritat tuaja ndaj Atdheut? .. — Roberia e re, nen aleatet ballkanike i solli deme te medha popullit shqiptar. Ne viset e pushtuara te thuash gjysma e banoreve shqiptare u masakrua ose u ndoq nga vatrat stergjyshore. Parulla »Sa me shume shqiptare qe te shpernguini, aq me te medha jane meritat tuaja ndaj Atdheut« - nuk eshte vetem e Nikolle Pashiqit. Ajo ishte vene ne zbatim se paku nga viti 1877, nga qeveritaret serbe dhe do te mbetet moto e jetes politike e te gjitha qeverive serbe te thuash ne te gjitha kohet. ^ubrilloviqi, Andriqi e Nushiqi (para tyre, me 1899), tok me te tjeret te kohes sone jane vetem pak persenalitete »shkeneoze« qe i vume ne goje, ketu. Sidoqofte, sot bota e ka kuptuar mire kerkesen qe del nga ajo parulle. Pas dimrit vjen pranvera, pa tjeter. Pyetja: Filiimi i Luftes se Dyte boterore, me gjase, e »pengoi« realizimin praktike te Kontrates jugosllave — turke per shpernguijen e »arnauteve... « - Jo. Turqia, keso kohe, luftonte per jete o vdekje. Shqiptaret ne kete kohe kane shkuar ne Turqi, por ne menyre te pa organizuar dhe kjo menyre e shpern- guljes nuk mund te nderronte fytyren shqiptare te Kosoves. Per kete shkak, pas formimit te shtetit SKS dhe pikerisht ne vitet 20, linden iniciativat e para te Mbreterise Jugosllave per t’i shperngulur shqiptaret ne menyre masive, e kjo mund te arrihej me ane te lidhjes se kontratave ndershteterore jugosliavo — turke. Keto inciativa jugosllave te viteve 20 per lidhjen e marreveshjeve jugosllave - turke do te luftohen nga Levizja Demokratike Shqiptare te cilen e drejonte Hasan Prishtina. Dhe, realizimi i kerkesave te tilla do te arrihet nja pese vjet pas vrasjes se ketij burri te madh dhe pikerisht me 1938, por nuk do te realizohet me perpikeri. Per Turqi, ne vitet 20 - 30, sipas disa te dhenave globale shkuan 240 - 300 mije shqiptare. Me gjase, shkuan ata qe kishin me pak 14 vlere si shqiptare, sepse trimat, patriotet, qendruan prane vatrave te djegura e prane varreve me plote te masakruar. E ardhmeja eshte e te urteve. Pyetja: Viteve te fundit, ne nje pjese te historiografise serbe, eshte kontestuar edhe Konferenca e Bujanit. Ju ishit ne tribunen shkencore rreth kesaj teme qe u organizua nga KQ i PKJ ne Beograd. Aty doli edhe konstatimi se njeri nder frymezuesit per themelimin e saj ishte edhe Svetozar Vukmanoviq-Tempo, i čili, koheve te fundit, me se shumti e pat sulmuar dhe e pat mohuar rezultuen e Konferences se Bujanit. - Ne kete pyetje nuk do te pergjigjesha gjeresisht. Une, aso kohe e shkrova nje kumtese prej 30 faqesh dhe e lexova ne tersi. Ate ua dhash mjeteve jugosllave te informimit ne gjuhen serbokroate dhe ne gjuhen shqipe. Nuk e botuan?! Pse nuk e botuan? Pergjegja me e mire ne kete pyetje, do te ishte botimi i saj. Sa per ketu mund te permbledhi: Rezuluta e Konferences se Bujanit e dates 31 dhjetor 1943 — 1 - 2 janar 1944, eshte dokumenti me i rendesishem i historise se popullit shqiptar ne Kosove dhe ne Jugosllavi. Ky dokument popullit shqiptar ne Jugosllavi ia pranon vetevendosjen deri ne shkeputje. Pyetja: Na thuani a ka pasur garante nderkombetare te cilet eshte dashur ta percjellin realizimin e Rezolutes, respektivisht mos eshte hequr ndonje pike e saj dhe ne vend te renditjes se atehershme te kerkesave eshte futur ndonje »ker- kese« tjeter? - Garante ka pasur. Garanti i pare ishte populli shqiptar, kerkesa e tij jetesore. Garante ishte vete Jugosllavia e čila duhej te lindej nga LN(j.’, ishte PKJ, ishte Tito. Garante ishin te gjitha fuqite boterore te hedhura ne lufte kunder vershimit okupues nazi-fashist italiano-gjerman, me fjale te tjera bota anti-hitleriane. Pyetja: A mundet politika e dites ta shlyej historine, me fjale te tjera, a mundet kujtesa historike te shlyhet me dekrete? 15 - Absurd. E verteta histerike e sulmuar per nevoja te politikes ditore sa vjen e forcohet dhe rritet ne monument te pacenueshem, ne kala. Historia nuk abortohet, ajo vetem mund te krijohet me gjak e pene, e si te tille e kemi edhe Resoluten e Bujanit. Pyetja: Si u be »bashkimi vullnetar« me Serbine ne vitin 1945 dhe čili ishte roli i Fadil Hoxhes dhe i Ali Shukriut me kete rast? - Mire keni bere qe i keni perdorur thonjezat ne »bashkimi vullnetar«. Realisht me rezuluten e mbledhjes se Prizrenit, ne korrik 1945, Kosova iu aneksua Serbise. Pra, edhe ne rezolute decidivisht shkruen »aneksim«. Kjo nuk don shume fjale per t’u kuptuar. Dihet se, gdo kund ne bote, aneksimi eshte akt i dhunshem qe mund te bie porsa i munduri te forcohet, te ngritet. Dihet se mbledhja e Prizrenit u mbajt ne rrethana te shtetrrethimit ushtarak e policor, pra ne kushte te jashtezakonshme - ngjajshem me mbledhjen e 23 marsit 1989 ne Prishtine. Pra, ne rrethana lufte, kur ndertesa ku mbahej Kuvendi ishte e rret- huar me forca artilerike. Sa i perket rolit te Fadil Hoxhes dhe te Ali Shukriut ne mbledhjen e Prizrenit (1945), shkurt mund te thuhet se ishte i ngjajshem me rolin e Syrija Pupovcit, Kurtesh Salihut e te tjereve per rezultatet e mbledhjes se dates 23 shkurt 1989 ne Prishtine. Pra, tradheti ndaj LN£ dhe ndaj frymes se te gjitha akteve juridike kombetare e nderkombetare te cilat garantojne, zbatimin e rezolutes se Konfe- rences se Bujanit. Pyetja: Shqiptaret tash po kerkojne ndriciinin e rastit tragjik te Tivarit dhe si u be qe si; po thuhet, getat partizane te vrajne afro 4 mije shqiptare te pafajshem. Si ndodhi kjo tragjedi shqiptare ate bote?!!! - Tragjedia e Tivarit nuk eshte nje rast i vetem i fatekeqesise shqiptare gjate LN£. Vrasjet masive te shqiptareve nga ana e ushtrise se LNQJ kane filluar shume me heret, dhe pikerisht nga nentori i vitit 1944. Vrasje te pjesetareve te LN^-se se Kosoves kishte edhe me pare, se paku duke filluar nga viti 1942 kur nisen te inskenohen vrasjet e komunisteve shqiptare, serbe e malazias me ne ze. Vrasja e partizaneve shqiptare ne Tivar, ne prill te vitit 1945, ishte vetem nje si vazhdim i hakmarrjes mbi shqiptaret pas deshtimit te kryengritjes shqiptare nen udheheqjen e Shaban Polluzhes, ne shkurt te vitit 1945. Si historian me duhet te them se numri i te vrareve ne Tivar eshte shume me i vogel se sa po thuhet. Hulumtimet e ardhshme do te ndrigojne te vraret, emer per emer. Mund te thuhet se tragjedia e Tivarit do te ishte me e vogel, sikur ajo te mos pasohej me vrasjen e partizaneve shqiptare ne Stari Begej etj. Per kete me se mire di komandanti Fadil Hoxha. Pyetja: Keni, si Institut, te dhena per Aksionin famekeq te mbledhjes se armeve nga shqiptaret, per maltretimet e vrasjet nga UDB-a? ... - Te kompletuara, Jo. Me pare thashe se Instituti nuk eshte arkive per te mbledhur dokumentacionin historiografik. Megjithate kemi digka. Por, per kete vend mund te sjelle vetem nje te dhene te Petar Stamboliqit ne nje mbledhje sekrete me Titon, me 20 marš 1967. Ai vinte ne pah se vetem gjate kohes se pushtetit te Dushan Mugoshes ne Kosove u vrane 70 vete dhe 40 te tjere vdiqen nga maltretimet e UDB-es. Ky numer nuk eshte i skate, por nuk eshte as i vogel. Me se miri per kete duhej ta dinte Kole Shiroka, i čili, sipas Vojin Llukuqit, ishte nder kuadrat shqiptare i čili kishte aprovuar mbledhjen e armeve edhe me represalie. Pyetja: Pasi pozita e shqiptareve, jo vetem ne Kosove, ne kohen e Ranko- 16 viqit ishte gati identike me ate para Luftes se Dyte Beterore, c'inund te na thoni per poziten e shqiptareve pas aprovimit te Kushtetutes se vitit 1974 e sidomos pas vitit 1981? - Ne kete pyetje nuk do te pergjigjesha me deshire, sepse duhet kohe, distance historike, per te menduar historikisht. Eshte fakt se pozita e shqiptareve pas LN£ deri ne Plenumin e Brioneve (1966) krahasur me poziten e shqiptareve gjate ish Jugosllavise, kishte ndryshuar ne disa pika dhe pikerisht ne vij a margjinale. Por, ne shume segmente te jetes ishte edhe me keq. Egzistimi i nje numri te pamjaftueshem te shkollave fillore, te nja 2-3 shkollave te mesme, te nje shkolle te larte e te nje fakulteti (prej vitit 1960), nuk do te thote se shqiptaret kishin pozite me te mire. Nga se programet shkollore dhe librat pergatiteshin ne Beograd, per shkollen serbe, realisht ai mesim ishte ligjerim shqip me ideologji serbe. Mirepo, pas Brioneve ne shkolla dhe ne fakultete nisen te futen edhe permbajtje per histroine dhe kulturen shqiptare. Me Kushtetuten e vitit 1974 u korrigjua shumegka nga padrejtesite e shkaktuara shqiptareve, por as kjo kushtetute nuk i vuri ne jete te gjitha kerkesat qe kishte shprehur PKJ, qe nga fillimi, dhe LNCjll. Megjithate, u fitua nje autonomi me e gjere e Kosoves, por jo e plote, jo historike. Megjithate, edhe ne kushte te tilla, gjysem autonome, Kosova per nje decenie eci shume, arriu shume. Ne cdo fushe te jetes, vegane- risht ne arsim dhe ne kulture u bene hapa historike. Kjo e pengoi dikend, andaj, ne menyre sistematike u punua se si t’i pritet rruga mvetesimit ekonomik e politik te Kosoves. Ngjarjet e vitit 1981 kete e treguan qarte. Si studiues, si njohes i historise se kesaj periudhe, aq sa kam pasur mundesi ta njoh, mund te theme se tashti, ne geshtjen shqiptare, ne levizjen arsimore, kulturore e politike bashkekohese ishte hedhur edhe »mish dhije«. Armiku antishqiptar, sipas strategjise se perpunuar ne qarqet shkencore dhe policore, ishte hedhur ne valle dhe inskenonte gdo gje qe i duhej, qe i shkonte ne interes per ta »fituar betejen per Kosoven serbe«?! Pozita e shqiptareve sot eshte shume e keqe, por ne asnje kohe nuk ka qene me e nderkombetarizuar. Pra, eshte pozitive, sepse liria e humbur nuk fitohet lehte! Pyetja: »Heroi i Popullit« Fadil Hoxha, pas ketyre ngjarjeve, u korit fare: nga nje hero imagjinativ u shnderrua ne antihero. Te kujtojme se sa azgan ishte ne luftimin e nacionalizmit shqiptar e nacionalizmi serb e futi ne »biren e minit«... qe e pat pergatitur per rinine shqiptare? ... - Ne kete pyetje, terthorazi jame pergjigjur me 1986, ne studimin per Isa Boletinin te botuar ne »Kosovae-15«. Thene shkurt, ne ate studim, duke shkruar per Boletinin, ne thumb e kisha Hoxhen. Fadil Hoxhen nuk e konsideroj per tradhetar te kombit te vet. Perkundrazi, ka merita. E konsideroj te tradhetuar. Nje gabim e ka te madh Fadil Hoxha. Gjithmone e ka mbajtur shpaten jashte kllefit kur ishte fjala per paraqitjet e historianeve te rinj me deshmi te reja per LN£, e qe shkonin ndesh me politiken ditore qe ai zbatonte qe nga LN^. Hoxha kishte aspirata qe dokumenti historik t’ishte ai vete e ai nuk ishte. Pyetja: Po Ali Shukriu, čili ishte ai, y’beri dhe ghnetamorfoza pesoi. Njehere, si c dihet pat kerkuar statusin e Republikes per Kosoven e pastaj u shendrrua ne shqiptarofob te vertete. Merrni me mend popullin e »vet« e quan shiptari«!!...« - Pse kerkoni te flas per Ali Shukriun. Shkoni ne banesen e tij, bini ziles dhe degjoni se ne gfare gjuhe do te te deshirojne mireseardhje femijet e tij?! Mjafton. 17 Vertet, Ali Shukriu eshte njeri nder partizanet dhe komunistet te lindur ne gjiun e mesit shqiptar, por qe gjate LN^-se veproi kryesisht ne mesin serb. Ai e perkrahu Rezoluten e Bujanit, me leter te shkruar nga dora e tij, e perkrahu edhe kerkesen shqiptare pas vitit 1967 qe Kosova te ngritet ne rang te Republi- kes me lidhje direkte ne federaten jugosllave. Kjo kerkese, zaten, u shqyrtua edhe ne mbledhjen qe mbjati Tito me disa udheheqes jugosllave me 20 marš 1967 ne prak te vizites se tij ne Kosove po ate vit. Pse popullin e vet e quan »šiptari« kjo nuk duhet te na godase sepse shqiptaret ne gjuhen familjare te Shukriut vertete jane »šiptari«. Populli thote: I mjere eshte ai qe vdes kombetarisht para se te vdes fizikisht. A ka denim me te madh se ky?!... Pvetja: Problemi i statusit juridik te shqiptareve ne Jugosllavi dikend po e frikeson dhe po e detvron qe ata ti »shryerroi« ne pakice kombetare respekti- visht ne njefare grupi etnik. A ka baza shkencore qe problemi shqiptar te quhet »problem i hapur«? - Pse te quhet problem i hapur? Se shqiptaret ne Jugosllavi jane populi dhe komb kjo eshte gje e ditur dhe kjo geshtje eshte zgjidhur qysh gjate LN£-se. Qarqet antishqiptare mund te thone §'tu teket mirepo ato nderkombetare e dine fare mire se rreth 3 milione shqiptare, autoktone ne trojet e veta, kompakt me histori dhe kulture qe i nderon si popullin me te vjeter te Ballkanit dhe te Jugosllavise. Pra, nuk eshte me rendesi gka mendojne te tjeret per ty por gka mendojme ne per veten. Pra, nga ata qe jane kunder ekzistences tende, qe vazhdimisht te mohojne nuk mund te presish agje. Kjo eshte e ditur. Pyetja: Ja, sig po e shihni, pas nje sere kolonizimesh, serish po flitet per nje kolonizim te ri? - Po, po flitet. Fuqia shteterore mund te beje §’ti teket, pra pas ketyre masakrave qe po behen ndaj shqiptareve ne emer te »shtetit juridik« (qe ne do ta quanim shtet represiv me tendence antishqiptare) mund te ndodh, pra, edhe kolonizimi? Megjithate ky kolonizim mendoj se do te jete i perkohshem dhe represiv, ashtu si? jane masat me te cilat ka žene te zbatohet. Pyetja: Per fund, Zoteri profesor, a mund te na flisni di^ka rreth kohes se vendosjes se kufinjve administrative te Kosoves dhe per fatin e Jugosllavise, respektivisht per ardhmerine e saj. Do te jete federate apo konfederate? - Per kufinjte administrative te Kosoves ne qarqet jugosllave terthorazi eshte folur qysh ne Konferenčen e V te PKJ-se, me 1940. Per kete geshtje eshte folur edhe gjate tere LNQ-se. Sipaš te gjitha akteve te PKJ gjate LN^-se shqiptaret ne Jugosllavine e re vete duhej te percaktoheshin per fatin e tyre, dhe pikerisht sipas te drejtes per vetvendosje. Mirepo pas LN(j! ose me qarte nga fillimi i vitit 1945, ne qarqe te ndryshme jugosllave u bene shume kalkulime. Kishte mendime qe shqiptaret ne Jugosllavi te formonin nje njesi administrative jugosllave gje qe kete mendim e perkrahin edhe komunistet shqiptare. Por, pati edhe mendime qe shqiptaret ne ish viset e Jugosllavise borgjeze te ndaheshin midis Maqedonise, Serbise dhe Malit te Zi. Dhe, me vone u zbatua ne jete solucioni i mevonshem qe nga viset shqiptare ne Jugosllavi te formohej nje krahine administrative me emrin Kosove dhe Metohi-Kosmet, nen administraten e Serbise pra duke i lene shume vise shqiptare nen administraten e Maqedonise, te Serbise dhe te Malit te Zi. Me vone, ne vitet 50, me qellim te tregonin numrin e pergjithshem te shqiptareve ne Kosove sa me te vogel, perkatesisht ne menyre qe Kosoven ta paraqitnin si territor shumenacional, me Kosoven i bashkuan edhe disa territore 18 te Serbise ne luginen e Ibrit. Pati edhe ndryshime te vogla ne anet e tjera te Kosoves dhe brenda ne komunat e Koso ves. Sa i perket perspektives se Jugosllavise si federate, apo konfederate, shken- cerisht mund te dokumentohet se kerkesat per konfederate jane me te vjetra se nje shekull, andaj kjo eshte edhe perspektiva historike e Jugosllavise. Ne kete konfederate sa per fillim, Kosoves duhet t+i jepet statusi i nje njesie ne lidhje te pavarur me konfederaten jugosllave. Ketu duhet te niše fillimi edhe i realizimit te Konfederates ballkanike te popujve te lire dhe te barabarte te Ballkanit. Ky eshte edhe synim i Evropes se njesuar te viteve 2000. Ju falemnderit ne pergjigje te drejteperdrejta Me nder qofsh Biseden e beri: Bajram Kabashi Intervista me »terroristin gjakftohte«, Naser Shatrin, botohet rte numrin e ardhshem.l V prihodnji številki Alternative: Intervju s »hladnokrvnim teroristom« Naserjem Shatrijem. 19 Foto: Zoran Vogrinčič AKTUALITETE / AKTUALNO A F RIM DEMIRI Kortezhi i krenarise se perlotur (Me rastin e varrosjes se deshmorit Bekim R. Sejdiut) Se vargjet jane penje intuitiv qe qepin plaget e shpirtit, te kohes te jetes veshtire do te besoja mos te ishte ajo dite kur nje qytet, e jo vetemai, mori pjese ne varrimin e djaloshit qe ra viktime e nje kohe te ndere qe si shprehje promovoi sistemin represiv te dhunes dhe te terrorit. Derisa qdo gje ngadale rradhitej ne kortezhin e permortshem dhe shnderrohej ne fjongo te zeze pikellimi, ndieja thelle se te gjitha zemrat e vrara qepeshin nga ndjenja e dhembjes krenare. Ishte po ajo ndjenje qe qepur kishte zemren e plagosur te mesuesit te Zenelit, qe me pastaj te shperthente nder vargje te lira. Kortezhi ishte ngurtesuar ne pikellim te dhembjes krenare, here-here shpert¬ hente ne thirrje te kujtimit te perjetshem-LAVDI! Kortezhi eshte lidhja e permortshme ndermjet jetes dhe vdekjes. Si te tille ate dite askush s’e merrte. Ai ishte nje pjese kohe e nje kohe, nje pjese populi e nje populli, nje pjese dhembje e nje dhembjeje, nje pjese pikellim i nje pikellimi, ai ishte nje pjese rruge e nje rruge qe fillon me fillimin tone. E tere natyra u rradhite ne kortezh, asgje s’mbeti jashta tij sepse jashta tij s’kishte asgje veg hapesires boshe e čila kishte humbur kuptimin me. Nje hapesire e tere kortezh i krenarise se perlotur bente gjurme ne kujtesen e nje populli qe i falej birit te tij. Asgje s’pergjasonte me ndarjen, perkundrazi kohezioni shpirteror portreti- zonte ndjenjen e bashkimit. Degjohej vetem heshtja protestuese e čila kumbonte ne zemrat e revoltuara e fluturonte ne qiell permes gishterinjeve te ngritur. Qielli mbushej pyll gishterinjesh. Ne mes te ketij pylli shihej horizonti i perflakur. Kortezhi zhvendosej ngadal, e ne levizje nenshkruante me te kuq »Per demo- kraci-kunder dhunes«-. Alternativen gfare alternative do ta pret? A s’kisht e alternative tjeter jeta e te riut veg se vdekjen apo totalitarizmi ingranazh i burokracise s’njeh as jete as ligj. Kortezhi mendueshem zhvendosej dhe rendonte mbi ndergjegjjen e nje kohe e nje kohe rendonte mbi te. Lehte eshte te 21 ndizet gjaku por veshtire te fashitet deti edhe me veshtire te pajtohet zemra. Kortezhi ishte maldhembja me e madhe ne relivin shpirteror te Kosoves, e čila megjithate derdhte lote qe s’teren. Loti qe s’trete ngreh baticen e gjakut qe vlon e ujite shpresen qe agon. Kortezhi ishte i gjate e dita s’kishte te sosur. Ka dite qe s’perendojne ve§ agojne ne fanitjet shpirterore qe ruajne kujtimin e pavdekshem te lulediejve. Shkruaj dhe shkronjat plasin nga pikellimi, rreshtat s’me jane te denje per gjithe ate maldhembje Veshtire qenka te shkruhet pikellimi i nje populli. Kortezhi ecte rende. Rende peshuaka dhembja! Njomesia dhe pafajesia e djalos- hit te pa peshe ishin, aqe te lehta sa fluturat peshojne rende. Peshen e turperise se krimit duhet ta ndiej nje shoqeri qe ne menyre te vrazhde dhe absurde mohon dialogun, pa ditur se me kete mohon shkallet e lirise se mirekuptimit, kot retishon negativin e kohes me fytyre ireale dhe privon vetem e jo vetem veten nga perspektiva. Konstruktimi i hapesires njedimenzionale eshte pasqyrim i destruktivitetit shoqeror qe per dimenzion te vetem ka dhunen. Ne nje jete te redukuar, te ndrydhur e te shtrydhur, ne kerkim te hapesires reale te komunikimit dhe te vetekzistimit s’ka se si njeriu te mos gjakoj per levizjen e lire si shprehje e manifestimit te qenies qe i thojme njeri, individ, kolektivitet e populi. Per shkembim frymemarrjesh, mendimesh, idesh, per realizim te veteqenies se tij historike dhe shoqerore njeriu gjakon. Per kete gjakim derdh edhe gjakur. Flet kuq! Bene rrjedhe te kuqe prej nga liria fiton shkallen e mevetesise koha fytyren reale, hapesira shumedimenzaionalitetin e pafundesise. Konceptet me kuptim te pafundem kohe, liri, hapesire per qast me shnderro- hen ne te fundme. Kortezhi i teri kalon neper zemren time duke i lidhur ne nyje pikellimi qe te tria, qe me pastaj t’i kthehen prap pafundesise se perjetshme te kujtimit qe zgjohet ne ylberet e lirise. Kortezhi bente homazh te perjetshem. Homazh i benim 15 pranverave qe s’varroseshin dot. Askush s’deshironte te mberrije te varret, secili kishte hapur nga nje varr ne zemer. Donin te ecnin ashtu rende me ndjenjen e homazhes se perjeteshme.! Dita perbinte vetveten! Dielli i fshani thelle! Horizonti u vijezua ne »V« —. Kortezhi u dekompozua ngadale, gdo njeri me nga nje čope dhembje, me nga nje čope shprese iku me vargjet ne zemer »vdekjes nuk i besoj«. Une thash me vete jane do penje intiutiv qe qepin zemra. Jane do zemra qe lindin zemra. Lajmerim Te solidarizohemi me punetoret e papune te »RAMIZ SADIKUT«, te cilet politika shfarosese antishqiptare e Serbise i nxori ne rruge. Xhiro-llogaria ne deviza eshte: 68400 - 620 - 21 - 72711 - 30 - 01 - 39559-8 Xhiro-llogaria ne dinare eshte: 68400 - 620 - 21 - 82710 - 10 - 01 - 52665-7 22 JAŠA L. ZLOBEC Svoboda Albancev je pogoj za našo svobodo S lovenske in hrvaške parlamentarne volitve so v vsakem primeru izjemen zgodo¬ vinski dogodek za vso Jugoslavijo, predvsem pa seveda za oba naroda. Vsa država je nepreklicno stopila v novo obdobje. Konec je partijske nadvlade, s tem pa tudi konec doslej ves čas v zraku viseče grožnje o vojaškem puču. Izkristalizi¬ rala se je tudi prvenstvena naloga nove Jugoslavije: razrešitev nacionalnega vprašanja. Ob tem pa je treba takoj opozoriti na neverjetno kratkovidnost in neodpustljivo lahkomiselnost nove slovenske in hrvaške oblasti (v nič manjši meri pa tudi opozicije.). Razumljivo je, da sta tako Demos kot HDZ v predvolilnem času vse karte stavila na nacionalno suverenost in svojemu narodu obljubljala med in ptičje mleko. Na ta račun je nekdanja opozicija dobila v roke žezlo oblasti. A takoj po volitvah so novi oblastniki nesramežljivo priznali, da sta samostojnost in neodvisnost (da o odcepitvi sploh ne govorim) Slovenije in Hrvaške čista iluzija. Na to nas je grobo in brez ovinkov opozorila tudi Zahodna Evropa. Skratka, še vedno bo treba živeti v Jugoslaviji. In tu se pojavi problem lahkomi¬ selnosti. Relativno preprosto - in pogosto zgolj demagoško - je terjati avtono¬ mijo in osamosvojitev Hrvaške in Slovenije. Ta zadeva bo prej ali slej urejena. Pozablja pa se pri tem, da je trdnost vsake verige vselej odvisna od njenega najšibkejšega člena. Ne pomaga prav veliko, če imamo v dveh republikah parlamentarno demokracijo, v največji in najštevilnejši republiki pa apartheid, hujši od južnoafriškega. V mislih imam seveda Srbijo in Kosovo, čeprav imamo z identičnim problemom opraviti tudi v Makedoniji in Črni gori. Naj bom že na samem začetku čisto jasen. Eno je etično vprašanje, ki ga sam osebno občutim. Dokler živimo v isti državi, je problem zatiranja albanskega naroda tudi moj osebni problem. Vendar nimam nikakršne moralne pravice, da bi svoje etične stiske nalagal tudi drugim na ramena. Vsak naj si sam izpraša vest. Vso zadevo bi rad prestavil na čisto pragmatično raven. Prepričan sem namreč, da zatiskanje oči pred albansko tragedijo v Jugoslaviji nujno pelje k temu, da ne Slovenije ne Hrvaška ne bosta mogli svobodno zaživeti. Vse dokler srbsko vodstvo albanskemu narodu pri nas ne bo dovolilo, da sam odloči o svoji usodi, bo vsakršna samoodločba narodov v Jugoslaviji visela v zraku, ob nenehni grožnji pučev, prevratov, genocidov in podobnem. Nekdanji predsednik Slovenije je pred kakim letom dni prostodušno izjavil, naj bo vsakdo gospodar v svoji hiši, Miloševič v Srbiji in na Kosovu, Slovenci pa na Slovenskem. Ta logika pa ni samo amoralna, ampak je tudi slaboumna. Dokler bo na Kosovu divjal teror fašizma, bo tudi slovenska samostojnost nenehno ogrožena. Če so v delu države neprestano teptani vsi postulati pravne države in civilne družbe, to pomeni permanentno možnost, da se takšno divjaštvo udejani tudi drugod. 23 Poglejmo konkretno. Tako srbsko vodstvo kot srbska opozicija vztrajno ponav¬ ljata debelo izmišljotino o tristo do sedemsto tisoč albanskih emigrantih v Jugo¬ slaviji, ki da bi jih bilo treba izgnati. Pri tem ne gre samo za očitno laž, gre tudi za flagrantno kršenje kopice mednarodnih sporazumov in konvencij, ki jih je podpisala naša država. Slovenski in hrvaški novopečeni oblastniki pozabljajo, da so tudi sami neposredno odgovorni za to blamažo in norost. Drugič. Ustava iz leta 1974 je takšna, kakršna pač je. V marsičem gotovo popolnoma neuporabna in kontradiktorna. A ni je mogoče spreminjati s kombi¬ nacijo vojaškega in šovinističnega srbskega udara — pod pokroviteljstvom naper¬ jenih tankovskih cevi. Natančno to se je namreč zgodilo lani na Kosovu. Če bomo strahopetno in molče privolili na protiustavno in nasilno izničenje kosov¬ ske - pa tudi vojvodinske - avtonomije (in črnogorske ter bosanske državno¬ sti), bomo s tem na stežaj odprli vrata tudi morebitni prihodnji izničitvi slovenske in hrvaške državnosti. Tretjič. Na veliko in na široko govorimo o tržnih zakonitostih in o avtonomiji gospodarstva. Obenem pa niti ne pisnemo, ko srbska oblast sistematično uničuje kosovsko gospodarstvo. Prav nečedno sprenevedavo potezo je potegnila nova slovenska vlada, ko se je odločila, da ne bo več plačevala prispevkov za nerazvite republike in pokrajine. Edini argument je bil, da je slovensko gospodarstvo na robu zloma in da si teh stroškov ne more privoščiti. To o zlomu je najbrž res, ampak problem tiči drugje. Tudi ko bi Slovenija finančno bolje stala, kot stoji, bi morala odločno reči ne denarju za nerazvite. Ta denar namreč srbska oblast na Kosovu porablja za to, da z njim organizira rasistični mehanizem etnocida nad Albanci. Zakaj se torej opravičevati, da nimamo denarja? Odkrito bi bilo treba reči, da ne bomo dali niti ficka več za sistematično pobijanje in zatiranje albanskega naroda. Četrtič. Prav neprijetno mi je, da moram znova in znova ponavljati resnice, ki bi morale biti razvidne še tako povprečni pameti. Več kot žalostno je, da medna¬ rodne humanitarne organizacije, tuje vlade in tako naprej posvečajo problemu Kosovu bistveno več časa in energije kot pa vsa demokratiča smetana na Slovenskem in Hrvaškem. In prav ta molk je kaj slaba izkaznica naše demokra¬ cije. Če molčimo ob protialbanskih pogromih, pač ne moremo pričakovati tujega posluha za težave naše samostojnosti. Kopico strank imamo v naši republiki in vse se tepejo za prvenstvo na področju človekovih pravic, svoboščin in v tej smeri na levo in desno. Eni sami pa še ni prišlo na misel, da bi izdelala analizo, kako rešiti albansko vprašanje v Jugoslaviji. Ker dokler tega ne bomo storili, bomo vsi skupaj ostali ujetniki nacionalnih ekskluzivizmov. Če se iz grozodejstev, do katerih na nacionalnih presečiščih prihaja v Sovjetski zvezi, ne bomo ničesar naučili, potem nam prav gotovo ni pomoči. Vsi vemo, da je ključni problem Jugoslavije sporazum med srbskim in hrvaškim narodom. Očitno pa manj vemo, da bo takšna ali drugačna razrešitev kosovske drame kažipot za prihodnje mednacionalne odnose pri nas. Če bo na Kosovu genocid postal edini vzorec, potem bo genocid tudi prihodnost nas vseh. Politika je v glavnem zapletena zadeva, v kateri je težko najti poslednjo resnico. Kar zadeva položaj Albancev v Jugoslaviji, pa sem trdno prepričan, da je izhod en sam. Namreč v svobodnih večstrankarskih volitvah in samoodločbi alban¬ skega naroda. Ne bi smeli pozabiti, da lahko histerična srbska oblast ob zavesti o svojem neizbežnem porazu sprejme tudi katastrofične odločitve. V smislu 24 zloslutnih besed srbskega pesnika: Če bomo morali propasti, bomo v brezno s sabo potegnili tudi vse druge. Tako slovenska oblast kot opozicija bosta morali izdelati natančno strategijo glede Kosova. Kajti zvon, ki zvoni Albancem, zvoni tudi nam. In kot nam neusmiljeno dokazuje zgodovina, mašenje ušes ni kaka modra in dolgoročna rešitev. JASHA L. ZLLOBEC Liria e shqiptareve eshte kusht i lirise sone Z gjedhjet parlamentare sllovene e kroate jane gjithesesi nje ngjarje shume e ren- desishme historike per tere Jugosllavine, sidomos, merret vesh, per keta dy popuj. Gjithe shteti pamedyshje haperoi ne nje periudhe te re. Eshte fundi i mbiqeverimit partiak e me kete edhe fundi i kercenimit prore aktual me pug ushtarak. Eshte kristalizuar edhe detyra paresore e Jugosllavise se re: zgjidhja e geshtjes nacionale. Me kete rast duhet te spikasim miopine e pabesueshme dhe mendjelehtesine e pafalshme te qeverive te reja sllovene e kroate (aspak pa kursyer ketu edhe opoziten). Eshte e kuptueshme se si DEMOS-i si HDZ-ja se te gjitha kartat i vune ne sovranitetin nacional dhe se popujve te tyre u premtuan mjalte e tambel zogu. Ne kete menyre opozita e dikurshme mori ne dore frejt e pushtetit. Por menjehere pas zgjidhjeve pushtetmbajtesit e rinj pafytyrshem pranuan se veteqenia dhe pavaresia (per shkeputjen as mos te flasim) e Sllove- nise dhe Kroacise jane iluzione te rendomta. Pastaj per keto egersisht e pa dorashka na beri me dije Jugosllavia. Dhe ketu paraqitet problemi i mednjeleh- tesise. Relativisht e thjeshte eshte, shpeshkere edhe demagogjike, te kerkosh autonomine dhe vetepavaresimin e Kroacise e te Sllovenise. Kjo geshtje heret a vone do te zgjidhet. Po me kete rast harrohet se fortesia e qdo zingjiri kurdohere varet nga hallka me e holle e tij. Sa para ben nese kemi ne dy republika demokraci parlamantera kur ne me te madhen e me te numerten ke aparthejd me te eger se ai jugafrikan. Merret vesh se kam nder mend Serbine dhe Kosoven, aniqe me problem te ngjashem ndeshemi edhe ne Maqedoni dhe Mal te Zi. Qe ne fillim dua te jam i qarte. Se pari eshte problemi etik, te cilin e ndjej personalisht. Derisa jetojme ne te njejtin shtet, problemi i shtypjes se popullit shqiptar eshte edhe problem imi personal. Porse nuk kam kurrfare te drejte morale qe hallet e mia etike t’ia ngarkoj tjetrit ne shpine. Secili le ta pyes ndergjegjen e tij. Gjithe geshtjen do ta hidhja ne nje rrafsh krejtesisht pragmatik. Diši jam i bindur se mbyllja e syve para tragjedise shqiptare ne Jugosllavi patjeter shpie kah ajo se as Sllovenia as Kroacia s’do te mund te jetojne te lira. 25 Derisa udheheqja serbe te ne nuk do te lejoje qe populli shqiptar te vendose vete mbi fatin e tij, gfarerdo vetevendosje popujsh ne Jugosllavi do te qendroje hava, percjelle me kercenime te paprera pugesh, permbysjesh, gjenocidesh e te ngjashme. Kryetari i dikurshem i Sllovenise para sa vitesh zemergjeresisht tha le te jete kushdo zot shtepie ne shtepine e tij, Milosheviqi ne Serbi e ne Kosove, sllovenet ne Slloveni. Kjo logjike s’eshte vetem jomorale po edhe e marre. Derisa ne Kosove do te terbohet terrori fashsit, edhe pavaresia sllovene do te kercenohet. Nese ne nje pjese shteti papra shkelen gjithe postulatet e shtetit juridik dhe te shoqerise civile, kjo don te thote mundesi permanente qe egersi e tille te aplikohet edhe gjetiu. Te shohim konkretisht. Si udheheqja serbe poashtu opozita pa pushuar perseri- sin insinuaten mbi treqind deri shtateqind mije emigrantet shqiptare ne Jugosl¬ lavi qe duhet ndjekur. Ketu s’kemi te bejme vetem me nje rrene te dukshme po edhe me cenim flagrant te nje morie marreveshjesh e konventash nderkombe- tare, te nenshkruara nga shteti yne. Pushteti i posazgjedhur slloven e kroat harron se jane edhe vete pergjegjes per kete ndotesi e gmendi. E dyta. Kushtetuta e vitit 1974 eshte ashtu sig eshte. Ne shumegka gati krejte- sisht e paperdorshme dhe kontradiktore. Po s’eshte e mundshme te nderrohet me kombinacion goditjesh ushtarake dhe shoviniste serbe, me patrona tytyash te tankeve. Pikerisht kjo ndodhi vitin e kaluar ne Kosove. Poqese frikshem e heshtas pranojme zhdukjen jokushtetuese dhe te dhunshme te autonomise se Kosoves-dhe te Vojvodines-(si dhe shtetesise boshnjake dhe malaziase), atehere hapekrahe do te gelim dyert per zhdukje te shtetesise kroate dhe sllovene. E treta. Gjere e gjate flasim mbi ligjet e tregut dhe autonomine e ekonomise. Njeherit as nuk bezajme kur pushteti serb sistematikisht shkaterron ekonomine kosovare. Krejtesisht te pahijshem dhe shtires e konsiderojme aktin e qeverise se re sllovene, kur vendosi te mos paguaj kontributet per te pazhvilluarat republika e krahina. Argument te vetem paten gjendjen buze gremine te ekonomise sllovene dhe se harxhime te tilla s’mund te beje. E vertete eshte se gjendja eshte e tille ne ekonomine sllovene, vegse problemi eshte gjetke. Edhe po te qendronte me mire ekonomia sllovene se sa qendron, do te duhej te thoshte JO- ne vendimtare parave per te pazhvilluarit. Sepse ato te holla pushteti serb ne Kosove i perdor per organizim te mekanizmit racist te etnocidit mbi shqiptaret. Do te duhej te thuhej qarte, as nje qindarke nuk do ta japim per vrasje e shtypje sistematike te popullit shqiptar. E katerta. Vertete nuk ndjehem mire kur detyrohem gjithnje te perseris faktin e dukshem per gdo mendje mesatare. Eshte me se e pikellueshme kur organiza- tat nderkombetare humanitare, qeverite e huaja e te tjeret u kushtojne me shume kohe e energji problemit te Kosoves se sa gjithe ajka demokratike ne Kroaci e ne Slloveni. Mu kjo heshtje jona eshte leternjoftim i dobet i demokra- cise sone. Po heshtem ne pogromet kundershqiptare, nuk mund te llgoarisim ne ndjesite e te huajve rreth veshtiresive te veteqenies sone. Nje mori partish kemi ne republiken tone dhe te gjitha rrahin gjoks se jane te parat ne fushen e te drejtave e te lirive te njeriut. Asnjeres, por, as nder mend s’i ra te perpunoje nje analize si te zgjidhet problemi shqiptar ne Jugosllavi. Derisa nuk e bejme kete te gjithe se bashku do te ngelim pengje te ekskluzivizmave nacionale. Po nuk mesuam asgje nga tmerret qe 26 shkaktohen ne plojat nacionale te Bashkimit Sovjetik, atehere vertet asgje s’na shpeton. Te gjithe e dime se problem kyg i Jugosllavise eshte marreveshja midis popullit serb e kroat. Porse me pak dime se nje zgjidhje a nje tjeter e drames kosovare eshte udherrefyes i marredhenieve te ardhshme ndernacionale te ne. Nese ne Kosove gjenocidi do te behet moster e vetrne, atehere gjenocidi do te jete e ardhshmja e ne te gjitheve. Politika eshte kryesisht nje geshtje e komplikuar, ku e ke veshtire te gjesh te verteten perfundimtare. Sa i takon pozites se shqiptareve ne Jugosllavi, jam i bindur thelle se eshte vetem nje zgjidhje: Ne zgjedhjet e lira shuinepartiake dhe ne vetevendosjen e popullit shqiptar. Nuk duhet harruar mundesine qe pushteti histerik serb, i ndergjegjshem ne humbjen e tij te pashmangshme, te bjere edhe vendime katastrofike. Ne kuptim te fjaleve ndjellakeqe te poetit serb: nese duhet te shkaterrohemi, me vete ne humnere do te terheqim gjithe te tjeret. Si pushteti slloven poashtu opozita da te duhej te perpunonin strategji precize karshi Kosoves. Ngaqe kembana qe u bie shqiptareve, bie edhe per ne. Dhe, sig tregon pameshirshem historia, te mbyllesh veshet s’eshte as urti as zgjidhje afatgjate. DEMUSH HANUCI E paske litine N, (Adem Demagit) e syte e tu pashe Urine e pritur. Ne fytyren tende lexova vuajtjen e njeriut qč jeton me ne, per ne Ne floket tua verejta historine e nje jete qe lindi nga zemra e Llapit ne Kosoven nene SE fytyra jote plot gjalleri na jep jete per te jetuar. Se fjala jote na jep zemer per te vdekur Se ne syte e tu pashe Urine e pritur me shekuj Se ne shpirtin tend pashe XHAXHAIN ne ode te burrave pa folurper dhembje Ne shtrengimin e dores sate ty te pashe , e ndieva URINE OE PO VIE... 27 MATJAŽ HANŽEK Kaj se je zgodilo v preteklih N e le Evropa, ampak ves svet preživlja v zadnjem času hitre in usodne spre¬ membe. Totalitarni režimi se rušijo drug za drugim, čeprav so bili še do včeraj videti tako trdni, kot da je ne bi bilo sile, ki bi jih mogla spremeniti le za ped. Težko bi našli človeka, ki bi pred nekaj meseci verjel, da je možna združitev obeh Nemčij, kar je danes že dejstvo. Mislim, da ni človeka, ki bi pomislil na možnost, da bi lahko skupščina v Litvi ali katerikoli sovjetski republiki sploh upala razglasiti neodvisnost, kaj šele na to, da bi po takem dejanju sovjetska vojska skupaj s svojimi zvezanicami ne nudila »bratske pomoči« in odstranila predrzen režim. Kdo bi verjel, da se bodo politike do sedaj popolnoma rigidnih držav spremenile v taki meri, da bodo postali predsedniki držav ne le še dovčerajšnji politični oporečniki, ampak kar zaporniki, kot je to primer v češki in slovaški republiki. Prav tako si nismo mogli predstavljati, da bi spreminjali imena držav, še posebno ne, da bo možno iz njihovih naslovov izpuščati razne pridevnike, ki so vsemu svetu že na daleč in na glas izpričevali zvestobo najnaprednejši ideji in sistemu, ki bo kdajkoli sploh možen. Države pa kar po vrsti izpuščajo iz svojih imen besedo »socialistična«, a potem niso nič manj delavske, socialistične ali komunistične. Takih »revolucionarnih« sprememb bi lahko naštevali še ničkoliko. Kar pa je pri tem najbolj zanimivo, je, da se vse to dogaja brez revolucij, vsaj takih, ki smo jih do sedaj poznali; množičnega vrenja oboroženih množic, ki jih je vodila kaka radikalna politična in ideološka partija in ki je z nasiljem vrgla star in osovražen tlačiteljski režim. Režim, ki je do trenutka nove resnice veljal za najbolj modrega, ljudskega in naprednega. Nadaljevanja takih revolucij so znana: novi ljudski režim neusmiljeno obračuna s poraženim, prej prav tako ljudskim režimom, ki ga je revolucija v trenutku spremenila iz ljudskega v najbolj mračnega. Glave padajo prav tako množično kot dovčerajšnja nespremenljiva ideologija; nenadomestljive voditelje enako množično zamenjujejo novi nenado¬ mestljivi voditelji, kot nove večne resnice nadomeščajo stare. In krog sovraštva in maščevanja je sklenjen. Družbena klima in človeška kultura se nista spremenili niti za milimeter. Nova edina resnica je zamenjala prejšnjo edino resnico, enoumje je nadomeščeno z drugim enoumjem, če ne že kar z brezumjem (vsaj za nekaj časa zelo verjetno). Toda današnje »revolucije« so, razen redkih izjem, popolnoma drugačne. Sicer smo priče množičnih izrazov nezadovoljstva ljudi, ki pa se je le v redkih primerih sprevrglo v nasilje, a stari režimi, ne glede na to, v kolikšni meri so bili prepričani o svoji priljubljenosti pri ljudeh, so bolj ali manj mirno sprejeli dovčerajšnje »odpadnike« za politične partnerje v politiki in na podlagi dokaj hitrih sprememb zakonodaje šli na svobodni politični trg — volitve. Po volitvah so povsod prešli v opozicijo, a so ostali na političnem prizorišču kot tudi v novih parlamentih in ne kot v primerih klasičnih revolucij - izginili v črnih poglavjih zgodovinskih 28 učbenikov. Revolucije, ki smo jim priča, so v resnici prinesle človeštvu večje spremembe kot dovčerajšnje nasilne revolucije, in lahko trdimo, da so revoluci- onarnejše od starih. Ena izmed večnih resnic, ki se je pokazala za zgrešeno, je trditev, ki je v vseh socialističnih državah od oktobrske revolucije dalje veljala za absolutno, je nacionalno vprašanje. Ideologi socialističnih delavskih revolucij so bili prepričani, da bodo z odpravo »izkoriščanja človeka po človeku« in z uvedbo diktature proletariata enkrat za vselej odpravljeni tudi mednacionalni konflikti. To prepričanje je temeljilo na verovanju, da so edini konflikti tisti, ki izvirajo iz proizvodnih odnosov in lastništva kapitala. Vsi drugi konflikti pa naj bi le izhajali iz njih. Nosilci take ideologije pa so premalo upoštevali moč takih »reakcionar¬ nih« ostalin v ljudeh, kot so kultura, religija, pripadnost narodu in podobno. Verovanje v nepremagljivo moč nasilja in orožja, ki sicer lahko spremeni lastninske odnose, je utrjevala vero, da se tudi religiozna, kulturna, nacionalna nasprotovanja lahko preprosto odpravijo z izjavo o »bratstvu in enotnosti« ljudi vseh narodov, religij in političnih prepričanj. A izjava in dekret lahko te konflikte le prikrijeta, iz javne sfere premestita v zasebno, nepriznano, kjer se s še večjo močjo razvijajo naprej. Do usodnega konflikta. Na razširjenje konflik¬ tov še posebej vpliva nasilno enačenje ljudi, ki nikdar niso bili enaki. Vse to pa izhaja iz nepriznavanja razlik, kar pa je osnova vsake demokratične družbe. To pomeni graditev družbenih odnosov na priznavanju vsakršnih razlik med ljudmi, tudi razlik, ki izvirajo iz nacionalne pripadnosti. V teh spremembah smo sodelovali tudi mi; tako v Sloveniji kot v Jugoslaviji. Že nekaj let smo priče silovitemu izbruhu družbenih konfliktov, ki so bili prej leta varno skriti pod plaščem vedno pripravnega izgovora o »bratstvu in enotnosti«. Prepričani smo bili, še bolj pa so nas hoteli prepričati, da v Jugoslaviji ni nikakršnih pomembnejših nacionalnih nesporazumov, da se vedno bolj razu¬ memo. Skratka, da smo z revolucijo enkrat za vselej rešili vse nacionalne spore, ki so v preteklosti še kako vplivali na našo zgodovino. Ker pa, kot sem že omenil, nobenih konfliktov ne moremo odpraviti kar z dekretom, tudi mednacionalnih ne, so le-ti vsakih nekaj let zatresli naše politično življenje. Politika, ki je živela v prepričanju, da je nacionalni problem odpravila enkrat za vselej, se je obnašala temu primerno. Probleme, ki so se manifestirali v mednacionalnih konfliktih in so vedno obstajali, kaže pa, da bodo še dolgo, če jih ne bomo pravilno reševali, je enostavno naprtila nezadovoljnim sovražnikom socializma, kar je bil vedno priročen izgovor za to, da se ne bi pogovarjali o bistvenih problemih. In kot se ravna z državnim sovražnikom, so bili problemi odpravljeni enostavno s silo. Ljudje so se umaknili v svojo zasebnost, konflikti pa so tleli dalje in čez leta izbruhnili še z večjo silovitostjo. In kot kaže, se nov način razreševanja nacionalnih konfliktov počasi uveljavlja tudi v Jugoslaviji in na Kosovu. V tej pokrajini sicer še zapirajo in preganjajo ljudi, a vseeno je Albancem dovoljeno marsikaj, za kar bi še pred letom bili kaznovani z nekajletnim zaporom. Iz zaporov so spustili nekaj političnih zaporni¬ kov, vključno z Ademom Demagijem, kosovske politične stranke lahko delujejo vsaj v relativnem miru (seveda v primerjavi s prejšnjimi leti), politični pritiski za nadaljnjo ukinitev avtonomije so sicer nevarni, a so vse bolj osamljen izraz še zadjih srbskih političnih avanturistov. Upajmo, da jih bo vsak dan manj in da bo njihova moč vedno bolj šibka. Upajmo, da se bo nov način razreševanja mednacionalnih konfliktov tudi tu 29 vedno bolj uveljavljal. Upajmo, da bodo politični spletkarji popolnoma izgubili svojo moč pri izzivanju takih sporov in da bodo narodi sami brez mračnih politikantskih vodij uredili svoje medsebojne odnose, kot so jih znali že večkrat v preteklosti. Upajmo, da se bo ta mirna civilna revolucije še nadaljevala. In temu spreminjanju smo svoj delček prispevali tudi vsi, ki smo pred dobrim letom sodelovali pri ustanavljanju Odbora za zaščito človekovih pravic na Kosovu, iz katerega sta se razvila tudi delo KD Migjeni in revija Alternativa. In na to sem tudi ponosen. MATJAZH HANZHEK Cfare ndodhi 365 diteve te shkuara? J o vetem Evropa, po tere bota po perjeton ndryshime te shpejta dhe vendimtare. Regjimet totalitare po bijne njeri pas tjetrit, edhe pse deri dje dukeshin aq te qendrueshme sa dukej se s’ka force qe do t’i tundte edhe per nje pellembe. Veshtire te gjendej njeri qe para pak muajsh te besonte se eshte e mundshme te bashkoheshin dy Gjermanite apo te besonte se eshte e mundshme qe Parlamenti i Lituanise apo i cilesdo republike sovjetike te marre guxim e te shpall pavare- sine, e lere me te besoje se ushtria sovjetike tok me ushtrite aleate, nuk do te ofronte »ndihme vellazerore« qe te rrezojne ate regjim rebel. Kush do te besonte se do te ndryshonte aq shume politika e shteteve deri dje rigjide sa ne krye te tyre te vijne jo vetem kundershtaret po edhe te te burgosurit e deridjeshem, sig eshte rasti me republiken (^eke e Sllovake. Pokeshtu nuk kemi mundur te marrim me mend se do te nderrojne emrat shtetet, sidomos nuk besonim ne heqjen e shtojcave te ndryshme qe donin te tregonin besnikerine sistemit me te perparuar te paraqitur ndonjehere ne bote. Keshtu shtetet me radhe po heqin ndajshtesen »socialiste« duke mos u bere me pak proletare, socialiste apo komuniste. Ndryshime te ketilla »revolucionare« do te numeronim sa te na doje qejfi- Po ketu eshte interesante sidomos se te gjitha keto ngjajne pa revolucione, sidomos pa asosh gfare kemi njohur deri tani: velime masash te armatosura te udhehequra nga ndonje parti politike radikale e ideologjike qe rrezonte regjimin shtypes e te urryer, ate regjim qe deri ne gastin e rrezimit dihej si me i urti, popullori e i perparuari. Vazhdimi i revolucioneve te tilla eshte i ditur: regjimi i ri pameshirshem qeron hesapet me te mundurit qe me pare poashtu ishin popullore po qe revolucioni i shnderroi nder me te erretit. Kokat bijne pa numer njesoj si me revolucionin para tij; udheheqesit me mandate te pakufizuara i nderrojne te tjeret poashtu me mandate te pakufizuara sikurse zevendesohet nje e vertete e amshueshme me nje tjeter poashtu te amshueshme. Rrethi i armiqesise e i hakmarrjes kesodore mbyllet e klima shoqerore e kultura 30 njerezore nuk nderrojne as per nje milimeter. E verteta e re e vetrne zevendesoi te verteten e meparshme te vetrne, njemendesia u zevendesua me njemendesi ne mos edhe me pamendesi (si duket edhe do kohe). Por »revolucionet« e sotme, me perjashtime te rralla, jane krejtesisht tjerafare. Perndryshe jemi deshmitare te shfaqjeve masive te pakenaqesive te njerezve, te cilat vetem ne raste te rralla jane shnderruar ne dhune ku regjimet e vjetra pa marre parasysh se sa ishin te bindura ne besnikerine e popullit u detyruan qe pak a shume gjakftofte te pranojne »te hudhurit« e deridjeshem per partnere politike ne politike dhe ne mbeshtetje te ndryshimevet te shpejta ne legjislature munde- suan tregun e lire politik- zgjedhjet. Pas zgjedhjeve kudo kaluan ne opozite duke mbetur ne arenen politike e jo si ne te kaluaren kur futeshin ne kapituj te zinj te librave te historise. Revolucionet, deshmitare te te cilave jemi. njerezimit vertete i sollen me shume ndryshime se revolucionet e armatosura dhe mund te themi se jane me revolucionare se te vjetrat. Njera nga te vertetat e amshueshme qe u deshmua e lajthitshme eshte pohimi qe ne te gjitha vendet socialiste qe nga Revolucioni i Tetorit e kendej konsiderohej absolut, eshte ?eshtja nacionale. Ideologet e revolucioneve proletare socialiste ishin te bindur se me zhdukjen e »shfrytezimit te njeriut ndaj njeriut« dhe me zbatimin e diktatures se proletari- tit, njehere e pergjithmone do te zhduken edhe konfliktet ndernacionale. Kjo bindje mbeshtetej ne besimin se jane te vetmit qe nisen nga marredheniet ne prodhim dhe pronen e kapitalit. Te gjitha konfliktet e tjera dalin nga keto. Bartesit e kesaj ideologjie nuk i moren ne konsiderim sa duhet shtresezimet »reakcionare« tek njerezit si jane kultura, religjioni, perkatesia popullit e te ngjashme. Besimi ne fuqine e pamposhtshme te dhunes e te armeve, te cilat mund te ndryshojne marredheniet pronesore, ka ngulitur bindjen se kundersh- tite fetare, kulturore e nacionale, do te eliminohen me deklarimin mbi »vellaze- rim-bashkimin« e njerezve te te gjitha kombeve, religjioneve e bindjeve politike. Por deklaratat e dekretet keto konflikte veq sa i mbulojne dhe nga sfera publike i shpiejne ne ate private, te papranuar, ku me vrull edhe me te madh zhvillohen tutje. Deri ne konfliktin vendimtar. Ne zgjerimin e konfliktit ndikon sidomos njejtesimi i dhunshem i njerezve, te cilet kurre as kane qene te njejte. Kjo ndodh per shkak se nuk mirren parsysh ndryshimet, te cilat paraqesin themelet e gdo shoqerie demokratike. Kjo don te thote nderetim marredheniesh shoqerore me marrje parasysh te dallimeve gdofare midis njerezve, pra edhe te dallimeve qe dalin nga perkatesia kombetare. Ne ndryshime te ketilla kemi marre pjese edhe ne, si ne Slloveni si ne Jugosllavi. Sa vjet po behen qyshse jemi deshmitare te shperthimeve te furishme te konflikteve shoqerore, te cilat vite te tera me pare qene prore te fshehura me thenien e parapergatitur qe me pare te »vellazerim-bashkimit«. Kemi qene te bindur, po me shume donin te na bindnin, se ne Jugosllavi s’ka fare mosmarre- veshjesh te rendesishme nacionale, se gjithnje me shume mirekuptohemi dhe se, thjeshte me revolucionin njehere e pergjithmone rregulluam te gjitha konfliktet nacionale, te cilat ne te kaluaren aq teper ndikuan ne historine tone. Mirepo, si? vura re me pare, asnje konflikt nuk mund ta zgjidhim me dekret, pra as ate ndernacional. E keto vite pas vitesh shkundnin jeten tone politike. Politika qe mendonte se problemet nacionale i ka zgjidhe njehere e pergjith¬ mone, edhe sillej ne perputhje me kete bindje. Problemet qe paraqiteshin si konflikte ndernacionale, te cilat prore kane ekzistuar dhe duket do te ekzistojne 31 Foto: Hazir Keka edhe shume kohe, nese nuk i zgjidhim drejt, pa nje pa dy ia mvishte armiqeve te pakenaqur te socializmit, gje qe paraqiste pretekst te mjaftueshem per te mos debatuar rreth ketyre problmeve qenesore. Dhe ashtu si$ duhet te sillesh me armikun e shtetit, problemet zgjidheshin thjesht me force. Njerezia terhiqej ne privatesi, konfliktet thureshishin edhe me tej dhe pas vitesh shperthenin me fuqi edhe me te madhe. Dhe, si duket, menyra e re e zgjidhjes se konflikteve nacionale dalengadale po ben rruge edhe ne Jugosllavi edhe ne Kosove. Ne kete krahine perndryshe edhe me tej burgosen njerezit po megjithate atyre u lejohet shumegka qe para pak kohe do te perfundonte me burg disavjegare. Nga burgjet liruan disa te burgosur politike bashke me Adem Demacin, partite politike mund te veprojne bile ne njefare rehatie relative (merret vesli ne krahasim me vitet e meparshme), presionet politike per eliminimin e metejme te autonomise perndryshe jane te 32 rrezikshme, porse jane njeherit shprehje e vetmuar e avanturistove te fundit serbe. Te besojme se §do dite do te jene me te pakte dhe se do t’i le forca. Te besojme se menyra e re e zgjidhjes se konflikteve ndernacionale edhe ketu do te sendertohet gjithnje me shume. Te besojme se dallaverexhinjte politike plote- sisht do te humbin fuqine e tyre ne nxitjen e konflikteve te ketilla dhe se popujt pa udheheqesit e tyre qellimerrte do te zgjidhin marredheniet e tyre reciproke, sig i kane zgjidhur shpeshhere ne te kaluaren. Te besojme se ky revolucion i qete e i civilizuar do te zgjase edhe me. Dhe ketyre ndryshimeve nje pjesez kontributi i dhame edhe ne qe para pak me shume se nje viti bashkepunuam ne themelimin e Keshillit per Mbrojtjen e fe Drejtave te Njeriut ne Kosove, nga i čili u zhvilluan me tej edhe ShKSh Migjeni edhe revista Alternativa. Jam krenar per keto. 33 ALI PODRIMJA Si lindi »Alternativa« I veja pike nje teksti kur ra telefoni. Ishte miku im i vjeter, Jasha Zllobeci, njeri nga korifejt e opozites sllovene. Ne Bled, i thashe, do te vinin edhe Rugova e Maliqi. Ne hotelin »Park«, pas nje jave, duke pire kafe, Jasha tha: »Kurrkush te ne nuk beson me se ju heshtni. Te guditshem jeni ju shqiptaret! Flitni edhe kur s’e thuani asnje fjale!« Ne buzeqeshem. »Por $’ndodh me mjetet tuaja te informimit - vazhdoi ai. Beme pastaj ca rromuze ne llogari te zyrtareve tane qe gjithmone kishin luajtur rolin e kvislingut qe nga viti 1945. »A e dini qka - shtoi prape ai - pse nuk e themeloni nje gazete apo reviste ketu te ne ne Lubjane. Shqiptaret vazhdimisht vine e shtohen ne mjedisin tone.« I thame se per nje reviste kemi biseduar edhe ne disa here. Dikur kah gjysma e nates iu desht t’i gjendet edhe emri. Mbas disa propozimeve, mora fjalen edhe une: »Revista jone duhet ta mbaje emrin Alternativa.« Shkelzeni reagoi. Nje pagezim te tille deshironte ta kete ne te ardhmen nje reviste ne Kosove. Ibrahimi buzeqeshi e tha: »Po edhe kjo eshte e jona.« Kryeredaktori i ardhshem i revistes shenonte 34 sugjerimet e para per tribunen tone te re. Me ne gjendej edhe nje tetovar qe e financoi numrin e pare te »Alternatives«. Ne numrin e pare te kesaj reviste shkrova: »Ne kohen kur gati nga te gjitha anet sulmohet, fyhet e etiketohet kultura, etnosi, gjuha dhe qeniesia kombetare shqiptare, kur terrori i bardhe i unitarizmit ben pmos duke perdorur edhe metodat me staliniane... etj.« Nje zyrtar kosovar i padijshem, poltron tipik i dores se pare, pasi i kishte lexuar keta rreshta dhe punimet e tj era te revistes sone te re, me tha preras: »Shpejt do ta pesosh. Je nenshkrues edhe i Apelit dhe i sa protestave te tjera...« Pas disa muajsh, kur nen bresherine e plumbave rane edhe femije e shume te tjere qe i brohoritnin demokracise e nuk kerkonin asgje me shume se fqinjte e tyre shekullore - serbet e malazez te, nga redaksia dilja i shqetesuar dhe ne mua vep kishte lindur poezia »A gjuhen pellumbat«. Nuk kisha bere as kthesen e pare kur pa pri tur me doli perpara po ai zyrtari. E shikova. Nuk ishte me ai i dikurshmi qe kercenohej e villte vrere. Mezi shqiptoi fjalet: »E dorezova edhe une librezen e partise...« Me kerkoi falje per pdo gje qe na kishte bere mua dhe miqeve te mi. Buzeqesha dhe vazhdova rrugen ne drejtim te mases qe ishte derdhur rrugeve. Bindja ime dhe e bashkemendimtareve te mi se bolshevizmi i kishte sjelle mjaft kokeqarje popullit shqiptar, se nen ombrellen e tij na kishin bere shume te padrejta, se intelektualin tone e kishte varferuar shpirterisht e intelektualisht, kishte nisur te behet mendim edhe i mases. Opozita kishte marre kembe. Parti e lidhje te reja me te vetmen moto: Demokraci jo vetem per shqiptare. Nje humanizem i papare ne nje mjedis te Ballkanit ku topuzi dhe plumbi shuajne jetera. Ne te vertete, fryma qe pershkon faqet e »Alternatives« si reviste dhe alternati¬ ves si levizje demokratike, nuk mund te ndahen as te jene pjeile e momentit. Guximi yne intelektual shpesh u pagua shtrenjte. Besoj se pak kush ne Evrope e ka paguar me shtrenjte demokracine se ne shqiptaret. Me kujtohete guximi burreror e i pashmebullt i shkrimtarit tone te ndjere, Hivzi Sulejmani, burgosja e opizitarit tone te pare Adem Demapi, viti 1958 dhe vargu: »Kosova eshte gjaku im qe nuk falet«, perjashtimi nga Gjimnazi i Gjakoves, bredhjet rrugeve, me kujtohet viti 1971 kur nje grup intelektualesh patem guxim te botojme »Voxin... « artikull ky kunder bolshevizmit qe kishte marre hov ne letersine tone ketu te ne, kunder vlerave te rreme, apolezimave dhe monizmit ne j eten tone kulturore edhe ashtu te varfer. E dime ne p’perjetuam nga shpirterat e shqetesuar te »baballareve« te kombit, na anatemuan dhe na etiketuan me se rendi sa na quajten edhe tradhtare. Disa nga ata tani ngrehin zerin per plurali¬ zem dhe demokraci. Ne, megjithate, u buzeqeshim dhe u duartrokasim se, mire eshte mbasi e kuptuan me ne fund se popullin tone mund ta qese ne drite vetem shpirti demokratik, lufta per identitetin kombetar dhe barazi. Dhe se ate demokraci nuk e mesuam nga te tjeret, por nga tradita jone mijevjepare. »Alternativa« nga numri i pare u be zedhenese, me interesante dhe me nje guxim te pashoq per t’i thene te pathenat tona. Ajo mund te eem edhe me. Por kjo varet, parasegjithash, edhe nga ne vete krijuesit te cilet ca prej nesh ende koketojne ose i frikesohen lumit te rrembyshem te demokracise qe ka žene t’i dridhe me te madhe jo vetem brigjet tona. 35 Pa kurrfare censure, per here te pare ne letrat shqipe, protestat dhe shkrimet tona thuaja se per here te pare e pane driten ne faqet e kesaj reviste qe krejt rastesisht u bera nuni i saj kur ne nje takim nderkombetar te shkrimtareve (PEN) diku ne brigjet e Liqenit te Bledit pinim kafe e mendonim per te ardhmen tonejo aq te ndritshme me Rugoven, Maliqin, Jashen e kryeredaktorin e revistes. Kah fundi i qershorit te vitit te kaluar udhetonim ne kremten e numrit te pare te »Alternatives« Milazim Krasniqi dhe une. Tere naten e kaluam ne kembe ne korridoret e ftohta te Akropolisit, pardon te Albanopolisit plot me te rinj shqiptare, te zdeshur e te zbehte. Disa udhetonin diku ne veri e te tjeret merrnin Evropen ne sy. A thua e dinin se edhe ne mjedisin tone kosovar kishte žene te nxjerre koke nje force e re, e mundimshme dhe me viktima te shumta e qe quhet: DEMOKRACE N U RIJ E ZEKAJ Posmrtna zaobljuba e jočite za menoj, ne prinašajte mi cvetja na grob, ne močite zemlje s solzami - kajti dovolj sem jokala na tem svetu. Ne povečujte mi bremena zemlje nad glavo - ta zemlja je bila zame težka, pretežka. Zaobljuba: ne jočite za menoj, ne omenjajte mojega imena, kajti preganjala vas bo moja senca, kot je mene preganjala beda. Ne, ne hodite k meni, vsaj tam me pustite pri miru. Nočem slišati niti pesmi, pa čeprav bi bila pesem slavca, kajti vsako petje je petje kukavice... Na grobu naj ne vzklije niti trava! Oh, dragi, tudi ti mi ne prinašaj rdečih nageljnov v parih, kajti jaz nisem več tvoj par, pozabi, da sem kdajkoli živela, pozabi moje korake (kakorkoli že) na tem prečudnem svetu. Naj ne slišim tvojih vzdihov, ker bi se grob sesul vase. Ne omenjaj mojega imena, prosim te! 36 Po smrti naj vsi moji sovražniki postanejo moji prijatelji - naj povedejo kolo, a ne okoli mene, ker jih nisem imela rada. Želim se opiti z vonjem plesnive zemlje, ki je ostala in zdaj pripada samo meni. Mati naj se ne kesa več, da me je nesrečnico rodila! Oče naj ne trpi zaradi moje usode, naj mu lasje ne posivijo zaradi mene! Sorodniki in prijatelji naj ne širijo rok v objem, kajti k njim ne bo prišla niti moja senca! Zaobljuba: pozabite me vsi. NURIJE ZEKAJ se je rodila 11. marca 1967 v vasi Raušiči blizu Peči. Osnovno šolo je končala v rojstnem kraju, srednjo šolo pa v Peči. Študirala je na filozofski fakulteti v Prištini - do tretjega letnika. Takoj seje vključila v demokratično gibanje. Uveljavila se je zlasti s svojim delom v odboru za odpravo krvnega maščevanja med Albanci. Zgodaj je začela pisati pesmi in veljala za izredno nadarjeno. Njeni pesmi so polne čiste lirike. Umrla je 23. aprila 1990 v »prometni nesreči« blizu Beograda. Pesem, ki jo objavljamo, je nastala tik pred njeno smrtjo in je bila že objavljena v reviji Zeri i Rinise. FREDERIK RESHPJA Devolli loka e ngarkuar me fruta dhe drith Ecen drejt muzgut. Mbi mullaret Si nje gjyzarhena doli Dhe nga fshati tutje varetnje gajde. Si zeri popullori D rit ero Agollit. Devoll! Kam dashur prej kohe te vij ketu Te kendoj me zerin tim verior Neper fushat e tua te gjera. Tash jam si nje tenor i lumtur c/e befas e kane futur Ne nje skene madheshtore, moderne. 37 NEVA ŽELEZNIK Lutvi je hrom utvi Avdullahu je osemletni fantič, rojen v vasi Glavnik v občini Podujevo na Kosovu. Rodil se je zdrav in bil je zelo živahen in poskočen fantič. Zdaj pa je hrom in takšen bo ostal vse življenje. Že tretji dan šole, ko je začel obiskovati prvi razred, ga je povozil avto. Vsega razmesarjenega so na cesti našli starši in ga peljali v bolnišnico v Prištino. Od tam je šel v Beograd. Toda v tamkajšnji bolnišnici bi bil skoraj umrl, saj so se mu po telesu napravile številne poležanine: odprte rane, da si mu videl kosti. Oče gaje na lastno pest vzel iz bolnišnice in ga pripeljal v ljubljanski Klinični center, kjer pa ga niso hoteli sprejeti rekoč, da ta avtonomna pokrajina ne plačuje njihovih zdravstvenih uslug. Vzdih in vprašanje: ljudje, kam smo prišli? Ena izmed medicinskih sester Kliničnega centra je hitro poklicala nadškofa Alojzija Šušterja, ki je obljubil pomoč in kmalu za fantka Kliničnemu centru nakazal 40 000 dinarjev. In Lutvi je bil sprejet. Problemov pa s tem ni bilo konec. Zanj je treba plačati še 160 000 dinarjev in zdaj po katoliških, pravoslavnih cerkvah, a tudi džamijah zanj zbirajo prosto¬ voljne prispevke. Za pomoč so pisali tudi v Kuvajt. Lutvi pa bi moral prestati vsaj še eno operacijo in potem bi ga morala vzeti v roke tudi fizioterapevtka in dobiti bi moral še invalidski voziček, da bi se ga naučil uporabljati, saj bi mu služil kot pripomoček za samostojno življenje. Hkrati pa Lutvi, ki že bolje govori slovensko kot albansko, ne hodi v šolo. Pa bi seveda moral! In kdo se v teh norih časih, ko imajo vsi velike besede kot: svobodo, človekove pravice, demokracijo itd. na ustih, sploh še zanima za tragedijo enega samega otroka, pa še albanskega povrhu. Naj povem, da živi Lutvi trenutno v hiši Angelce Kotnik, ki vodi nekakšen materinski dom v okviru Družine Kristusa Odrešenika. Odstopila mu je celo svojo sobo in posteljo! In najbrž ni odveč zapisati, da staršem nege, stanovanja in hrane nič ne računa. Ja, tudi ljudje njenega kova še živijo v naši republiki. Saj bi mu centri za socialno delo pomagali, a mu ne morejo, ker ni v Sloveniji stalno prijavljen. Sam tudi tega ne more storiti, ker še ni polnoleten. Rešitev za Lutvija bi bila torej v tem, da bi ga starši v Sloveniji dali v posvojitev. Toa ali bi kdo hotel vzeti hromega otroka? Druga možnost je, da se njegova družina preseli v Slovenijo. In bi se, a kje naj dobijo delo, saj se stečaji vrstijo po tekočem traku. Hočem pa reči, da je več kot nečloveško odklanjati v bolnišnici otroke — ali kogarkoli - ki potrebuje zdravniško pomoč. Kako bi vam bilo pri srcu, če bi to zdravstveni delavci storili denimo vašemu otroku v Beogradu, Skopju, na Dunaju ali na primer v New Yorku? Dokler smo še v Jugoslaviji, pa je - vsaj po moje - možna še ena rešitev. Namesto, da Slovenija nakazuje denar direktno nerazvitemu Kosovu, da ga potem »zafrčkajo« za gradnjo bahavih knjižnic ali za naduto srbsko policijo, ki le 38 pretepa in zapira, naj ga nakažejo našemu Kliničnemu centru, da bodo lahko zdravili tudi ljudi iz tega konca naše države. Saj, če natančno razmislim, je v teh tržnih časih, ko je vse manj prostora za človeško srce, zares težko zdravstvenemu osebju delati le na lepe oči. Ampak vendar... Zdaj pa še prošnja. Albanci in Albanke, a tudi drugi prebivalci Slovenije, če morete, pomagajte. Pomoč za Lutvija zbira tudi albansko kulturno društvo Migjeni iz Ljubljane. Vsaj obljubili so, dajo bodo, ko sem jim povedala za kruto usodo njihovega rojaka Lutvija. Sedaj pa še telefonska številka gospe Angelce Kotnik: 061 - 325-858 in Društva Migjeni 061 - 312-988, hišna centrala. Tu boste dobili vse podatke o tem, kaj in kako lahko pomagate. Femije shgiptar ne perkujdesje le familjes sllovene. I Albanski deček v oskrbi slovenske družine. 39 Vinterthur, 13 Maj 1990 V interturi eshte nje qytet i zhvilluar industrial i Zvicres. Ndodhet nja njezet kilometra larg prej Cyrihut. Nga sofra e qyteteve te tilla evropiane, rendom mbeten therime edhe per te varferit, d. m. th., per proletaret e Evropes Jugore dhe sidomos per ata nga Jugosllavia e Turqia. Ne mesditen e 13 majit Vinterturi i ngjante per nga gjuha dominuese neper rruge, kryeqendres se Kosoves. Ishin mbledhur aty mergimtaret shqiptare nga te gjitha anet, rreth kater mije veta, per te festuar lirimin nga burgu te kundershta- rit me te madh te regjimit te paskrupullt burokratik dhe shovenist te Serbise si dhe martirit te gjalle te Kosoves, Adem Demagit. Pasiqe salla e madhe e Hotelit Vintertur s’i zuri dot te gjithe, organizatoret u detyruan qe te mbanin dy tubime njerin pas tjetrit: me skenare perafersisht te njejte. Ne fillim para syve te te ftuarve shfaqet nje valle kreshnike e ekzekutuar me mjeshtri prej nje solisti virtouz. Duke iu drejtuar portretit te Adem Demagit, valletari tregon se vallja e ekzekutuar ne te vertete i ishte kushtuar atij. Pastaj fjalen e mori Xhafer Shatri, nje i arratisur politik nga Kosova qe ne qarqet e mergimtarve shqiptare ne Perendim gezon nje autoritet te vegan te. Xhaferi eshte udheheqes i nje organizate te njohur ne Zvicer, qe ishte njeheresh edhe organizatori ketij tubimi, Komitetit te Kosoves per Informimin e Opinionit Nderkombetar. Xhaferi eshte autor i tri librave te botuar ne Perendim me te dhena te shumta per shtypjen dhe shfrytezimin e popullit shqiptar ne Jugosllavi nga regjimet e paraluftes e te pasluftes. Si aktivist dinamik ai ra ne sy te UDB-se e čila u perpoq ta likuidonte me nje atentat. Xhaferi foli mbi jeten dhe veprimtarine politike dhe letrare te Adem Demagit. Fjalimi i tij u nderpre shume here nga brohoritjet e te pranishmeve per Adem Demagin. Pas tij, profesori Kadri Rexha beri prezentimin e librit me te ri te Xh. Shatrit: »Perše dergjet ne burg Adem Demagi« te shkruar ne kohen gjersa ai ndodhej akoma ne burgun e Stara Gradishkes. Pastaj doli ne bine i riu Faton Topalli qe beri nje paraqitje te aktivitetit te alternatives kosovare, me theksim te veqante ne Lidhjen Demokratike te Kosoves. Ne tubim ishin te ftuar edhe perfaqesues te SFIKSF1 MIGJENI nga Lubjana si dhe Keshilli per mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut ne Kosove me seli ne Lubjane. Ne emer te ketij te fundit, tubimin e pershendeti veprimtari i shquar per te drejtat e njeriut, sociologu slloven Matjazh Hanzhek, ndersa ne emer te Shoqates Migjeni, kryeredaktori i revistes »Alternativa«, prof. Šalih Kabashi. Megjithe suksesin e padyshimte, tubimi linte per te deshiruar per nje tingllim me aktual. Per shume kend ishte e pakuptueshme qe megjithese Ademi tashme ishte ne liri, organizatori nuk rrefeu per ndonje kontakt te mundshem me te, ne mos per ndonje pershendetje te tij te sotme drejtuar mergimtareve. Ne vend te saj ata u detyruan te degjojne letren e Adem Demagit drejtuar shqiptareve para me shume se nje gerek shekulli. Edhe ne tubimin e perseritur ngjarjet rrodhen ne menyre te ngjashme. Per dallim nga ai i pari, kete radhe pikat muzikore ishin me te shumta. Ne menyre te 40 vegante shkelqeu aktori i njohur Skender Tafaj, si me leximin e letres se Adem Demagit, si me recitimin e nje poezie, ashtu dhe me ekzekutimin e nje kenge me gifteli. Pas mbarimit te tubimit, masa e madhe e mergimtareve vershoi per ne BAN- HOFF, stacionin hekurudhor. Duke i pare te gjithe keta, te mbetej vetem shija e hidhur e nje konstatimi shqetesues: vertete jane shume! Gjer kur do te ikim valle rrugeve te Europes plake, te shurdher e te verber? Fjala e FATON TOPALLIT Bashkatdhetare te nderuar, Ne kuader te aktivitetit te vet te gjithanshem politiko-patriotik, Komiteti i Koso¬ ves per Informimin e Opinionit Boteror keto dite e botoi edhe librin Pse dergjet ne burg Adem Demagi, te cilin kam nderin t’ua paraqes ne vijim. Te theksojme se libri esthe i shkruar nga publicisti militant dhe veprimtari i palodhshem Xhafer Shatri, nga pena e te cilit deri me tash kane pare driten libri »Politika serbo- madhe ne Kosove«, broshura »Polemike me kryekuislingun e Kosoves« dhe dhejtra faqe shkrimi te shperndara ne shtypin revolucionar te botar ne mergim. Njerezit e shquar te historise, te shkences dhe te kultures perhere dhe gdo kund kane qene dhe jane gurre frymezimi per krijimin e veprave zhanresh te ndryshme. Me kete veprimtari krijuesit sikur synojne t’i realizojne dy ideale qenesore te krijimtarise: se pari, duke shkruar per njerez te shquar krijuesit atyre ua nxjerrin r.e pah te bemat, ua vejne ne spikame vepren, ua theksojne meritat shoqerore-historike dhe keshtu, njekohesisht, atyre ua bejne nderimin qe e meri- tojne dhe qe u takon; se dyti, duke shkruar per personalitete te shquara dhe per veprimtarine e tyre krijuesit i udheheq qellimi i mbare qe personalitetet ne fjale te behen shembull i larte mesimi dhe edukimi per brežin e ri, gurre e pashte- rrshme guximi, force dhe qendrese, moster se si duhet te perpiqet dhe si duhet te veproje secili njeri per sendertimih e ideve dhe te idealeve kombetare dhe gjithenjerezore. Nje ideal i ketille, padyshim, e ka provokuar dhe e ka udhehequr gjate punes se tij edhe Xhafer Shatrin, autori e librit »Pse dergjet ne burg Adem Demagi«, liber te cilin qe nga sot lexuesi do ta kete ne dore. Qe ne fillim po theksojme se ky liber esthe perpjekja me serioze qe deri me sot i esthe kushtuar ndirigimit te jetes dhe te veprimtarise patriotike te Adem Demagit, perkatesisht qe meton ta rrumbullaksoje portretin politik te tij. Shkaqet e nje vonese kaq te madhe te publikimit te nje materiali kesisoji, e te mos flasim per nevojen e publikimit te nje monografie per jeten dhe vepren e Adem Demagit, ne radhe te pare duhet te kerkohen ne rrethanat jashtekrijuese dhe pikerisht ne kushtet e renda shoqerore historike dhe ekonomike politike, te cilat popullit te Kosoves i rane hiše ne rrugen e zhvillimit te tij historik. Me nje fjale, ato duhet te kerkohen ne rrethanat e roberise se gjate dhe te gjithanshme te popullit tone. Ne kete vazhde, vetem viti 1981 ne jeten e popullit shqiptar do te hyje si nje vit i madh tronditjesh dhe termetesh te fuqishme qe do te hape nje epoke te re ne perspektive. Ne vetedijen dhe ne qenien e popullit shqiptar do te 41 zgjohet njehere e pergjithmone mekanizmi i mogem i luftes per jete a vdekje, i čili pastaj do te orientohet ndergjegjshem drejt sendertimit te nje jete te denje per te qene, te denje per t’u jetuar. Ne kete kohe e me vone populli shqiptar per here te pare do ta hedhe qafet barren e urryer te roberise dhe ne kete menyre shpirterisht do te ndjehet plotesisht i lire ne mendim dhe ne veprim, duke e perbuzur keshtu kercenimin, diferencimin, burgun dhe vdekjen qe do t’i vie parreshtur nga dora kriminele e pushtuesit. Ne rrethana te reja, ndonese akoma me te renda, krahas flijimeve prometheike te popullit shqiptar qe do te behen ne emer te dashurise per jeten, te dashurise per lirine, te dashurise per barazine, lufta do te shtroje dhe do te realizoje edhe nje ideal te shenjte: krahas heronjve te se kaluares ne shtizen e flamurit te betejave te reja te ardhme i ngriti me mburrje edhe heronjt e diteve tona, martiret e kohes sone te madhe. Ketu e ka zanafillen edhe publicistika jone qe i kushtohet Adem Demagit, me te gjitha te metat dhe kufizimet e natyres objektive qe do t’ia imponoje mergimi. Libri »Pse dergjet ne burg Adem Demagi« eshte i shkruar me nje pasion te vegan te. Dashuria e madhe dhe respekti i pakufishem i autorit te ketij publikimi ndaj Adem Demagit nuk fshihet aspak. Eshte kjo nje dashuri dhe nje rešpekt qe arsyetohet. Adem Demagi per brezat e rinj i ka marre permasat e nje personali- teti te denje per hero legjendash. Ai jo vetem qe konsiderohet si njeri nder zedhenesit me besnike te idealeve dhe te kerkesave te popullit te Kosoves dhe te viseve te saj, por edhe si flijuesi me i ndergjegjshem ne emer te idealeve dhe te aspiratave te popullit te tij. Njezetetete vjete dergjjeje neper burgjet e errta dhe te lagta te pushtuesit ne emer te ketyre idealeve. Njezetetete vjet qendrese perpara torturave fizike dhe pskikike te UDB-se ne emer te drejtesise. Njezete¬ tete vjet stoicizem perpara fyerjeve dhe perbuzjes se armikut ne emer te lirise se popullit te vet. Me plot kuptimin e fjales: simbol i rezistences shqiptare. »Une digjem si qiriu, e qiriu jep drite e shkelqim dhe keshtu ploteson funkcionin e tij« — pohon Adem Demagi. Pohim pakez romantik per te gjithe ata qe nuk frymojne nen lekuren e shqiptarit, por per ne konstatim i vertete dhe realitet kohor. Ne mos me prezencen e fjales se gjalle Adem Demagi perhere qe mes nesh, si fryme, i pakapshem por konkret, shembull i larte frymezimi per te gjithe brezat e rinise qe erdhen pas tij. Ne anen tjeter, libri vlon nga urrejtja e autorit ndaj dhunes dhe barbarizmave qe pushtuesi serbomadh i ushtron mbi nje populi te pafajshem me qellim te zhdukjes se tij fizike nga trojet jetike. Prandaj, nuk ka si te mos i rrenqethet shtati lexuesit kur para tij parakalojne te perbuzurit, te rrahurit, te masakruarit, te burgosurit, te pushkatuarit... Ne kete atmosfere te eger, rrenqethese, autori e percjell Adem Demagin qe nga lindja e deri ne ditet e fundit te burgimit te tij. Odisejada e Adem Demagit neper hetuesite dhe neper burgjet mesjetare serbe esthe e gjate mijeravjegare. E gjate aq sa vetem popujt e ndergjegjshem per ardhmerine e tyre te sigurte mund ta durojne. Lenden e ketij publikimi autori e ka realizuar ne tri pjese kryesore, te cilat, pastaj, ndahen ne kaptinat perkatese. Ne pjesen e pare te librit behet fjale per femijerine dhe rinine e Adem Demagit si dhe per faktoret familjae dhe ata shoqeroe qe do te ndikojne ne edukimin dhe ne formimin e personalitetif te tij. Ne mungese te fakteve me te hollesishme biografike te femijerise, te rinise si dhe te shkollimit te Adem Demagit kjo pjese del pak me e zbehte se pjeset e tjera te librit. Ne pjesen e dyte Adem Demagi trajtohet si ideolog dhe si organizator 42 i afte dhe largpames, si prijes i nje lufte ne kushte dhe ne rrethana te reja kohore, lufte e čila nuk do te pushoje per asnje moment deri ne ngodhenimin e plote te idealeve dhe te kerkesave te drejta te popullit shqiptar: lufte e čila ne etapa te caktuara do te personifikohet ne fillim me te burgosurin Adem Dernagi, pastaj me ilegalin Hydajet Hyseni, me ilegalin e legalizuar Jusuf Gervalla dhe tashti se fundmi me legalin Ibrahim Rugova. Ne pjesen e trete te librit zberthehet anatomia monstruoze e nje procesi te kurdisur politik nga ana e pushtetit qe kishte per qellim eliminimin fizik te Adem Demagit nga jeta shoqerore politike dhe kulturore. Kesisoji, brenda ketyre tri pjeseve te ketij libri ne vija te trasha kaperthehet jo vetem fati tragjik i prometheut bashkekohor, Adem Demagit, por edhe fati i mbare Kosoves, me te gjithe tragjedine dhe heroizmin e saj. Po e theksojme ketu se dy pjeset e fundit te ketij libri jane te realizuara me frymezim te vegan te. Mbase ketu ka ndikuar edhe fakti se autori i librit i ka rrahur thuaja te gjitha shtigjet nga ka kaluar edhe Adem Dernagi, pastaj i njohur edhe si njeri i qelive ai ka pasur rast t’i perjetoje ne kurrizin e vet te gjitha marifetlleqet e ferrit modem serbomadh. Se libri ne shqyrtim nuk esthe komplet dhe i pa te meta eshte koshient edhe vete autori i saj. Ne parathenien e librit ai i numeron veshtiresite qe i kane dale perpara gjate punes duke e cekur ne menyre te vegante mungesen e materialeve arkivore dhe mungesen e deshmive gojore qofte ato personale te Adem Demagit e qofte edhe ato te bashkeluftetareve te tij, te cilat ne kete rast do t’ia shtonin ende me shume vleren ketij publikimi. Sidoqofte, edhe si i ketille, ky publikim do te jete i mirepritur nga lexuesi yne i etshem dhe kurreshtar per publikime te ketij zhanri, edhe si i ketille do ta mbushe nje zbrazeti te kahmotshme ne kete drejtim, ndersa per gjurmuesit e ardhshem do te behet shkendije nxitese per studimin sa me te plote te personalitetit te Adem Demagit dhe te rrethanave kohore qe e linden dhe e krijuan ate. Nisur nga pohimi i Adem Demagit: »Duke me mbajtur kaq gjate ne burg, Jugosllavia i ka ngritur vetes permendoren e zeze« lirisht mund te thuhet se edhe ky liber eshte nje akuze e rende kunder politikes antishqiptare te Serbise, politike kjo qe po shuhet dhe po vdes nga vitaliteti dhe qendresa e urte e popullit tone. XHAFER SHATRI Mulleterit e Vajazanit (fragment nga libri: »Pse dergjet ne burg Adem Pernati) P erendojne vitet gjashtedhjete, vitet e vrullshme, te mbushura me ngjarje e perp- jekje mbinjerezore te popullit te etur per dituri, liri e drejtesi.. . Pasojne vitet shtatedhjete, intensifikohen perpjekjet per zgjerim kushtetutar te autonomise se krahines, ndersa Qazim Mulleterit e Vajazanit, ata qe kishin qene dajakginj te popullit edhe gjate Kryengritjes se Drenices, edhe gjate »otkupit«, edhe gjate shpernguljeve te pergjakshme, edhe gjate Aksionit te tmershem te garmatimit, tash jane vene ne safin e pare te »Obllastit« dhe mvrejne e kthjellin. Ne vend qe te interesohen per popullin, ne vend qe te bejne minimumin 43 e perpjekjeve per zgjerimin e autonomise se Kosoves ne nivel te nje republike, keta zoterinj mjaftohen me nje autonomi te kufizuar qe ua fale rasti gjate nderrimit te konjunkturave ne luften e klaneve ne federate, dhe me t’u vene ne balle te pashallekut marrin hyxhym ne ndertimin e vilave, ne pushtimin e kofs- heve te fresketa, ne shetitje e reprezantacione, ne fjalime te pambarim, ne te cilat per patriotizmin dhe drejtesine rrahin gjoksin e mbushur me dekorata cirilike. Keta burreca qysh me pare, kur inteligjencia e re e Kosoves e prire nga profesoret Ali Hadri, Fehmi Agani, Dervish Rozhaja me shoke, ben perpjekje qe Kosoves t’i njihet statusi i Republikes, te frikesuar nga kercenimet e qarqeve udheheqese serbe u bene pengese e pakapercyeshme e ketyre perpjekjeve. Kreditimet e jashtme ne vend qe t’i shfrytezojne per te miren e pergjithshme - per investime ne industrine perpunuese, i perdorin per ngritjen e hoteleve shumekateshe, per blerjen e mercedesve te zinj, per bakanaliet e panumerta, per sallat e bixhozit neper hotele e motele, per gjueti ne konzervatet e rezervuara vetem per pjesetaret e aristokracise politike... Ndersa populli vuan, e vala e pafund e kurbetit dhe kanceri i korrupsionit me deviza merr hov. Nderrohen karrigat me kolltuqe, enden mulleterit e mjere sa ne nje zyre sa ne nje tjeter, sa ne nje veture luksoze sa ne nje tjeter, sa ne nje funksion sa ne nje tjeter. Ne njeren ane rritet e leshon shtat nje inteligjence e re, te ciles i del ne udhe e s’e le te marre fryme arroganca e dhuna e »patrioteve« te aksionit te armeve dhe e bejlereve te rinj politike qe banojne ne lagjet e zgjedhura te kryekasabase, ndersa ne anen tjeter, per shkak te qendrimit kolonialist te strategeve te »vellazerim-bashkimit«, thellohet akoma me teper dallimi ne mes Kosoves se pazhvilluar dhe pjeseve te tjera te vendit. Kosoves nuk i hiqet zgjedha e shfryte- zimit ekonomik, para popullit nuk dilet hapur me te gjitha krimet monstruoze qe i kishte kryer OZNA-UDBA, nuk ndermerren kurrefare hapash per kthimin e atyre qe burgu e dajaku i kishin detyruar te shperngulen ne Turqi. Nuk ka kurrefare perkujdesjeje per perspektiven e rinise, per rritjen kualitative te arsimit per zhdukjen e papunesise... Te thuash ne te gjithe zerat e jetes mbreterojne anarkia e moskujdesi total. Eshte viti 1974, behen pergatitjet e fundit per aprovimin e Kushtetutes se pare te Kosoves. Pashallaret e Vajazanit, sillen si lakej para Brozit te matufosur qe te fitojne prej tij ndonje favor. Per ta nuk ishte (madje as qe ka qene ndonjehere) populli shtruesi dhe fituesi suprem i kerkesave politike, por gjithe te ardhmen e tij ata e mbeshtesin ne tekat dhe disponimin momental te nje monarku qe u kishte hipur te tetedhjetave. Pikerisht kur aprovohej Kushtetuta e vitit 1974, pikerisht ne kohen kur pritej nga forcat revolucionare e demokratike qe te dalin me kerkesen qe Kosoves t’i njihet statusi i Republikes, pushtuesit dhe hyzme§aret e tyre shpejtojne ta qetesojne perkohesisht situaten duke ia dhene Krahines nje autonomi relativisht te gjere, por kjo nuk ishte nje autonomi e mirefillte juridike e politike. Vete Kushtetuta kishte plot kunderthenie, kurrizi i te cilave qendronte ne ate se vargojt e Serbise ishin akoma te forte e me mundesi te mjaftueshme per t’u shtrenguar ne rastin dhe ne nevojen e pare. Pikerisht ne kete qendron tragjedia pse ne ate kohe Levizja Revolucionare-Nacionalglirimtare e Kosoves nuk u tregua ne nivel te pergjegjesise historike dhe permes demonstratave te parreshtura, organizimi i te cilave ka qene i mundshem, te dale me kerkesen e vendosur per Republike. 44 Ndersa shumica e intelektualeve prej te cileve pritej qe ta orientojne ne kete drejtim rinine shkollore etj., mjaftoheshin ne marrjen e titujve shkencore dhe me vizita te shpeshta neper Ballkan. Aksionet e tilla ne fund te vitit 1973 dhe ne fillim te vitit 1974 apo edhe me 1978, sigurisht me gmimin e sakrificave minimale, do ta mundesonin shpalljen e Repu- blikes se Kosoves, sepse per kete ka pasur mundesi reale: a. JB Tito, kishte atehere pushtet absolut dhe ishte i vetedijshem per padrejtesite e shumta qe u ishin bere shqiptareve; b. Perkunder kursit federalist te tij, ai tashme ishte i moshuar - ne prak te varrit dhe nuk kishte asnje bashkepunetor te vetin qe do te mund ta zevendesonte pa pergarje e rremete te medha ne shtetin shumekombesh; c. Tito ishte koshient per fundin e pashmangshem, prandaj perpiqej me aq etje ta ndertoje kult-imazhin e tij per histori, kult-imazhin e nje paqedashesi e vizi- onari... Prandaj po qe se ne kolonine e tij, ne Kosove, do te shperthenin demonstrata te fuqishme, ai para frikes per autoritetin e tij, para dilemes se a ta dergoje armaten per t’i shuar trazirat ne gjak apo te leshoje pe para kerkesave te ligjshme te popullit te Kosoves, si pragmatist qe ishte, sigurisht se do te zgjidhte kete te fundit. Keshtu qe Kosova, ne Jugosllavine e pas Titos do te ishte Republike, me pozita shume me te mira gjate luftes se berrylave qe shpertheu paevitueshme- risht e me aq zjarr ne gjithe federaten ne keto vitet e paharrueshme e tronditese te dekades se nente. Dhe, per me teper, Kosova nuk do te behej per me shume se nje dekade objekt ku shfryejne arrogancen, mllefin dhe ligesine e tyre hamshoret politike te Federates ne nje ane dhe ne anen tjeter forcat e mirefillta demokratike ne Jugosllavi do te kishin pozita shume me te forta ne perpjekje per ta nxjerre vendin nga anarkia dhe per ta orientuar vendosmerisht drejt integrimeve ne Evrope. Per kete te vertete tragjike shumekush domosdoshmerisht do te dale nje dite lakuriq para gjyqit te pameshirshem te historise. 45 Millosh Gjergj Nikolla (1911 - 1938) 46 BELETRISTIKE / BELETRISTIKA N ES H AT TOZAJ Thikat (roman) 1 Ata hyne me ngut ne zyren e zevendesministrit. Ishte pasdite dhe kjo thirrje, ndonese e natyrshme ne punen e tyre, i kishte tronditur. I fundit erdhi Astrit Murrizi, shef sektori teknik ne ministri. Si mermeriti di§ka neper dhembe - duket kerkoi leje te merrte pjese dhe njekohesisht te falur per vonesen, - ai u ul ne nje karige. Perballe tij ndodhej Robert Petroja, njeri prej drejtuesve te Sigurimit, me trup mesatar, floket te dendur e te prere shukut, me pamjen e nje njeriu qe mbau mbi supe barre te rende. Zevendesministri i Brendshem, nje burre i gjate, flokezi e vetullzi, bisedonte me dike ne telefon. Njihej nga te gjithe si burre i sjellshem e i shtruar. Edhe kur i duhej te bertiste, te qortonte - keshtu ishte bere mode ato kohe, — te gjithe ishin te nje mendimi se »stili i ri i puneve« nuk i pershtatej. Ai la receptorin dhe u kthye plotesisht nga shoket. - Na ka ndodhur nje ngjarje e rende: persona te panjohur shpojne gomat e makinave te ambasadave te huaja. Siq e shikoni, veprimtaria eshte armiqesore, tejet armiqesore. Ne jemi caktuar ne grup operativ nga shoku minister per te zbuluar autoret. Do te grumbullojme e sistemojme materialin ekzistues, fare pakez kemi ne dore dhe do ta ndjekim me tere kujdesin. Shoket e Hetuesise po bejne punen e tyre, por edhe ju — iu drejtua Robert Petros, — duhet te keni shume kujdes, koordinoni me Drejtorine e Brendshme te Tiranes. Kjo gje na ve ne pozite te veshtire jo ne, po ne radhe te pare shtetin, sepse merr permasa te medha, nderlikon marredheniet ndershteterore. Robert Petroja mbante shenime me pamje te qete. Ai e kishte zakon te fliste rralle, atje ku duhej, dhe Astriti ishte i bindur se tani nuk do te fliste. Njihej boterisht si nje nga favoritet e ministrit te Brendshem, shok gjuetie, mjeshter i gatimit te peshkut, specialist i vendeve te gjahut... - Sapo te kapim nje fill, ne do te godasim fort, - tha Ilmi Gjura, drejtor i Hetuesise, nje mesoburre shtatshkurter, qe e trashte zerin enkas per te rene ne sy. - Sigurisht, pa goditje nuk mund ta zbulojme ne gjeresi e thellesi kete veprimtari te mprehte armiqesore, — shfaqi me ne fund mendimin Robert Petroja. Ai donte te tregonte epersine e Sigurimit ndaj Hetuesise. Sipaš tij dhe kolegeve te vet, Hetuesia s’duhej te ishte tjeter vegse nje dajak ne doren e Sigurimit. 47 Astrit Murrizi u rreqeth. Kohet e fundit sikur po i degjonte shpesh fjalet goditje, arrestime. Te ishin te verteta? Keto deshira atij i dukeshin si gjallerim galopant i nje semundjeje te vjeter. Si nje ere e acarte qe nuk dihej ku e kishte epiqendren. - Edhe ju, Astrit, duhet te beni kujdes. Porositini shoket te tregojne vemendje ne keqyrjen e vendit te ngjarjes. Astriti miratoi me koke. Me zevendesministrin kishin punuar shpesh ne grupe pune. E njihte si burre te thjeshte, te vemendshem dhe teper te perm- bajtur. - Do te te jape material per pune shkencore kjo ngjarje, - i tha Robert Petroja kur po dilnin nga zyra. Astriti nuk foli. Gjithnje e me teper po i bente pershtypje Roberti me pamjen e dyfishte te karakterit: me ministrin buzeqeshte, ndersa me vartesit sillej si kaposh. Ai doli dhe u drejtua te vendi i ngjarjes. Qe ne zyren e zevendesministrit nisi te shqetesohej per punen e sektorit teknik. Gjate gjithe kohes qe qe marre me luften per zbulimin e krimeve nuk e kishte hasur ndonjehere nje veprimtari te tille. I dukej shume e menduar, teper e djallezuar. Te shpoheshin gomat e automjeteve te te huajve! Vertet nje menyre e thjeshte, por qe mund te sherbente si shkak per te acaruar marredheniet me shtetet e tjera. Astriti ndezi nje cigare dhe zuri te ndertonte pandehmat e tij; ideja mund te lindte ne zyren e nje zbulimi te huaj. Pasi te merrte formen e prere, vendosej lidhja me nje agjent brenda vendit, i čili merrte porosine kategorike. Ky me rrjetin e tij niste veprimtarine konkrete. Keshtu e mendoi Astrit Murrizi kete pune para se te mberrinte ne hotel »Dajti«, vendi i ngjarjes, ku policia nderkaq i kishte larguar kureshtaret. Ishte mbremje. Bulevardi gjallonte. Sa here kthehej nga sherbimi ne rrethe, Astriti ndiente deshiren te futej ne turmen qe shetiste lirshem, gazmore, shumengjyreshe. Atij i pelqenin njerezit e qete dhe ky bulevard. Tani aty prane kishte ndodhur nje gje e shemtuar dhe ai, Astrit Murrizi me shoke, qene ngarkuar ta ruanin te pacenuar qetesine e tyre. Iu afrua makines se ambasades se huaj, gomat e se ciles ishin shpuar. Eksperti, nje djale i ri me emrin Besnik qe skuqej kur fliste - atij kishin nisur t’i binin floket shume shpejt dhe kjo qe per te drama me e madhe e jetes, perderisa silite varferimin e dekorit, - sapo e pa, iu afrua. - Gjeta nje shenje gishti, te qarte. - Astriti shkoi pas tij dhe zuri te shikonte me vemendje pozicionin ne te cilin ndodhej gjurma. Ne lente vuri re se ajo ishte e fresket. - Ka shume mundesi te jete e autorit. Fiksoje dhe merre me leter gjurmekop- juese. Kur u kthyen ne zyre, si i perpunuan gjurmet dhe i stampuan se bashku me ekspertin kriminalist, Astriti njoftoi zevendesministrin: - Kriminalisti yne zbuloi nje shenje gishti te vlefshme per identifikimin, e kam mbi tryeze. Kerni pergatitur edhe nje tabele fotografike... Si urdheron. - Paraqitja materialet zevendesministrit. — i tha pastaj Besnikut. Ky mori tabelen dhe doli jashte. E gmonte shume vetine e Astrit Murrizit per te mos u mburrur me puner e vartesve te tij. Astriti u nis per ne shtepi. Ishte nje mbremje e ftohte dhjetori, gati per shi, dhe njerezit shpejtonin per t’i shpetuar ndonje rrebeshi. Ai ecte ngadale. 48 Ndiente nje merzi te guditshme, te pashpjegueshme. Ndoshta nga nguti e kote i njerezve, ndoshta nga deget e zhveshura te pemeve qe ngjallnin diqka te trishtuar. Por jo, trishtimin ai e kishte ne shpirt, ndonese kudo dukeshin pergatitjet per te festuar Vitin e Ri 1980. Vari pallton, hoqi shallin, kasketen dhe hyri ne kuzhine. Anila pergatitej per te nesermen, dy vajzat ishin nga dhoma e tyre. E shoqja e dalloi qe tutje se ndihej i merzitur. Kishin njezet vjet bashke, nje jete dhe ajo e kuptonte aq mire gjendjen e tij, sa here-here i vinte inat qe per te ishte si nje liber i hapur. - Te ka ndodhur gje? - Asgje. — Ai ndezi televizorin dhe nxori nje cigare. - Me ka kerkuar njeri ne telefon? - Jo. Ndaj te gdhire, ra zilja e telefonit. Astriti u ngrit me nje parandjenje te keqe. Mos ndoshta njeriu enigmatik u kishte shpetuar pritave dhe perseri kishte demtuar gomat e makinave? Ne anen tjeter te fillit njohu zerin e Robert Petros, i čili, pa thene as miremengjesi, i njoftoi shkurt: - E kapen ate. Organizo punen per fiksimin e provave, pastaj hajde ne zyre tek une. - Telefoni u mbyll dhe Astriti e uli dorezen ngadale. Se pse i linte gjithnje nje farmak ne shpirt ky njeri. Dikur e kishin žene me presh ne dore, ne nje batakgillek. E vetmja pasoje qe ngarkimi per te paguar demtimet. Me pas, si per kompensim, e kishin derguar kryetar dege ne nje rreth. Kjo iu kujtua Astrit Murrizit ate gast dhe ai tha me ze te larte e me mllef: - Hajdut ordiner! Ti nuk je as per ne Parti, as per ne Sigurim, madje as per kuzhinier. - Mos u bej cinik, — e qortoi Anila qe nga krevati. - Rri, pse ngrihesh? - Do te te bej nje kafe, te te zbut, - i tha ajo duke veshur nje robdeshamber. Grupin operativ Astriti e gjeti ne vendin e ngjarjes. Shoferi i ambasades se huaj vinte rrotull makines dhe tregonte vendet e shpuara. - £’qe ai, - pyeti Astriti hetuesin e geshtjes, Luanin, te cilin e njihte mire - Nje grua. - Ah! Besniku, qe ndodhej aty, e vuri ne dijeni te punes dhe vazhduan se bashku. Ishte ende heret. Koha qe e zymte per fotografim, prandaj perdoren blicin. - Perseri u gjet gjurme gishti, perseri ne ate pozicion, si nje dite me pare, - i tha Besniku. Astriti nuk foli. Ne te vertete po pesonte nje zhgenjim. Ne fillim i thane se ishte grua, me pas se ajo punonte fshesare e komunales. Dukej pa pike pervoje, ngaqe linte gjurme dhe ra menjehere ne gracke. ^'veprimtari ishte kjo? Si i vjeter ne zanat, Astriti e njihte pak a shume psikologjine e kriminelit. Sigurisht edhe armiku ndonjehere ben veprime absurde, por... - Ku e kane te arrestuaren? - Ne izolim. - C’mj et iu kap? - Nje thike. Astriti i hipi makines dhe u nis per ne zyrat e Hetuesise. Ne oborr dhe ne mjediset e brendshme verehej nje shqetesim i pergjithshem. Kur po i afrohej zyres se shefit, degjoi britmat e Ilmi Gjures, drejtorit te Hetuesise: 49 - Do flasesh, moj rruspi e derrit, apo... Keto fjale i ngjallen krupe. Ai hapi deren dhe, per nje gast, qendroi ne prag. Brenda ishin tre-kater veta. Tymi i duhanit, i perzier me tymin e sobes, te qorronte syte. Befas iu duk vetja i tepert. Me t’u dukur ai ne dhome, pllakosi heshtja, nje heshtje sikur donte te thoshte: Po ky, gne ketu? - Miremengjesi, - pershendeti. Pastaj shkoi drejt tyre dhe u dha doren me radhe. Perveg drejtorit te hetimit, aty brenda ndodheshin drejtori i Sigurimit, Robert Petroja, shefi i Hetuesise se Tiranes, nje burre me shtat mesatar me barkun qe i dilte perpara, dhe hetues Luani me fytyren e zbehte e te lemuar. Astriti iu afrua se arrestuares. Kjo ishte nje grua e shkurter rreth nje meter e gjashtedhjete, me trup te imet te mbeshtjelle ne nje kostum doku ngjyre kafe te zbardhelluar, me floket geshtenje te thinjur e te pakrehur, e piste sa s’kishte ku te shkonte me. Kur kishte degjuar fjalen »ruspi«, Astrit Murrizi pati perfytyruar nje femer te tipit te Mata Harit. Ja pra dhe Mata Hari... Ai i mori doren e djathte dhe nisi t’i shikonte pellemben. Shputa ishte e ashper, tere zhul dhe ne pjesen e brendshme te gishtit tregues dukeshin te prera. I hodhi nje veshtrim thikes qe i kishin kapur se pandehures. Ishte e paperfunduar, doreza mungonte. Me kete shpjegoheshin te prerat ne gisht. - Si quhesh? - Astriti kerkoi syte e saj. Ajo i ngriti ngadale. Ishin ca sy krejt bosh, pa jete. Ndoshta e ka nga frika, mendoi ne fillim. Por, si shkembeu dy-tri fjale me te, u bind se kjo grua e mjere, me nje te folur aq te ngathet, me ate reagim te vonuar, s’dukej te qe normale nga gjendja psikike. Astriti nxori nga ganta nje kulete te vogel ku mbante mjetet e daktiloskopimit. Ai e beri kete pune me nge nen shikimet diši nervoze te atyre qe ndodheshin ne dhome. E ndiente kete, megjithate nuk ngutej. Kishte kurdohere nje lloj merie te vazhdueshme midis specialistove qe gjithgka ia nenshtronin te provuarit me mjete shkencore dhe ca te tjereve qe i besonin me shume »luftes me te pandehuren«, ose »hetuesise intensive«, sig e quanin rendom midis tyre. Si mbaroi punen e tij, ai u ul ne nje qoshe dhe ndezi nje cigare. Drejtori i Hetuesise vazhdoi pyetjet. Nga pergjigjet e Minushes, keshtu quhej e arrestu- ara, Astriti mesoi se ajo i kishte shpuar gomat e makines per hakmarrje ndaj nje te huaji qe e kishte perplasur naten me motogiklete ne bulevardin e madh. Ajo ishte mjekuar ne ambulancen e lagjes nr. 1. Ky version Astritit iu duk i pranues- hem. Nje njeri driteshkurter si Minusha, me ate gjendje psikike, mund te kryente veprime te tilla. Sidoqofte ai kishte punen e tij, i duhej te shkonte per te perpunuar e krahasuar gjurmet e gishtave te Minushes me ato te gjetura ne te dy rastet ne vendin e ngjarjes. Doli nga zyra e hetuesise dhe ndjeu t’i perplasej ne fytyre ajri i ftohte. U nis ne kembe per ne zyre, me duart te futura thelle ne xhepat e palltos, me shpinen pak te perkulur, me kasketen te rrasur deri mbi vetulla dhe me cigaren qe nuk e hiqte nga buzet. 2 Altini shikoi edhe nje here oren. Kishin kaluar pesembedhjete minuta dhe Elisabeta nuk po dukej. Ajo s’vonohej kurre ne takim. Kur ia vinte ne dukje kete perpikeri, ajo i thoshte: kam kohe te mos e respektoj rregullin. Me kete donte te linte te nenkuptohej se me pas nuk do te jete kaq e perpikte ne takimet. Doemos, do te hynin ne mes punet, femijet... Altini buzeqeshi vetem per nje 50 $ast. Do te priste edhe pese minuta. Ndezi nje cigare te nje kalimtar dhe u ul perseri ne stolin »e tyre«. Ai mund te quhej študent i vonuar i universiteti. Pasi qe rrezuar ne nje provim fizike para ca vjetesh, qe shtrenguar t’i nderpriste studimet dhe te kryente sherbimin ushtarak. Me vone hyri ne uzine, kurse universitetin e rifilloi pa shkeputje nga puna. Shoket i ngacmonin ata te dy sepse rrinin shume me njeri-tjetrin. Me pare Elisabeta nuk binte ne sy. Si u miqesua me Altinin, te gjithe vune re nje lloj shperthimi te hireve te saj prej vajze. Madje njeri prej shokeve te kursit kishte thene jo pa njefare zilie: »Elisabeta eshte kjo? U desh te vinte Altini t’i frynte hirit dhe te zbulonte prushin qe fshihej poshte tij.« Ja ketu te ky stol, ata ishin puthur per here te pare... Altini fiku cigaren te trupi prej granili i ndenjeses. Nuk e vlente ta priste me. Ai po nevrikosej nga kjo vonese e pashpjegueshme, pikerisht ate nate kur kishte aq deshire ta ndiente prane. Ndodhte qe nuk shiheshin ndonje dite dhe ai i zinte prite kur kthehej nga puna ose i dilte qe pa gdhire perpara. Atehere, me seder te perkedhelur, ajo i thoshte: »S’te paska žene gjumi?« Ai perpiqej te shfajesohej, derisa ia thoshte trog: »Erdha se me mori malli«. I merzitur, vendosi te kthehej ne shtepi. Befas i shkrepi nje mendim! Mos valle Elisabeta nuk e donte me? Ja nje marrezi, tha me vete. Megjithate ai dinte raste kur vajzat e dridhnin po t’u behej nje propozim me i mire. Vertet e shemtuar, por ama ndodhte. I perfshire nga nje ankth i kote, ai ndjeu nevojen te ulej diku. U mbeshtet te nje peme ne paricun perballe hotel »Dajtit« dhe qendroi me sy te mbyllur fort. Ja, Elisabeta kalonte ne bulevard me nje djale tjeter, i čili i kishte shkuar krahun. Ata buzeqeshnin. Marrezira, tha ai prape me vete duke hapur syte, marrezira. Dhe ndjeu perfundimisht.se sa shume e donte Elisabeten. Aty per aty nderroi mendje dhe u nis per nga shtepia e saj, ku nuk kishte qene kurre. I vellai, qe quhej Gezim, nje djale ne klasen e peste apo te gjashte, e njihte, ua dinte sinjalin me vershellime. Altini nuk i kishte pare ndonjehere prinderit e Elisabetes, por i perfytyronte nga bisedat qe benin. Ai kishte krijuar bindje se qene njerez te thjeshte e te ndershem: babai punetor, shofer autobusi urban; nena shitese ne nje dyqan ushqimesh. Nga sa thoshte Elisabeta, ata dukeshin nje familje teper e gezuar e plot humor. Ndersa babai i tij, invalid nga njera kembe, qe ca nursez dhe grindej. Nena, e thinjur para kohe, i sherbente me 5’mundej, tere kohen ia kushtonte te shoqit. Keshtu qe femijet ishin bere te zotet e vetes. Altini ishte me i vogli. Kishte nje moter te martuar, ndersa vellane e madh oficer ne xhenio. Nderkaq ai mberriti prane pallatit ku banonte Elisabeta, nje apartament ne katin e dyte dhe nisi te vershellente melodine e sinjalit qe ajo e njihte. Pas pak u degjua krisma e dritares se banjes ku doli Gezimi. - Nuk eshte kthyer akoma ne shtepi, - i tha ai me ze te ulet. - Po ku eshte? Gezimi shikoi prapa. Duket dikush i foli dhe befas djali u zhduk nga dritarja. Altini mbeti ne mes te rruges i cjuditur. £’t’i kishte ndodhur Elisabetes? (Vazhdon ne numrin e ardhshem) 51 IMZOTNOLI Fjala funerale per Faik Konitzen Ne Boston, Mass., Dhjetdr 20, 1942. Zonja dhe Zoterinj, Ketu e nje muaj u-takuam me Faik Konitzen ne Washginton qe te kembenim mejtime mi menyren me te mire per te mprojtur interesat e Shqiperise dhe pr te formuar nje guverne kombetare ne mergim. Me ate rast e shkruam dekllaraten e perbashkme, qe e kini pare te botuar ne Diellin. Si mbaruam nga puna, Faiku deshi te me gostite me nje kafe taze allaturka ne apartmentin e vete. E vuri tiganin ne zjarr, hodhi ca kafe te gjelber brenda, dhe e la qe te piqej. Ne bisedim e siper, kafeja na u-doq, edhe nga tymi na u-mbushne syte me lote. Ulebetitme se qari qe te dy, sikur kishim nje parendjenje se ajo kafe e djegur dhe e hidhur ishte e funtmja qe do te pinim tok. Ku ta dinim se do te mblidheshim sot ketu qe te derthnim jo lote nga syt’e mbytur prej tymit po lote nga zemrat e djegura prej helmit per nje humbje kaqe te rende? Flumbje me te vertefe tmerruar, se sot po i bejme nderimet e funtme dhe i thomi lamtumire njerit prej bijve me te shkelqyer te Shqiperise. Se Faik Konitza, sikunder e dini, ka qene nje nga §ampionet me te medhenj te independences kombetare; pa dyshim, ka qene ustaj me i math i shkrimit te gjuhes sone; dhe ve§ ketyre, eshte njeriu qe na ka zbuluar flamurin e Skenderbeut. Ja tre tituj, qe nuke munt tja mohojne as kundershtaret me te eger. Zbulonjesi i Flamurit. Nofta e dini qe asnje nga flamuret e fqinjve tane ballkanike nuk eshte me i vjeter se nje qint e pesedhjete vjet. Disa prej atyre nuk e kane mbushur as qindin akoma. Flamuri yne eshte te paken 500 vjet i vjeter, dhe nofta disa qindra vjet te tjera permi to. Eshte flamuri historik i Skenderbeut, kryetrimit kombetar, qe leftoj njezet e pese vjete me radhe kunder Turqve, dhe qe ka qene luftetari i funtme ne Ballkan, i čili ka perballur Sulltanet me te medhenj te Turqise. Pas vdekjes se Skenderbeut, Shqiperia, e neveritur prej fuqive evropjane, ra ne duart e Turqve. Per kater qint vjet me radhe, atdheu yne ka renkuar nene zgjedhen e Sulltaneve. Ne kete periude Flamuri i Skenderbeut u-harrua, dhe askush nuke dinte qe eksistonte, gjer sa uzbulua prej nje študenti te ri ne historine latinishte te Skenderbeut prej Barletit. Ay študent ishte Faik Konitza dhe ate flamur qe ka mi qivurin, flamurin e kuq me shkaben e zeze dykrenore, na e ka zbuluar ay vete pas nje harrimi prej kater qint vjetsh. Shen Joan Gojarti. Ne tere jeten time s’kam njohur njeri qe interesohej per Kishen tone kombetare aqe sa Faik Konitza Ay na e shtypi Libren e Meshes me 52 1908 ne Bryksel; ay i ndreqi korektimat pas abecese se vjeter nje here; pastaj i ndreqi vete vetiu per se dyti pas abecese se re, qe posa u-vendos prej Kongresit te Manastirit; ay e ka zgjedhur pikturen e Shen Joan Gojartit q figuron ne mes t’asaj libre. Dhe kete pikture e ka kerkuar nat’e dite, me jave dhe me muaj, gjer sa e zbuloj ne librat e vjetra kishetare. Sig me shkruante, piktura duhej ta tregonte Shen Joanin jo te bukur dhe te pashem, sig e kane imagjinuar disa piktore, po te mvrojtur dhe te shemtuar, ashtu sig ka qene me te veretete. Nuk e gjeti mendjen gjer sa e gjeti pikturen e voligime per te paren Liber te Meshes ne gjuhen kombetare. Nga letra enthusiastike, qe me shkrunte mi kete pike, dukej sikur kishte zbuluar nonje madem me ar. Edukata. Nga sa ju thashe e muarte vesh qe Faik Konitza ka qene nje njeri me mesime shume te larta. Ishte ritur ne shkolla frenge, dhe mori dipllomen si bachelier — esletres ne College de Lisieux, t’Universitetit te Frances. Me vone mori dipllomen si Master of Arts ne Harvard University ne degen e gjuheve neo- latine. Po nuk ishte i kenaqur me grada, se tere jeten po kendonte libra, dhe i mbante ment qe te gjitha ato qe kendonte. Me te vertete, ishte nje Enciklopedi e gjalle. Kariera. Me 1896, nisi te botonte frengjisht edhe shqip revisten »Albania«, te cilen e vazhdoj gjer me 1909, kur ardhi ne Amerike. Revista e tij eshte nje thesar per historine, letretyre, fillollogjine dhe folkloren e Shqiperise. Eshte shkruar ne nje stil te bukur dhe eshte vepra me e gmuar qe na ka lene. Libraria Widener e Universitetit Harvard ka nje koleksion te plotte, dhe jemi te lumur qe banojme ketu afer ku mundim te verne dhe ta shtudiojme. Dita kur ardhi Faik Konitza ne Boston do te mbetet e paharruar per ata qe ndodheshin ketu, se na dolli i veshur me robat kombetare, me fustan e me takie, me pallashe dhe me tizga, si nje pikture e bukur e nonje reviste te illustruar. Shetiti nonje jave ne qytetin tone me kostumin kombetar, dhe me-zi e nxori, dhe u-vesh pas vendti me nje mij’ e nje lutje. Ideja e tij ishte ti tregonte botes sa te bukura jane fustanet tona dhe te bente rekllame per Shqiperine. Bile shkelte kembe qe edhe une te vishesha me rase dhe me kamillaf edhe te shetitnim tok neper ruget edhe te guditnim dynjane. Ne Amerike Faik Konitza sherbeu si redaktor i Diellit dhe si kryetar i Vatres disa vjet me radhe. Ne fushen e gazetarise, sikunder e dini, nuke ka qene engjel, se shpresh e ngjyente penden me vrer e me vitriol pas menyres frenge, po sipas Ungjillit, ay qe esht i pamekatme le tja hedhe gurin i pari, dhe keshtu eshte me mire te thomi sipas fjales popullore: Te shkuara te harruara. Me 1926, Faik Konitza u-emerua Minister Fuqiplot ne Washington. Disa, midis te tjereve edhe une vete, e kritikuam Faikun ahere qe pranoj te perfaqesonte Zogun, kunder te cilit nuk kishte lene gje pa thene; disa e gjykuan punen me bute, dhe ia ngarkuan tere fajin pleqerise, se Faiku kishte kapercyer te gjash- tedhjetat, edhe kishte te drejte te glodhej dhe ta nryste jeten ne qetesi pas mundimeve q kishte vojtur. Po ketu duhet te shtojme q eshte lajthim te besohet se Faiku nuk i beri asnje sherbim Shqiperise ne Washington. Me mjeshterin’e muhabetit, me diturin’e pakufishme, me sjelljet fisnike, Faiku ishte rekllama me u bukur per Shqiperine kudo qe ndodhej, dhe kudo qe fliste. Me 1913, kur ndodheshim ne Konferenčen e Londres, nje editor i gazetes Times i kishte thene Faikut keto fjale: »Sho ku te duash ne Londer, dhe fol sa te mundesh per gfaredo geshtje qe te teket, edhe vetem kur te shkosh, thuaj qe je Shqiptar. Me kete 53 menyre do te besh rekllamen me te madhe per Shqiperine.« Edhe kjo ishte aq’e vertete sa qe te gjithe me nje ze na thoshin se Faik Konitza ishte pjesetari me i dashur dhe me popullor i trupit diplomatik ne Washington. Sido qofte, qendroj atje si minister gjer ne motin fatal 1939, kur Italia e shkelli Shqiperine te Premten e Zeze. Vepra e Funtme. Passi z-zaptua Shqiperia prej Italise, Faik Konitza u thirr ne Departmentin e Shtetit, ku i thane qe nuke munt te gezonte privilegje diploma- tike me, se Shqiperia nuk eksistonte, dhe keshtu legata e Shqipčrise ne Washing- ton umbyll. Kjo ishte goditja me e pashpirtme nga te gjitha, sipas fjaleve te Shakespeare-it, se nuk e prisnim kurre qe shkelja e Shqiperise te njihej nga ajo Amerike, e čila e ndaloj copetimin e atdheut tone me gojen e Presidentit Wilson me 1919. Po ahere ishte periuda e politikes se pajtimit. Natyrisht, qe me 1939, punet undryshuan fare. Ne ketč mes, krisi lufta. Mussolini nuk u-zbut, po e goditi Francen dhe u- bashkua me Gjermanine. Gjithashtu nuk u-zbut as Japonia, e čila e goditi Ameriken ne Pearl Harbor dhe u shtrengoj me pahir te hynje ne lufte. Edhe Shqipetaret, ndonese te harruar prej te gjitheve, vazhduan luften e tyre heroike kunder Italianeve, dhe tani umuar vesh me nje menyre te gkoqur qe jane te zotet tu bejne sherbime te pa$muara Kombeve te Bashkuar. Dhe keshtu, si nje njohje per trimerin’e tyre, Sekretari i Shtetit Z. Cordell Hull, na beri me 10 te keti muaji dekllaraten e bukur, me anen e se ciles na shiguron per independencen e Shqiperise sipas Kardtes Atlantike, pas ketyre zotimeve te Zotit Hull. Mbreti Zog e ri-emeroj Faik Konitzen si perfaqesonjes ne Washing- ton, dhe kerkoj njohjen si kryetar i guvernes shqiptare ne mergim. Faik Konitza i shkroj menjehere Departmenti te Shtetit per kete njohje, dhe kjo kerkese ishte vepra e tij e funtme, se i ra nga dora per gjithenje penda, te cilen dinte ta perdorte aqe bukur. Nja dy dite pastaj ugjet i vdekur ne shtrat pa marre pergjigjien nga Departmentit i Shtetit. Kete pergjigjie e presim te gjithe ketu, e ca me teper ne Shqiperi ku populli po gatitet te persereite epopen’ e Vlores. Dhe e dime qe kjo pergjigjie do te jete e favorte. z. Hull, ne dekllaraten e tij historike te 10 Dhjetorit, midis te tjerave, thote: »Sipas politikes se vjeter te mosnjohjes se zaptimeve tokesore me force, guverna e Shteteve te Bashkuara nuk e ka njohur kurre anneksaten e Shqiperise prej kurores italiane.« Ne qofte se kjo fraze ka nonje kuptim, ahere pa fjale kuptimi i saj eshte qe guverna amerikane njeh Mbretin Žog dhe jo Mbretin Emmanuele si kryetar te qeverise shqiptare. Nje Sjellje Fisnike: Ka edhe nje tjater shenje qe pergjigjia e Departmentit te Shtetit per njohjen e qeverise shqiptare ne mergim nene kryesin’e Mbretit Zog do te jete e favorte. Guverna amerikane na ka bere te njohur qe do ta dergonje kufomen e Faik Konitzes ne Shqiperi kur te marre funt kjo lufte. Nderime te ketija behen zakonerisht vetem per diplomatet e huaj qe vdesin ne sherbim aktiv e siper. Kjo domethene se qeveria amerikane e njeh Faik Konitzen si nje diplomat te huaj qe vdiq ne sherbim aktiv e siper. Sido qofte, jemi thellesisht mirenjohes per kete sjellje bujare te qeverise amerikane, dhe e dime qe te gjithe se Faik Konitza e meriton kete nderim qe po i behet. Pa fjale me teper se cilido tjater, Faik Konitza meriton te gjenje prehjen per jete ne token e atdheut, te cilit i ka sherbyer tere jeten me aqe besnikeri, me aqe trimeri, dhe me aqe zotesi. Perendia e ndjefte. 54 .. . Faik Konitza ka qene njeri prej bijve me te shkelqyer te Sbqiperi- se, nje nga gampionet me te med- henj te independences kombetare, pa dyshim ustaj me i math i shkri- mit te gjuhes sone; eshte njeriu qe na ka zbuluar flamurin e Skender- beut. Keta tituj nuke munt tja mo- bojne as kundershtaret me te eger... FAN NOLI (20 Dhjetor 1942) Faik Konitza dhe marredheniet e tij me Austro- Hungarine Ne studimin e jetes, vepres, mendimit politik, fizionomise intelektuale dhe mora¬ le te Faik Konitzes, ne ndrigimin e rolit te tij ne Levizjen kombetare shqiptare dhe Rilindjen kulturore dhe letrare, eshte shkruar mjaft, jane dhene shume mendime — po mjerisht ne shumice kontradiktore, subjektive, te percipta dhe shpesh te perzi- era me pasionet personale apo te imponu- ara nga organe politike, sig ndodh edhe sot. Nuk ka tjeter personalitet nga historia e Levizjes kombetare shqiptare dhe nga leteria shqipe per te cilin te jene thene aq levdata nga nje ane, dhe aq mendime ne¬ gative nga ana tjeter. Aresyeja kryesore e nje gjendjeje te tille duhet kerkuar ne faktin se ne akoma, ne dhenien e gjykime- ve, kryesisht mbeshtetemi ne qendrime politike, ne temperamentin tone, ne tablo- ne qe ka vijezuar ky apo ai dhe sipas te cileve i kemi ndare njerezit e te kaluares sone ne »te bardhe« dhe »te zinj«, ne »patriote« e »tradhtare«; ne i mbeshtesim mendimet tona ne disa »autoritete« e jo ne gjurmimet e verteta shkencore, ne studi¬ min e materialeve arkivale, ne analizen e kushteve objektive politike ne te cilat ka jetuar dhe vepruar ky apo ai, ne realitetin politik, ekonomik e kulturor te asaj kohe, ne shqyrtimin e kushteve subjektive ne te cilat ka jetuar ky apo ai. Rasti i Konitzes eshte me siguri rasti me flagrant qe provon mungesen e studimeve serioze shqiptare ne nje ane, dhe paaftesi- ne tone qe te xhvishemi nga ndienjat sub¬ jektive dhe politike, te glirohemi nga psi- kologjia tipike shqiptare dhe ta studjojme Konitzen me gjakftohtesi, sine ira et stu¬ dio. Ne se i marrim dhe i analizojme te gjitha shkrimet kushtuar Konitzes, do te shohim se ato s’jane larg nga impresionet gazetareske, nga letersia e memoareve, dhe se ne akoma s’kemi nje studim serioz dhe te sakte mbi Konitzen - dhe lere me nje monografi. E ne se ka njeri i čili meri- ton nje monografi te plote, ai eshte pa dyshim Konitza. Per ta provuar kete teze se Konitzen akoma nuk e kemi studjuar, se ndoshta akoma jemi ne fazen fillestare te studimit te tij, une do te permend vetem dy geshtje: 1. Edhe dashamiresit e Konitzes edhe mohuesit e tij theksojne, vazhdimisht, se ai ka qene bej, njeri sallonesh, i dhene pas jetes dhe epshit dhe prandaj ka prodhuar shume pak - duke marre parasysh aftesite e tija dhe duke e krahasuar me shkrimtare te tjere, p. sh. me Nolin. Keto thenie jane te verteta vetem ne dukje, vetem ne se marrim parasysh veprat e botuara te Ko¬ nitzes, te cilat me te vertete mund te nu- merohen me gishtat e dores. Mirepo, me- njehere shtrohet pyetja: a thua vetem keto jane veprat e Konitzes? A nuk ka shkruar Konitza edhe gjera te tjera? Kush eshte ulur te beje nje bibliografi te te gjitha shkrimeve te Konitzes? A kemi bere ndo- nje perpjekje qe t’i ribotojme te gjitha shkrimet e Konitzes? Kush ka hartuar nje pasqyre te artikujve te Konitzes mbi pro- biemet e ndryshme politike, gjuhesore, le¬ trare te botuara shqip apo frengjisht? Kush na ka dhene nje pasqyre te perkthi- meve te Konitzes nga letersite e ndryshme te botuara ne »Albania«? A i kemi grum- bulluar artikujt polemizues te Konitzes te botuar neper revistat e ndryshme france- ze, angleze apo amerikane? Valle, a nuk mund te kene artikujt e shkurter por plot domethenie, te qarte e te mprehte, sig kane qene ata te Konitzes, te njejten vlere letrare sa disa vepra te tera te disa shkrim- tareve te tjere, te dlet ne sot i studjojme si trashegim letrar? Pra, grumbullimi dhe botimi i ketij materiali do te provonte se sa 55 i frytshem ka qene Konitza, sa probleme ka trajtuar, sa gjera ka parapare shume me heret se bashkekohetaret e tij. Njekohe- sisht do te na jipnin mijea te dhena te panjohura mbi problemet e ndryshme shqiptare te asaj kohe, si edhe nje mori materiali te ri per ta njohur me mire si Konitzen ashtu edhe kohen e tij; 2. Ne shkencen shqiptare, si nje e mete politike e Konitzes merret se ai ka qene i lidhur me Austrohungarine; se ka qene ne sherbim te politikes imperialiste te saj; se nuk ka pasur nje qendrim »revoluci¬ onar« ndaj Qeverise turke dhe ndaj ge- eshtjes se autonomise shqiptare; se ka pra- nuar te behet konsull i Zogut; se ka neng- muaar patriotet e tjere - dhe njemije aku- za te tjera. Te gjitha keto kane nje doze vertetesie; por mund te rrexohen shume lehte qe te githa nje nga nje, aq me teper se te metat i kerkojme te Konitza, kurse te shume te tjere — te cilet kane bere gabime edhe me te medha - ne i mbyllim syte. Kur themi gabime, ne mendojme ne me- nyre relative per shkak se jane vleresime nga perspektiva e sotme, pa mos hyre ne realitetin politik te kohes kur ka vepruar Konitza dhe shoket e tij. Keshtu p. sh. nuk eshte subvencionuar vetem »Albania« nga ana e Austrohungarise, por edhe nje varg gazetash te tjera shqiptare, qe botoheshin nga fundi i shekullit XIX e deri nga mbari- mi i Luftes se Dyte boterore, duke perfshi- re edhe ato te Egjiptit, Sofjes, Manastirit, Selanikut, Stambollit, Trieshtes, Veprat e Fishtes, Gjegovit (»Agimi i Qytetnise«) dhe te shume shkrimtareve katolike te Ve- riut jane botuar direkt me shpenzimet e Austrohungarise. Pra, nuk eshte subven¬ cionuar vetem »Albania« e Konitzes, sig perpiqen ta paraqesin disa, por edhe shu¬ me gazeta te tjera, te cilat sot zyrtarisht konsiderohen si patriotike. Kush ishte ne gjendje te botoje nje gazete dhe ta shpern- daje vetem me shpenzimet e veta? Se dyti — dhe kjo ka nje rendesi edhe me te madhe, per mua ne lidhje me marredheni- et midis Konitzes dhe Austrohungarise — eshte fakti se mendime te ketilla jipen pa studijuar dokumentat qe ndodhen ne Arkivin shteteror te Vjenes. Ne kete ar- kiv, perveg tjerash, ndodhen edhe nja nje- qind letra te Konitzes, shkruar frengjisht me doren e tij, drejtuar Ministrit te Pune- ve te Jashtme te Austrise, Goluchowski. Sečila nga keto letra eshte nje dokument historik me plot informata mbi Konitzen, punen e tij, fletoren »Albania«, bashkepu- netoret, gjendjen politike ne Shqiperi, ne- per kolonite shqiptare e, mbi te gjitha, marredheniet e Konitzes me Austrohun¬ garine Keto letra si edhe nje varg rapor- tesh te konsujve austriake nga ane te ndryshme ne lidhje me Konitzen na japin mundesi qe ta analizojme deri ne hollesi evolucionin e marredhenieve midis dy pa- leve, križat, baticat e zbaticat dhe ne fund nderprerjen e marredhenieve ne menyre definitive, te zhgnjyerit e plote te Konitzes me politiken austriake, sidomos ne lidhje me mosinteresimin austriak per kufite e Shqiperise se Jugut, gje qe e brengoste Konitzen vazhdimisht. Mu duke u mbeshtetur ne kete lende arkivale te Vjenes, nga nje kompleks geshtjesh do te perpiqemi te sqarojme ve¬ tem nje: si filloi interesimi i Austrohunga¬ rise per revisten »Albania« dhe rrjedhi- misht si filloi subvencioni i saj nga Austro- hungaria dhe gfare modifikimesh beri Ko¬ nitza ne fizionomine e revistes ne baze te kerkesave te Ministrise se Punes te Jasht¬ me austrohungareze. Pikesepari duhet theksuar se kater nu- merat e pare te »Albania« i botoi Konitza vete, ndoshta me ndihmen e ndonje grupi shqiptaresh apo nga ndonje burim tjeter; por me siguri pa ndihmen e Austrohunga¬ rise. Sipaš te gjitha gjasave, midis persona- liteteve austriake, interesimin e pare per »Albania« e shfaqi konsulli i Austrise ne Shkoder, Theodor A. Ippen, njeri jashte- zakonisht i mesuar, njohes i mire i kushte- ve shqiptare te asaj kohe, autor i nje vargu veprash historike dhe gjeografike mbi Shqiperine. Konitza ka ditur mire se kush eshte Ippeni, sa e rende eshte fjala e tij ne Ministrine e Jashtme kur eshte puna per geshtje shqiptare. Prandaj Konitza i ka derguar Ippenit ne Shkoder kater numrat e pare te »Albania« me nje dedikim. Ne shenje falenderimi, Ippeni i dergoi Konit¬ zes nje leter konvencionale ne Bruksel, te cilen leter mjerisht nuk e kemi ne dore (por ndoshta ndodhet ne fondin e korre- spondences te mbetur pas vdekjes se Ko¬ nitzes). Pas marrjes se kesaj Ietre, Konitza i pergjigjet Ippenit me nje leter derguar nga Bruksell me 18 Gusht 1897. Letra 56 e Konitzes Ippenit i eshte dukur tejet inte- resante dhe ai, me nje leter percjellese, ia dergon kopjen e saj Goluchovvskit ne Vje- ne. Kete leter te Faikut shkruar frengjisht e kemi zbuluar ne Vjene. Ajo eshte shume indikative dhe instruktive — dhe jo vetem per temen tone. Prandaj po japim perkthi- min shqip: »Zoteri, E mora letren me te cilen me nderuat duke ma derguar dhe nuk di se si t’Ju falenderoj per urimet qe Ju shprehni per vepren qe kemi ndermarre. Pergezimet dhe urimet Tuaja kane aq me teper vlefte sepse vine nga ana Juaj: Konsujte e Au- strise kane ndihmuar, kush me pak e kush me shume, ne rilindjen shqiptare; a nuk ishe nje konsul i Ausrise Hahni, i čili punoi dhe mendoi plot tridhjete vjet botimin e monumentit te pare e te gmuar mbi shqiptaret? Nga pikpamja letrare, une besoj se ndermarrja jone tashme ka nje qellim te kufizuar: te frymezoje shumicen e Shqip- tareve me deshiren qe te anojne nga unifr- kimi i gjuhes se tyre, duke i shkrire ne menyre racionale ndryshimet dialektore te Shqiperise. Ne, gjithashtu, ia kemi arritur qe t’i japim gjuhes nje shtrirje te gjere dhe fjalorit nje pasuri me te madhe. Ne fushen politike, sado qe influenca e »Albania« shtrihet ne nje rreth te ngush- te duke qene se ajo bie ne duart e gjithe atyre qe drejtojne levizjen shqiptare, ne kemi mundur te krijojme midis ketyre nje rrayme te gjalle kunder helenizmit dhe kunder synimeve centraliste te Turqve. Mjerisht, propaganda italiane - e mbeshtetur te pseudoshqiptaret e Ka- Iabrise dhe Siqlise - ben nje perparim shqetesonjes midis qarqeve nacionaliste; ndersa mjetet tona nuk na kane lejuar t’i luftojme ne menyre te fryteshme intrigat nga ajo ane e Adriatikut. Duke shfrytezu- ar paditurine e bashkatdhetareve tane, Italianet besojne me gjithe mend t'ua mbushin koken se bashkimi i Shqiperise me Italine do te ishte shume i dobishem; kurse nje bashkim me Austrine do fishte nje fatkeqesi. Por Shqiptaret e zgjuar e di- ne fare mire se nje bashkim me Italine do ta go n te Shqiperine ne mizerje dhe ne shkaterrim te plote ekonomik dhe se, e bashkuar me Austrine, ajo do te zhvillo- het lirisht ne tri pikpamje: nacionale, eko¬ nomike dhe intelektuale. Ky opinion — te cilin une kam patur rastin ta ve re shume here te nje numer i madh Shqiptaresh — sado qe politika e tashme nuk na lejon ta themi boterisht, eshte njekohesisht ed- he opinioni im dhe i miqve te mij qe, ne se nje autonomi politike e plote do te jete per ne gje e pamundur, prape do t’ishte nje fat nese Shqiperia do farrinte te gezoje nje autonomi administrative me nje bashkim politik dhe ushteriak me Perandorine au- striake. Koha ndoshta do te na lejoje qe nje dite t’i mesojme bashkekombasit tane te gjy- kojne ne menyre me te shendoshe mbi geshtjet, e jo t’u binden thenieve te intriga- neve dhe pseudoshqiptareve. U lutem te pranoni, Zoteri, shprehjen e ndienjave te mia me te gquara. Trank Spiro (Faik bej Konitza) Kjo leter e Konitzes pikepamjet e tij ne lidhje me propaganden e Italise me ane te Italo-shqiptareve dhe mendimet e tij te voliteshme ndaj Austrohungarise, e kane nxitur Ippenin qe te nderhyje te Ministri i Puneve te Jashtme te Austrohungarise, Goluchotvski. Me 3 Shtator 1897, Ippeni i shkruan nje leter Goluchovvskit dhe pasi qe i shpiegon se si ka marre nje pergjigje interesante nga Konitza dhe per g’aresye, i dergon atij kopjen e letres se Konitzes (letren qe dhame me siper). Ippeni, per- veg qe i ka studijuar mire kater numrat e revistes, ai ka mbledhur edhe disa pro¬ bleme, te cilat na duken interesante dhe prandaj do te ndalemi pak ne ’ta. Ippeni thote qe Konitza ka marre pseudonomin »Trank Spiro Beg« nga romani »Hasan Jenigeri« (Hassan le Janissaire) i shkrimta- rit francez Leon Cahin. Pastaj Ippeni i per- kujton Goluchovvskit letren qe ka derguar Ippeni me 29 Oershor te te njejtit vit ne lidhje me nje projekt per themelimin e nje gazete shqipe te cilen do ta subvencionon- te Austrohungaria, dhe e pyet Goluchovv- skin nese ka marre ndonje vendim mbi kete gje apo jo. Sipaš mendimit te Ippenit, do Fishte gje e rrezikshme sikur te theme- lohej nje gazete e re dhe prandaj, ne letren e atehereshme, i ka propozuar Goluchovv¬ skit qe Austria te financoje gazeten »Shqi- peria« qe botohej ne Bukuresht. Mirepo, 57 pasi qe ka marre revisten »Albania« te Konitzes dhe e ka analizuar, Ippeni e ka ndruar mendimin rreth gazetes »Shqipe- ria« te Bukureshtit dhe i propozon Goluc- howskit qe ta perqendroje vemendjen ne revisten »Albania« . Me kete rast Ippeni i propozon Goluchovvskit qe t’i shtroje Konitzes keta kushte: 1. nje ndryshim te programit te revistes »Albania«: Konitza e ka quajtur kete »Or¬ gan i 'Partise autonomiste- revoluciona- re’« kurse Ippeni propozon qe fjala »revo- lucionare« te hiqet dhe Konitza duhet t’i evitoje sulmet e hapura kunder Oeverise turke; 2. ne gdo numer, Konitza duhet te boto¬ je ndonje artikull qe »ne do t’i dergojme ne dialektin geg dhe me ortogrfine e pra- nuar nga ne«; Ne te njejten leter Ippeni ben dhe nje verejtje: »Eshte per te menduar ne lidhje me nje gje: Trank Spiro Beu ose i mash- tron Italo-shqiptaret dhe gazeten e tyre »La Nazione Albanese«, ose mua — thote ai; sepse midis asaj qe shkruan ne revisten e vet dhe asaj qe me shkruan mua ne letren e tij, egziston nje kunderthenie dia- metrale.« Fill pas kesaj, Goluchowski ka thirre Konitzen qe te vije ne Vjene per te bisedu- ar me 'te. Bisedimet jane zhvilluar me 25 Nendor 1897 ne Vjene. Diten e neserme, pas bisedimeve, Konitza i shkruan Goluc¬ hovvskit nje leter nga Vjena, ne te cilen ben nje permbledhje me shkrim te bisedi¬ meve dhe i paraqet atij idete e veta mbi revisten, mbi kushtet e reja, mbi punet qe duhen kryer e te tjera. Kjo leter eshte me te vertet nje program i propagandes qe duhet bere ne te gjitha lemite e jetes politi¬ ke dhe intelektuale. Letra eshte nje prove se sa i madh ka qene aktiviteti i Konitzes, sa shume dhe sa larg ka menduar per geshtjet e ndryshme shqiptare, sa thelle ka mundur te hyje ne problemet e ndryshme shqiptare. Meqene se letra na duket me shume rendesi, do te japim tekstin e saj frengjisht dhe perkthimin ne gjuhen shqi- pe. Mjerisht koha dhe vendi nuk na lejojne te bejme komentin e shume ngjarjeve dhe problemeve qe Konitza permend ne kete leter; ndoshta kete do ta bejme me vone, nese do te kemi mundesi t+i hyjme punes se botimit te kesaj korrespondence ne pergjithesi. Ja perkthimi shqip i kesaj letre: »Zoteri Baron, Kam nderin t’i paraqit Shkeqesis Suaj, ne trajte letre, nje permbledhje te shkurte te bashkefjalimit qe kemi patur dje. Si te gjitha gcshtjet, ajo qe na gqeteson duket te shqyrtohet nga tri pikepamje: I) qellimi qe duhet ndjekur; II) mjetet per ta arritur; III) pengesat qe dalin perpara dhe qe du¬ hen kaprxyer. E para — Oellimi qe duhet ndjekur dhe arritur eshte 1. zhvillimi i ndienjes kombe- tare shqiptare, duke i bere gjithe Shqipta- ret persosmenisht te vetedijeshem te nrys- himit rrenjesor qe ata kane me Turqit; 2. te grumbullojme gjithe fuqite rreth nje qendre te vetrne qe keshtu te behet i mun- deshem nje veprim i perbashket, i gfardo natyre qe te jete; 3. te punojme ne menyre qe te gjithe Shqiptaret, duke qene kurdo- here brenda kufive te ligjit dhe te respektit per autoritet e vendit, ta kuptojne vetvetiu se ku duhet t’i drejtojne aspiratat e tyre per interesat ekonomike dhe intelektuale, nese ngjarje te papritura do ta shpejtonin gthurrjen e ^eshtjes se Orientit. E dyta - Mjetet qe duhen perdorur: a) gazeta, e čila, e redaktuar toskerisht, gegerisht dhe frengjisht, do te botoje ken- ge popullore, kronika historike, poezii pa- triotike, probleme ekonomike, shenime politike te paraqitura ne trajte te lajmeve te ndryshme ne menyre qe as te zgjoje mosbesimin e Portes me komente armi- qesore, as edhe t’i shtyje Shqiptaret, me komente lavderuese, drejt nje qendrimi te favoreshem ndaj Portes se Larte; gazeta duhet gjithashtu te botoje lajme e kore¬ spondenca nga te gjitha anet e Shqiperise, ne menyre qe te vendosen lidhje te qen- drueshme dhe te rregullta midis te gjitha qyteteve shqiptare; letra nga Serbia, Bull- garia, Greqia, Bosnja; shpiegim i reforma- ve te nevojshme; ne gdo numer nje kroni¬ ke dashamirese mbi te gjitha besimet feta- re ne Shqiperi, me qellim qe te dermohet paragjykimi i perhapur te shumice e Shqiptarevet se feja ua ndalon te merrem me gjuhen e tyre kombetare, etj., etj. b) Botimi, dy ose tri here ne vit, i bros- hurave te vogla te shumezuara ne mijera 58 ekzemplare ne te dyja dialektet, ne trajte te thjeshte, ne te cilat ndienja kombetare do te zhvillohej me ane te pyetjeve dhe pergjigjeve dhe ne te cilat do te lihej me nj’ane politika direkte; c) Themelimi i nje shoqerie te perg- jithshme »Rilindja Shqiptare« (Konitza e quan »Perlindja Shqiptare« H. K.), ane- taret e se ciles do te kryenin me anen e fjales ate pune qe gazeta do te kryente me anen e shkrimit, dhe nyjet e se ciles jane duke u perpunuar dhe do t’u behen te njohura Shqiptareve vetem pasi qe t’i nenshtrohen gjykimit te Shkelqesis Suaj; d) Korespondenca: duhete te vendosen marredhenie te rregullta e te vazhdueshme me gjithe Shqiptaret, te dlet mund te ush- trojne nje ndikim gfaredo qe te jete ne kuptimin e deshiruar; e) Dergimi i kohepaskoheshem i nje korespondenti te afte ne Serbi dhe kudo qe te kete Shqiptare, te cilet kalojne ne Shqiperi gjysme viti, me qellim qe te orga- nizoje atje dege te shoqerise, t’i mesojne njerezit te lexojne, te shperndajne broshu- ra dhe ne rast nevoje te mbajne edhe konferenca; f) Shkollat: keto duhet te jene objekt i interesimit tone te gjalle, aq me teper sepse Shqiptaret deshirojne me gjithe shpirt hapjen e tyre; mirepo, nga nje ane mungon iniciativa e nevojshme dhe nga ana tjeter profesoret. Do te nevojitej, pra, t'i dergohen peticone Qeveris Osmane nga te gjitha anet ku jane te nevojshme keto shkolla. Perveg gjuhes shqipe, e čila do t’ishte baza e mesimit, do te nevojitej edhe nje kurs i Turqishtes per ta qetesuar Por- ten, si edhe nje kurs i Frengjishtes dhe i Gjermanishtes, per shkak se kjo gje e re, jam i sigurte, do t'i entuziasmonte gjithe Shqiptaret. Shkollat do ta pranonin udhe- heqjen nga »Rilindja Shqiptare« (Renais- sance Albanaise) e themeluar ne Shqiperi, keshtu qe te mos perhapet ndonje ndikim tjeter nga profesorat te nxanesat dhe nga nxaneesat te familjet e tyre; g) Besimet fetare: do te duhej te vendo¬ sen marredhenie miqesore me te gjithe kreret fetare e posagerisht Bektashinjte, ndikimi i te cilevet tash per tash mund te jete i dobishem; si edhe per gdo rast qe mund te paraqitet ne te ardhmen do te jete mire te zhvillohen ne menyre te matur prirjet per nje autonomi fetare. E treta - Midis pengesave qe duhen kaperxyer jane: a) Pengesa me serioze eshte mosbesimi tradicional dhe gjithenje me i madh i Por- tes se Larte. Duhet te lihet me nj’ane kulti i lajkave per Qeverine turke, sepse nje gje e tille mund te kete nje ndikim te padeshi- rueshem ne shpirun e shqiptarevet; duhet te lihet me nj+ane gdo kritike, te merret nje qendrim korrekt dhe pothuaj miqsor dhe te detyrohet ajo (Qeveria turke - H. K.), me ane te nje politike te afte, te besoje se eshte fjala per levizje paqesore, thjeshtesisht intelektuale, pa qellime poli¬ tike; b) Nje pengese tjeter eshte urrejtja e krijuar midis shqiptareve per shkak te ndryshimeve fetare; mirepo kjo pengese do te zhduket, sepse vete ne do ta bejme per vehte miqesin e krereve fetare; c) Propagandat e huaja: veprimtaria e propagandave te huaja do te zhduket nese ne, vazhdimisht, me vendosmeri dhe pa pasione, do t’ua shtrojme Shqiptarevet para syve faktet qe rrezojne keto intriga, si edhe ne se do t'ua tregojme pasojat qe do te vijne ne qofte se ua leme shtegun hapur ketyre intrigave; d) Shqiptaret e jashtem: eshte me se e dobishme qe autoriteti i tyre moral mbi Shqiptaret te zhduket. Ne do ta arrijme kete pikesynim duke provuar, me fakte e dokumenta, se nje pale punon per Itali- ne, nje pale tjeter per Bullgarine apo Gre- qine, dhe te tjere per vetvehte. Keshtu, ne do te sigurojme vulnetin e mire te Portes, e čila - dhe une kam aresye te forta te besoj - i jep je rendesi te tepruar propa- gandes se Bukureshtit. Nje nevoje tjeter e keti veprimi kundeer Shqiptaro-italiane- ve dhe Shqiptaro- rumuneve eshte se shty- pi dhe si pasoje edhe opinioni publik evro- pian, mesohet dalngadale t i konsideroje keta si perfaqesues te Shqiptareve, gje qe eshte e gabuar per shkak se vetem disa Ortodokse dhe disa Katolike kane munde- si qe t’u degjohet zeri me ane te Bukuresh¬ tit dhe Romes, ndersa Muslimanet - shu- mica dermuese e vendit - kane dhene prova se aprovojne vetem revisten »Alba- nia«. Mirepo ky gabim i shtypit mund te jete i demshem ne gastin e duhur dhe 59 Foto: Zoran Vogrinčič prandaj eshte me rendesi qe nje gabim i tille te shkatrrohet. Me ne fund, duhet thene ne trajte per- fundimi se te gjitha punet tona, te gjitha perpjekjet tona duhet te udhehiqen nga keto dy ide tona: 1. te mos krijohet nje parti, por te grumbullohen te gjithe (nen- vizuar nga F. K.). Shqiptaret rreth te njej- tit qellim; 2. gazeta, shoqeria, shkollat, propaganda - te tera keto duhet te kene vulen e nje levizjeje spontane, ku perkrah- jet, miqesite apo simpatite nuk duhet te ndikojne aspak per inkurajimin tone. Ja, Zoteri Baron, kjo eshte, ne vija te pergjitheshme, permbajtja e bisedimeve qe patem dje. Une kam menduar mbi te gjitha pikat dhe i kam thelluar te gjitha hollesirat. Nje raport i kohepaskohshem mbi punen qe do te kryejme do t’i dergo- het Shklqesia Suaj me anen e Legates Im- periale e mbretrore te Brukselit. I lutem Shkelqesis Suaj, Zoti Baron, te pranoje shprehjet e homazheve te mia plot rešpekt, Faik Beu i Konitzes (Trank Spiro Beg) - Vjene, me 26 Nen- dor 1897 (Vazhdon ne numrin e ardhshem) 60 ERVIN FRITZ Poezi e sotme sllovene rwi •• I •• f • ®« •• I e kerkojme te pamundshmen jemte qe ne gjithe qytetet e botes se civilizuar i rrah rrugeve policia, kane te shkruarne transparentet: Reale te behemi, te pamundshmen ta kerkojme. Ne qe kahere humbem ate fare pike me te cilen donim te kthenim vendin nga kursi qe na perplas jeten si levozhga bananeje buze ujerash, kush nga ne di q’eshte pathosi e pezmi i shenjte e dashuria e madhe ? Kujtojme, se dikah ndermjet tyre perpeliten fuqi fatesh (deti dhe hena ne luften e tyre terheqin levozhgat poshte e larte neper ujin e ndotur), ne pezullojme. Qe te mos na vete tutje jeta qe te mos mbese pa fytyre, qe aq shkreterisht te mos mbese zbrazet, duhet gjetur prape ate pike. Reale te jemi, te kerkojme, qfares’eshte e mundshme. 61 Si te te quaj IV 'urkthen vetem midis barakash, ne te cilat merdhijne sezonale mrrolaqe, frikesohesh, se mos nisin kah cicat tua te vockela, duart e mesuara te bartin derrasa e tulla. Atehere te them, kudo sall frike sheh, vogeli im Franz Kafka, a s’e di se duart e fuqishme nderojne bukurine škofi? Kur pime birre ne mehanen perplot e kur me etje femije ben nje hurpe te madbe, them, ngadale detari mogem, lundrimii sontem s’do te zgjase shume. Kur rruges me vjen kundruall me trup si djale e floke te prere, te them, si je, djale imi i zgjuar, si e humbe diten ? Kur para dyerve te shtepise kafshon ne mjekren e merdhire, them, hej Mackie Messer, cub rrugesh, do te ta kthej ne tjeter vend. E kur puthitesh me mua e me duart me ze koken, te quaj Mrike, si quhesh vertete. Kozmologji sllovene T 'e gjitha pas mendjes jane bere une ketu e bota rreth meje-e panjohur dredhe. Si planete trupat e afert sillen rreth meje. Vehtjet nga librat rrotull vijojne bashke me njerezit qe me mua jetojne. Tutje rrotullohen pamje e tone: kontakte televizive me boten mbajprore. 62 Ketu e tutje optika s’eshte me si me pare: te gjitha njera mbi tjetren notojne verdalle. Edhe dielli: kur kendshem me rrezon, rreth meje vorbull planetesh e galaksish mbulon. Po tutjeyjesh s’ka asgje e aq me ben. Atje rreth meje sall boshesi ngarend. Gruaja e poetit G rua e poetit tek poeti rendom nuk sheh fare madheshtishe te padyshimta si shkollaret, te cilat e njohin sall riga librat. Gruaja e poetit ia lane poetit kemishen, ia ujtise jaken e tij dhe i ndihmon ne gatimin e gjellerave pak me te zorshme. Merret vesh se ajo don njerezine edhe lulet edhe poezine, po me te sajen. (jfare sheh me sy don ta ze me dore apo ta puthe me buze, te gjitha do t’i shijoje. Pse ka kofshe te bukura e gjithe diten e zotit vertitet ne shtepi me perparese e pantofla, gjalleria e saj eshte sagllam. Si gdo engjell eshte mekatare dhe e pashme, u pushtueshme dhe e dashur, por s ’don te kete femije, ajo ende eshte vete femije. Si gdo djall eshte kokeforte e krenare, dorelire e mendjemadhe. Burrin e vet gjithnje e puth dhe marrezisht e kafshon dhes’e le te qete tekpunon. 63 Dhelpčrake sig eshte lepihet si mačja dhe ankohet, se si eshte e vetmuar a tj e poshte me revistat e gramofonin. Farna e burrit te saj e zbavit, ate se do perpoezite e tij, po vetem se sheh tek i gezohet rinise se saj. Gruaja e poetit eshte begatia e poetit. une nga mbledihja, nga kafeneja apo nga dig tjeter. Beje kafene dhe mes Leninesh e broshurash te vogla bejpak vend ne tavoline per mollen. Dhe zhvish mintanin. Kjo dashuri jona tepere thjeshte. E bukur. Vjen me ne ne darke se duhemi, se nuk eshte endrrimtare, po midis mijera puneve jetojme nga ajo. Gezim i giltert, me shije te buzeve tua, me butesine e dogkave tua, me peshen e heshtur te trupit tim. Gjijte tu jane dyzogj te žene, qe s ’ikin, se je imja e tera. Dhe buzet tua japin kuraje per neser, per pune e nder, se jane te guximshme e te ndershme. Mbremjet tona s jane ikje, pjese dite jane: si molla ne tavoline, si buka, si Lenini, si punet qe jane te pastra per njerezit. Nga sllovenishtja: S. Kabashi P o takohemi ne ate Ti ndahu pak nga une nga mbledhja ate vend ne mbremje. iga librat e provimit, 64 HALI L MATOS HI In the Name of God (vend letre, Neriman Kamberit) ,js pyesesh se ku eshte Shtepia e Bardhe ne diaspore te thone rrufeshem: atje nga kemi ardhe! ne Washington Di-Si nuk kemi shtepi ne Vuthaj maje-shkembit me tha nje shqiptar atje eshte trolli i Shtepise se Bardhe! tek buron Drini foli dikush-tek derdhet ai tha nje tjeter duhet te besosh negjithegka sonte ne »SHERATONCENTER« nuk thuhet me fjale nuk nxiret ne leter fundosurne shpirte e mbyllur ne zemer... me emrin e zotit perbejme kete flamur (52 yje, 52 toka , 52 gure... s’i n dan e ideologji nuk i ndane ndoj mur) per ne eshte zot-ky flamur! (e mund ta shohesh ne xhepa farmerkash ne shitore gokoladash a karramelash...) duhet te besosh sonte ne zot ne »SHERATON CENTER« ne gjithegka te besosh sonte patjeter ... i lutet zotit ne Capitol njeriu kurpellumbat fluturojne larte larte ne hapesire i lutet parase i bardhi-lutet i ziu virtyti i drejtesise dhe i paqes se amshueshme me 52 yje ngjitet larte ne qiell me ngjyren e parase dhe pellumbat perzier... ne vendin e demokracise duhet te besosh sonte edhe nese Ginzbergun e ke mik te vjeter (tek peshurr ne Capitol tek shane e shfryne... ) ti duhet te besosh ne drejtesin sonte patjeter! poshte nen strehet e Capitol Hillit shajne pushtetin te ndjekur politik, kloshare, lakmitare, homoseksuale... etiopiane, rumune, rus e azilante te tjere (ne Kopshtin e Paqes para Shtepise se Bardhe) ne »SHERATON...« sonte s’ka sharje-ka shqiptare... 65 njerezit e roberuar ne kete toke te lire vijne diku nga lindja nga nje toke e urte-nga nje toke-mire pertej diellit vijne-njerez te merdhire me paqe bejne luften-luftetar paqeje jane klithin per te drejta e qajne per vatan! O jo! Shqiptaret nuk klithin po kendojne! I degjo Neriman! ? Ketu ne New York City balli i minatoreve sonte po ndriqon nga shtresa e nente e ferrit qe »Trepge« i thone shpirterat e mallkuar bejne dirte n’»SHERATON... « sonte shqiptaret u ngjiten ne qiell Neriman tek mbjell urti i perndrituri Bogdan Noli tek ndez Vatren tek mblidhen tok shtegetare tek vijne minatoret me nga i’fanare sa qenkan rritur t’i shohesh o zot femijte e diaspores qe bejne dasmen sot... Mbahu neno... Gjergji nga Keshtjella mbi Kruje tek veshtron maje-shpate udhen e hapurpo e mbane, ve veshin e degjon kur ne Kongresin Amerikan ligjeron Rugova tek therrasin mijera zemra: FREE KOSOVA ... ne Vuthaj maje-shkembi eshte shtepei e bardhe »e vellezerve dhe motrave te mallit tim... « (g’dasme eperlotur behet ne kete stine Oosja shtegetareve ua solli shtepine ... j dhe s ’ish ajo shtepia ai djep i vjeter porishte kjo Fjala po ishte kjo Veper... »... s’u kemidhenepunen s’'u kemi dhene Urine... qe s’ipatem te sigurta kurre as vet!« por At-Dheu po ringjallet-At-Dheu po ju pret! ju sjell perqafime nga vendi i Dhimbes Krenare nga Lugine e Gjakut nga Fusha e Loteve u flas bashkatdhetareve-zemra me dridhet fare prane duhet ta kesh nje zot-sonte ne »SHERATON... « te mos behesh aq i lig te te pelcas loti e te mos jeshe aq i forte te te vrase moti... at Liolini per amshim lutet per te renet per driten qe do mbije-per diten qe do vije... 66 ketu i thone Toke e Demokracise gjithegka paguhet-asjge nuk falet e duhet te besosh ne gjithegka sonte perhire te lirise ajos’hyn neraporte sherbimesh te ndiyshme te sigurimit ne kamerat e »demokracise se kalter« te Federates sime as ne raportet e CIA-s; s’ezene dot kamerat as humbet ne eter mos ia ve veshin askujt kur flet me zemer ... shqiptaret nuk shajne sot ketu pushtetin kane tjera halle dhe i qajne ato zor te besojne se Zoti eshte me ta nejse, ne »SHERATON... « sonte beso ne gjithegka... ne Capitol Hill shqiptaret kerkojne drejtesi Zotit te Madh i luten te beje digka per ta per ta hequr qafe ARESINeZi... megjithate LAMTUMIRE AMERIKE... askujt t’i besojme s’kam fuqi u lodha nga fjalet nga premtimet per demokraci s’i besoj me as pellumbit te bardhe qe flut’ro mbi Capitol mesa korbit tim qe n 'dritare me rri askujt t’i besoj me s’kam fuqi... dyshoj ne g do gje vargu po me dridhet s'ma mbush mendjen fotografia ime para STATUE OFLIBERTY nuk besoj se une jam ky! Liria nuk fotografohet nuk ngjizeet ne statuje nuk shprehet me fjale LIRIA KRIJOHET... LIRI-eshte drita qč vie nga qielli LIRI-jane te renet qe ngjiten te dielli LIRI-s’eshte Lufta po Dashuria Fjala e zemres dhe dy gishta te ngritur neper rrufe kur brezi im le peng rinine-lule per At-dhe Neriman, Amerika nuk eshte zot, mos i beso megjithate u dashka ta krijosh nje dreq-zot, ta perbeshe LAMTUMIRE AMERIKE, KUDO QE TEJESHE! VVashington D.C. Capitol Hill New York City, 23 - 30 prill, 1990 67 68 POLEMIKE / POLEMIKA Dr. FADIL SULEJMANI Te shembet muri i »Berlinit« qe ngriti Maqedonia per ta ndare Kosoven Q e nga viti 1981 eshte marre qendrim ne Maqedoni qe te nderprehet gdo lidhje me Kosoven, $do kontakt shqiptar me kete vend. Organet me te larta shteterore te kesaj republike urdheruan haptas e fshehtas qe te pengohet plotesisht depertimi i shkolles, i arsimit, i literatures, i kenges, i fjales dhe pergjithesisht i historise dhe i kultures shqiptare qe vjen nga Kosova me motivacion se ?do gje shqiptare nga kjo Krahine eshte e indoktrinuar, irredentiste, kontrarevolucionare e sepa¬ ratiste dhe ka per qellim kosovizimin e Maqedonise. Mjetet, metodat dhe menyrat qe perdoren ne Maqedoni per te blokuar nga gdo pikepamje lidhjet me Kosoven jane te shumta e te ndryshme dhe ne disa raste madje ato jane edhe te guditshme, te dhembshme, te turpshme e qesharake. U ndalua perdorimi i literatures dhe i kengeve shgipe koso vare ne Magedoni Keshtu, bie fjala, menjehere pas vitit 1981 u ndalua perdorimi i literatures dhe i librave shkollore ne gjuhen shqipe nga Kosova, duke u menjanuar nga programet shkollore, si lektyrat, ashtu edhe tekstet e lendeve te ndryshme mesimore, librat e leximit dhe gramatikat shqipe te autoreve kosovare. Te gjitha keto u zevendesuan me literature maqedone dhe u plotesuan me ane perkthi- mesh nga kjo gjuhe, madje, per gudi, edhe gramatikat. Po keshtu u ndalua edhe shfrytezimi i kasetave me kenge te Radiotelevizionit te Prishtines dhe u hoqen zyrtarisht nga perderimi i Radio Shkupit dhe i radiostaci- 69 oneve te tjera lokale ne Maqedoni edhe disa qindra kenge te tjera popullore e folklorike shqiptare, gjoja se na paskan permbajtje nacionaliste dhe si te tilla nxitkan urrejtje ndernacionale dhe keshtu prishkan vellazerimbashkimin e popujve ane. Gjithashtu iu ndalua kengetareve dhe kengetareva nga Kosova qe te kendojne ne Maqedoni kudo qofte, ?kado qofte dhe sido qofte: ne dasma, ne bankete, ne ahengje dhe ne forma te tjera gezimesh, festash e ceremonish familjare e sho- qerore. Ende na eshte e fresket afera e kengetareve dhe e kengetareve kosovare, te cilet, per shkak se kenduan ne disa dasma te Pellgut te Tetoves e te Gostivarit, u perzune nga Maqedonia, u maltretuan dhe u denuan madje edhe me burg. Keta ishin kengetaret dhe kengetaret, si: Shkurte Fejza, Shyhrete Beluli, Shqipe Kastrati, Resmie Kida me te vellane e saj e te tjere. Madje edhe disa intelektuale shqiptare qe paten rastin te marrin pjese ne ato dasma, ku kenduan keto kengetare kosovare, u denuan me masa te ndryshme partiake dhe u perjashtuan nga puna, si? ndodhi rasti me nje grup profesoreh te Gjimnazit te Tetoves, te Shkolles tetevjegare te Grupginit e te tjere. Te gjithe intelektualet dhe nepunesit shqiptare ne Maqedoni jane porositur qe aty ku kendojne kengetaret kosovare dhe ku kendohen kenge nga Kosova te mos marrin pjese dhe, nese ndodhen aty rastesisht, te largohen prej atypari, sepse mund te indoktrinohen me shqiptarizem, te cilin prej 1981 filloi ta luftoje haptas pa meshire e pa turp kjo republike. Kush zihet duke lexuar literaturen shqipe te botimeve te Prishtines, qofte ajo mesimore-shkollore, qofte madje edhe nga beletristika, si dhe kujt i gjenden kaseta kengesh nga repertori i kengeve te Radiotelevizionit te Prishtines, u konfiskohen librat e radiokasetat, merren ne pergjegjesi ne polici, maltreto- hen, denohen edhe me burg, dhe, ata qe punojne, peijashtohen edhe nga puna. Per literaturen dhe kenget shqipe nga Shqiperia as qe mund te mendohet e lere me te flitet. U blokua (nderpre) publicistika kosovare ne Magedoni U nderpre edhe marrja e gazetave dhe e revistave shqipe nga Kosova. E vetmja gazete qe vinte here pas here ne Maqedoni, kryesisht ne Tetove e ne Gostivar, ishte »Rilindja«. Por edhe kjo fshihej dhe nuk u shitej lexuesve nga ana e shitesve te kiosqeve, qe jane qe te gjithe maqedone, dhe te nesermen kthehej prapa per Kosove, duke thene se nuk po shitet. Ka pasur disa here propozime nga organet kompetente komunale qe te mos merrej as kjo gazete, por, megjithate, ardhja e »Rilindjes« aty-ketu ne Maqedoni u la si dukete per alibi sa per te mos thene bota se u nderpre plotesisht shtypi shqiptar nga Kosova ne Maqedoni, e per te thene maqedonet se ai po vjen ne kete vend »socialist« pa kurrfare pengesash. Ne kete kontekst te nderprerjes se marredhenieve kulturore e arsimore me Kosoven, Maqedonia blokoi plotesisht televizionin e Prishtines, programet e te cilit nuk mund te ndiqen me askund ne Maqedoni me qellim qe ne kete vend te mos degjohej fjala shqipe nga Kosova. Perkitazi me kete, eshte interesant te jepet nje e dhene e čila deshmon me se miri hipokrizine politike te pushtetit maqedon ndaj kauzes shqiptare ne Maqedoni. Aty kah mesi i marsit te vitit 1990, 70 me rastin e udhetimit per Bullgari, ministri i puneve te jashtme i Shqiperise, Reis Malile, u ndal ne Shkup dhe ja ate nate kah ora nente e mbremjes filloi te shfaqet drama shqipe per Migjenin Dshembje krenare« e S. Aliut pa qene fare me pare e lajmeruar ne program. Kjo i kenaqi dhe i guditi shqiptaret ne Maqedoni se q’e gjeti Shkupin te jape digka ne gjuhen shqipe qe kurre me pare s’e kishte bere, por pastaj kuptuan se kete e beri vetem e vetem me qellim qe ky funksionar shqiptar te shohe e te bindet se nuk eshte ashtu si$ thone bota se shqiptaret ne Maqedoni jane plotesisht te diskriminuar ne perdorimin e gjuhes se vet, te se drejtes per shkollim, per punesim etj. Gjuha shgipe nuk kuptohet ne Magedoni, ndonese ne kete republike ka meshume shgiptare sesa magedone Jo vetem e degjuar, por as e shkruar fjaia shqipe nga Kosova nuk pranohet ne Maqedoni, ashtu sig nuk ekziston ajo fare ne kete republike, qofte ne mbish- krime, qofte ne toponime, qofte ne dokumentacionin administrativ. Te gjitha llojet e shkresave, si: vertetimet, certifikatat, librezat e dokumente te tjera ne gjuhen shqipe, qe leshohen nga Kosova, Maqedonia s’i pranon, perve$se maqedonisht ose serbisht. Sa e sa here nga Maqedonia i jane kthyer prape administrates kosovare shkresant ne gjunen shqipe dhe eshte kerkuar qe ato te shkruhen maqedonisht ose serbisht se nuk e kuptojne gjuhen shqipe, gjuhen e shqiptareve qe perbejne shumicen e popujve ne kete republike. Ne Maqedoni nuk pranohet as sigurimi social-shendetesor i Kosoves. £dokush qe eshte ne marredhenie pune ne Kosove, nese i bie rasti te kontrollohet a te sherohet ne ndonje spital te Maqedonise, ai duhet ta beje kete privatisht. Magedonia dyert e shkollave shgipe i ka nibvllur, kurse shkollimin shgip ne Kosove nuk e njeh Politika zyrtare me qendrimin antishqiptar ne Maqedoni nuk njeh as shkollimin shqip ne Kosove, kurse, me ane tjeter, i ka mbyllur dyert e te gjitha shkollave shqipe te mesme e te larta ne kete republike. Te gjithe ata shqiptare nga Maqedonia, qe e kryejne shkollimin e larte a te mesem ne Kosove, nuk pranohen ne pune ne kete republike, me perjashtim te ndonje shqiptari »te ndershem«, me pretekst se na qenkan te indoktrinuar, nacionaliste e irreden- tiste. Perkitazi me kete, studentet shqiptare nga Maqedonia qe shkollohen ne Kosove, s’kane te drejte te marrin kurrfare hursash e kredish. Me ane tjeter, Universiteti i Maqedonise eshte etnikisht i paster: s’ka asnje dege, asnje fakultet, asnje shkolle te larte ne gjuhen shqipe; asnje profesor shqiptar. Ku te shkojne keta te gjore, ku te shkollohen? Ndonesa shqiptare jane me shume sesa maqedone, Maqedonia, jo qe s’u ka hapur atyre ndonje fakultet a shkolle te larte, por ua ka mbyllur edhe shkollat e mesme ne gjuhen shqipe. Lidhur me kete eshte interesant te theksohet se diplomat e leshuara ne gjuhen shqipe nga Kosova entet per inkuadrim ne Maqedoni, si: ne Tetove, ne Gosti- 71 var, ne Kumanove, ne Kertove etj. nuk i pranojne ne asnje menyre, keshtu qe diplomistet shqiptare jane te detyruar te shkojne prape ne Kosove dhe nga shkollat perkatese te marrin diploma ne gjuhes serbokroate per te mundur pastaj te paraqiten ne byrote e punesimit. Duke e ditur kete fakt, diplomistet shqiptare nga Maqedonia me kohe kerkojne nga organet kompetente te shkollave e te fakulteteve ne Kosove qe diploma t’u leshohet serbish qe te mos kene pengesa pastoj per t’u paraqitur ne pune. Nxenesve shqiptare nga Maqedonia, nuk u lejohej qe te shkojne ne ekskursion ne Kosove per te pare qytetet, bukurite natyrore dhe permendoret historike te kesaj Krahine, si dhe per t’i pare bashkekombetaret e vet dhe per t’u njohur me jetesen, me veshjen dhe me zakonet e tyre karakteristike kosovare. Kjo behej dhe behet me qellim qe nxenesit shqiptare nga Maqedonia te mos mesojne e te mos dine asgje per Kosoven, per ta larguar keshtu mendjen dhe zemren e tyre nga ajo. Kush ka migesi e krushgi me Kosoven perjashtohet nga puna dhe merret ne pergjegjesi Burokracia komuniste maqedone ka shkuar aq larg ne shkeputjen e marredheni- eve me Kosoven sa qe shqiptareve nga Maqedonia nuk u lejon te lidhin as miqesi e as krushqi me kosovaret, duket penguar kete me mjete te ndryshme ekono¬ mike e politike. Fjala vjen, dhenduret kosovare, d. m. th. ata qe i kane nuset nga Kosova, sidomos intelektualet, jo qe s’merren ne pune, por perjashtohen nga ajo. Keshtu, per shembull, me vitin 1986/87 Zulqufli Hyseni, mesues i grupit klasor ne katundin Deberce te Tetoves, u largua nga puna pse te shoqen e kishte kosovare, pse kishte lidhur krushqi me Kosoven e te tjera raste te ketilla. Shumekush qe pati ne shtepi miq, shoke, dashamire e mysafire nga Kosova, u mor ne pyetje e u maltretua se $’lidhje ai kishte me ata njerez, pse i kane ardhur, §’thone e $’mendojne ata e pyetje te tjera te ketilla provokuese. Gjithashtu merreshin ne pyetje, maltretoheshin e provokoheshin edhe ata qe udhetonin ne Kosove, sidomos intelektualet, si te kuptonin se kane qene ne kete Krahine per ndonje pune e hali te vetin. Intelektualet shgiptare nga Magedonia me pune ne Kosove akuzohen si nacionaliste Ne menyre te vegante maltretohen nga policia intelektualet shqiptare nga Maqedonia me pune ne Kosove dhe studentet shqiptare qe studjojne ne kete vend. Sidomos ne koheen e demonstratave, te trazirave e te shqetesimeve ne Kosove, ne kufirin kosovar-maqedon parkoheshin tri-kater vetura te policise dhe me ore te tera i »kontrollonin«, i mundonin i ofendonin pasagjeret shqiptare te autobusve dhe te veturave private nga Kosova. Sa e sa here ua ndalonin hyrjen ne Maqedoni disa udhetareve te ketille, sidomos intelektualeve, duke i kthyer prape ne Kosove, gjoja si te rrezikshem ideopolitikisht per ate vend e per ate kohe, prania dhe aktiviteti i te cileve mund te nxite trazira ne populi edhe atje. 72 Kunder intelektualeve shqiptare nga Maqedonia me pune ne Kosove vazhdi- misht shkruante shtypi maqedon zi e me zi, duke i akuzuar si nacionaliste, si irredentiste e si separatiste per disa arsye: per te sulmuar Kosoven se ja gfare njerezish ajo ka marre ne pune e ka strehuar; per te shfajesuar veten qe nuk u dha pune dhe ashtu i detyroi te largohen nga vendlindjet e tyre dhe per t’i frikesuar politikisht qe te mos shkojne me ne Maqedoni se mund te burgosen, me qellim qe keshtu ata te nderpresin lidhjet me prinderit dhe farefisin e tyre ne vendlindje, kontaktet intelektuale me kete ane. Tregtaret koso vare ne emer te serbeve e blejne mallin ne Magedoni Per te luftuar kontaktet me Kosoven, nuk zgjidhen mjetet politike, juridike e morale. Jo rralle veturat me tagra te gyteteve te Kosoves ndalen shpeshhere pa arsye, kontrollohen, maltretohen e denohen shoferet e tyre. Tregtareve shqip- tare nga Kosova, sidomos nga Ferizaji e Kaganiku, qe bien ne Tetove, ne Gostivar e ne vendbanime te tjera ne Maqedoni per te shitur dru per djegie, si dhe derrasa (llamperi) e trare per kulme te shtepive, jo vetem qe u konfiskohet malli nga policia, por edhe mjeti me te cilin bartet ai, dhe kjo krejt eshte antiligjore dhe antinjerezore. Perveg kesaj, pemeshitesit nga Kosova, sahere qe shkojne ne Maqedoni per te blere peme e perime per dyqanet e veta, duhet ta marrin me vete edhe nje serb dhe ne emer te ketij ta blejne e ta bartin mallin deri ne vend, sepse, ne te kunderten, ai nuk u shitet, sidomos nga organizatat shteterore, dhe u konfisko¬ het rruges nga policia. Rastet j ane te shumta dhe specifikash te ndryshme. Pra, ne emer te serbit qe e paguan pronari, blehet dhe transportohet malli shqiptar nga Maqedonia per ne Kosove. Kosova gjithnje i ka pastir dyert e gelura per Magedonine Derisa Maqedonia politike ka bere dhe po ben gjithfare perpjekjesh qe te nderprete gdo lidhje me Kosoven, te jete sa me e mbyllur ndaj saj, perkundrazi, Kosova eshte munduar dhe po mundohet qe te jete sa me e hapur kundrejt Maqedonise, t’ia gele asaj qe te gjitha dyert e jetes. Kosova per gdo vit ka pranuar dhe po pranon ne shkollat dhe fakultetet e saj nje numer te pakufizuar nxenesish e e studentesh shqiptare e te tj ere nga Maqedo- nia. Gjithashtu shume intelektuale shqiptare nga Maqedonia, qe s’u dha pune kjo republike, gjeten perkrahje pune dhe jete ne Kosove. Kosova gjithmone e ka ngritur zerin e se vertetes per padre j tešite ge n beheshir shgiptareve ne Magedoni Gjithmone Kosova ka ngritur zerin e se vertebes dhe to arsyes se shendoshe per padrejtesite e shumta e te ndryshme qe u jane bere e po u behen shqiptareve ne 73 Foto: Zoran Vogrinčič Maqedoni dhe per shkeljen e te drejtave dhe te lirive qytetare te tyre nga ana e burokracise partiake monopoliste te ketij vendi. Kjo u deshmua cidomos pas vitit 1981, kur ne Maqedoni filloi haptas te ushtrohej politika obskurantiste kundrejt shqiptareve ne kete republike ne te gjitha fushat e jetes: arsimore, kulturore, ekonomike, politike, shoqerore, shendetesore, administrative etj. Keshtu, per shembull, pas ketij viti ne Maqedoni nisi menjehere rrenimi i mureve tradicionale shqiptare dhe prishe e shtepive dhe e dyerve te okorreve, u ndalua veprimtaria e shoqerive kulturore artistike shqiptare: u mbvllen shkol- lat e mesme e te larta ne gjuhen shqipe; u pergjysmua numri i nxenesve shqiptare ne keto shkolla; u perjashtuan me teper se gjysma e intelektualeve shqiptare nga puna si »te papershtatshem« ideopolitikisht dhe vendet e tyre u zune me maqedone; nje pjese e madhe e intelektualeve dhe u punetoreve shqiptare me 74 procese te montuara politike u denuan madje edhe me disa vjet burg; tiiloi pabarazia e madhe ne punesimin e shqiptareve duke mos i marre ne pune dhe duke i degraduar a qitur ne pension qe te gjithe udheheqesit dhe shefat shqiptare, te cilet pastaj i zevendesuan me maqedone; u be dhe po behet uzurpimi i tokave me te mira shqiptare ne emer te nacionalizimit e te urbanizimit dhe nuk paguhet vlera e tyre reale; po pengohet me mjete te ndryshme politike e ekonomike procesi natyror i lindjeve dhe i shtimit te shqiptareve, si dhe emertimi i foshnjave te tyre me emra shqip; u hoq flamui shqiptar e shume e shume te zeza te tjera iu bene shqiptareve ne Maqedoni, te cilat s’i ka njohur e as qe do t’i njohe ndonjehere historia e njerezimit boteror. Per te, gjitha keto padrejtesi e te keqija te tjera si keto, qe mohuan plotesisht identitetin kombetar te shqiptareve ne Maqedoni, u shkrua e u fol ne mjetet n-« mn : IH ■■ 75 e komunikimit masiv ne Kosove e me gjere. Sidomos kohet e fundit me lirine e shtypit, te fjales e te mendimit, ne menyre te vegante per te verteten e hidhet te shqiptareve ne Maqedoni shkruan dhe po shkruajne gazetat dhe revistat ne gjuhen shqipe ne Kosove, si »Rilindja«, »Bota e Re«, »Zeri i Rinise« etj. (krye) redaktoret e te cilave sahere qe nevoja u bene vend ketyre temave ne rubrikat e te perditshmeve e te perkohshmeve te tyre. Kosova akuzohet per paternalizem Kryeredaktoret dhe redaktoret e publicistikes kosovare prore sulmoheshin e akuzoheshin nga Maqedonia per paternalizem se po u dilkan sot e po i merrkan ne mbrojtje nacionalistet, kontrarevolucionaren irredentistet e separatistet shqiptare nga kjo republike. Me fjale te tjera, Maqedonia per gjenocidin, etnocidin dhe linguacidin qe beri dhe po ben mbi shqiptaret ne kete vend, do qe askush te mos i thote asgje, kurse para botes te shitet si internacionaliste e humaniste qe e ka zgjidhur drejt geshtjen e barazise ndernacionale ne republi- ken e saj. Pra, do qe te mos i perzihet as Kosova, ne te cilen shqiptaret nga Maqedonia kahere i kane mbeshtetur shpresat, i kane drejtuar syte, zemren, deshirat per shpetimin e tyre kombetar. »Flaka e vellazerimit« dhe Radio Shkupi — kukulla te pohtikes shovmiste kunder shgiptareve ne Magedom Askush tjeter si publicistika kosovare s’e ngriti zerin per interesat, te drejtat dhe padrejtesite e shqiptareve ne Maqedoni. Mjetet e komunikimit masiv ne gjuhen shqipe ne Maqedoni, »Flaka e vellazerimit« dhe Radio Shkupi, si zedhenese, pergjegjese e perfaqesuese te shqiptareve ne kete republike, jo qe s’i mbrojten dhe s’po i mbrojne shqiptaret e vet, kur mbi ta po behen lloj-lloj gjenocidesh me qellim shkaterrues dhe shfaroses te tyre, por, perkundrazi, ato u bene kukulla te verbeta te politikes shoviniste antishqiptare ne kete vend dhe, si te tilla, ashtu sig programohen trumbetojne e tellalizojne boten se shqiptareve ne Maqedoni asgje s’u mungon, pra, as shpirti. Dhe, per te qene ironia edhe me e madhe, »Flaka e vellazerimit« festoi sivjet pervjetorin e saj te »sukseseve« perkatesisht te turpit e te tradhtise ndaj shqiptareve ne Maqedoni. Te gjithe shgiptaret ne Jugosllavi jane kosovare Mbare bota sot shqiptaret ne Jugosllavi i merr si kosovare, pavaresisht se a jane ata nga Kosova, nga Maqedonia, nga Mali i Zi a nga Serbia. Si duket te huajt kane plotesisht te drejte kur shqiptaret ne Jugosllavi i trajtojne si kosovare jo aq per arsysen se ata gjithmone na kane njohur dhe na njohin me mire sesa ne qe e njohim veten, por per faktin e pamohueshem se shqiptaret ne Jugosllavi perbejne nje teresi etnike te pandashme nga pikepamja gjeografike, historike (edhe pas viti 1912 mbeten nen sundimin e huaj), gjuhesore (dialekti geg), ekonomike dhe pergjithesisht etnologjike. Ndarja e sotme ekzistuese e shqiptareve ne Jugosllavi eshte bere per arsye te 76 njohura politike dhe si e tille ajo eshte ndarje artificiale, joreale, joshkencore dhe shkon ne dem jo vetem te tyre, por edhe te fqinjve te vet (jugo)sllave. Pavaresisht nga politika zyrtare shteterore ne fuqi, populli shqiptar ne Jugosl- lavi, duke qene i vetedijshem per unitetin e vet fizik dhe gjenealogjik, gjithmone historikisht ne križat e renda politike, ekonomike e sociale eshte ndihmuar reciprokisht per te ekzistuar, te miren dhe te keqen e kane ndare se bashku. Gjate sundimit roberues jo fort te larget (pas vititi 1912) (ish)serb e bullgar, kur ushtari i huaj bente roje te dera e mullirit e te lema e drithit dhe pushteti bullgar ua marrte edhe farerat e te lashtave shqiptareve ne Maqedoni dhe keshtu shkaktonte vdekjet e shpeshta te tyre nga uria, populli kosovar hapi dyert e hambareve te drithit dhe shpetoi nga vdekja e sigurt me mijera bashkekombe- tare te vet nga Maqedonia, kryesisht ata te trevave malore, siq ishin malesia e Tetoves, e Gostivarit, e Shkupit (Karadaku) etj. Dhe ja sot, kur pushteti i serbomedhenjve te rinj po mbyll fabrikat e ndermarrjet ne Kosove dhe po nxjerr ne rruge punetoret shqiptare pa meshire e pa turp, duke rrezikuar keshtu seriozisht ekzistencen e tyre, nuk mungoi solidariteti i shqiptareve nga Maqedo- nia me vellezerit e tyre kosovare, per te cilet a’u kursyen ndihmat ne ushqim, ne te holla e ne vashmbathje, perkunder perpjekjeve antihumane te policise maqedone qe po perpiqet gnjerezisht t’i i ndaloje sot keto ndihma, duke i marre ne pergjegjesi e duke i maltretuar organizatoret dhe dhenesit e tyre. Te gjithe per nje, nje per te gjithe. Nuk ben te trajtohet geshtja e Kosoves ndaras nga trojet e tjera me shqiptare ne Jugosllavi. Te gjithe jemi kosovare dhe vendbanimet tona jane Kosove. Keshtu te pakten na konsiderojne me te drejte te huajt. Kush mendon dhe vepron ndryshe, ben mekat dhe tradhti qe kurre s’do t’ia fale historia. Te shembet muri i »Berlinit« qe ngriti Magedonia per ta ndare Kosoven nga bashkekombetaret e vet Sot ne mbare boten po luftohet per paqe, per drejtesi, per barazi, per liri e per demokraci ndermjet popujsh, pra edhe ndermjet popujve ne Jugosllavi. Edhe Maqedonia teorikisht eshte deklaruar per liri dhe te drejta te barabarta te shqiptareve me maqedonet. Eshte koha e fundit, pra, qe ajo edhe ne praktike ta tregoje veten, duke pranuar publikisht mekatet e padrejtesite qe ka bere ndaj shqiptareve dhe t’i korrigjoje te gjitha gabimet, devijimet e deformimet e saj qe ka toleruar te behen ndaj tyre. Njekohesisht duhet te menjanoje te gjitha pengesat per lidhje shqiptare ne Maqedoni e Jugosllavi, te heqe censuren dhjetevjegare per §do gje shqiptare qe vjen nga Kosova dhe te shembe te gjitha barikadet dhe murin e »Berlinit«, qe ka ngritur per ta ndare kete Krahine nga bashkekombetaret e vet ne Maqedoni. Ne kontekstin e demokratizimit te vendeve e te njerezve, duhet hapur pa droje e pa paragjykime jo vetem kufijte kulturore, arsimore e gjuhesore, por edhe ata historike, gjeografike e politike ndermjet popujsh, pra, edhe ndermjet vete shqiptaresh, perkatesisht ndermjet shqiptaresh dhe popujsh te tjere ne Jugosllavi e ne bote. Aq me pare kete s’duhet ta pengoje Maqedonia, e čila sot po ben gjith fare perpjekjesh per ta njohur bota si komb, e, me ane tjeter, ajo mohon identitetin kombetar te shqiptareve ne kete republike. 77 MUSA J UMKI Reagim Kur vendosa t’ju shkruaj keta rreshta nuk mendova tu drejtohem Juve, re- daksi, por autorit ose autoreve, qe hartuaan listen e emrave ne te cilen me kishin renditur edhe mua ne »Ka- binetin e Sulltanit«. Nuk e kam nder- mend, as nuk deshiroj te flas per pu- nen time deri sot. O, i paemer! E drejte e jote »morale« eshte te hartosh lista! Ku ke qene deri tash, ne ndonje meriz! A thua edhe ne kete kohe nuk ke guxim te shkru- ash emrin, emrin e plote me mbi- emer. Nuk te akuzoj, mbase eshte kjo veti e karakterit tend. Jam i gatshem kur te doni, shtruar te flas per punen time, te jap llogari. Kesaj nuk i frigohem as sot, as neser. Vetem ta perkujtoj se kohe me pare, duke ndjere pergjegjesine objektive per situaten e krijuar ne Gjakove, paraqita doreheqje para delegateve te Kuvendit komunal te Gjakoves. Una- nim nuk e pranuan. Athua do t’i aku- zoni neser edhe ata? Kush je ti qe nuk me rri perballe? Ndonje maske qe gjithe jeten ka žene pusi dhe frigohet qe edhe keto dite ate ta gerre. Juve, redaksi, me ndjeni se kete mund ta quaj pamaturi demokratike. Eshte aq larg kjo demokraci, ne te cilen thirreni, sa nuk permban asgje humane. Eshte aq jonjerezore dhe e tejkaluar nje menyre e tille e apo- strofimit te personalitetit te njeriut. Nuk jane keto shenja te neurozes se rende aktuale. Se ku do te mbesim ne qe kemi qene dhe jemi ne pushtet, kete le ta thote populli. Ai gjykon me se drejti. HAJDIN ABAZI Slobodan o Slobodan nuk ke vend as ne Kalimegdan Ishte nje kohe kur ju zoti Millosheviq ishit i madh e i plotefuqishem. Para jush dridheshin minstra e kryetare krahinash e republikash, majore e gjenearle armatash. Te gjithe me kokeulur u bindeshin urdherave tuaja. Deshira juaj ishte urdher per te tjeret. Ishte nje kohe e mrekullueshme edhe pse e shkurter. Emrit dhe personalitetit te Slobos i thurreshin himne e i jipeshin epitete te shpetimtarit te kombit serb. Emri i Slobos ishte bere simbol, idol i gdo serbi te »ndershem«. Ai brohoritej qe nga mitingjet huliganeske te rrugeve te Serbise e deri tek ato te Malit te Zi, Vojvodines e Kosoves. Emri tij mbahej shkruar qe nga pankartat e mitingjeve rrugore e deri te karriget e autobuseve. Serbia me te vertete ishte zgjuar. Kerkesave te punetoreve serbe per paga me te medha dhe jete me te mire, Slobo u pergjigjej se duhej me pare stabilizuar gjendjen ne Kosove dhe pastaj konsistuar si shtet. Atehere Serbia do te fillonte te funksionte si teresi shteterore dhe paraja do te derdhej lume. Serbet do te kishin pagat me te larta mujore ne Jugosllavi. Por per te arritur deri te kjo duhej $uar deri ne fund revolucioni antiburokratik. Me emrin e Slobos ne goje dhe thirrjet »vi ste lopovi« rane udheheqja e bashke me te edhe pavaresia e Malit te Zi, rane edhe »autonomistet« e Vojvodines. Tani mbetej vetem Kosova. Lajkat dhe paraja nuk 78 Foto: Hazir Reka kursehen per te gjetur ata qe shesin autonomine e Kosoves. Nuk kursehet as torca. Autonomia e Kosoves bie. Ne Beograd derdhet shampanje ndersa ne Kosove derdheet gjak. Republikat tjera bejne sehir. Slobo vazhdon edhe me tej. Tani duhej treguar te verteten per Kosoven kroateve. Ne vend te see vertetes per Kosoven ata kuptojne qellimet e Serbise per autonomi te serbeve ne Kroaci, ne nje kohe kur ajo vete shemb autonomite. Sllovenia nuk don te mesoje te verteten per Kosoven. Slobo deshiron qe permes blokades ekonomike ta detyroje ta mesoje kete te »vertete« por kot. Ne kongresin e jashtezakonshem dhe te zakonshem fiton koalicioni joparimor. Serbia mbetet e izoluar. Gjakderdhja ne Kosove komprimiton edhe me shume Serbine. Tani me tani ate nuk e perkrah askush. Cdo kush perpiqet t’i ike »miqesise« me Serbine pasi e kercenon rreziku i gelltitjes Te gjithe tani urrejne Slobon, maqedonet, kroatet, boshnjaket, sllovenet, vetem shqiptaret e »duan« Slobon, sepse ai punon per ta. Slobo bashkoi shqiptaret si grusht i vetem, ndaj edhe ata nuk e urrenje sig urrejne Marrinen. Shqiptaret tani i perkrahin edhe amerikanet, ata kerkojne te hapin nje konzulate ne Prishtine ne kryeqytetin e Serbise sig enderronte Sloboja. Amerikanet denojne serbet dhe perkrahin shqiptaret, ata lidhin maredhenie edhe me shtetin e tyre Shqiperine. Vaj halli per Serbine po u lidhen shqiptaret me Ameriken. Slobon tani e urrejne edhe serbet. Atyre nuk iu realizuan premtimet, rrogat e majme, nuk u qetesuan vellezerit serb e malazez ne Kosove, nuk arriten parajsen qe u premtonte Sloboja i tyre i dashur ne fjalimet plot patos e zjarr. Slobo izoloi Serbine nga bota. Slobo udhehoqi Slabo. Rrugeve te Beogradit me nuk degjohen refrenet Slobo- Slobodo. Tani mund te degjosh Slobo-Slabo. Mund te degjosh edhe ne vend te refrenit »Slobodan o Slobodan ec e gliro popullin shkodran« refrenin tjeter »Slobodan o Slobodan nuk ke vend as ne Kalimegdan«. Maj 1990 79 80 SHEFKI OLLOMANI Pak histori kombetare Kosova — epoke pas epoke •• v gbj 00 00 • ne lutte per liri E poke pas epoke, pushtim pas pushtimi populli shqiptar marshoi krenar dhe i paperkulur neper shekuj e mijevjegare, deri ne ditet e sotme. Gjate gjithe kesaj periudhe te gjate te historise njerezore, populli yne arriti qe t'i shpetoje asimilimit dhe zhdukjes fizike, duke ruajtur ne te njejten kohe gjuhen e vet, historine, traditen, kulturen dhe perkatesine e vet entike ilire. Edhe pse mbi trojet shqiptare u versulen, kaluan dhe sunduan disa perandori me radhe: qe nga ajo romake, bizantine, bullgare, serbe, turke e deri tek ajo nazi-fashiste, prapesepre- ape ato qe u zhduken e u shkaterruan ishin vete keto perandori, kurse populli shqiptar mbeti gjalle, ne vend, zot i trojeve te veta te sterlashta. Te gjitha keto perandori nuk u terhoqen vullnetarisht nga Ballkani e nga Shqiperia, por u terhoqen nen rrebeshin dhe sulmin e vazhdueshem te shpates dhe pushkes kryengritese te popujve te roberuar te ketij Gadishulli. Ne epiqender te frontit glirimtar te popujve ballkanas kunder perandorive pushtuese ndodhej pothuaj gjithmone populli luftarak e liridashes shqiptar. Ishin kryengritjet e fuqishme e te panderprera shqiptare ato qe i jepnin goditjen vdekjeprurese gdo perandorie tiranike te kohes qe leshonte kthetrat grabitqare mbi Gadishullin Ilirik e Ilirine, mbi Rumeline e Arberine, mbi Ballkanin e Shqiperine ... Qene keto kryenoritje te arberesheve te panenshtruar qe i shtyne historianet bizantine t’u atribuojne atyre fajin per tatpjeten qe kishte marre perandoria ne perendim dhe qe provokuan ate qendrim armiqesor ndaj arberesheve qe pershkon tani e tutje ne perejithesi autoret bizantine. (1) I njejti fat si perandorine romake, bizantine, bullgare e serbe do ta gjente edhe perando- rine turke nga lufterat e panderprera te popullit tone per liri e pavaresi kombetare. Kete te vertete, here pas here, u detyruan ta pohojne edhe vete qeveritaret dhe kronistet turq te asaj kohe. Keshtu, kryeministri turk, Haki Pasha, ne nje mbledhje te qeverise xhonturke pat thene: 81 Rreziku me i madh i Turqise, nga te gjitha kombet qe jetojne nen perandorine tone, jane shqiptaret Eshte frike e madhe nga ky komb se mos zgjohet, mos mekembet e merr dituri ne gjuhen e vet , dhe atehere e mori lumi Turqine e Evropes. (...) Historia e tyre, po doli ne shesh , eshte prishja e Turqise. (...). (2) Analogji e guditshme me situaten e sotme ne Jugosllavi. Historia, ne nje forme apo ne nje (jeter, po perseritet. Per te mbajtur me tej ne roberi popullin shqiptar (sikurse sot Serbia me kompani), qeveria xhonturke e intensifikoi shtypjen kombetare ndaj shqiptareve, ua mohoi edhe ato pak te drejta politike e kulturore qe i fituan me luften e tyre kunder diktatures se sulltan Abdyl Hamitit dhe per triumfin e Hyrijetit. Xhonturqit, me politiken e tyre shoviniste te otomanizimit te popujve joturq, nxiten dhe ngjallen nje urrejtje e revolte te popullit tone kunder politikes se qeverise xhonturke. Ne kete menyre, xhonturqit i detyruan shqiptaret qe t’i rrokin perseri armet dhe te ngriten ne lufte te pergjithshme popullore kunder sundimit turk ne Shqiperi. Keshtu, te udhehequr nga prijesi i tyre Isa Boletini, shqiptaret ia nisen nje perpjekjeje qe u be filiimi i mbarimit te perandorise turke.( 3) Populli yne, pas roberise peseshekullore turke, u ngrite perfundimisht ne kembe dhe shpalli Kryengritjen e Pergjithshme te 1912-es, jo vetem per te fituar lirine e pavaresine kombetare, por edhe per t’i treguar mbare opinionit politik antishqiptar, e sidomos careve rus e serbe (qe nxitnin Turqine per te shfarosur shqiptaret), se kombi shqiptar nuk eshte nga ata popuj qe zhduken aq lehte, siq pretendonin armiqte e tij te shumte; se shqiptari nuk trembet e as nuk dorezohet nga nje deklarate kercenuese e Shefqet Pashes: Le te shuhen shqiptaret! Ka popuj te tjere ne Ballkan qe t’u žene vendin! Te trimeruar nga mbeshtetja e careve rus dhe perkrahja e knjazeve serbo-malazias, gjeneralet turq filluan fushatat e tyre ushtarake kunder Kryengritjes se Pergjithshme Shqiptare. Kurse, ne nderkohe, propaganda ruše apelonte te Serbia e Mali i Zi te pergatisnin te gjithe fuqine e tyre per te ndihmuar Turqine qe ta shtype kryengritjen shqiptare, se kjo eshte ne interes edhe te Turqise edhe te Serbise. Keshtu, prifterinj e hoxhallarč e lidhen besen e shenjte. (4) Dhe pas ketij sinjali te gjelber te leshuar nga Rusia cariste, propaganda serbe e siguronte Stambollin se, po te kete nevoje Turqia, Serbia eshte gad me arme ne dore ta ndihmoje ushtrine otomane per te shtruar shqip- taret.(5 ) Por uragani i kryengritjes shqiptare ishte i pandalshem. Ate nuk e ndalnin dot as ushtrite turke, as ato shoviniste serbo-malaziase. Me gjithe aleancen antishqiptare te Turqise me monarkite shoviniste ballkanike, vrulli luftarak i popullit tone nuk u ndal, kurse sundimi turk ne Ballkan nuk mundi t’i shpetoje disfates dhe fundit te tij. Kryengritja shqiptare triumfoi, pavaresia (edhe pse e cunguar dhe e pergjysmuar) u fitua, kurse perandoria osmane u debua perfundimisht nga pjesa me e madhe e Ballkanit. Ashtu sikurse perandorite e tjera para saj, edhe perandoria turke pesoi shpartallimin nga lufta e perhershme glirimtare e popullit shqiptar. Ne kete menyre, ajo u radhit ne rendin e peste te perandorive evro-aziatike qe pesuan shperberjen kryesisht nga populli luftarak e liridashes iliro-shqiptar. Historia jone e lashte dhe ajo e popujve te tjere flasin se qdo perandori qe ka tentuar te varrose popullin tone ka gjetur vdekjen e vet dhe kurdohere qe jane ndeshur per jete a vdekje me popullin shqiptar kane pesuar disfate katastrofale. Kete te vertete, ne njefare menyre, e deshmon edhe historiani francez, G. L. Jary, ne librin e tij - Mbreteria e Shqiperise -, ne te cilin, me rastin e luftes turko- shqiptare, shkruan: Nje fatalitet i jashtezakonshem po e shtyne Turqine drejt shkaterrimit; e ngutur nga nje gmenduri e guditshme , ajo po thyen te vetmen force qe mbante sundimin e saj ne Maqedoni. Turku lufton kunder shqiptarit, kjo domethene fundi. Nacionalizmi turk beri revolucionin, nacionalizmi turk beri te humbase Turqine evropiane. Shqiptaret per kater 82 vjet rresht kudershtuan, luftuan, u thyen, u kthyen fitimtare dhe diten e favorshme hyne ne Shkup me triumf dhe vendosen ne konak kryetarin e tyre. (6) * * * Pas terheqjes se ushtrise turke nga Ballkani dhe Shqiperia vendin e saj e zune ushtrite shoviniste te shteteve monarkiste fqinje, si ato serbe, malaziase, bullgare e greke. Mbi trojet shqiptare u versulen nje lukuni e tere ujqish grabitqare, me qellim qe secili per hesape te vet te kafshoje e te gllaberoje čopa sa me te medha nga trupi i Shqiperise se lodhur nga roberia dhe lufterat shekullore e te pergjakshme me Turqine. Shovinistet fqinj e shkelen dhe e pushtuan me se gjysmen e Shqiperise, - Kosoven dhe £amerine, duke zevendesuar mbi keto treva pushtimin dhe sundimin turk. Roberia perandorake u zevendesua me roberine monarkiste. Keshtu, Kosova ra nen roberine e re te nje miniperandorie sllave, e čila me 1919 u quajt Mbreteria Serbo-Kroato-Sllovene (MSK), kurse me 1929 kjo »perandori« u quajt Jugosllavi. Jugosllavia e vjeter e kraleve serbomedhenj dhe Jugosllavia »e re« e kraleve titiste, eshte perandoria e gjashte me radhe qe pushtoi dhe e mban nen zgjedhen e roberise Kosoven dhe popullin e saj shqiptar. Jugosllavia e vjeter dhe kjo »e re« e ndane dhe e copetuan Kosoven ne disa banovina e republika sllave (ashtu si dikur Turqia ne vilajete), qe ta nenshtroje sa me lehte shqiptarin e panenshtruar kurre, qe ta shkombetarizoje e sllavizoje sa me shpejt Kosoven dardane. Politikes se copetimit dhe sllavizimit te Kosoves, per 'dallim nga osmanllinjte, pushtueset jugosllave ia bashkangjiten edhe terrorin ushtarak- policor, shpernguljen e dhuneshme dhe gjenocidin shteteror. Me gjithe dhunen permanente dhe politiken antishqiptare qe ndoqen e ndjekin shovinistet serbe me kompani, ata megjithate Kosoven nuk munden ta nenshtrojne, as ta mposhtin dhe as ta sllavizojne. Shqiptari i Kosoves perballoi me stoicizem prometheik, ashtu sikurse perandorite e tjera, edhe tufanin e egersuar shovinist pansllav. Me gjithe plaget dhe demet e medha qe i shkaktuan Kosoves, ajg perseri ngadhnjeu mbi egersine e armiqeve pushtues. I beri pluhur e hi plant shkombetarizuese e sllavizuese te Karagjargjeviqeve, Pashiqeve, (jiubrilloviqeve, Andriqeve, Rankoviqeve e Millosheviqeve. Qendresa kosovare i ka terbuar te gjithe elaborantet serbomedhenj qe nga patriarket, popat e pseudoshkencetaret e Akademise Serbe dhe deri ne kreun gausheskian te udheheqjes se Serbise. Dhe aktualisht, kur nga te kater anet e globit po fryejne ererat e demokracise e te lirise, te gjithe shovinisteve antishqiptare, getnikeve, neofashisteve e reaksionareve mesjetare te Serbise me kompani, nuk u ka mbetur gje tjeter pos qe sikurse bisha e plagosur per vdekje t’i zgjasin edhe njehere kthetrat dhe dhembet e tyre gjakatare per te bere kafshimin e fundit, te deshprimit e te disfates mbi trupin vigan te Kosoves. Me gjithe kafshimet e rikafshimet shtazarake te shovinisteve, Kosova eci, ecen e do te ecen gjithmone perpara ne rrugen e mundimshme por te ndritshme te demokracise dhe te lirise kombetare. Kjo rruge eshte nje ligjesi objektive e dialektike, te cilen s’ka force tokesore e qiellore qe mund ta ndale. Kosoves ngadale por sigurt po i hapen shtigjet e lirise dhe te ardhmerise. Maj 1990 Fusnotat: 1) - Shqiptaret dhe trojet e tyre, Tirane 1982, fq. 12 2) - S. Luarasi - ISA BOLETINI, fq. 75 3) - Po aty, fq. 95 4) - Po aty, fq. 142 5) - Po aty, fq. 142 6) - Po aty, fq. 185 83 AGIM VINCA Balade per Dervish Himen Patriotit rilindas Dervish Hima (1872 — 1928), me rastin e 60-vjetorit te vdekjes 'te them per ty, Dervish Hima Kenge a vaj si asnjeri Gaz a helm te hedh ne leter Mik i vjeter, shok i ri. Ne keto brigje t’u ngjizgjaku Te kjo are te mbiu bima Oherjani im i bukur Dervish Hima, Dervish Hima Ne keto brigje, te ky shkemb Kus’pushon dot shushurima Boten ngjeshe ne pellembe Dervish Hima, Dervish Hima Tekleshon thirrjen: »Ujanallem!«* Ne Ballkan e Rumeli Tek zemerohet Porte e Larte E te shpall, po, fermanli. Shkuan vite me tufane Gjersa erdhi nje Nentor Ge Malo me Boletine Ngriten flamurin ne Vlore Perseri ne net pa gjume Ujq e dhelpra rreth e rrotull Neper mjegull e furtune Mevetesine benin loder. Vit pas viti arratie Ku nuk vajte, ku s’u sule Per atdhene, Dervish trimi Korre ferra, mbolle lule Vit pas viti arratie Cep me cep e gur me gur Krahu yt e dora jote U bene shtize per flamur Nate e zeze perseri Nate e zeze, nate e gjate NMT-ja ze pusi Dragobia pikon gjak Pikon gjak Dragobia Memedheu pikon gjak Kurdis kurtha Naltmadhnia Dr. Temo sheron plage. Per flamur e per atdhe Per te lashten gjuhe n ene Kryet ngrite gjer ne re Nen nje draper gjyshmehene G'pate val le, o i uruar Perše syri t’u perlot? Kujton shoket: ca ne varr Ca te derdhur neper bote. Te shoh tek bredh neper bote Rome, Stamboll e Pariš Komisioit inspektues Promemorien tekinis Se g’t’u hodhen permbi shpine Se g’te ndoqen hap me hap Oindra laro e zuzare Turkomane e satrape 84 Po ti - perseri ne kembe Trupin drejt si ve tet ima Oherjani im i urte Dervish Hima , Dervish Hima Trupin drejt e kryet lart Perballe mikut e armikut Zjarr ne sy e drite ne zemer Para vdekjes e rrezikut. Mirepo zemra, zemer eshte Ajo dhemb, si nuk dhemb? Dhe perzogjte qe fluturojne Dbe per gerdhen qe u shemb. Te ze malli per vendlindjen Per qytezen te Iiqeni Tek rrenohet nje shtepi E renkon karadyzeni Tek heq shpirt balade e lasthe Kenge e dhemshurpleqerishte Tek vjen vala e terbuar E fshin gjurmet ne zallishte... (j’ te thurper ty, Dervish Plima: Ditiramb a elegji? Gaz a helm te derdh ne leter Shok i vjeter, mik i ri. (1988) * »Tč zgjohemi!« Prof, dr. HIVZI ISLAMI Kosova dhe kolonizimi D huna, terrori dhe provokimet e hapeta te shtetit ndaj shqiptareve tashme 9 vjet nuk po nderpriten. Keto dite nga organet zyrtare partiakoshteterore te Serbise po paralajmerohet edhe nje program provokativ realizimi i se cilit do te kishte pasoja te papara afatgjate politike dhe ekonomike. Ky eshte programi mbi kolonizimin e Kosoves. Nje kerkese e tille e Serbise dhe e vilajeteve te saja, Vojvodines dhe Malit te Zi, arrin pikerisht ne kohen kur Jugosllavia ne menyre deklerative me kembengulje angazhohet per bashkesine moderne te evropiani- zuar dhe kur kolonizimet e tilla denohen nga tere pjesa perparimtare e botes. Ideja mbi kolonizimin e Kosoves me qellim te serbizimit te saj dhe shpernguljes se shqiptareve nga ky territor nuk eshte e re. Ajo ka lindur ne qarqet militante serbomedha, cfare eshte Klubi Kulturor Serb, dhe ne kokat e tipit te Stevan Moleviqit, Drazha Mihajlloviqit, Vaša (jlubrilloviqit, Ivo Andriqit dhe te tjereve para dhe pas tyre. Marreveshjet e midis dy luterave per perzenien e te gjithe shqiptareve, ne menyre sekrete jane perterire dhe zbatuar ne Jugosllavine e Re, duke u shperngulur nje numer i madh i shqiptareve ne Turqi dhe duke u sjelle nje numer i konsiderueshem i serbo-malazezve, te dlet do t’i žene institudonet politike, administrative, sociale, kulturore e te tj era ne Kosove. Konceptin e kolonizimit te sotem te Kosoves dhe te mjediseve tjera jashte saj te banuara me shqiptare, regjimi serb e bazon ne elaboratet dhe projektet ekstreme nga e kaluara e larget dhe e aferme. Numri prej 100.000 kolonistesh serbo- 85 malazez, qe e perkrah ky regjim, paraqet valen me te fuqishme te paralajmeruar ne vargun e valeve te realizuara te kolonizimit te Kosoves me element serb dhe jugosllav gjate shek. 20. Mirepo, edhe ne kete numer ky regjim nuk eshte origjinal, sepse qysh ne shtator te vitit 1989 ate e kerkoi dr. Vojisllav Sheshli ne qarqet neogetriike ne Perendim. Pjesa dermuese e permbajtjes se politikes se re kolonizuese, por te quajtur vetem me emer tjete, eshte e perfshire ne te ashtuquajurin Program Jugosllav per Kosoven. Ky program nuk po jep kurrfare rezultatesh, sepse mbeshtetjen e ka ne baza iracionale dhe pikerisht eshte pjese e programit nacional serb, qe insiston vetem ne kthyerjen dhe sjelljen e serbeve e te malazezve per ta vene barazpeshen etnike, pastaj ne reparte industriale etnikisht te pastra dhe ne komplekse segregacioniste te banimit, ndersa plotesisht i injoron shqiptaret. Per keta te fundit ofron si ndihme punesim ne rajonet jashte Kosoves kinse per t’iu permiresuar situaten punuese dhe jetesore. Nese per shqiptare nuk ka vende te punes ne Krahine, si eshte e mundur te gjenden mjete per hapjen e vendeve artificiale te punes, para se gjithash vende politike per serbe dhe malazez. As ky program, e as organet shteterore - politike te vendit nuk mendojne per shpernguljen e me se 280.000 shqiptareve nga vatrat e tyre per shkaqe ekono¬ mike dhe politike vetem keto 20 vjetet e fundit dhe te ngulitjes jo 30 e 50 km larg, por ne boten e jashtme dhe ne viset veriperendimore te Jugosllavise. Edhe ne Kuvendin e Jugosllavise delegatet serbe kerkuan shpernguljen e shqiptareve ne Slloveni, Kroaci dhe Vojvodine, por distancime zyrtare nuk pati. Programi Jugosllav per Kosoven keshtu gfare eshte ofron te gjitha mundesite qe Kosova te shnderrohet plotesisht ne koloni serbe. Qellimet e kolonizimit te paralajmeruar jane evidente: aspiratat shteto-medha, serbizimi i Kosoves dhe mashtrimi i serbeve ne menyre qe politika e udheheqjes se tanishme serbe te mbahet ne pushtet edhe per nje kohe dhe te vazhdohet sistemi represiv ndaj popullit shqiptar si shumice ne Kosove dhe shpemgulja e tij Per keto arsye politika zyrtare dhe jozyrtare serbe (qe ne rastin e Kosoves eshte nje), me perkrahjen e forumeve federative, po kerkon shpernguljen e emigran- teve te ardhur nga Shqiperia ne Kosove, duke manipuluar me numrin prej 300.000 emigranteve te tille (ndersa ai sipas te dhenave zyrtare eshte 1.543 veta, prej te cileve vetem 694 veta nuk kane shtetesi jugosllave) dhe sjelljen kinse te 400.000 serbeve nga Rumania (sipas burimeve zyrtare atje jetojne vetem rreth 24.000 serbe), pastaj po kerkon anulimin e Ligjit mbi ndalimin e perkohshem te kthyerjes se kolonisteve ne Maqedoni dhe ne Kosove te vitit 1945 (por vetem per Kosove), i čili kishte destinim krejt (jeter, e deri te versioni izraelit i kolonizimit te Kosoves si nje ndermarrje cioniste te llojit te vet. Ideja mbi rekrutimin e kolonisteve te rinj si vullnetare, eshte marre drejtper- drejte nga porosite e elaboratit me karakter gjenocie te V. (^ubrilloviqit, i čili ne efikasitetin e kolonizimit me teper ka llogaritur nga aradhat e armatosura jetnike se sa nga ushtria. Sipas modelit te ketij elaborati, qarqet e tashme serbe kerkojne formimin e Drejtoratit Qendror dhe te drejtorateve ndihmese te kolonizimit ne Kosove. Do te ishte me e arsyeshme te mendohet per popullimin e hapesires se zbrazur fshatare te Serbise, ku me qindra mijera ha toke kane mbetur te papunueshme, ndersa me mijera fshatra ose jane shpopulluar ose gjenden ne prak te shuarjes se jetes. Per kolonizim te dhunshem te tipit klasik, Kosova nuk ka asefare kushtesh. Ky 86 eshte territor me dendur i banuar ne Jugosllavi, me potenciale te medha te fuqise punetore te papunesuar, me zhvillim te pamjaftueshem te kapaciteteve perpunu- ese dhe me nje shkalle shume te ulet te finalizimit te lendeve te para qe i disponon vete. Fshataresia shqiptare kurre nuk do te pranon qe t’i merret fondi edhe ashtu i kufizuar i tokes se bukes i kullotave dhe i hapesireve tj era te perbashketa fshatare, ashtu sig kishte bere regjimi i Jugosllavise se Vjeter, duke lene pasoja edhe sot e gjithe diten edhe te te kolonizuarit edhe te kolonizatoret. Ajo deri ne fund do te luftoje kunder kesaj dhe kerkesave te ngjashme. Programi i paralajmeruar me tituli cinik »Per paqe, liri, barazi, demokraci dhe prosperitet te Kosoves« (dhe materiali qe i parapriu dhe diskutimi rreth tij) nuk ofron asgje tjeter pos joperspektive dhe urrejtje midis popujve. Vuk Drashkoviqi shprehi publikisht kenaqesine e tij qe me ne fund Partia Komuniste e Serbise e pranoi idene e tij per kolonizimin e Kosoves. Mirepo, pergjegjesine per krejt kete do ta marre ajo pale e čila po pergatitet per nje ndermarrje te tille avanturiere. Pergjegjesise nuk do te mund t’i ikin as delegatet e Kosoves ne Kuvendin e Jugosllavise, e as udheheqja kosovare neqoftese e perkrahin kete kerkese te rrezikshme ne dem te popullit, besimin e te cilit edhe ashtu nuk e gezojne. Partia Fshatare e Kosoves proteston ashper kunder nje kerkese te tille dhe do te angazhohet qe t’i kthehet toka e marrur fshataresise me reformat agrare te paraluftes, si dhe me reformen agrare te pasluftes (1953) ne emer te kufizimit te maksimumit ne 10 ha. Partia Fshatare e Kosoves i fton te gjitha organet legale dhe opinion e gjere demokratik te Jugosllavise qe t’i kundervihet ketij programit te kolonizimit si nje aventure politike te llojit te vet, pasojat e se ciles jane te shumenduarshme dhe ne perspektive afatgjate shume te rrezikshme si per popullsine autoktone, ashtu edhe per ate kolonizuese ne Kosove, por edhe ne hapesiren e gjere jugosllave. DRITERO AGOLLI Mimozat ne asfalt G jithgka mbulon kjo pelte e trashe: Pellgjet qč mbanin balte e flete te kalbura, Viimat qe fshihnin gozhde potkonjsh e kashtč, Vijat e ujit qe sillnin luspa shalqini te lagura... Tundin krahet mimoza t ne asfaltin - pasqyre Dhe hedhin balluke si vajza, ne balle Per te pare bukurine e tyre, Qe s’e shihnin dot ne livadhe... 87 Foto: H ozir Reka 88 DOKUMENTE / DOKUMENTI Kur Tanjugu shtremberon te verteten Ne te perditeshmen »Rilindja« te 5 marsit 1989/nr. 54 (10751), faqe 7, u botuan dy informata me tituli: Demostrata te nacionalisteve shqiptare ne Gjeneve... Dhe ne Bruksel« te marra nga agjensia e lajmeve jugosllave Tanjug e te cilat perbajne trillime me qellim qe te manipulohet lexuesi dhe te formoje nje bindje jo reale e jo te drejte per mergimtaret shqiptare nga Kosova. Pasi ne pjesen ku behet fjale per Brukselin flitet per mua dhe permendet emri im, eshte e nevojshme qe »Rilindja« te botoje letren time po ashtu duke mos marr asnji pergjigjesie ne lidhje me permbajtjen e saj, por vetem te respektoje te drejten e pergjigjejes e te paraqitejes se te vertetes. Lajmi i Tanjugut i 4 marsit (botuar ne »Rilindjen« e 5 marsit), permban trillime te cilt jane shum mire te paramenduara dhe qellimkeqija. Ja cilat jane ato: 1. Me 4 marš te keti viti para ambasades se RSFJ nuk pati as »Demostrata«, si i quan Tanjugu, as manifestime te »nacionalisteve shqiptare«, ate dite para ambasades se RSFJ pati nje tubim (TUBIM) pacifik te punetoreve Shqiptare me kohe te perkoheshme ne Belgjike e qe ne emer te 15.000 Shqiptareve nga Jugosllavia te instaluar ne Belgjike, shprehen solidaritetin e tyre me grevistet minator dhe studentet shqiptare te Kosoves per mbrojtejen e Kushtetutes se RSFJ te 1974. 2. Policia Belgje nuk pati asnji shkasi qe te nderhyj pasi tubimi i 4 marsit ishte organizuar nga qytetaret Jugosllave. 3. Agjensia Tanjug qellimisht thot: »Ne mesin e demonstruesve ishte edhe njifar Enver HADRI, lider i njerit nga grupet e vogla te emigracionit antijugosllav shqiptar ne Belgjike«. Lexuesi i Rilindjes duhet ta ket te kjart se ne Belgjike nuk ka »emigracionantijugosllav shqiptar« nga Kosova, kete e pat thene dhe Titoja, pasi shqiptaret nuk kane pretendime as ekspansioniste, as hegjemoniste e aq me teper pasi emigracioni i Kosoves eshte krejtesisht i ri i lindur gjat apo pase lufte se dyte btrore pra i ritur dhe i edukuar ne RSFJ, ne nji socializem vetqeverites dhe eshte dashamire i nji paqe mes popujve te cilet respektohen mes vedi. 89 Shqiptaret jo vetem jastha Kosoves por kudo gjithnji do te jene kunder gdo politike qe cenon lirin e tyre dhe te drejtat e tyre kulturore e kombetare aq me teper kurato dojn te kethejn shqiptaret ne perjudhe te nji kolinjalizmi brutal. Qellimi i Tanjugut qe emigracionin e Kosoves ta paraqesi reaksionar ashtu si qe eshte ai (JETNIK nuk jan te reja. Mjerisht nje agjence shtypi qe paraqet nji shtet te tane te trilloj gjera te tilla nuk jep te kuptoj as politiken e ati shteti si serjoze. Me vone ne informate thuhet se kam qfaq qellimin tim qe »Kosova duhet te jete Republike« ne konferenc shtypi ne Bruksel dhe se kemi shperdar harta te teritoreve shqiptare ne Jugosllavi e qe perputhen me hardten e »Shqiperise se madhe« e aq me teper qe »kemi kercenuar jugosllavin me nji lufte civile«, po qe se »nuk ruhet Kushtetuta e 1974ERRCC 119/. Ne fakt te gjitha faktet jane shtremberuar me qellim qe personi im te paraqitet ne nji forme sa ma negative. Korespondenti i Tanjugut ne Belgjike Zotni Dragan Blagojeviqi i čili ishte ne konferenčen e shtypit te organizuar nga Komiteti per mbrojtjen e te drejtave te njeriut ne Kosove, nuk čeke se ky Komi tet u desht te formohet jashta vendit pasi autoritetet jugosllave nuk iu lejojn shqiptareve te drejten qe te krijojn asociaci- one per mbrojtejen e te drejtave te tyre qytetare ate te drejt qe popujt tjere te Jugosllavise e gezojn. Komiteti ne fjale orvatet per ruajtjen e paqes jo vetem ne Jugosllavi e Ballkan por erhe me larg. Ne Konference shtypi qe u mbajt me 1 marš ’89, gazetareve te ndryshem iu dha nje dosje ne lidhje me situaten ne Kosove, me situaten e grevisteve minator dhe studenteve, nji Peticion drejtuar OKB dhe Parlamentit Europian si dhe nji Leternjoftimi e Shqiptareve ne Jugosllavi - ku nuk behet fjale per asnji pretendim tendrimeme politiko teritoriale ne Jugosllavi, mirpo ku pose te dhanunave historike dhe aktuale shenohen dhe teritoret ku jetojn shqiptaret ne Jugosllavi, qofshin ku e perbejn shumicen ne Kosove apo atje ku jane si pakica te shtypura ne Mal te Zi, Maqedoni dhe ne Serbi. Duhet kuptuar qe as shqiptaret e Kosoves nuk kane asnji pretendim te bashkohen ne nji shtat me RPS te Shqiperise duke shkuar nga dy shkaqe A. Shkaku i pare eshte se ne u ritem ne kushte socio-politike te ndryshme nga ata te RPS te Shqiperise. Ideja e nji Shqiperie te madhe qe eshte aktuale ne terminologjin fashiste te autoriteteve dhe shtypit Serb ne realitet nuk ka egzistuar asnji heri pasi Shqiperia asnjiheri nuk ka qene e formuar as si shtet me te gjitha teritoret e veta ethnike e jo ma me teritore me te medha! B. RPS e Shqiperise as qe ka pretndime tereitoriale e as mudesira me reklamuar gjasendi nga Jugosllavia, ajo paraqitet si shtet i čili ruan paqen ne Ballkan e sidomos qe ruan fqinjesine e mire ma jugosllavine nga e čila mvaret ekonomikisht pasi 85 % te tregtise se jashteme te Shqiperise behen me Jugoslla¬ vin, ajo asnjiheri nuk e ndihmoj ne te vertete levizjen e Shqiptareve ne Jugosllavi ne perpjekjet e tyre per afrimimin kombetare. Shqiperia nuk e veni ne rend dite problemin e Shqipetareve te Kosoves e viseve tjera shqiptare ne Jugosllavi ne Institucionet nderkombetare si OKB etj. Fjalimet e Radio Tiranes e te shtypit te Shqiperis, nuk jane asgja tjeter pos se per konsumimin e mbrendeshem dhe t’iu qitet apo te pengohen akcionet e Kosovare - pra ashtu ajo vehet ne anen e autoriteteve te Serbise. Oellimi i Tanjugut qe te paraqitemi si ni grup qe iu ka kercnuar jugosllavise me nji lufte civile nuk asht asgja tjeter pos se pregaditje per likuidimin fizik te atyre personave qe sot me se shumti ne Evrope demaskojn dhe pengojn politiken 90 ENVER HADRI 23, rue d’AIbanie B-1060 Bruxelles Tel.: (02) 537 74 99 Redaksise te se perditeshmes "RILINDJA" per Kryeredaktorin pergiegjes Z.B.HOTIN Pallati i Shtypit 33000 PRISHTINE Bruxelles, me 25 marš 1989 Zotni Kryeredaktor, E perditeshmeja e juaj "RILINDJA" e dates 5 marš 1989, ne faqen nr.7 botoi dy informata te maruna nga agjensia jugosllave Tanjug. Pasi ne informaten e dyt (...Demostrata ... dhe ne Bruxelles) behet fjale dhe permendet emri im. Duke respektuar regullin e te drejtes se pergjigjejese ae respektohet ne te tan shtypin botror, e aq me teper pasi qe informata ne fjal nuk i pergjigjet aspak te se vertetes ju lutem qe te botoni pergjigjen time ne numrin qe vjen te se perditeshmese se juaj - nje gjeste qe ju duhet te bani qe lexuesit e juaj mos te jene te dezinformuar. Duke shpresuar se e perditeshmeja e juaj ruan serjozitetin e informimit, ju lutem pranoni, Zotni Kryeredaktor, pershendetjet e mija me te sinaeLta. Enver HADRI F.S. Nje kopje e te njajtes leter i dergohet autoriteteve kompelente te Hinistrise se Punve te Jashleme ne Belgjike. serbomadhe e antishqiptare sidomos kur akcionet tona behen pran instituci- oneve nderkomtare dhe te qeverive te nryshme botrore. Sot kur popujt e Evro- pes mundohen te hudhin posht formen e Shtetit - kete forme te trashiguar e me shum probleme ga shekulli i 19, ne mendojm se nji koegzistim i nji konfederacion mes popujve (ethnive) ku sejcili respekton identitetin, kulturen dhe historin e tjetrit esht i mundeshem e sidomos ne nji vend me shom ethni e shum kultura si qe eshte Jugosllavia se vetem me nji demokratizim politiko-ekonomik mund te arihet paqa dhe koegzistenca e jo me cungimin e te drejtave (si qe po ndodh sot ne Kosove) e me centralizmin politiko — ekonomik Sllobodan Millosheviqit ne mendojm se shkohet drejt acarimit me te madh mes popujve ne Jugosllavi (kete 91 e thojn dhe ekspertaet e politikes ballkanike) pra ne vetem konstatojm me qellim qe te mos arihet deri te nji konfliket i armatosur ketu ne Evrope. Mos te harojm se nji konflikt mese ethnive veqse ka kushtezuar luften e pare boterore - Sara¬ jeva 1914 - Pra per te te perfunduar qellimet e Tanjugut jane kryesisht ne sherbim te nji politike veqse te njohur antishqiptare te inspiruar nga udheheqesia e LK te Serbise dhe i sherbejn veprimeve te meshefta te UDB-es Serbe. Enver Hadri Vrejtje: Bashkangjitur nje egzamplar i dosjes dhanun gazetareve. Nji kopje e te njajtit material (si dhe kjo leter) do t’i dergohet Ministrise se punve te Jashteme ne Belgjike dhe Ministrise se Drejtesise Belgje. Keshilli per mbrojtjen e te drejtave dhe te lirive te njeriut ne Prishtine - Grupi koordinues per te izoluarit — Grupi per te izoluarit ne kuader te Keshillit per mbrojtjen e te drejtave dhe te lirive te njeriut ne Prishtine, ka ndermarre mismen per koordinimin e aktivite- teve rreth realizimit se te drejtave te garantuara me Kushtetute dhe me ligje te te gjithe qytetareve deri tash te izoluar, per rehabilitimin e tyre moral e ligjor si dhe per percaktimin e pergjegjesise te te gjithe personave dhe organve, te cilet ishin pjesemerres ne §faredo menyre ne zbatimin e te ashtuquajturit izolim, perkate- sisht te privimit kunderkushtetues nga liria te qytetareve dhe te zbatimit te dhunes e te nje regjimi me te zi nga (jfaredo tipi klasik te burgosjes, qofte ne cilesine e urdherdhenesit apo te zbatuesit. Nje numer i madh njerezish, kryesisht intelektuale shqiptare, e sipas te dhenave zyrtare te tille ishin 237 veta, pa kurrefare mbeshtetjeje dhe pa kurrefare arsyeje te ligjshme ose pa arsyetim perkates u izoluan pas venies ne jete te gjendjes se jashtezakonshme ne Kosove me 1989 e sipas vullnetit e diktatit te autoriteteve partiake-politiko shteterore dhe te organeve, por qe formalisht u zbatua permes organeve policore, te cilat pastaj ushtruan nje terror te papare pskik dhe fizik mbi qytetaret e pambrojtur dhe te arrestuar neper burgjet e Kosoves e te 92 Serbise, pa kurrefare urdherash gjyqesore dhe pa procedure kundervajtese e penale, pa te drejte mbrojtjeje, komunikimi e vizitash nga anetaret me te aferm te familjes. Prandaj, sado me vonse, nga Kuvendi dhe organet perkatese te gjyqesise si dhe nga organet e tjera kompetente, kerkojme qe ne perputhje me kompetencat dhe detyrimet zyrtare te fillojne shqyrtimin dhe te hapin proceduren per percaktimin e pergjegjesise penale te te gjithe atyre qe paten gisht ne percaktimin dhe ne menyren e aplikimit kunderkushtetues dhe kunderligjor te mases se ashtuquajtur »izolim« duke lejuar keshtu zbatimin drastik te dhunes dhe te represionit mbi qytetaret e pafajshem. Para se gjithash kerkojme te pergjigjen penalisht urdherd- henesit, nenshkruesit dhe ekzekutoret e veprimeve me te pashembullta, anticivi- lizuese dhe antihumane ndaj njerezve. Po ashtu kerkojme qe te pergjigjen penalisht edhe te gjithe ata qe maltretuan, keqtrajtuan dhe qe me dhune provuan te imponojne »te vertaten«, duke u shkaktuar njerezve plage psikike e fizike dhe trauma me pasoja te perhershme shpirterore e fizike. Ne mbeshtetje te gjithe kesaj therrasim te gjithe personat dhe subjektet e tjera shoqerore qe e kishin per detyre sipas autorizimeve zyrtare por edhe te ndergjeg- jes se vet te pengojne ate mase e dhunen, para se gjithash te gjitha prokurorite, qe te veprojne ne perputhje me Kushtetuten dhe me ligjet. Po ashtu kerkojme qe dosjet e fshehta policore-politike, te konstruktuara dhe te montuara dhe te »mbeshtetura« ne ndjekjet politike, te sajuara ne §faredo baze ndjekjesh politike dhe te izolimeve, te asgjesohen sa me pare dhe te ndermerren masa kunder atyre qe kane kontribuar te ndjeken e te maltretohen muaj me radhe jerezit e pafajshem. U bejme apel organeve te gjyqesise qe te angazhohen me konsekuence per zbatimin e kushtetutshmerise dhe te ligjshmerise ne rastin e kerkesave te te gjithe te demtuareve per satisfaksion moral e material dhe kompensime, kurse organizatave punuese qe t’ua njohin te gjitha te drejtat nga marredhenia e punes, duke perfshire ketu edhe kthimin ne vendet e punes prej nga kane shkuar ne izolim dhe jane perjashtuar. Therrasim te gjithe ish te izoluarit, qe paraqesin nje grupacion shoqeror te formuar kunder vullnetit te tyre dhe qe jane produkt i shtetit politik e policor, te cilin po behen perpjekje ta tejkalojme, qe t’i paraqiten grupit dhe Keshillit per Mbrojtjen e te Drejtave dhe te Lirive te Njeriut ne Prishtine me qellim te evidencimit dhe te aktivitetit rreth punes se metjeshme per realizimin e te drejtave kolektive e individuale qytetare dhe ne kete menyre te zgjojme nderg- jegjen kunder logjikes ende te gjalle te izolimit ne keto hapesira. Thirrja u behet edhe te izoluarve te periudhave te mehershme. Konsiderojme se rehabilitimi i ligjshem i ish te izoluareve do te jote test dhe provokim i instrumenteve te shtetit juridik, per te cilin te gjithe me plot gojen angazhohemi, prove e perkrahjes dhe e respektimit te te drejtave elementare njerezore dhe politike dhe e lirise se qytetareve ne perputhje me dispozitat tona kushtetuese e ligjore dhe me konventat nderkombetare, ne te cilat po ashtu mbeshtetemi. Prishtine, me 10. 5. 1990. Kryetari, Akademik Idriz Ajeti 93 PYTESOR PER ATA QE PERJETUANIZOLIMIN 1. Emri, mbiemri, mosha, adresa e vendbanimit dhe telefoni 2. Kualifikimi shkollor dhe vendvuajtja_ 3. Data e izolimit dhe vendvuajtja_ 4. Data e lirimit nga izolimi- 5. A eshte ngritur kallezimi penal, aktakuza apo eshte denuar dhe sa 6. A eshte denuar me largim nga puna, punon punet e meparshme apo i eshte nderruar vendi i punes- Data:_ Nenshkrimi P.S. Grupi koordinues per izolantet ne kuader te Keshillit per mbrojten e te Drejtave dhe te Lirive te Njeriut ne Prishtine ka per qellim te inicoje ushtrimin e padive penale kunder autoreve kompetente te vendimeve dhe ekzekutoreve te tyre per izolimin e nje numri qytetaresh, te nxite shyrtimin e kushte- tutshmerise dhe te mbeshtetjes ligjore te ketij veprimi, te koordinoje aktivitetin rreth realizimit te drejtave te te ish-izoluarve, kthimin ne pune, demshperblimin dhe rehabilitimin, te tuboje rrefimet e te izoluarve per dokumentacion dhe eventualisht te botoje si deshmi per nje kohe kur nje kategori e njerezish trajtoheshin si kafshe, e gjithe kjo me qellim qe keqtrajtimet e tilla kurre te mos perseriten dhe qe kushtetutshmeria dhe ligjet te jene baze e funksionimit te shtetit juridik. U bejme keshtu thirrje qe sa me pare te na i sjellni personalisht ose te na i dergoni me poste fotokopjet e vendimeve mbi masen e izolimit dhe pershkrimin e perjetimeve me sa me shume hollesi, emra e argumete. ADRESA: Grup per te izoluarit prane Keshillit ose Zenun £elaj, Redaksia e gazetes »Rilindja«, 38000 Prishtine, Pallati i shtypit. Adresa e Keshillit tani eshte Rruga Trepča, 38000, Prishtine tel. (038) 34-406 94 Shoqata e intelektualeve »Koekzistenca« per opinion leshon kete kumtese: 1. Organet e autorizuara shteterore me rastin e kryejres se detyrave kane bere shkelje te renda duke ushtruar masa represive ndaj popullates se pafajshme shqiptare. Per kete deshmojne keto raste: - Maltretimi i nxenesve te Qendres shkollore »9 Maji« te Kamenices, ku ne menyre mase brutale u cenua autonomiteti i shkolles, me §’rast jo vetem se u fye dinjiteti i nxensve dhe mesimdhenesve, por u keqtrajtuan dhe u rrahen ne menyre te pamshirshme, kuptohet, nxenesit e kombesise shqiptare. - Te shtenat pa kontroli me arme zjarri neper shtepi e objekte shoqerore ne fshatin Doberman me q’rast u rrezikua jeta e njerezve dhe me arsye tek banoret u shkaktua nje tmerr dhe frike e papershkrueshme. - Rasti ne fshatin Budrige ku nga rafalet e automatikeve e lenduan disa persona. - A nuk eshte tmerr vrasja e Islam Morines, te cilit iu keput jeta nga plumbat e policise, pas shpine duke shkuar ne kurbet per te fituar kafshaten e bukes per vete dhe femijet e tij. - Varja ne litar e nxenesit te vitit te pare te shkolles se mesme Enver Ramadani pas torturave qe i perjetoi me rastin e marrjes ne pyetje nga punetoret e SPB. - Rasti i rrahjes dhe maltretimi i disa qytetareve ne lagjen »Popoviča« ku nga sjelljet e pakontrolluara te milicise se aradhes se bashkuar disa nga qytetaret moren lendime tejet te renda trupore. - Rrahja brutale e te riut Gazmend Hasanit para syve te prinderve e ne oborrin e shtepise se vet pa kurrfare arsye. Per ket rast dhe te tjera ende nuk jane dhene vleresime zyrtare madje ndri§imi po zvarritet me muaj te tere. 2. Suspendimi nga puna i disa profesoreve te Qendres »Boro e Ramizi« pa kurrfare argumentesh shkaktoi bojkotimin e mesimit te nxenesve te kombesise shqiptare prej 12 dhjetorit te vitit te kaluar e deri sot, te cilet kthimin ne bangat e shkolles e kushtezojne vetem me nje kerkese: kthimin e profesoreve te tyre ne procesin mesimor. Kokefortesia burokratike e organit te perhershem, neglizhenca dhe mosanga- zhimi i organeve te tjera kompetente ne zgjedhjen e ketij problemi kaq me peshe te madhe shkaktoi pasoja te papara e me rrezikim te humbjes se vitit shkollor te me se 800 nxenesve. Nje opcion i ketille eshte akt jocivilizues dhe s’perkon me normat nderkombetare. - 3. Suspendimi i 76 punetoreve nga puna ne therrtoren e KBI »Mlladost« eshte akt i shfrenimit te epsheve nacionaliste te strukturave udheheqese te Kombinatit. Me kete vije jane te qarta tendencat qe disa gjigante me te medha kosovare, me 95 prodhimet e veta kane qene margaritaret e njemendte, te sillen buze tahmenti- mit — duke fajesuar per kete bojkotimet dhe revoltat e arsyeshme te punetoreve te kombesise shqiptare, ne menyre qe gjigantet ne fjale te shtrengohen qe shpetimin ta kerkojne ne integrimin me gjigantet perkatese ne RS te Serbise. Keshtu perpjekjeve te forcave progresive per konsolidimin e rrjedhave ekono¬ mike ne Kosove po u kundervihen strukturat e burokratizuara, qe u shkon per shtati nje tendence e tille. Nje rast i ketille po ndodh edhe me Kombinatin »Integj« te Gjilanit. Te gjitha keto dukuri te theksuara deshmojne opcionin totalitar te dezintegrimit te shtetit juridik ne emer te te cilit trumbetojne bartesite e funksioneve legale shteterore. Per kete ngrisim zerin e arsyes dhe protestojme ndaj bartesve te ketyre sjelljeve e veprimeve dhe kerkojme te merren masa me rigozore. Prandaj eshte i nevojshem dialogu i argumentuar e demokratik mbi te gjitha problemet e hapura, sepse vetem me fuqine e argumenteve u vihet ndesh qarqeve e indivi- deve me platformat e tyre destruktive. Kryetari i Shoqates Dr. Faik Shkodra Krvesia ne perberie te zgjeruar e Shogates se intelektualeve - »Koekzistenca«, ne mbledhejen e vet te mbajtur me 6 Mars 1990 leshon kete: Kumtese Shprehim mospajtimin tone me qendrimin e Kryesise se RS te Serbise, Keshillit ekzekutiv republikan dhe KQ te LK te Serbise, te shpallur pas bisedes me delegacionin e studenteve serbe e malaziase te universitetit te Prishtines, me te cilin kerkohet ndarja e nxenesve dhe studenteve ne baza te perkatesise kombe- tare ne shkolla, fakultete, konvikte etj. Sulmet kunder Universitetit te Prishtines dhe pergjithesisht kunder instituci- oneve edukative e arsimore nuk jane te reja. Ato žene fill qe nga themelimi i tyre. Etiketimeve me terma te pashembullta si: »gjenerator shpirteror i naci- onalizmit«, »vater e separatizmit«, iu shtua edhe termi mbi institucionin, i čili »pergatit dhe rekruton terroriste«. Permbushjen e kerkesave te ketilla e konsiderojme akt segregacioni, i čili shpie ne krijimin e Getove famekeqe njenacionale. Kerkesa per ndarjen e nxenesve dhe studenteve sipas perkatesise se tyre nacionale ne vijimin e mesimit, vendosjen neper konvikte paritetin ne regjistrim dhe ne politiken kadrovike eshte iracionale. Nje teze e tille jo vetem se eshte antijugosllave dhe antishqipetare, por gjithesesi eshte edhe antiserbe. Kur bota e qyteteruar po i renon muret e ndarjes, shlyen kufijte, nderton ura te miqesise midis vendeve dhe popujve te ndryshem, kur regjimet me te ereta kunderpopullore te mbeshtetura ne shtypje klasore, kembetare e racore po 96 u leshojne rrugen proqeseve te ndriteshme demokratike dhe humane, ne Kosove po zhvillohen proqese te kunderta. Nen pretekst te luftimit te nacionalizmit dhe separatizmit po behet shkelja me brutale e qnies kombetare shqipetare. Po institucionalizchen kerkesat me te ereta nacionaliste, shoviniste dhe hegjemoni- ste dhe ne kete menyre po ushtrihet terror i papare shteteror mbi popullaten e pafajshme shqipetare. Shfaqim indinjate te thelle per qendrimin pasiv te organeve kompetente ne Krahine ndaj vendimeve te njeazeshse dhe arbitrare te organeve republikane mbi fatin e bashkejeteses ne Kosove. Ne Gjilan, me 6 Mars 1990 vj. Shoqata e intelektualeve - »Koekzistenca« Kryetari, Dr. Faik Shkodra FATOS ARAPI Fushe-Kosove ’389-ta me sheh ne sy. ne sy e shikoj — merrete vesh! Tragjedi e Ballkanit eshte aty, ku vdekja e Muratit eshte. Ne syte e dy kontineteve nata shtrihet ne pese kontinente te ngrire, lina e popujve, si i verbri, me duar kerkon udhen neper erresire. Ashtu do te ecnin shtete e kombe, gjuhet do te dridheshin si vjeshtes fleta - ne erresire me duar, buze honesh do kerkonin udhen njeriu dhe jeta... ’389 - ta me sheh ne sy... Ne sy e shkoj - merret vesh! Gjaku i popujve eshte aty, ku vdekja e Muratit eshte. 97 Foto: Zoran Vogrinčič 98 POTOPIS ■■ ■■ UDHEPERSHKRIM ŠALIH KABASHI Skandinavia, Berlini, Cyrihu ... K y eshte shkrimi i trete nga rruget e mia neper bote. Kjo aspak s’do te thote se jam burre i botes. Bile s’di a jam fare burri. Pse, do te thoni ju, dhe ja qe une ua them: Burrat i pashe neper Amerike e Evrope. Besa edhe grate. Tjeter eshte kur une mahitem. E mahine e kam per shendetmbajtje. Asnjehere nuk do te kisha pare Evrope as Amerike mos t’ishin bashkatdhetaret tane. Ju kam treguar se kush na ftoi ne Amerike, me Zllobecin, e kush ne Mynih, me Bozhi§in. Ne Skandinavi me ftoi Milaim Zeka, te cilit »ia kane pa sherrin shehri e Reka«, edhepse eshte nje djale drenicak qe na e ka marre nje vajze te natyralizuar ne Dukagjin dhe s’ke si te mos e quash dhender. Sikur te me pyesnin ne UDB-e do tu thoja se eshte nje djale i holle e i gjate qe edhepse s’eshte profesionist, reciton si Pjeter Gjoka, ndoshta me mire. Inteligjent dhe pa komplekse. Ne Evrope eshte gjetur mire, njeh suedishten si shqipen, shkruan e perkthen, shqiptareve iu vie ne ndihme, eshte i pranishem ne shtypin norvegjes e suedez, e do Kosoven dhe birin e saj Adem Dema^in. Ademin, bile se tepermi. Kenaqej tek me tregonte shkrimet e tij per Bacen Adem. Kjo s’ishte \eq nje fjale. Edhe kryetarja e Shkrimtareve Norvegjeze me tregoi se shenimet kryesore per Mandelen e Evropes i kishin marre mu nga Milaimi. Ta leme Milaimin se besoj se nuk eshte nga ata djemte e llastuar qe duan t’u bejme portrete historike... Shoqja e Milaimit edhe shoket e tij ishin nder njerezit me te hareshem qe kam pare ne Evrope. Me 4 maj kur arrita ne Oslo, aty kah ora 18.30 gjeta ne Klubin Shqiptar rreth tavolinave plot gra, burra e femije. Salla e stolisur me portrete te pavdekshmish shqiptare, punime artistike, plot drite e ajer te paster. Menjehere u krijua nje gjendje e shlirshme vellazerore dhe pasi ma vune perpara kafene te cilen e rrufisa shpejt e shpejt zume te bejme muhabet per rrugen, per familjen, Sllovenine dhe Kosoven. Vura re se dine sa edhe une, bile edhe me shume, po megjithate mikrofonin e ndjeva ne dore dhe qetesia e krijuar me kujtoi ato rastet 99 TorilBrekke kur ndonje njesi mesimore, kur dikur jipja mesim, bente sy e veshe nxenesit e mi. E po vertet te gjithe mund t’ishin nxenes te mi: rinine kisha perpara, e čila saora me beri te ri dhe zura te flase per »MIGJENIN«, Keshillin per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut ne Kosove nga Lubjana, per »Alternativen« reviste dhe per alternativen levizje demokratike. Degjuesit e mi dine kush eshte Peter Bozhigi, Jasha Zllobeci, dine per Matjazh Hanzhekun e Dane Zajcin ... AHa- hile mos eshte Jasha djali i Cirilit, me pyet njeri dhe une i them po me allahile. Po tani fillojne pyetjet e une pergjigjem me aq sa di. Merret vesh se shohin'se nuk rrezoj gure as mbi liberale as mbi radikale. Venerojne se moda e antikomu- nizmit s’mi ka verbuar syte po antistalinizmin s’e fsheh fare. E kuptojne se nuk i dua shqiptaret rumune dhe s’ve shenje barazie midis vozhdit serb e udheheqjsit shqiptar. Anigka ne paste thene nje vizitor i meparshem. U them se gdo njerf ka koken e tij qe te mendoje me te dhe se ajo nuk sherben vetem per ta shpene njehere ne muaj te berberi. Dakordohen e duartrokasin. Bejme nje pauze qe mbushet me muzike. E po ju e beki Kosove edhe ne Oslo. Kenaqem tek shoh kosovare e tetovare tek kendojne kenge toske. Them mos jemi ne Laberi. Kenge e bisede. E dini sa eshte ora? Kater e mengjezit. Naten e mire se neser, d. m v th. sot me 5 maj, nje dite pas dhjetevjetorit te vdekjes se shout teper te dashur Tito (haj medet qysh s’me ra ndermend dje e te shtangesha bile per nje minut ne-shenj shkoklimi per jeten e vepren e tij), duhet ne oren 13,00 prap te takohemi se do te vijne shume shqiptare nga vise te ndryshme te Norvegjise. Beme pak gjume dhe prap ne takim. Disa gjera duheshin perseritur. Salla e mbremshme kishte ndryshuar fare. Ishin hequr te gjitha tavolinat dhe karrigat. Ne balle ishte nje tavoline e voge dhe tri ulese. Plot salla me njerez te ulur kembekryq. I pershen- des e me ngjatjetojne. Shoh se jane ca te njohur, disa ish nxenes te mi. Disa thone se kane bere edhe 700 kam rruge per t’u takuar me mua. Besomeni se kjo 100 s me gezon. Bile jam fatkeq dhe i pikelluar. Po g’tu ndihmoj une i shkreti me halle me te medha se ju! Nejse po ngushellojme njeri tjetrin. Oh, besa jo, kemi arsye edhe te gezohemi dhe teshpresojme se dite te mira po u vijne shqiptareve. O, ku je daja Gani, perqafoj Gani Lubeniqin, ish nxenesin tim. Eshte i buzeqes- hur si perhere. Kategorik ne qendrimet e tij. Ai qysh ne fillim pat ndihmuar Alternativen (me shoket e tij, merret vesh). E falenderoj edhe ne emer te shokeve. Posa kane degjuar per »Migjenin« shqiptaret e Skandinavise na kishin siguruar kompjutor me printer, telefaks e fotokopjues. Te gjitha te mirat i kemi nga, vellezerit neper bote, nga ambienti i favorshem slloven, punetoret e tregta- ret neper Slloveni e Kroaci, nga ndihmat nga Tetova, Gostivari, Prishtina, Prizreni... Alternativa s’do te behej reviste pa ndihmen e Ruzhdi Sefes nga Gjakova, pa llapjane e drenicake s’do te na njihte kush... Mos te flas per Pejen se me akuzojne per lokalpatriotizem! Po g’do t’ishim pa penat e mprehta shqipe e sllovene. Keto i kam thene jo vetem ne Klubin e Alternatives Shqiptare ne Osllo. Po ne kete qytet, nje dite pas bashkimit te te gjitha klubeve shqiptare ne Norvegji e kam thene edhe ne Shoqaten Kulturore Shqiptare Rilindja. Aty beme nje takim qe s’harrohet kurre. Atje takove djem shume te suksesshem e te dashur: Musa Ramadanin, Qani Deharin, Xhemadin Nezirin, Fadil Etemin, Adem Bakiun, hoxhen (magjister) Ejup Selmanin, djalin fort inteligjent Nufri Leken, Haki Etemin, Abdulla ShkupoIIin dhe nje burre fort te dashur Zekeria Shabanin. Te gjithe keta ndihmuan Alternativen dhe vendosen qe nje fond te meparshem te na e dergonin ne. Mua me shpallen anetar nderi te shoqates »Rilindja«. Une vertet u nderova. Ta dinin bashkeunetoret e mi se sa gmohet »Migjeni« ne Norvegji, edhe naten dite do ta benin! Ne Oslo takove edhe nje aktiviste te dalluar nga fusha e mbrojtjes se te drejtave te njeriut: Zonjushen Berit Backer, te cilen e kisha njohur ne Lubjane kur me nje delegacion te Helsinkit beheshin gati te vizitonin Kosoven. Zonjusha Backer e di shqipen fort mire, ajo ka qendruar ne Isniq po edhe Shqiperine e ka vizituar. Eshte fort e kendshme dhe ka banesen me te ndritshme qe kam pare ndonje here. Ka plot libra dhe kafene e ben te lezetshme. Zonjushes Berit Backer do t’i revanshohem ne Lubjane, sadoqe me me deshire do ta beja kete ne vendlindje. Ne Oslo takova edhe pejanet e mi, Qemal Tarakun e Lul Berishen. Qemali beri nje ultimatum: »Veg ni pag kraht se s’shkon pi ktuhit pa ardhe edhe te na ne DRAMMEN«, qytet jo larg Oslos. Shkojme ne mbremje kah ora 22,00. Kur na pershendesin pasi jemi ulur thone se sot kemi formuar nje klub dhe se menjehere ju kemi bashkuar klubeve te tjera se te gjithe kemi nje qellim. Une i uroj nderkaq tryeza mbushet fikhana, gota e pjata. Me Oemalin e djemt e tjere e »terem« shishen e rakise se rrushit te Koso ves, Qaniu gergat dy hoxhallaret e Milaimi kur ia prishi njeri terezine foli per »taturanxhen« (nje si bori e bere nga levore shelgu), per pipin qe kur shurdhohet duhet permjerre se s’vlen gje... Qemali eshte martuar ketyre diteve dhe me fline qe na sjell perpara done te tregoje se »baca Šali, kah t’shkojme, Kosoven e kemi me vete«. Pa leshona nje kasete te Dervish Shaqes, thote hoxha mr. Ejup Selmani, i čili edhe vete ia thote kenges per bukuri. Une s’kam takuar hoxhe me modem! Ne pinim e ai qeshej e merrte pjese ne bisede me te njejtin disponim. Sa per kengen, mos ti hyjme ne hak as kolegut tim per nga profesioni, Musa Ramadanit, preshevarit, qe meson femijet shqiptare ne shkollat norvegjeze... Xhemadini e Haki Etemi flasin rralle e per mali. Po jane plot hare. 101 Ne Lidhjen e Shkrimtareve te Norvegjise Me Milaimin sot, me 7 maj jemi ne lokalet e Lidhjes se Shkrimtareve te Norvegjise. Na pret zonja Toril Brekke, shkrimtare e njohur. Nje ore e bisedes me te i kushtohet Adem Demacit, per te cilin jane angazhuar, per te cilin kane protestuar dhe per te cilin kane organizuar ndihma solidare. Eshte i propozuar per anetar nderi te LShN. Se shpejti do te marre ftesen ta vizitoje kete vend. Cka mbaj mend tjeter nga vizita ne Norvegji? Po a harrohet byreku qe hengrem te shkupjanet Vehbiu e Tahiri. Aty pushova pakez se Milaim Zeza (keshtu thote Milaimi quameni, Zeka me therrisni kur te kthehem ne Obri) i kishte harruar gelesat e baneses ne zyre. I zoti i shtepise lavderohet se vajzat e tij (shume simpatike, ver. ime) kane sherbyer Kryetarin e Kosoves. Dr. Ibrahim Rugoven, ne restorantin ku kishin ngrene darken. Edhe cucat shkupjane jane krenare per kete e mos te flasim per zonjen e shtepise. Ju falem nderit, shkupjane! Mire u pafshim ne kryeqytetin e (ish) Vilajetit te Kosoves, ne qytetin me te madh shqiptare ne bote! Ne program eshte edhe nje takim me avokate norvegjeze se neser mbrema na pret Malmeja e Suedise. (vijon) ESAD MEKULI A ashtfajtor Shqiptari? asht fajtor Shqiptari pse n en ket qiell jeton, nen ket qiell - ne trojet e tepareve te vet? A asht fajtor pse asht, e perkunder te gjithave qindron - Shqiptari, rob e njeri qe do i vetvetes te jet?! A asht fajtor Shqiptari pse syte flake i vetojne tue shikue se si tjetri nga plangu e shtepia e debon 7 A asht fajtor pse asht dhe kur te mos jete dishirojne, pse per voter derdh gjak dhe igjalle nuk e I’shon ? A asht fajtor Shqiptari pse, si te tjeret, po don te jetoje si njeri ne te vetat sot e perjete? A asht fajtor pse perkunder dhunes qindron nen qiellin e Kosoves loke, ne trollin e te pareve te vet?! (1938) Kjo vjershe u shkrua me rastin e lajmit per marreveshjen sekrete per shpernguljen e katerqindmije te ashtuquejtunve »turq« prej »Serbise Jugore« ne shkretinat e Anadolise. 65 študente kosovare: serbe, malazeze. shqiptare e turq nenshkruan dhe botuan proklamaten (serbokroatisht dhe shqip) kunder qeverise jugosllave per kete krim antipopullor. Proklamat u shpernda ilegalisht ne Beograd, ambasa- dave te huaja dhe neper Kosove e Maqedoni. 102 104 MENDIME DHE REAGIME / ODMEVI IN MNENJA REXHEP KASUMAJ Enklavat veterrenuese e agun e gjithshtrire te demokracise, si akte te nje deliri, te ashpra e te paefektshme njekohesisht, shpalohen tani, me shpejtesine e rrokullisshme te shthuijes, kapitujt e nje politike qe me shume se nga askush dhe nga asgje tjeter, eshte bere shkak i vetvdekjes se saj. Eshte bere e tille pse eshte nisur nga genjeshtra per geshtjen e pazgjidhur kombetare, eshte ndertuar mbi mashtrimin se fajtore jane te tjeret dhe se mbrami pse ka perfunduar ne dhunen mbi ata qe, ne venci te saj si ekuivalence, me epersine morale e civilizuese, japin durimin dhe vullnetin e mire per koekzistence. Renja e saj eshte vulosur prandaj, pse behet ne nje kohe apo ne prak te nje shekulli, qe ka idhuj te rinj te jetes, mireqenies dhe lirise. Fundi i saj eshte i paalternative pse gjithandej eshte promovuar mbifatkeqesine kolektive te nje etnikumi, i čili, midis gjithe asaj loje te vjeter mbi koken e tij, megjithate, pa hapesire tjeter jetesore e historike te tij, ka zgjedhur te vetmen udhe te mundshme: qendresen. Sidoqofte, politika e tille ende ecen tutje dhe ne marre- zine e saj te mynyrshme, duke nderruar taktikisht maskat dhe doktrinat, apo mbase e shternguar nga pathyeshmeria e subjektit - fajtor mbi te cilin bie tehu i saj - ajo na del e zhveshur ne tere anakronitetin dhe shovenizmin me antihuman ne mbyllje te qindevjec;arit. Kjo filozofi politike, qe do te rreshtohet padyshim ne shkollen e despotizmit te paarsimuar, me shkencen akademike te instrumentalizuar dhe me uraten e pakursimte te kishes, kishte krijuar inkubatorin, i čili, tash nje dekae, prodhon serine e mekateve te paqena, se pari te nje grupi te vogel nacionalistesh shqiptare ndaj partise, me pas te nje numri ca te shtuar, tash nacionalistesh e separatistesh, gjithnje shqiptare, qe na qenkan asociale dhe ashtu prishin lojalitetin ndaj shtetit, qe me ne fund kategoria e moderuar e nacional- terrori- steve te papermisueshem, me priije per te qene antiserbe anticivilizues, te derdhej me zeli e paturpesisht mbi gjithe kolektivitetin etnik shqiptar. Mirepo, pa mundur qe t’i behet me grim, epilogu i kesaj politike jepet i teri ne trajten e tij substanciale: shqiptare i mire eshte vetem shqiptari i vdekur. Madje as i tille. Dhe, ja vizioni margaritar, qemtuar nga mbeturina politikash e klikash prej me te erretave neper kohe dhe hapesire. 105 Risllavizimi i Kosoves me kolone te rinj do te ishte, pra, tablloja e fundme e Kosoves se paqetuar dhe suaza e vetrne e lumturise nacionale. Porse, realizimi i ketij produkti finali, qe endet neper bote pa gjetur dot terrenin adapt, per prehje, si gdo strategji afatgjate, presupozon edhe nuscaqet paralele, modeste apo agresive, sipas kontekstit te mundesive reale te jetesimit te tyre, per t’i gelur perfundimisht rrugen kolonizimit total te Kosoves. Pozicioni i pare i ri eshte ideja, paralajmeruar nga vete premieri i Serbise (SR) per ndaijen fizike e institucionale te serbeve dhe malazezve ne Kosove. Skema dhe pamja gjeopolitike e Kosoves, se kendejmi, do te dukej gjithgka tjeter, por jo me e truallit te lire te te barabarteve. Por, 5’eshte ne te vertete kjo kreature e pergudshme? £do enciklopedi e madhe apo e vogel shpjegon se ajo eshte oaze e vetelegitur e nje grupi social ose etnik, vendosur brenda nje rrethi njerezish dhe territori te huaj. Pyesim, jo pa skepse e parandjenje kobi, se per ke dhe ne g’kontura lumturie mund te vihet segregacioni nacional, shoqeruar nga arroganca pompoze dhe forca e verber?! Natyrisht jo per shqiptaret, qe ashtu te margjinalizuar, me ndjesine e fajit dhe ngarkesen e konfliktit, hidhen ne rezervat indiano-ballkanik, ne te cilin askush nuk do te hyje dhe prej te cilit askush nuk do te dale! Megjithe manipulimin e pashprese dhe rolin prej pengu qe rri vare mbi te nesermen e tyre-enklava, ne te verete ka pervijuar gjithsesi bonitete specifike per serbet e malazezet e Kosoves. Parasegjithash, duke bere ndarjen fizike te zonave te punes e te jetes, synohet krijimi i mundesise formale per participim te Beogradit ne financimin dhe dotacioniin ekonomik te tyre, ne g’menyre vendo- set privilegji racial ne te njejten hapesire sociale dhe administrative. Aparthejdi gjen keshtu nje shtruhere sigurie, e perndjekur tashme nga te gjitha frontet e lemerishme te botes. Nderkaq, dimensioni tjeter paralel do te ishte kontakti me metropolin, qe do ngrente uren e te ashtuquajtures siguri kolektive psikologjike, ne §’menyre serish, si nje presedan i rrezikshem, serbet e malazezet do te sendertonin shkalle me te larte te lirise politike dhe te realizimit nacional. 5’eshte e vereteta, minoritetet kudo e gjithehere gezojne status special ne krejt shoqerite e civilizuara dhe ne kuader te te gjithe kritereve nderkombetare te te drejtave politike e sociale te tyre. Standard te tille te te drejtash do te duhej dhe do te mund te kishin shqiptaret ne Jugosllavi, sikunder qe, po kete kategori statusore, do te mund ta pretendonin edhe serbet e malazezet ne Kosove. Ne kete kontekst pozita e posagme e nje entiteti minoritar parakupton subjekti- vitetin real-politik te entitetit shumice - si kusht qe ai te vihet objektivisht ne rolin dhe nivelin e faktorit garantues te lirise dhe te barazise se te gjitheve ne bashkesine e caktuar shoqerore. Nese, prandaj, kete subjektivitet e kane serbet dhe popujte e tjere ne shtetet e tyre kombetare, duke mos qene njeheresh garant i lirise dhe i barazise se shqiptareve ne tokrat e tyre, subjektivitet te njejte do te duhej ta kishin, qe nuk e kane, edhe shqiptaret, per te qene garant dhe vetvetiu pergjegjes i lirise dhe i barazise se serbeve ne Kosove. Kesodore rreth nesh ndodhin dy defekte baze: 106 - e para, pse shqiptaret nuk kane te drejtat dhe lirite elementare socio-politike per entitetin vetjak dhe pse, duke mos pasur keshtu subjektivitetin real-politik, nuk mund te jene garant i barazise per tjetrin!; - dhe e dyta, pse serbet dhe malazezet realizojne shkalle te privilegjuar superiore te te drejtave, dhuruar separativisht nga nje qender politike jashte Kosoves dhe pse, ne vend qe kete radius te drejtash, ne kushte te barazise, ta kene dhe ta ndajne tok me shqiptaret, e realizojne mbi ta dhe ne dem te tyre! Pozicioni i dyte, i vetmjaftueshem apo komplementar i planimetrise se copezimit socio-etnik te Kosoves, jane zgjedhjet e lira, te cilat, logjikisht, nuk do te ishin te perbashketa te lira e te pergjithshme. Prandaj duke mbajtur zgjedhje te lira nacionale-enklavore, demiurgu i kesaj politike ka synuar ndarjen paritive te pushtetit politik ne Kosove nga serbet e malazezet - ne nje ane, dhe shqiptaret - ne anen tjeter, ngjashem me organizimin politik qe kishte dikur bashkesia bikomunale e Oipros. Efekti i gelesit te tille zgjedhor do te ishte, pra, bllokimi i shqiptareve qe te mos mund te vendosnin majorizimin e shumices dhe qe ketj as fatin e Kosoves ne gastin e saj me dramatik. Kurse mesazhi, po ashtu, do te pretendonte te ishte deshprimisht i qarte: botes duhet dhene pershtypjen e baraspeshes demografike te Kosoves dhe te paqes latente nderetnike, si koherence fatlume shekujsh. Eshte meritor per shqyrtim edhe ky refren i perseritur deri ne monotoni neper tubimet patetike, mbledhjet e pambarim dhe fjalimet demagogjike, te dinjitareve te fese dhe zyrtareve te shtetit. Thuhet, prandaj, se popujt e ketij trualli paskan jetuar ne harmoni shekullore, por ja qe shqiptaret, te cilet mjerisht nuk jane me te dikurshmit, qenkan, ata qe prishin kete idile te zemertokes ballkanike. Nga kjo imponohen dy perfundime logjike: Premisa e pare e nje perfundimi eshte se nese me shekuj shqiptaret nuk kane pasur shtet te tyre dhe meqe vetem si te tille qenkan te denje per tolerance, atehere konkludimi del se kusht per te deshmuar zotesine e shqiptareve bashke- jetese, eshte mospasja e shtetit ae, perkatesisht vasaliteti i tyre. Nderkaq, premisa e pare e perfundimit tjeter eshte se shqiptare e serbe bashke jetuan harmonikisht nder shekuj dhe meqe gjate kesaj kohe, si premise e dyte, shqiptaret, sikur edhe serbet, ne nje periudhe nuk paten lirine dhe pavaresine, atehere konkludimi eshte se kusht i barazise, lojalitetit dhe koekzistences se shqiptareve eshte paliria e tyre. Mirepo, pas ketij digresieni, i kthehemi vijimisht shqyrtimit themelor. Enklava, veg kesaj, do te lehtesonte etapen e pare te veshtire te kolonizimit, ngase ne pamundesi qe, fillimisht te shtrihen mbi gjithe Kosoven, kolonet se paku do te shkelnin neper territorin e enklaves serbe. Aty do te kishin mjedisin e tyre etnik - ne nje ane, dhe - ne anen tjeter, do te gjenin cilesi te njejte apo te peraferte jetese me ate qe braktisin. Megjithekete, qofte nga zgjedhjet e perbashketa te lira, qofte nga zgjedhjet e lira nacionale-enklavore, si nje dukuri absolutisht sterile dhe kalimtare, shqiptaret do te dilnin me subjektivitet te fuqizuar politik dne kombetar. Mund te thuhet keshtu per arsyen e thejshte se pluralizmi dhe demokracia nuk njohin zona as popuj te afte e te paafte per t’i konsumuar. Ne rastin e pare ata do te siguronin 107 supremacin politik, kurse ne rastin e dyte, pjesa e tyre endare e pushtetit do ishte burimore, taktike dhe sovrane. Te bindur per kete realitet te paevitueshem eminenca e kesaj politike aspiron te arrije, me gdo menyre e mjet, se paku prolongimin e dialogut dhe te zgjedhjeve te lira demokratike ne Kosove. Per te jetesuar kete objektiv memorandumian ne Kosove dhe ndaj saj provohen arme e doktrina gjithfarshe: presingu i kondensuar politik, kompleksi i imponuar i inferioritetit, lufta biologjike, tkurrja drastike e hapesires se emancipimit social-kulturor dhe me ne fund mjerimi elementar ne kufi te urise popullore si forma me e lodhshme e dhunes mbi njeriun dhe popullin. Kumulimi sasior ti tyre i jep dore politikes represive te qendres, qe te orvatet te perligje shkallezimin e metejme te desubjektivizimit te autonomitetit te Kosoves dhe shqiptareve, duke marre mbi vete tash se voni, punet e rendit e te sigurise, qe nen parullen shtepia juridike bie si nje pllakosje gjithepolicore mbi gjithgka ne Kosove. Porse, krahas enklaves, si nje komunitet i priveligjuar, gjases se rikolonizimit, minimit te dialogut dhe zgjedhjeve te lira demokratike - ky ka synouar nje fitore tjeter te njekoheshme politike — qe ashtu te mbylle rrethin e nje cikli te strategjise poiltike: ne raportin e tashem te forcave, ku neobolshevistet naciona¬ liste ende ndjehen te sigurte, te imponojne versionin vetjak te kushtetutes se re federative dhe te pozites gjithsesi vegjetuese e abstenore te shqiptareve dhe te Kosoves ne strukturen e ardhshme te federates se Jugosllavise. Ja, pra, ky ishte fokusi i arkitektures se re politike, qe do te duhej t’ia sendertonte Beogradit enderralashten mitike nacionalekspansioniste serbe: risl- lavizimin e Kosoves dhe mbylljen e geshtjes se saj ne nje epoke te harruar e te vdekur te historise. Fundja, g’mund t’i ofrojne tjeter kohes sone dhe idealeve te saj projektet, prapa te cilave qendron dora e gjeneraleve te kompromituar luftenxites, pena e inte- lektualeve medioker sherbetore, ideja e ishministrave te korruptuar te policise dhe platforma e politikaneve, promocioni i te cileve te kjton aq figurativisht pugin e birrarise se Munihut, pos te kunderten e saj: te pergudshme shterpsore dhe te vetasgjesueshme! Cinizmi dhe hipokrizia, dhuna dhe urrejtja - keto jane tiparet e politikes qe, besojme thelle, numeron oret e fundit. Perpjekjet e mbrama te agonise nuk ka se si te mos dridhen para vershimes permbystare te pluralizmit e te demokracise, aq me pare kur gjithgka ndertohet mbi moralin e dyfishte: g’thuhet sot mohohet neser, g’nderetohet diten - rreno- het naten, dhe, se fundi, g’premtohet si paqe realizohet si pergjakje. Ne kete kuader, fjala vjen, vite te tera, trumpetohet ritualisht berthama e perzier e jetes binacionale, si gelule e jugosllavizmit dhe luftimi i te famshmit nacionali¬ zem shqiptar ne Kosove, per te pleduar tani dig kualitativisht tjeter — vegimin etnik dhe identifikimin kolektiv te shqiptareve me elementin apriorist, destabili- zues dhe qe kendej te padeshirueshem ne truallin e tyre stergjyshor. Metutje, ne shkalle jugosllave, zedhenesit e zellshem te zhurmes dhe diktatit, angazhohen per federate moderne te centralizuar per ta lekundur ate perbrenda e sistematikisht, nepermjet bllokadash autarkike gjendjesh te jashtezakonshme dhe suspendimesh te parreshtura te identitetit legjitim te po kesaj federate dhe udheheqjes se saj. 108 Eshte interesant ne kete mes, se si ky raport forcash, perkatesisht, subjektet tjera federale ne vend kane krijuar shurdhimin e papare iracional dhe vete shkaterrues per pozi ten dhe interesat reale te popullit shqiptar te Jugosllavise, pa vullnetin legjitim, subjektivitetin formues dhe elementin konstitucional te te cilit nuk mund te kete kurrfare shteti te qendrueshem dhe permament te Jugoslla¬ vise. Apo, mbase, si pasoje e nje koin$idence te ^uditshme interesash e pozicionesh, gjithe keta subjekte e percaktues reale te ferarates, nuk jane te kenaqur me ekzistimin apo strukturen e saj te tashme, e čila njemend eshte nje simbioze e panatyrshme e anarkise dhe e rendit, e demokracise parlamantare dhe e totali- tarizmit nacional-etatist, dhe, me ne fund, e lulezimit te te drejtave te njeriut dhe e shkeljes brutale te tyre. Shikuar ne perspektive kjo tashme nuk eshte as federate unitariste, gfare do te deshironin fantazmat e monizmit ideologjik e partiak, sikunder qe nuk eshte as bashkesi federative ose konfederale me lirine e njeriut e te popujve dhe te drejten e tyre te pamohueshme te vetevendosjes, si aspirojne, sigurisht me sens realizmi dhe humaniteti, prijataret e pluralizmit dhe te demokracise. Ne loje eshte edhe opinioni integraliste qendres personifikuar ne programin e qeverise federale. Per aq sa vijon te veproje ky patpozicion vendnumerues rreth koncenzusit per Jugosllavine dhe formen e rregullimit te saj te brendshem po per aq behet zhvendosja ne qendrat e jashtme, e faktorit te zgjedhjes se formules shpetimtare e brenda saj edhe te zgjidhjes se nyjes kosovare. Nese jemi te prirur te besojme se kjo formule nuk mund te jete tjeter, pos gfare eshte vizioni i kontinentit te vjeter pas dy vitesh, atehere, arshini i saj i vetem eshte padyshim tmerrsisht shpartallues i ingranazheve qe thurren ne nje qender politike ne Jugosllavi mbi fatin politik te popujve te saj, prandaj edhe te shqiptareve: vetevendosja demokratike per te gjithe si nje parakusht i hyrjes se lire ne Evropen e re. Ne mbyllje do thoshim edhe kete: Kosova dhe geshtja e saj shqiptare njemend ekziston, por ajo eshte me e vjeter se shteti qe mban emrin Jugosllavi dhe po ashtu mjaft e gjere per t’i bere varrin politikes qe personifikohet me emrin Millosheviq. Femijet e qirinjve, nderkaq, do te bejne drite! Prishtine., 7 prill, 1990 109 LJUJETA PULA-BEQIRI Pershtypjet e mia nga vizita e punes e Opozites kosovare ne Amerike Tani kur akoma nuk kam arritur te sistemoj dhe kristalizoj pershtypjet e mia, nga vizita jone ne Amerike, e shoh se e kam te veshtire te pershkruaj me fjale ate qe e perjetova atje, sepse vertete nuk eshte e lehte te hidhet ne leter ne menyre te ftohte e fare racionale, gjithe ajo qe permbante vizita jone, dhe e čila nuk rezultonte vetem ne kontakte pune, por ngerthente ne vehte nje emocion te forte i čili nuk mund te tejkalonte askend, e ne veganti jo ata qe peshen e realitetit tragjik kosovar e ndjejne ne supet e veta. Ate qe atje ndodhi, e perjetova si dig per te cilen vetem do te mund te te enderroja. Mund te jete se e teproj, por kjo eshte pershtypja ime subjektive, prandaj me lejohet ta them ashtu sig e pashe dhe e perjetova vete. Nuk prisja as nga afer se do te priteshim ne menyre aq madheshtore dhe do te na trajtonin si nje delegacion thuaja zyrtar per te mos thene shteteror. Ky trajtim qe i behej alternatives kosovare nuk ishte i rastit dhe kishte parosine e qarte. Kjo me beri me te forte dhe shume te lumtur, ndersa optimizmit tim i vuri bazament. Mendoj se shprehe opinionin e anetaresise sone, madje edhe, te thuaja gjithe popullit tone, kur them se jemi shume te nderuar dhe thelle te prekur me vullnetin dhe gadishmirine e Amerikes zyrtare qe me mirekuptim te degjoje dhe ta ndaje hallin tone te madh. Duke qene te pamesuar qe dikush te brengoset per fatin tone, me mirenjohje te thelle pershendesim angazhimin dhe interesimin e saj per geshtjen shqiptare. Sepse te degjosh hallin e madh, e peijetimet tragjike te nje populli te vogel, dikur epik dhe ne vatren e civilizimit ilir, e tani ne kthetrat e mbeturines ndeshkuese bolshevike eshte veper qe meriton §do re¬ špekt. Mendoj se internacionalizmi i problemit tone ne radhe te pare eshte kushte- zuar nga drejtesia e kauzes sone, nga drejtesia e luftes se popullit tone per paqe, liri, demokraci e barazi ndersa rrethanat dhe kushtet e sajuara duke inkuadruar ketu edhe levizjet e medha demokratike ne Europe, si dhe interesimin e SHBA per demokratizimin e Jugosllavise i čili frenohet dhe pengohet pikerisht ne Kosove dhe me Kosoven, kushtezuan edhe angazhimin direkt te SHBA per zgjidhjen e drejte, te shendoshe dhe te perhershme te kesaj geshtjeje. Impuls te rendesishem ketij angazhimi pa medyshje sipas nje mendimi te pranuar pergjit- hesisht i dhane edhe bashkatdhetaret tone te merguar ne Amerike te cilet shpirtin e tyre te madh e kane ne Kosove, e te cilet me vetemohim e ne menyre kembengulese, te motivuar nga vuajtjet dhe tragjika e popullit te tyre, e te perveluar nga malli, derdhin vehten e tyre ne gdo aspekt, per te ndihmuar 110 e mbeshtefur afirmimin dhe internacionalizimin e luftes se drejte te popullit shqiptar ne menyre qe ajo te fitoje perkrahjen e tere opinionit te civilizuar progresiv boteror. Mendoj se eshte i perhapur mendimi se pengimi i demokratizimit ne Kosove, si pjese perberese e Jugosllavise inhibon dhe pamundeson rrjedhat e pergjit- heshme te demokracise ne Jugosllavi, ne Ballkan dhe me gjere; ndersa SHBA nuk jane te interesuara per nje pengim te tille te proceseve demokratike ne zemer te Europes. Pengese eshte politika zyrtare e Serbise ndaj Kosoves, e čila per fat te keq udhehiqet nen ombrellen dhe firmen e Jugosllavise; prandej ekziston interesim qe nyja e Kosoves te zgjidhet me depertimin e demokracise dhe ne menyre te drejte, sepse gdo zgjidhje e padrejte e saj, do te ishte e ngarkuar me konflikte dhe tensione dhe potencialisht mund te kercenoje me eskalime permasash te gjera. Per ndryshim nga politika zyrtare jugosllave e čila konsideron se me alternati¬ ven e Kosoves nuk mund te bisedohet, ne Amerike mendohet se ne menyre te civilizuar duhen degjuar te dy palet, per hire te nje zgjidhjeje te drejte te problemit te Kosoves. Fakti qe alternativa shqiptare eshte pranuar si bashkebiseduese e barabarte e čila duhet degjuar dhe perfillur, flet qarte per faktin se ajo duhet konsideruar si force reale politike e pashmangshme ne Kosove, ndersa simbolika e porosia e njohjes se alternatives kosovare nga pala amerikane e adresuar qeverise jugosllave eshte fare e qarte: - Menyra e vetrne e zgjidhjes se nyjes se Kosoves eshte dialogu demokratik. Nuk mund te mos e theksoj ne kete kontekst pershtypjen e madhe qe me beri sigurimi special te cilin shteti amerikan gjegjesisht Stejt Departmenti dhe FBI e organizuan per mbrojtjen e presidentit tone Dr. Ibrahim Rugoves. Ky ishte nje sigurim special shteteror, per te cilin une vetem kisha degjuar. E perjetova kete si nje nder te madh qe i bente Amerika zyrtare jo vetem presidentit i čili e kishte deshmuar vehten dhe gezonte nje autoritet te pakontestueshem ne qarqet zyrate ne SHBA, e te cilin nuk e kishte fituar rastesisht, por si nje ndere dhe pranim qe i behej popullit tone dhe luftes se tij te drejte per liri e demokraci, per paqe e qetesi. E quajta kete, pranim zyrtar te legjitimitetit te alternatives si perfa- qesues autentik te popullates shqiptare ne Kosove dhe force reale politike e čila doemos duhet perfilluar dhe pranuar, poqese deshirohet zgjidhja e problemit me mjete demokratike. Ndjeva nje gezim, lehtesim dhe krenari qe i takoj ketij populli te cilit po i behet kjo ndere nga nje demokraci e madhe sig eshte ajo amerikane. Dhe nje force edhe me te madhe per te qendruar, nje shprese dhe besim te bazuar se dite me te mira duhet te vijne se shpejti. Sepse ne nuk ishim mesuar te na ndjekin per te na mbrojtur, ishim mesua te na ndjekin per te na ndjekur. Sepse nuk kishim perjetuar qe nje udheheqes i yne te mbrohej e te sigurohej me makine te blinduar e 7, 8, e edhe 10 truproje, te sigurohej nga sigurimi i shtetit qe i behet rangut te kryeministirit, te sigurihet hoteli Sheroton ku qendronte ai gjate darkes solemne qe e organizoi Liga Shqiptare amerikane me perforcim edhe te 100 policeve te tjere, te sigurohet anija ku ndodhej ai per vizite qarkore New Yorkut me percjellje te anijeve te marines luftarake amerikane. Si ne enderr apo jo. Keshtu e perjetova une. Apo ndoshta nuk eshte keshtu? Mendoj se duhet te jemi te urte dhe te shfrytezojme me urtesi autoritetin 111 e madh e te merituar qe gezon presidenti yne, pra i LDK ne SHBA, si shkrimtar, si demokrat, si guximtar e konsistent, si paqedashes e konsekuent dhe i gatshem te luftoje per idealin e demokracise. Poashtu do te theksoja edhe autoritetin e madh qe gezonte kryetari i Keshillit per Mbrojtjen e te drejtave te njeriut Dr. Zekeria Cana ne Amerike. Thuaja ne gdo bisede apo kontakt qe patem u shprehe keqardhje per mungesen e tij, dhe indinjate per pengesen qe iu be atij me marrjen e pasaportes nga qarqet zyrtare, per te penguar ardhjen e tij ne Amerike. Do te shtoja se mendoj, se prezentimi dhe deshmia jone ne Kongres do te ishte me komplete dhe me kuptimplote, me efekti ve dhe me deshmuese sikur te ishte mes nesh edhe i nderuari Don Lush Gjergji. Vete prezenca e tij do te ishte pergjigja me efikase qe do t’i behej akuzave te paqendrueshme dhe kualifiki- meve boshe, qe aktualisht i behen popullit shqiptar, se fjala eshte per fundamen- talizmin islam. Nuk mund te mos permend edhe pershtypjet e mia nga darka modheshtore te cilen Liga Amerikano-Shqiptare e organizoi ne hotelin Sheraton te Nju Jorkut, ku merrnin pjese edhe senatore e kongresmene amerikane. Ishte nje tubim aqe dinjitoz i bashk atdhetareve thuaj qofte nga presioni politik qofte nga ai ekonomik, i čili perhere dhe ne vazhdimesi ka shtypur ne ve§anti popullin shqiptar, te kerkoje buken e gojes. Nje erupcion nostalgjie, emocionesh, atdhe- dashurie dhe insistimi kembegules qe te qendrohet deri ne fund per fitimin e lirise dhe demokracise, ishte kjo fryma e asaj nate e čila nuk mund te lente indiferent, dhe nuk mund te harrohet kurre. Prandaj porosia ime nese kjo mund te me lejohet, eshte qe me urtesi te shfrytezojme autoritetin e njerezve te cilet kete autoritet e ndertuan mbi ato baza te cilat mund t’i qendrojne edhe kritereve amerikane. Paradokset tona N e Kosove vazhdon vallja e nderrimeve te emrave te shkollave qe mbajne emra te personaliteteve te shquara shqiptare. Pra, ka me se dy vjet qe ne disa mjedise te krahines sone nga disa individe te verberuara nga politika shoviniste antishqip- tare, dolen kerkesa te ndryshme, te thuash edhe mjaft $uditese, sig jane ato per nderrimin e emrave te shkollave, rrugeve dhe institucioneve qe mbajne emra te personaliteteve te kultures dhe historise kombetare shqiptare. Kohe me pare (sig kemi shkruar edhe ne numrat te kaluar), ne Kline iu nderrua emri i QAMO-s »Luigj Gurakuqi«, ne »Josip Broz Tito«, pastaj i shkolles fillore »Halit Ibishi« ne Babush te Ferizajt ne »Jedinstvo«, pastaj i Qendres shkollore »Skenderbeu« te Presheves ne »25 Maji«. Keta individe pa shpirt civilizues dhe te prirur qe te Kur mungon civilizues... » • # 112 sulmojne gdo gje qe eshte shqiptare, nuk terheqin kerkesat e tyre edhe per nderrimin e te gjitha institucioneve shkollore dhe kulturore qe mbajne cilindo emer te kultures sone, si te Azem Bejtes, Hasan Prishtines, Vellazerve Frasher i etj. Shih, me pare kur iu nderrua emri i demokratit te shquar, Luigj Gurakuqit, arsyetimin e tyre absurd e justifikonin nga ajo se gjoja Luigj Gurakuqi nuk eshte shtetas i RSFJ! Por valle gka i pengoi keto dite ai sulm barbar, jo kulturor dhe jocivilizues ne Hivzi Sylejmanin?! Pra, ate gka e perjetoi Luigji kohe me pare, ne menyre edhe me te vrazhde e pesoi revolucionari, shkrimtari dhe humanisti yne, Hivzi Sylejmani, bustin e te te cilit disa persona te papergjegjesi ne menyre vandaliste, te turpshme dhe qyqare e thyen dhe e bene coper e grime! Eshte nje akt, ne vargun e atyre akteve te kryera me pare nga individe te atij soji qe u pengon gdo gje qe eshte shqiptare. Qendra arsimore »Hivzi Sylejmani« ne Fushe Kosove e mban qe nga vitet e tetedhjeta dhe qysh atehere kjo aske nuk i pengoi. Mirepo, me ne fund, dikujt se ky emer po i penguaka, gjoja procedura e dhenies se emrit te kesaj shkolle. Konkretisht po i penguaka arsimtaret serbe dhe malazez qe punojne ne shkollen qe e mban emrin e Hivzi Sylejmanit, sepse ata edhe kerkuan qe shkolles t’i kthehet emri i dikurshem »Ivo Lola Ribar« qe e mbante atehere kur kjo shkolle ishte paralele e ndare e gjimnazit »Ivo Lola Ribar« te Prishtines, se gjoja at bote eshte »procedure joligjitime« e nderrimit te emrit te shkolles. Dhe, keshtu njerezit e Fushe - Kosoves pa nje pa dy moren vendim te guditshem qe shkolles menjehere t’ia nderrojne emrin nga Hivzi Sylejmani ne Ivo Lola Ribar. Te kota ishin perpjekjet e arsimtareve shqiptare qe moren pjese ne mbledhjen formale, duke ngulitur kembe se kjo pune nuk mund te behet ashtu sig i teket dikujt dhe per qellime te tyre te erreta; se kjo pune nuk mund te behet vetem se dikush deshiron ashtu, pa pjesemarrjen e barabarte edhe pelqimin e pjesetareve te kombesise shqiptare. Sepse, sig dihet, geshtja e nderrimit te emrit te shkolles eshte geshtje mjaft e nderlikuar dhe kerkon nje analize te mirefillte dhe pa ndonje arsye te vegan te nuk mund dhe s’duhet te behet. Shtrohet pyetja: Perše valle iu pengoi Hivzi Sylejmani kur ky na qenka shtetas i RSFJ dhe pjesemarres i LN£-se? (^Ika do te ndodhte sikur nxenesit shqiptare te mos vijojne mesimet ne shkollen qe mban emrin e Ivo Lola Ribarit, Karaxhiqit, Njegoshit, Milatoviqit, Obradoviqit, Jakshiqit... dhe te shume iqave te tjere te cilet jane me te shumte ne Kosove? Me siguri pasojat do te jene me te medha dhe nje gje te tille nxenesit dhe arsimtaret shqiptare nuk do ta benin kurre, e as qe e kane bere ndonjehere, sepse ata dine mjaft mire te gmojne kulturen dhe historine e cilitdo populi. Heqja e emrit te QAMO-s se kesaj shkolle, si dhe copetimi i bustit te ketij humanisti te shquar, eshte edhe nje deshmi e verberise antishqiptare, qe ekziston nder individe dhe qarqe te caktuara politike te cileve u pengon gdo gje qe eshte shqiptare dhe me qellim qe ketu ne Kosove te zhdukin dhe zhvleresojne gdo gje qe i takon ketij popolli me nje histori te lavdishme. Ato qarqe, veg vite te tera pergatisin skenare te tilla dhe duke ndihmuar nga forcat regresive sheteterore, kryejne vepra te tilla terroriste dhe vandaliste! Se fushata represive te gdo gjeje qe eshte shqiptare, jo vetem ndaj njerezve te gjalle, por edhe te atyre te vdekur, nuk ka te ndalur, qe mund te konsiderohen vrasje ne vete qenien shqiptare, ne vargun e vrasjeve te ekzekutuara edhe me pare. Keshtu, kete vit shkollor, fushekosovasit bene gmos ne menyre joligjore 113 dhe ia nderruan emrin Qendres arsimore qe e mbante plote nje dekade, vater e arsimit, kjo qe nga gjiri i vet prodhoi shume njerez arsimore te profileve te ndryshme, e tani, ne kushtet e ashpersimit te metejshem te fushates antishqip- tare, ende pa u sheruar ato plage te meparshme te renda qe iu shkatuan ketij populli, duke mos u kenaqur me aq, shkohet edhe me larg: me §ekan dhjetera kilogramesh, ne menyre me te vrazhde copetohet edhe grimca me e vogel e bustit te revolucionarit, shkrimtarit te vegjelise dhe humanistit te shquar shqiptar, Hivzi Sylejmanit!? Keshtu, individ e te te njejtit soj qe e ekzekutuan me pare edhe Luigj Gurakuqin, ne menyre antinjerezore »varrosen« per here te dyte edhe Hivzi Sylejmanin. Kjo skene e ketij akti tmerrues, vandalist dhe te pacivilizuar ishte nje provokim i rende antishqiptar, ishte nje nga ato pjese te vazhdueshme te euforise se shfrenuar nacionaliste e shoviniste- serbomedha. Kunder ketij akti te turpshem vandalist, antikulturor dhe anticivilizues (thyerjes se bustit te Hivzi Sylejmanit), keto dite protestuan nxenesit dhe prinderit e kesaj komune. Ata me plote arsye, shprehen revolten dhe kerkuan vendosmerisht nga organet kompetente qe ndaj kryesit te ketij akti terrorist te merren masa me rigoroze. Njeherit ne shenje te pakenaqesise me nderrimin dhe thyerjen e bustit te Hivzi Sylejmait, nxenesit shqiptare te kesaj shkolle filluan bojkotimin e mesi- mit dhe kerkuan dialog me drejtorin e shkolles, strukturat komunale dhe krahinore, ne menyre qe shkolla edhe me tutje te mbaje emrin e humanistit kosovar Hivzi Sylejamnit, sepse nuk ka kurrfare argumentesh dhe arsyetimesh per nderrimin e emrit te kesaj shkolle, por ky nderrim behet me kerkesen e disa individeve te dlet jane te ngarkuar me helmin te ashtuquajtur, nacionalizem dhe shovinizem. Si perfundim: Sa e sa kohera kane kaluar gjer me tani. Historia flete me vone. thote populli. Ajo do t’i ve ne drite te gjitha. Prape nje thenie te popullit: »Ujet kalon, e zalli mbetet.« Kjo thenie disa individeve duhet t’u sherbeje si mesim. Ai njeri i čili nuk ka bere veper te turpshme, nuk ka nevoje te ule koken, ndersa tjeteri, perkundrazi. Ai duhet vene gishtin ne koke dhe duhet menduar se gfare dhurate u sjell breznive. »Mjere breznite e popullit pushtues!« - thote poeti yne i mirenjohur, Mirko Gashi. Se historia flet me vone! Mos vdiqen Luigj i dhe Hivziu? Jo, nuk kane vdekur e as qe do te vdesin kurre! Kane luftuar per t’mos vdekur kurre! Gjithhere do te jetojne ne zemrat dhe kokat e njerezve tane, kurse gjestet e tilla vandaliste dhe terroriste flasin per primitivizmin dhe veprimin me te ndyte. Te shtish ne keto personalitete, do te thote te shtish ne demokraci. E Lugijin e as Hivziun nuk mund ta vrase askush, por ata vrasin armiqte e tyre. Kole IVI. Berisha Mikel Gojani 114 SHEMSI REgICA: »Revolucioni antiburokratik« - mrekulli e re e botes H istoria njeh revolucione e revolucione qe kane lene gjurme te pashlyeshme ne gjithe zhvillimin e shoqerise njerezore dhe kane bere jehone ne te gjitha anet e botes, por ato, sado qe kane prekur ane te shumta te realitetit shoqeror dhe i kane ndryshuar ato, as per se afermi nuk mund te krahasohen me »Revoluci- onin antiburokratik«, i čili ka bere dha po vazhdon te beje mrekulli. »Revolucioni antiburokratik« nuk ka lene sfere pa prekur, s’ka lene gur pa luajtur vendit, per te deshmuar se vertet eshte »revolucion antiburokratik«, dhe ne qofte se deri sot nuk ka pasur sukses per tu deshmuar si i ketille, besoj se tash e tutje ka per t’ia arritur ketij qellimi. Revolucionet e tjera sociale benin ndryshime ne sfera te ndryshme te shoqerise ose ne gjithe shoqerine, por asnjeri nuk arriti te depertoje ne permbajtjen e nocioneve dhe ta ndryshoje ate. Ketu, si te thuash, galonin revolucionet e meparshme, por jo edhe »Revolucioni antiburokratik«. Ky, »antiburokratiku«, duke pasur pretendime qe ta ndryshoje dhe ta transformoje dhe keshtu ta revolucionarizoje gjithe boten e jeten, nuk e kurseu as permbajtjen e nocioneve, ate permbajtje qe eshte ngjeshur dhe eshte ngulitur gjate gjithe shekujve ne forma te caktuara. Ketu »Revolucioni antiburokratik« le ne hije te gjitha revolucionet e meparshme sociale dhe bie ndesh jo vetem me traditen, te, cilen, ketu, e bene čope e grime, por edhe me rezultatet e shkencave shoqerore, bile edhe me ato te autoreve serbe, te publikuara ne Beograd. S’ka g’u bene as atyre, sepse »Revolucioni antiburokratik«, ne gdo pikepamje, i tejkalon te gjitha caqet kombetare. Ndryshimet ne permbajtjen e nocioneve »Revolucioni antiburokratik« i filloi ne nocionin »kunderrevolucion«. Si? dihet me 1981 ne Kosove u bene demonstrat. Keto, me te gjitha parullat dhe kerkesat qe u degjuan, nuk qene as me pak as me shume se demonstrata. Por sikur te pranohej se ato ishin demonstrata do te thoshte te bisedohej per shkaqet e tyre, per (pa)arsyeshmerine e tyre etj. etj. dhe sikur te lejohej kjo bisede arsyeshmeria e demonstratave dhe e kerkesave te tyre do te pohohej nga gdo mendje e shendoshe. Per te mos arritur deri te keto rezultate u ndajuan te gjitha bisedat per arsyeshmerine e kerkesave te demon¬ stratave duke u quajtur ato shkurt »kunderrevolucion«. Keshtu, »Revolucioni antiburokratik« demonstratat apriori i kualifikoi si »kunderrevolucion« dhe kete kualifikim e beri me gojen e xha Xhavitit (Te perkujtojme se duke folur per pergjegjesine per kete »kunderrevolucion« Xhavit Nimani me 1981, duke lexur me shume veshtiresi tekstin qe e kishte perpara, para kamerave televizive tekstualisht pat thene. Ketu kemi dy gjo:gjoja e pare jam une, gjoja e dyte - Komiteti Krahinor) te Azem Vllasit e te tjereve si keta. Pra per ta zgjidhur geshtjen, »Revolucioni antiburokratik« zgjodhi nje rruge shume te shkurter: demonstratat i beri »kunderrevolucion« dhe tash me nocionin »kunderrevuli- 115 cion« nuk duhet t’i kuptojme perpjekjet per ta penguar e kthyer prapa zhvillimin e shoqerise. »Kunderrevolucion«, sipas »Revolucionit antiburukratik«, quhen perpjekjet per tu barazuar me popujt e tjere, per te jetuar bashke me ta, te lire e te barabarte. Keshtu »Revolucioni antiburokratik« jo vetem qe e ndryshoi, por edhe e grrenjosi dhe e asgjesoi permbajtjen e »vjeter« te nocionit »kunderrevolu¬ cion« dhe ne vend te saj s futi nje permbajtje »te re«, »revolucionare«. Dhe me kete ndryshim te permbajtjes se nocionit »kunderrevolucion« u pajtuan dhe, kete, e legjimituan edhe akademiket, profesoret dhe intelektualet e tjere te Beogradit, duke u vene keshtu ne sherbim te »Revolucioni antiburokratik« dhe duke pergenjeshtruar edhe vetveten dhe shkrimet e tyre per kunderrevolucionin, madje edhe ne tekstet shkollore dhe ne ato universitare qe edhe sot jane ne perdorim ne Serbi dhe jashte saj. (Si duket atehere, duke qene ne kotje, keta intelektuale mesimet e tyre i kane vene ne koke, ndersa tash, nen ndikimin e »Revolucioni antiburokratik« jane zgjuar dhe ato po i kthejne ne kembe). Ne kete menyre u be ndryshimi edhe i permbajtjeve te nocioneve te tjera. Keshtu tash me nocionin »gjenocid« nuk duhet te kuptojme »shfarosjen e plote a te pjesshme te nje popullsie ose te grupeve te ve$ante kombetare«. Ne rastin e Kosoves me »gjenocid« nuk duhet te kuptojme shfarosjen masive ose te grupeve serbe e malaziase, por perpjekjen e shqiptareve per t’i mbrojtur te drejtat e tyre elementare qe ne Mesjete dhe ne Rilindjen evropiane, mendjet e ndritura i quajten »te drejta natyrore«. Terrori tashme nuk eshte »dhune e eger per te nenshtruar e asgjesuar edhe fizikisht kundershtaret. Kur »revolucionaret antiburokrate« thone se ne Kosove po behet terror mbi popullsine serbe e malaziase, me kete nuk duhet kuptuar se shqiptaret po perdorin dhunen e eger per te nenshtruar dhe asgjesuar edhe fizikisht serbet dhe malazezte, por me kete duhet kuptuar se shqiptaret po i bejne rezistence paqesore nje terrori shteteror te papare ne Evropen e civili- zuar. (Kur ne mbledhjet e forumeve me te larta te vendit »revolucionaret antiburokrate« thonin se shqiptaret po benin gjenocid dhe terror mbi serbet e malazezte ne Kosove, trimoshat shqiptare te Kosoves-heshtnin, d,m.th. poho- nin dhe keshtu kontribuonin ne ndryshimin e permbajtjeve te nocioneve »gjeno¬ cid« e »terror« dhe ne perhapjen e »se vertetes« per Kosoves ne bote dhe ne vend. Kur ne nje mbledhje te dy kryesive: te asaj te Kosoves dhe te Serbise, S. Millosheviqi tha se ne Kosove po behet gjenocid dhe terror mbi popullaten serbe e malaziase dhe po ate dite agjensite e huaja te lajmeve perseriten fjalet e zotit Millosheviq. Zoti Remzi Kolgeci, qe ishte njeriu i pare i Kosoves dhe me kompetenti per ta pergenjeshtruar me sa te duash fakti ate konstatim,-heshti. Ne te vertete nuk heshti. Zoti Kolgeci tha se kishte nje verejtje. »Dokumentet per mbledhje i kam marre me vonese, se po t’i kisha marre me heret do t’i kishim koordinuar fjalet«. D.m.th. zoti Kolgeci di te reagoje me kohe dhe di te jape verejtje per geshtjet kyge. E tash zoti Kolgeci dhe shoket e tij dine te tregojne se ne cilin plenum eshte vendosur geshtja e autonomise, por edhe populli qe e ka paguar kete me jeterart e bijeve te tij me te mire dhe gjithe peshen e rende te roberise po e mbane ne shpatullat e tij, di t’i gjeje rrenjet e tradhetise). Me nocionin »terroirst«, sipas fjalorit te ri te »revolucionareve antiburokrate, nuk duhet te kuptojme ate qe perdor terrorin per t’i arritur qellimet e veta, por ate qe me mjete paqesore lufton per ta flakur roberine e zgjedhen e huaj, ate qe lufton per lir, per barazi, per drejtesi dhe demokraci. Kur thuhet u vrane 116 »terroristet shqiptare« me kete duhet kuptuar se u vrane qytetaret shqiptare qe me dy gishtrinj te ngritur lart dhe me lirine e demokracine ne goje po luftojne per tu barazuar me popujt e tjere te Jugosllavise dhe per kete po izolohen, po burgosen e po vriten nga »shteti juridik«. Duke i mbajtur te fshehura ndryshimet e permbajtjeve te ketyre dhe te noci- oneve te tjera nen format e tyre te vjetra dhe duke i mbajtur edhe me te fshehta planet dhe qellimet e tyre »revolucionaret antiburokratike« organizuan mitingje ne Vojvodine, ne Mal te Zi, ne Serbi e Kosove (dhe vargu i ketyre mitingjeve nuk do te ndalej se shtriri edhe ne pjeset e tjera te vendit sikur te mos delin ca pengesa te vogla), ne te cilat haptas u kerkuan arme, burgosje, varje, vrasje etj. etj. dhe ketomitingje u quajten »mitingje te solidaritetit«. Dhe vertet a s’eshte solidar me ty, sipas permbajtjes se »re«, »revolucionare« te ketij nocioni, ai qe kerkon arme dhe te vret, kuptohet per te mirne tende? Me fjale te tjera ai qe kerkon barazi quhet kunderrevolucionar, ai qe vritet- vrases, ndersa ai qe vret-i vrare. I rrahuri quhet rrahes, ndersa ai qe rrahe-i rrahur. I burgosuri quhet burgoses, ndersa ai qe burgos-i burgosur. Ai qe perndjek quhet i ndjekur, ndersa i perndjekuri-ndjekes. Ai mbi te cilin behet terror quhet terrorist, ndersa ai qe ben terror-mbrojtes i rendit dhe i qetesise. Ai qe shtyp quhet i shtypur, ndersa ai qe shtypet-shtypes. A nuk eshte ky zhvillim dialektik i permbajtjes se nocioneve pa prekur formen e tyre te vjeter. Edhe Hegeli, si dialektikan i madh, per kete ndryshim permbajtesor te nocioneve do te thoshte-dialektike e mrekullueshme. Para »Revolucionit antiburokratik« kane rene te gjitha kriteret objektive e shkencore te vleresimeve. Nje i vetrni kriter me te vertete objektiv per vlaresime tash eshte raporti i asaj qe vleresohet ndaj »Revolucioni antiburokra¬ tik«. Keshtu »i ndershem« nuk eshte me ai qe sillet, punon e vepron me ndere, me drejtesi e me ndergjegje, qe ka qellime te drajta e te pastra, qe shpreh drejtesi e qiltesi, por ai qe eshte rob i »Revolucionit antiburokratik«. Shqiptar i »nders¬ hem« nuk eshte me ai qe punon e lufton per te miren e popullit shqiptar, per liri e demokraci, per barazine e shqiptareve me popujte e tjere por ai qe lufton per ruajtjen e »fryteve« te »Revolucionit antiburokratik«, ai qe eshte kunder intere- save te popullit te vet, kunder lirise dhe barazise se popullit te vet me popujt e tjere. Mendimtaret e dijetaret, qe nga koha antike e kendej, te vertete kot e kane quajtur njohurine qe perputhej me realitetin ose qe, ne nje menyre apo ne nje tjeter, pasqyron ate. Keto mesime nuk qendrojne para »Revolucioni antiburo¬ kratik«. Tash realiteti duhet te perputhet dhe t’i pasqyroje mendimet, planet, qellimet e »revolucionareve antiburokrate«. A nuk ndryshoj gjendja ne Kosove menjehere pas fjale se Moisovit ne Kuvendin e Jugosllavise. Fjalet e tij te jashtezakonshme per Kosoven a nuk e bene edhe gjendjer. e kesaj krahine te jashtezakonshme dhe a nuk u more edhe masat e jashtezakonshme ne Kosove, ne perputhje me mendimet e tij? Pas fjaleve te Joviqit diten e pare te mandatit te tij si kryetar i Kryesise se RSFJ-se a nuk ndryshoi edhe gjendja ne Jugosllavi ne perputhje me fjalet e tij dhe a nuk i pasqyroi fjalet e tij kjo gjendje? Po ate dite a nuk u be me e rende, ne perputhje me kualifikimet e tij, gjendja ne Jugosllavi, ne krahasim me nje dite me pare, kur ne krye ne Kryesise se RSFJ-se ndodhej Dernovsheku? A nuk jane te gjitha keto mrekulli te »Revolucioni antiburokra¬ tik« dhe vete ky revolucion a nuk eshte nje mrekulli e re e botes? 117 Pa e kuptuar kete ndryshim ne permbajtjen e nocioneve nuk mund te kuptohet fjalori i »revuliconareve antiburokratike« as ndryshimet revolucionare qe ka bere e po i ben »Revolucioni antiburokratik«. Aq me pak planet dhe qellimet e tyre. Deshmia ime Fjala ime ne Kongresin Amerikan plotesim i diskutimit me shkrim referuar gojarisht eshmine time te shkruar ia dorezova Kongresit Amerikan prandej shfrytezoj rastin te plotesoj fjalen time me disa mendime te pashprehura, si dhe me informatat lidhur me materialin perkates deshmues te cilin e prezentova me te cilin deshmohet dhuna e terrori i papare mbi popullsine e pafajshme shqiptare ne Kosove. Perfaqesoj grate e Kosoves te organizuara ne Shoqaten e Gruas te LDK. Flas pra ne emer te nenave shqiptare qe vajtojne femijet e tyre te vrare, ne emer te nenave qe vuajne me femijet e tyre te sakatosur e te gjymtuar dhe ne emer te nenave qe jetojne me frige per te ardhmen e femijeve te vet ne kete toke te pergjakur Kyqja masive e grave ne shoqaten tone tejkalon te gjitha parashikimet tona, dhe kjo me se miri deshmon per faktin se terrori shteteror ne Kosove ka arritur permasa te tilla, sa qe ka arritur te mobilizoje dhe te levize nje shtrese natyralisht politikisht imosile si jane grate. Politika e čila udhehiqet ne Kosove dhe ndaj Kosoves eshte treguar teresisht e gabuar, ajo deshtoi ne teresi dhe asgje tjeter nuk mund te pritej nga ajo, meqe ishte mbrapsht e definuar, pa analize te shkaqeve e pasojave, me qasje dogma¬ tike e bolshevike, e dorezuar para shantazheve e presioneve dhe e destinuar te shkele plotesisht subjektesine e popullsise shqiptare ne Kosove. Tejkalimi i situates tragjike ne Kosove nuk mund te arrihet me zbatimin kembengules te nje politike te tille, as me represionin e sforcuar shteteror, e as me perpjekjet sterile qe me konstruktimin e kualifikativeve ndeshkuese te arsyetohet kjo dhune e pakuptueshme ndaj popullsise se pafajshme. Kjo nuk mund te arrihet as me kompromiset dhe kongesionet e kalbura te cilat udhehe- qjet me te larta te vendit i bejne me shprese se do te shuhen orekset e shfrenuara te nje politike aventuriere te nezihshme dhe megjithate te ruhet sado pak nga imazhi demokratik ne sqenen politike nderkombetare. Ne angazhohemi kunder dhunes si mjet per zgjidhjen e problemit, per barazi te plote te popullit shqiptar me popujt e tjere te Jugosllavise, per demokraci, sistem shumepartiak dhe zgjedhje te lira, per pranim te plote te subjektesise politike te popullit shqiptar ne Kosove respektim te plote te vullnetit te tij politik dhe sankcionim te pozites kushtetuese- juridike te Kosoves me respektim te plote te vullnetit politik te popullit shqiptar ne Kosove. 118 Mendojme se zgjidhja e drejte e problemit te Kosoves mund te arrihet me dialog te pashmangshem me alternativen e Kosoves, e čila tanime ka fituar legjitimite- tin e perfaqesuesit autentik te popullates shqiptare ne Kosove, dhe paraqet force reale politike me te cilen objektivisht duhet llogaritur, sepse pa pjesemarrje aktive te subjektit shqiptar gdo zgjidhje eshte paraprakisht e denuar te deshtoje. Ekziston nje pikepamje shume e perhapur ne popullaten shqiptare ne Kosove, se forcat unitariste ne Serbi ushtrojne terror te pakuptueshem mbi popullsine e pafajshme shqiptare ne Kosove jo rastesisht dhe ardhmirine e shohin ne te kaluaren e pergjithshme, ne sforcimin e konflikteve dhe ashpersimin e dhunes me qellim provokacioni te reaksionit te ashper te popullates, e čila perfundimisht do te sherbente si shkas (casus belli), per qerim brutal hesapesh me popullaten shqiptare dhe edhe nje pacifikim te Kosoves. Keto forca me te gjitha mjetet perpiqen te pengojne demokratizimin e Kosoves, duke gjeneruar vazhdimisht konflikte dhe mbajtje te gjendjes se tensionuar dhe patollogjike ne Kosove, sepse e quajme kete te vetmin kusht te mbajtjes se politikes se tyre te deshtuar, kesaj politike qe u lend dhe u rrite ne problemin e Kosoves. Ky opcion hegjemonist serb mund te kuptohet edhe si nevoje per terheqjen e vemendjes se opinionit serb nga problemet e tij jetike, si forme standarde e veprimit te regjimeve komuniste qe duke prodhuar vazhdimisht konflikte dhe duke manipu- luar me pasionet nacionaliste, te realizojne qellimet e tyre strategjike. Kjo pikepamje e perhapur, mbeshtetet ne vrasjet, plagosjet torturat, maltreti- met, burgosjet, bastisjet, helmimet masive te nxenesve shqiptare dhe shume forma te tjera te terrorit policor te pakuptueshem per Evropen e civilizuar. Prandej duhet terhequr verejtjen se ne Kosove eshte ne veper shkelja masive brutale e konsistente e te drejtave te femijeve, grave dhe familjeve te tyre, apelojme tek opinioni paqedashes nderrkombetar qe te beje 5’mos qe te pengoje realizimin e qellimeve te stratege ve te kesaj erresire dhe te behet gdo gje, qe me mjete demokratike te pengohen konfliktet e rrezikshme kercenuese ndermjet popujve. Per shkak te pasioneve te ndezura dhe patologjise se gjendjes ne Kosove, si dhe mosbesimit real ne fuqine e politikes zyrtare per zgjidhje te drejte dhe te shendoshe te problemit te Kosoves kerkojme mbikeqyrje nderkombetare. Do te me vinte mire po qe mundesia, qe fondacionit te kongresit per te drejtat e njeriut t’i prezentoj deshmite materiale per shkeljen e te drejtave qe i permena. 1. nje numer fotosesh te femijeve dhe grave te goditura nga dhuna e eger policore. 2. videokasete ne te cilen eshte inyizuar vajza e helmuar 18 vjecare nga Mitroviča, ku shihen skena renqethese (sulme nervore) nga pasojat e helmimit, te cileen e dorezoi nena e saj - anetare e Shoqates. 3. raporti i mjekut per kronologjine e nxenesve te hospitalizuar neper qendrat e ndryshme te Kosoves - pergatitur nga Dr. Lumturie Gashi (patologe) 4. raporti i konzitinmit te spitalit ne Prishtine ne lidhje me simptomatologjine e te helmuarve, te nenshkruar edhe nga mjeket serbe te cilet pastaj terhoqen nenshkrimet e tyre. 5. nje numer i madh i deklaratave te nxenesve te helmuar nder te cilat edhe nje deklarate e nje serbeje te helmuar. 6. ingizimi ne videokasete i vrasjes se te resee Ylfete Humolli nga Podujeva i treguar ne ditaret e TVP ku shihet qarte vrasesi dhe deklarata e reporterit te 119 TV te Sarajeves i čili rastesisht u gjet aty ingizoi te shtenat nderesa ne informaten e KEF e čila u dha me kete rast u tha se ajo u vra ne rrethana te panjohura. Ne kete kasete shihet femiu 9-10 vjegar i rrahur ne menyre $njerezore nga policia. 7. nje numer deklaratash renqethese te femijeve dhe grave te bastisura te familjes Gubetini nga Nedakovci me fotoset perkatese. 8. Raport me shkrim i disa aspektve dhe kendveshtrimeve te mija personale dhe interpretimi im subjektiv, disa fakteve relevante, lidhur me problemin e helmi- mit masiv te nxenesve e qytetareve ne Kosove. Dhe ne fund me lej oni qe te shprehe kenaqesine tone dhe falenderimin e thelle per vullnetin e gadishmerine e juaj qe te degjoni dhembjen dhe hallin tone te madh, si dhe shynesat tona qe fillimin e zgjidhjes se problemit te Kosoves e mbeshtesim ne veprimin e presionit nderkombetar. Kryetarja e Shoqates se gruas te LDK Lnlj eta Pula — Beqiri BEQIR BERISHA A do te nderpritet dhuna ne Maqedoni G jate muajit maj (te ketij viti), neper bashkesite lokale te qytetit te Tetoves Lidhja Socialiste mbajti disa mbledhje me popullaten shqiptare per t’u komunikuar vendimin e komunes se do te rrenohen varrezat shqiptare. £’eshte e verteta, mbledhjet kishin qellim edhe te masin pulsin e se a do te reagoje popullata shqiptare ndaj nje vendimi te tille apo do te heshte si me pare kur u prishen gjysma e ketyre varrezave ne fillim te viteve shtatedhjete, si dhe te varrezave (te vjetra) ne fillim te viteve pesdhjete ne dy pjeset tjera te qytetit: te Monopoli dhe te stadiumi i qytetit. Sig shifet, pra, synimi per prishjen e varrezave tashme te pergjysmuara te shqiptareve eshte vazhdim i prishjes sistematike dhe me dhune te varrezave, vazhdim i vandalizmit te burokracise maqedonase per t’u bere presion shqipta- reve, vazhdim i politikes antishqiptare te ndjekur gjate ketyre 45 vjeteve te pasluftes, e čila pos tjerash eshte manifestuar edhe me prishjen e varrezave, te shtepive dhe te lagjeve te tera, sig ndodhi ne vjeshte te vitit 1988 ne lagjen »Dizhonska« te Shkupit, kur u rrenuan shtepite e ndertuara edhe para 20, 30 dhe 40 vjetesh pa kurrefare arsye dhe ne kushte plotesisht te urbanizuara me kanalizim, ujesjelles, telefon etj., vazhdim i rrenimit te mureve te oborreve dhe thyerjes se dyerve te oborreve, vazhdim i po asaj politike qe prishi edhe xhamite e shqiptareve ne disa qytete te Maqedonise. Vlen te permendim se Xhamia e Madhe ne qender te Tetoves, ku tashti eshte ndertuar pallati i kultures, e čila u prish ne fillim te viteve gjashtedhjete, ka qene xhamia me e madhe dhe me e bukur e Tetoves dhe njera nga xhamite me te bukura ne Maqedoni. Ne qender 120 te oborrit te kesaj xhamie, prane shadervanit, ka qene edhe varri (tyrbja) i Mustafa Tetoves, njerit nga udheheqesit kryesore te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit. Prishja e kesaj xhamie shkaktoi pezem te rende te popullata shqiptare. Pezmatim ende me te rende shkaktoi prishja ne menyre »moderne« e xhamise ne fshatin Arnaqi te Shkupit, per rrenimin e te ciles u perdoren edhe minat. Nderkaq e kunderta ngjau me Teqene bektashiane ne Tetove, e čila u konfiskua dhe u shnderrua ne vend ahengjesh e defrimesh. Shume xhami te tjera ne Shkup, te rrenuara pas termetit nuk u ndreqen, ndonese nga popullata shqiptare grumbullohen shuma te paparashikuara mjetesh per mirembajtjen e xhamive. Kush i gllaberon keto para? Ky plan, pra, per rrenimin e varrezave si dhe disa dukuri te tjera te dhunes qe po paraqiten kohet e fundit sig ndodhi, per shembull me Rahim Nezirin (ish te denuarin politik me 14 vjet burg) te cilin diten qe u lirua nga burgu e priten policet ne Shkup, e malteretuan dhe e rrahen me shqelma e shkopinj gome vetem pse ia gjeten fjalorin e gjuhes shqipe te botuar ne Prishtine, flasin se kjo dhune e papare gjate historise shumeshekullore sikur duket synon te vazhdoje edhe me tej ne kushtet e Evropes moderne, kur shtetet e lindjes u demokrati- zuan, kur popujt e shtypur nga socialimperializmi sovjetik serish po dalin ne skenen e historise. Kjo dhune sikur deshiron te vazhdoje edhe ne kohen kur edhe ne Jugosllavi po fillojne proceset demokratike. Mjetet e dhunes nuk jane di$ka e re ne Maqedoni, ndonese ato jane intensifikuar pas ngjaijeve te viti 1981 ne Kosove. Ato jane te nje date me te hershme, por jane intensifikuar pas viti 1937, pas Konventes jugosllavo-turke per shpernguljen e shqiptareve per Turqi te vitit 1935. Masat e dhunes kunder shcjiptareve i perpunoi ne menyre shkencore akademiku serb Vaša £ubrilloviq, i čili po keto masa te Jugosllavise se vjeter ia parashtori edhe qeverise se re jugosllave ne vitin 1944. Ndonese ne marredhenie te reja socialiste, per shqiptaret duhej te vazhdo- hej po ajo politike e Jugosllavise se vjeter, qe atyre t’u behej presion dhe te detyrohen qe te shperngulen ne Turqi, ku tashme ishin vendosur qindra mije shqiptare te shperngulur para lufte. Per fat te keq, si pasoje e kesaj politike antishqiptare gjate viteve pesdhete gati u pergjysmua popullata shqiptare ne Maqedoni. Shperngulje me te medha pati nga qyteti i Shkupit, i čili u shpraz gati teresishf, nga Manastiri, Prilepi, Tetova, Gostivari, Kumanova etj. Dhuna kunder shqiptareve gjate ketyre 45 vjeteve qe sistematike, e vazhdu- eshme dhe e panderprere. Burokracia maqedonasi krahas mjeteve te ndryshme te dhunes politike e policore, krahas prishjes se varrezave, rrenimit te mureve, thyerjes se dyerve, rreximit te shtepive dhe lagjeve te tera, mbylli edhe shkollat e mesme shqipe, i detyroi shqiptaret te mesojne ne gjuhen maqedonase, i obligoi arsimtaret shqiptare qe me nxenesit e tyre te komunikojne vetem ne gjuhen maqedonase, ndaloi perdorimin e flamurit, kufizoi me ligj shtimin natyror te shqiptareve, nderroi emrat e shkollave, beri diferencimin e njerezve, sidomos te intelegjencise, nxorri nga puna dhe la rrugeve me qindra intelektuale shqiptare, shume te tjere i burgosi pa fije faji, kurdisi me dhjetra gjykime te montuara, mbyti njerez ne menyre barbare. Beri ajo, pra, e g’nuk beri. E tere kjo dhune u be ne emer te barazise se plote kombetare, ne emer te vellazerimit e te bashkimit dhe te luftes kunder »separatizmit shqiptaromadh« dhe te »fashizmit shqiptar«. Kesaj lufte i kane kontribuar mjaft edhe »perfaqesu- esit« servile te popullit shqiptar si Hysen Ramadani e VuJlnet Starova, Sefedin 121 Sjiejmani e Hixhet Ramadani me shoket tjere me te vegjel qe jane treguar mjaft aktive per te rrenuar gdo gje qe eshte shqiptare, per te degraduar traditen, kulturen dhe historine e popullit shqiptar. Burokracia maqedonase bashke me keta njere »te zellshem« ka nxitur ne menyre sistematike urrejtjen kunder shqiptareve ne Maqedoni. Histerine antishqiptare te qarqeve burokratike maqedonase dhe te nxitjes se kesaj urejtje edhe ne masat e gjera e deshmon edhe ngjarja ne Kumanove me 20 shkurt te ketij viti me rastin e demonstrimit te nje grupi te vogel shqiptaresh me parullen »demokraci«, ku menjehere u versulen kunder shqiptareve turma te tera maqedonasish duke rrahur e malltretuar edhe kalimtaret e pafajshem, duke prishur e shkaterruar gdo gje qe eshte shqiptare. Madje ketu, sig shkruajti shtypi i atyre diteve ndodhi digka e papare per boten e qyteteruar. Ketu u rrokullisen dhe u thyen te gjitha veturat me regjistrim te Kosoves dhe te gjitha veturat me regijstrim te jashtem qe mendohej se jane prone e shqiptareve. Ajo qe ndodhi neper rruget e Kumanoves kunder shqiptareve, duke i rrahur ata, madje edhe me shkopinj te hekurt (sig e pershkruajti gazeta »Danas« e dates 20 marsit) eshte pasqyre reale e urrejtjes se madhe ndaj shqiptareve ne kete republike qe eshte nxitur decenie te tera. Burokracia maqedonase urrejtjen antishqiptare e ka shprehun edhe nepermejt maltretimeve dhe rrahjeve publike e masive te shqiptareve nga ana e policise. Ne pranvere te viti 1989 popullata shqiptare e Tetoves dy here eshte rrahur ne menyre masive nga policia. Policia ka hyre neper gaj tore dhe i ka rrahur ne menyre frontale njerezit e pafajshem dhe pa kurrfare arsye. Per te nxitur urrejtjen kunder shqiptareve, burokracia maqedonase lanson tezen se shqiptaret kane rrezikuar dhe rrezikuakan territorin dhe shtetin maqedonas dhe se ky rrezikim sa vjen nga nataliteti i madh aq edhe nga dyndja e shqiptareve nga Kosova ne Maqedoni. Ne kete menyre shprehet edhe shovinizmi i shkrimta- rit maqedonas Gane Todorovski, i čili ne deklaraten dhene gazetes »Danas« te dates 20 marš, thekson se »gdo shtet me te gjitha mjetet duhet te mbroje veteveten dhe territorin e vet. Shqiptaret neve na rrezikojne sa me natalitet po aq edhe me dyndje mekanike«. Po ta zberthejme kete thenie, do te konkludonim se te gjitha masat e dhunes jane te arsyeshme ne qofte se ato shpiejne ne likuidimin e shqiptareve nga territori i Maqedonise. Sa per natalitetin, duhet theksuar se te gjitha masat administrative kunder shtimit natyror te shqiptareve shprehin diskriminimin me modern nacional, qe nuk eshte askund ne boten e qyteteruar, aktet e tilla shprehin politiken gfarosese dhe gjenocidin shteteror kunder shqiptareve. Ndersa sa i perket tezes se numri i shqiptareve ne Maqedoni po rritet nga dyndja e shqiptareve, duhet theksuar se kjo eshte nje genjeshter, sepse ka ndodhur e kunderta, veganerisht gjate ketyre njezet vjeteve te fundit, kur nje numer i madh i shqiptareve nga Maqedonia jane vendosur ne Kosove. Kjo ka ndodhur sidomos me ato kuadro shqiptare qe nuk kane mundur te puneshohen ne Maqedoni. Po nuk na gudit nje dezinformim i ketille, sepse ne kete menyre burokracia maqedonase do te tregoje para botes se shqiptaret ne Maqedoni kane ardhur kohet e fundit. Por, nuk duhet harruar se shqiptare ne Maqedoni ka pasur edhe para lufte dhe se me qindra mije tashme jane shperngu- lur edhe ne Turqi, se ketu shqiptare ka pasur edhe para luftrave ballkanike edhe para se te vijne turqit ne Ballkan, madje shqiptaret ketu kane jetuar edhe shume me heret se te vijne vete maqedonasit. 122 Ne Maqedoni keto dhjete vjetet e fundit pati shume burgosje. Por, kjo nuk do te thote se burgosje pati vetem keto dhjete vjet. Shqiptaret kane filluar te burgosen qe ditet e para te glirimit nga nazifashizmi gjerman, madje qe ato dite kur populli maqedon festonte glirimin, populli shqiptar perjetonte ditet me te veshtira qe s’i kish pare as gjate okupacionit fashist, qe ato dite filluan te mbushen burgjet me shqiptare. Qe atehere dhe deri me sot burgjet e Maqedonise kurre nuk kane qene te shprazta. Keshtu burgun famkeq te »Idrizoves« asnjehere nuk e kane lene pa shqiptare. Ketu nje brez ka zevendesuar tjetrin. Nuk eshte i vogel numri i atyre qe kane kaluar mbi dhjet vjet burg. Rafi Haiili tash po vuan vitin 16 si »kunderrevolucionar« pa kunderrevolucion ne Maqedoni. Nderkaq, keto dhjete vjetet e fundit, pas ngjarjeve te njohura ne Kosove, edhe ne Maqedoni filloi te intensifikohen masat represive. Ketu per kunderrevolucion i akuzuan dhe u denuan edhe njerezit qe kerkonin te shkollohen ne gjuhen shqipe, madje u denuan deri ne dhjete vjet burg te gjithe ata qe kundershtuan te shkollohen ne gjuhen maqedonase. Rastet e Kumanoves dhe te Gostivarit ku si kunderrevolu- cionare u shpallen femijet qe kerkuan te mos u mbyllen shkollat shqipe jane akt flagrant i dhunes kunder shqiptareve. Ende me i eger eshte qendrimi i burokra- cise maqedonase ndaj te rinjve te Tetoves, te cilet u denuan deri ne gjashte vjet burg (si§ shkruan gazeta »Danas« e 20 marsit te ketij viti) vetem pse kane biseduar per bojkotimin e mesimit ne gjuhen maqedonase, edhe pse mesimi nuk eshte bojkotuar. Disa te rinj prej tyre u leshuan tash me amnestionin e fundit, ndersa disa te tjere ende vazhdojne te rriten dhe te formohen neper burgjet e Maqedonise. Pas gjithe ketyre torturave, presioneve, reprezaljeve $njerezore, pas gjithe kesaj dhune te ushtruar per 45 vjet resht, ne fund para disa ditesh edhe ne Maqedoni u formua alternativa shqiptare. Pa dyshim ky eshte nje lajm i gezueshem per te gjithe shqiptaret, sidomos per ata te Maqedonise. Por-a do te kete demokraci edhe per shqiptaret, a do te mund te ndihen edhe ata si qytetare te lire e te barabarte, kjo eshte nje ceshtje shume e madhe. Eshte e madhe para se gjithash per arsye se shqiptareve nuk do t’u mungonte kurre demokracia ne qofte se do te pranonin te deklaroheshin ndryshe e jo si shqiptare, ne qofte se do te asimilohes- hin dhe nuk do te kerkonin te drejta e liri kombetare. Shqiptareve u ka munguar pikerisht ajo demokraci qe do t’u garantonte liri kombetare. Shqiptaret nuk jane te lire te bejne femije sa duan, te punesohen ku duan, te shkollohen si duan, te dalin jashte shtetit kur duan. te perdorin flamurin kombetar sa here qe duan etj. Shqiptaret jane te detyruar te mesojne historine e tere popujve te botes, por u ndalohet te njihen me historine e vet kombetare, ata i mesojne shkrimtaret maqedonas, jugosllave dhe boterore, por as nuk guxojne t’i lexojne veprat e shkrimtareve me te medhenj shqiptare: veprat e tyre jane te ndaluara rrepte- sisht. Kjo eshte, pra, ajo geshtja e madhe qe duhet te zgjidhet. A do te kene te drejte shqiptaret qe te punesohen ne menyre te barabarte ne Maqedoni, e mosdo te bredhin rrugeve, madje edhe intelektualet me te shquar, a do te hapen te gjitha shkollat shqipe qe u mbyllen vitet e fundit dhe a do te hapen te gjitha shkollat perkatese ne te gjitha vendbanimet shqiptare, a do te hapen shkolla e larte pedagogjike qe u mbyll para dy vjetesh dhe deget perkatese prane universiteteve te Maqedonise, a do te lejohet perdorimi i flamurit dhe a do te zgjidhen edhe shume geshtje te tjera qe kane te bejne me te drejtat dhe lirite e shqiptareve ne 123 Maqedoni, a do te punoje nje kanal i televizionit te Shkupit ne gjuhen shqipe dhe a do te hiqen pengesat e televizionit te Prishtines dhe shume geshtje te tjera. Keto, pra, jane ato §eshtje te medha qe duhet ta preokupojne alternativen shqiptare ne Maqedoni, qe populli shqiptar te jete ne gdo aspekt i barabarte me popullin maqedonas, sepse populli shqiptar nuk duhet te trajtohet si pakice, por si populi qe perben afer gjysmen e popullsise se kesaj republike. AGRON BERISHA Dioptria shkurtepamese Keto dite dolen ne diskutim publik »Percaktimet themelore te LK te Kosoves si parti per socializmin demokratik«. Duke lexuar dhe analizuar kete dokument me syrin e kritikes objektive dhe duke u nisur nga premisa themelore e studimit marksist »Teori e materializuar - prakse e racionalizuar«, verehet fare gart ornamentika verbale e ketij doku¬ menti e mveshur me petkun demokratik me 5’rast dhe pason konstatimi se gjendja reale faktike eshte ne kundershtim gjegjesisht inkopatibile me gjendjen e pershkruar ideopolitike. Ne te vertete nena dialektike §do forme e čila nuk shpreh permbajtjen reale te marrdhenieve shoqerore e gjykon per vdekje. Kesaj nuk mund t’i iken as ky dokument, aktakuzen ndaj te cilit do ta ngrisin dhe gjykojne vete ligjeshmerite themelore te zhvillimit te marrdhenieve shoqerore ekonomike dhe politike. Iracionaliteti i ketij dokumenti buron nga vete ai, sepse ne vete kete dokument e gjejme gjuhen faktografike dhe argumentuese per te deshmuar se ai eshte vetem rezultat i konstelacionit te forcave dhe interesave me pretendime te caktuara e ne sherbim te ideologjive mesjetare. Karaktereistikat e iracionalitetit konsistojne ne sa vijon: 1. Barometer i bindshem per kete eshte vete fakti i thirjes ne menyre ultimative me se 15 here ne 15 faqet e tij, ne luften energjike kunder »Fares se nacionalizmit dhe sepratizmit shqiptar« e čila sig thuhet mu ne faqen e pare »Zhvillohet me ritem te shpejte dhe transplatohet ne menyre perfide ne te gjitha institucionet shoqerore dhe ne te gjitha fushat e veprimtarise se organizuar te shoqerise«. Sipaš ketij dokumenti nuk ekziston asnje izem per ndonje populi tjeter dhe se keto »Atribute« jane rezervuar enkas vetem per popullin shqiptar. £’esht e verteta ne programin ideopolitik nje metode e tille eshte fare e papranueshme. 2. Intencat themelore te inkorporimit kushtetutar te veteqeverisjes, sistemit te deligimit, sistemit te punes se bashkuar etj., kane pasur si objektiv e cak deetatizimin dhe decentralizimin e organeve te pushtetit shteteror si dhe proce- sin e demonopolizimit, depersonalizimit dhe demajorizimit. Ne kete menyre me reformat kushtetutare te viti ’74 eshte bere evolucion ne drejtim te thyerjes se prangave shteterore centraliste dhe te debalancimit te raportit shtet- shoqeri ne favor te faktorit te dyte. Kurse ky dokument frontalisht eshte hapur kunder 124 ketyre tendencave te demokratizimit sepse (ne fq. 6) ne te thuhet: »Kushtetuta e re duhet t’ia kethej federates subjektivitetin dhe sovranitetin juridik e politik, kompetencat dhe instrumentet per te kryer me efikasitet funkcionin e vet...«. Aludimet e tilla kerkojne ristruktuimin e sistemit kushtetues te viteve te 63-ta apo te 46-ta te cilat ngerthejne ne vete karakteristikat e sistemit unitarist ngase ishin ne ndikimin e pervojes centraliste sovjetike dhe te publicistikes staliniane. 3. »Lidhjet e komunisteve te krahinave - thuhet ne faqen 5 - jane faktore te unitetit te Lidhjes se komunisteve te Serbise dhe e vetmja baze e mundeshme e mvehtesise se tyre...«. Kjo gartazi eshte ne kundershtim me vete mvehtesine, me specifikat dhe identitetin e LK te Krahinave, te cilave ne menyre dekretive u eshte abstrahuar (shkrire) mvehtesia, ku nen preteksin e unitetit tentohet vendosja e tutorise mbi LK te Krahinave, duke i shnderuar ne kete menyre keto LK si emanacione ekskluzive te LK te Serbise e čila e ka rivendosur ne menyre militariste »te drejten e saj historike ne teritoret te cilat i jane shkeputur sipas rrymes se titoizmit«. Mu ketu gendron mosgadishmeria dhe frika nga pranimi i dialogut me levizjet e reja te cilat jane bere sinonim i interesave dhe aspiratave popullore dhe sinonim i parlamentarizmit ne vend te sistemit te unitetit ku- vendor. 4. »Kursi politik qe po e realizojme — thuhet ne faqen 5 - eshte ne shenje te nderprerjes definitive te politikes byrokratike nacionaliste dhe separatiste e čila RS-en te Serbise e solli ne pozite te pabarabarte ne krahasim me Republikat tjera dhe coptoi shtetesine e saj«. Fatkeesisht kursi politik te cilin LKJ (e veganerisht LKJ e Serbise) e ka udhehequr dhe realizuar konsiston ne shkeljen flagrante te parimit te vetevendosjes se popullit, dhe eshte deshmi e pakontestu- eshme se per popullin shqiptar eshte aplikuar ne vend te vetevendosjes ne menyre plibiscitare vetevendosja nen administrimin ushtarak. Kjo cenon fare qarte sovranitetin kombetar shqiptar dhe kerkesat e tij autonomiste te cilat jane aq te vjetra sa eshte e vjeter edhe vete lufta e tij nacional-glirimtare per glirim nga pushtuesit e huaj. Nese me pranimin e »Rezolutes mbi bashkimin - aneksi- min e Kosoves«, RS e Serbise u vu ne pozite te pabarabarte dhe inferiore ne krahasim me Republikat e tjera, pse atehere e pranoi pa shtyrje »Rezoluten e Prizrenit te vitit 1945 ose pse ne Prizren nuk u vednos pra per bashkimin - aneksimin e Kosoves me ndonjeren nga Republikat e tjera. Ne kete menyre LK e Jugosllavise (nen ushtrimin e ndikimit nga LK e Serbise) nen motivacionin e perhershem te papershtatshmerise ideopolitike dhe me instrumentin e doreheqjeve vuri nen kontrollin e saj kompetencen ligjdhenese te Kuvendeve, ate ekzekutive, administrative dhe suspendoi pavaresine e gjyka- tave dhe perdori gdo mjet e metode per realizimin e aspiratave gubrilloviqiane e pashiqiane. Prandaj esenca e krizes e gjithembarshme politike dhe ekonomike ne Jugosllavi eshte pasoje e politikes se administrimit mbi Kosoven dhe te shndrimit te saj si kreatyre ekskluzivisht e Serbise sepse ajo qenka vetem »Djep i serbizmit«. Po atehere pse ne enciklopedine e Jugosllavise eshte pranuar kontinuiteti i zhvillimit iliro- shqiptar. 125 Foto: Hazir Reka 126 127 Lidhja Demokratike e rinise se Kosoves i dergon prof, dr. Halit Ternavcit Leter te hapur Pas diskutimeve te prof. dr. Halit Ternavcit, anetar i kryesise se LSPP te Serbise, ne mbledhjen e fundit te LSPP te Kosoves dhe mbledhjen e fundit te LSPP te Serbise Zoti Ternavci, me diskutimet tuaja ne mbledhjen e fundit te LSPP te Koso¬ ves dhe ne mbledhjen e fundit te LSPP te Serbise, shkaktuat nje pezem jashtezakonisht te madh ne mbare po- pullin shqiptar, e sidomos ne rinine e saj, qe eshte ardhmeria e ketij po- pulli me tradite e kulture te lashte. Ne diskutimet tuaja te mireseardhura per armiqte e popullit shqiptar ne Kosove dhe Jugosllavi nuk harruat pa sulmu- ar te gjitha institucionet legjitime te Kosoves, per te akuzuar ne fund al¬ ternativen kosovare si nacionaliste, separatiste dhe si varrmihese e popul¬ lit shqiptar. Ne menyre qe opinionit te gjere de- mokratik ne Jugosllavi t’ia bejme me dije se sulmet tuaja drejtuar gjithe asaj qe eshte progresive te shqiptaret, jane te pabaza, shpifje dhe intriga te krijuara ne koken e nje njeriu qe e quan ve ten intelektual, »Argumen- teve« tuaja, qe me te vertete ishin vetem fjale ne ere, do t’u kundervihe- mi me forcen e argumenteve. Po shkojme rradhazi Zoti Ternavci. L Sulmuat UP duke e quajtur ate, vend ku separatistet shqiptare mbajne pushtetin dhe ne kete menyre indok- trinojne rinine, mirepo, ju harruat te permendni vetem nje separatist me emer e mbiemer qe mban pushtetin ne UP, poashtu harruat te permendni edhe emrat dhe mbiemrat e atyre qe indoktrinojne rinine ne UP. Sa per ilustrim se e tere ajo qe ju ia mveshni ketij institucioni me te larte arsimor, eshte sulm i pabaze, po per- mendim vetem disa nga faktet e shumta. a) Rektor i UP eshte Dr. Skender Karahoda, prorektor eshte Dr. Misha Doshliq, ndersa kryetar i Komitetit Universitar te LK te ketij Universiteti eshte Radivoje Papoviq. Nese keta udheheqes te UP, sipas juve, Zoti Ternavci jane separatiste, atehere e keni gabim. b) Sig e dini, apo ndoshta nuk e dini, Zoti Ternavci, UP sivjet me 15 shkurt mbushi plot 20 vjet te ekzistimit. Sot ne gjiun e vet ky institucion i larte arsimor ka 13 fakultete dhe 7 shkolla te larta, me 34.000 studnete te rre- gullt e me korrespondence, qe eshte per 6.000 študente me pak se gjate vitit akademik 1980/81. Vetem ne vi- tin akademik 1989/90 nuk munden te regjistrohen 46,61 % maturante shqip- tare. Deri me tash ne UP diplomuan 68.000 študente ne 80 profile kua- drosh mesimore e shkencore prej tyre ne gjuhen shqipe diplomuan 33.820 st., ndersa ne gjuhen serbokroate 24.180 st. Deri me tash u mbrojten 400 disertacione te doktorates e po aq te magjistratures. Neper fakultete e shkolla te larta me sukses te plote kontributin e tyre e japin 2.029 me- simdhenes, prej te cileve 701 doktore shkencash, 471 magjistra, 512 ligjeru- es, ndersa te tjeret jane asistente. Zoti Ternavci, nese keto shifra - fak¬ te te siperpermendura nuk ju bindin se ketu nuk indoktrinohet rinia, ate¬ here le te mbetet kjo ne ndergjegjen tuaj, nese keni. 2. Zoti Ternavci ju, apostrofuat dhe Kuvendin e Kosoves, si vend ku bllo- kohen ndryshimet kushtetuese nga 128 nacionalistet e separatistet shqiptare, te dlet, sipas juve, edhe ketu mbajne pushtetin. Si duket, kur apostrofuat Kuvendin e Kosoves harruat se kryetari i KEK eshte Mr. Jusuf Zejnullahu, kryetar i Kuvendit Gjorgje Bozhoviqi, ndersa nenkryetar i Kuvendit. Iljas Ramajli. Nese kryetari i KK eshte nacionalist e separatist, sipas juve, atehere kush ne Kosove nuk do te ishte. Ndoshta, Zoti Ternavci, deshiruat qe delegatet e Kuvendit te Kosoves t’i aprovojne ndryshimet kushtetuese per te dyten here gjate gjendjes se jashtezakonshme. Mirepo, kete here delegatet e zgjedhur nga populli nuk iu nenshtruan kercenimeve me bur- gosje dhe privim nga jeta shoqerore e familjeve te tyre, sikunder ndodhi me 28 marš 1989 kur delegatet e Ku¬ vendit te Kosoves, nen hijen e aero- planeve supersonike, tankeve moder¬ ne dhe miliceve te armatorus deri ne dhembe i »aprovuan« ndryshimet kushtetuese, ndryshime keto qe ia moren autonomine Kosoves, ndryshi- me keto qe sollen vdekjen e me se 70 te rinjeve e te rejave shqiptare. Mirepo, Zoti Ternavci kete here u mashtruat keq, sepse delegatet e popullit ishin te vetedijshem per pergjegjesine qe kishin dhe me shumi- ce votash refuzuan qe ne rend dite te hyje iniciativa per dhenjen e pelqimit per ndryshimet kushtetuese ne RSFJ. 3. Zoti Ternavci, ju pastaj kishit ndergjegje te sulmoni edhe RTVP dhe »Rilindjen« si institucione infor- mative ku pushtetin poashtu e mbajne separatistet e nacionalistet. Mirepo, edhe kete here harruat te permendni nje dhe vetem nje fakt. a) Sig dihet drejtor i »Rilindjes« eshte Bajram Gashi, ndersa kryeredaktor pergjegjes Nazmi Mišini. Sipas juve, edhe keta jane nacionaliste e separati¬ ste sepse lejuan qe opinioni te infor- mohet objektivisht per gdo gje qe ndodhi ne Kosove dhe jashte. b) Ndoshta te eshte e ditur se drejtor i pergjithshem i RTV te Prishtines eshte Agim Mala, drejtor i TVP eshte Arif Osmani, kurse kryeredaktor i TVP deri vone ishte, edhepse pa pergatitje te duhur profesionale, Boshko Drobnjaku. Nese Agim Mala dhe Arif Osmani jane nacionaliste e separatiste, atehere digka nuk eshte ne rregull. c) Ju, Zoti Ternavci sulmuat edhe Radio-Prishtinen, emisionet informa- tive ne gjuhen shqipe, por, harruat te cekni se asnje udheheqes i emisionit ne Radio-Prishtine ne emisionet in- formative nuk ka kerkuar qe te vritet ndokush, sig ka bere udheheqesi i laj- meve ne gjuhen serbokroate te dates 7.2.1990 (lajmet ne ora 7,00, ku nder te tjera tha: »ndoshta milicet nuk esh¬ te dashur ndonjehere te perdorin ar- met dhe te gjuajne demonstruesit, por gjithsesi eshte dashur qe te vrasin me arme delegatet te cilet po indoktrinoj- ne te rinjte, tashme e qarte, idiotet ordinare te cilet po demonstrojne rru- geve«. Sipas juve, Zoti Ternavci, kjo nuk ka rendesi fare. 4. Sipas Jush, Zoti Ternavci femrat shqiptare te Podujeves nuk jane sa duhet te arsimuara qe te kuptojne se g’keni thene ju ne dy mbledhjet e fun- dit te LSPP. Shifet qarte se ketu, ju, u mbigmoni veten ne krahasim me te tjeret, duke caktuar kush mund dhe kush nuk mund t’u kuptoje se gka thuani neper mbledhjet e ndryshme. Ne, si rini e ketij trolli vetem mund t’e ju perkuj- tojme thenien se: »Ai qe thote ’Une’ dhe ’E imja’ vepra e tij eshte e bara- barte me zero.« 5. Sa per sulmin qe ju i bete alternati- ves kosovare te cilen e quajtet alter¬ native shqiptare edhe pse dihet se vetem LDK ka mbi 3.000 anetare jos- 129 hqiptare, ne si organizate rinore qe i perkasim alternatives kosovare, kete here nuk po ju vershojme me fakte, sepse vetem njehere t’i kishit lexuar programet e partive, shoqatave, leviz- jeve te ndryshme te alternatives koso¬ vare si dhe deklaraten programore te Lidhjes Demokratike te Rinise se Ko¬ soves, nuk do te kishit bere akuza aq te renda e po aq te pabaza. Mbetet qe te shpresojme se ne te ardhmen ate qe do ta thote goja juaj do ta ndegjoj veshi juaj. Prishtine, me 27. 4. 1990 Lidhja Demokratike e Kosoves Lidhja Demokratike e Rinise se Ko¬ soves Kryesia e LDRK — kryetari: Beke Nuradini sekretari: Avni Jashari Shogata e gruas e LDK Apel - UNICEF-IT Tash sa vjet populli shqiptar ne Kosove i eshte nenshtruar nje represioni sistematik dhe sistemor te subjektesise se tij legjitime shoqerore, ekonomike dhe politike. Duke pasur parasysh shkallen e larte te perfaqesimit te femijeve ne popullaten e pergjithshme te Kosoves, me kete akt anticivilizues, ne veganti eshte cenaur femijeria e femijeve te pafajshem shqiptare. Ftesa e popullit shqiptar ne Kosove e drejtuar opinionit boteror mbi tragjedine e papare qe po e perjeton ai, nga qarqet zyrtare jugosllave eshte e prezentuar ne drite te shtremberuar. Helmimi i fundit masiv selektiv i nxenesve shqiptare ne Kosove ka bere qe populli shqiptar ne teresi ta humbas besimin ne organet legale shteterore te Jugosllavise. Me shprese se do te kemi mirekuptim per shqetesimin e thelle te cilin e ndjejme ndaj se tashmes dhe se ardhmes se femijeve tane, ju drejtohemi me shprese se do te ndermerrni kujdesin per ta dhe t’i gjeni rruget per formimin e nje komisioni special per hulumtimin e ketij akti barbar per Evropen e civili- zuar. Kryetarja Luljeta Pula-Beqiri Shogata e gruas e LDK Proteste Ne emer te Shoqates se Gruas shprehim proteste dhe indinjate te thelle me raportimin skandaloz te TV Beogradit, perkatesisht korespondentit Milisav Miliq, te cilin e karakterizoi nje qasje teresisht e shtremberuar me permasa te papara antihumane, dhe paralelet e guditshme me festivalin e Kanit, perkunder 130 pamjeve trishtuese te nxenesve fatkeginj shqiptare, per te cilet flitet si per gjoja te helmuar. Kjo ka per qellim, si§ eshte e njohur tanime nenshtrimin sistematik te opinionit jugosllav presionit propagandues, me qellim te informimit te shablinit te vet shovinist. Zaten, se si raportohet nga Kosova per TV Beogradin, na e beri te ditur redaktori i redaksise informative te TV Beogradit - Viktor Papiqi ne bisede per — »Naši Dani«. Te shtojme edhe kete se helmimi i tille masiv e selektiv i nxenesve eshte fare e qarte se shume me lehte reaiizohet me shkolla dhe konvikte te ndara ne baza kombetare, me institucionalizimin e aparthejdit nacional, per te cilin insistojne pushtetmbaj tešit krahinore dhe republikane. Kryetarja Luljeta Pula-Beqiri RAMADAN N. IBRAHIMI Ne Ballkan ende urrehen forma dhe kultura njerezore »Eshte nje kohe e pakohe« pat thene dikush. Eshte nje kohe e čila deshe s'deshe te terheq pas vetes ne boten e misterieve te miteve dhe, sakaq mesohesh me te. »Njeriu mesohet me luften si femija me kukullen«. E koha jone e pakohe qe ka shaluar kuajt mitologjike i imponohet njeriut si ajri qe thithe. E ne jetojme nen hijen e imponimeve por, »kohe dhe durim kane vetem njerezit me nerva konop«. E ne, per bese, kemi qelluar me nerva qelik. Ndjekjet masive, rrahjet publike, vrasjet, e shume e shume te tjera qe na behen nga aparati partiak-policor sikur duan te na cysin ne veteshkaterrim por, »mjer ata qe nuk qendrojne«. Mohimi i kultures dhe tradites, diferencimi e izolimi, rrahja dhe pla§kitja e cka jo tjeter na ofron shteti »juridik« si plotforme »per front te perbashket, jete te lumtur e prosperitet«. Punetoreve u mbyllen fabrikat para syve, segregacioni zyrtarizohet, femijet helmohen ne menyre misterioze dhe me ne fund jemi »aktore qe do te na i kishte lakmi edhe Holivudi«. Perdit i perjetojme ne lekure tere ato qe dikush se beson se mund te ndodhin dikund. E per ne kjo nuk eshte nga sot. Rrenjet e kesaj jane shume thelle, jane atje ne mykun e historise qe te gjithe e kemi besuar se eshte vetem nje perralle per t’i vene femijet ne gjume. E besa, kjo perralle sikur don te na vere ne gjumin e historise sikur qe ka bere me shume popuj te tjere. Masakrat e kohes se Lidhes se Prizrenit qe ruajten vazhdimsine e vet deri ne ditet e sotme me ndonje Tajm- aut te kohepaskohshem, po vazhdojne edhe sot e kesaj dite me hovin me te madh si ndonje kryqezate mesjetare per »lirine e tokes se shenjte«. Per ne historia po perseritet. Miti i krijuar per Kosoven - »djep i serbizmit« asesi te hiqet nga truri i ndryshkur i kokave te quara peshe te diktatures partiake- policore. Por mos harroni o te marre se Kosova eshte djep i atyre qe e duan dhe 131 ia dine hallet, e jo djep i atyre qe synojne perandorite e deshtuara te mesjetes. Kosovaret e Kosoves, te gjithe ata qe ende i takojne races njerezore, qe trupi dhe mendja e tyre nuk jane metamorfizuar ne bishe, e kane zgjatur doren dhe do ta mbajne te zgjatur perhere per te gjithe ata qe nuk duan te bien ne perrallat e vjetra qe frikesojne femijet ne netet e pahene. Ajo dore shkelqen tash e mot ne kohen e mendjeqeteve, sepse koha nuk eshte e te terbuarve. Ata qe i pengojne virytet e mira jane shpirtkeqinj dhe jane te humbur. Por ata qe virtytet i kane thesare te jetes do te mbijetojne. Une jam i bindur ne kete. Ne jemi per demokraci sepse kurre nuk jemi ngopur me te. Te tjeret na e mohojne kete pa te drejte. Sot ne kohen e zhvillimit te hovshem te shkences dhe teknikes, ne kohen e integrimeve globale, ne ndahemi perdite e me shume sepse, ketu ne Ballkan, ende ka njerez e qeveri qe urrejne formen dhe kulturen njerezore. ^’te them tjeter? Mbes me shprese se nese nje qeveri s’gjene gjuhe te perbashket me populi, populli me populi do te di te mirret vesh, populli nuk i ka krijuar racat, fete dhe kombet. Fundja populli kurre nuk ka qene me te mjeret. Mjere ata qe jane me te mjeret. Ne te djathte te magjistrales Prishtine-Podujeve eshte rruga e shtruar me zhavor e čila $on ne fshatin Sigeve. Buzembremje ishte kur hyme ne kete fshat malor te Prishtines. U ulem kembe- kryq ne oborrin e xha Rexhepit dhe degjonim rrefimin e tij. - Ne kete shtepi - kazerme banoj qysh prej 25 vjetesh, - fillon te tregoje i zoti i shtepise. Isha ngusht per pune, duhej ta ushqeja familjen. U gezova qe gjeta pune. U bera roje e ketyre ndertesave (kazermave) qe i shihni ketu. S’kisha shtepi. Ja, edhe kete hali e zgjidha. Keto dhoma te ftohta (te ndertuara teresisht nga betoni) u bene shtepi per mua dhe per familjen time. Me pare (pas luftes) keto ndertesa (tash dy nga ato nuk shfrytezohen fare) ishin kazerma ushtarake por, ngase borri eshte perplot lageshti (uje) u detyruan te largohen, e pastaj per shtate vjet me radhe vinin te rinjte ne ushtrime (talim) ushtarake kur hellej qengji e pihej rakia. Pas 7 vjetesh edhe ky »aktivitet« i te rinjve u keput. Mbeta vetem me familjen time thote xha Rexhepi. Punoja kete toke te paket, e duke punuar edhe tash e gjetem. Me duhet. Jemi shtate goje qe hame. Vetem une punoj per page ne Mbrojtjen Popullore prone e se ciles eshte kjo toke dhe keto ndertesa. Apsurd i kohes! Largperguesit kalojne midis oborrit te xha Rexhepit, ndersa ne shtepine e tij eshte erresire - nuk i eshte ygur rrjeti i energjise elektrike. Pse? Te kujt jane keta njerez? (j'fare kane bere? Pergjigje s’ka. Kerni drite, - thone mikepritesit. Ja, kemi vajguri, e mbi te gjitha drite beje zemrat tona te pastra. Mendoj me vete: ne furnizojme me rryme elektrike te tjeret (per kete kemi helmuar vet-veten me pluhur, tym e gazera), ndersa vete importojme vajguri per te ndricjuar shtepite tona. Hallet 132 Xha Rexhepi me femijet e tij nuk mund te percjell televizionin, radion etj. Kjo familje hyn ne grmubullin e familjeve tona hallemedha. Kohet e fundit halleve te kesaj familjeje iu shtua edhe nje. Pergjegjesit e MPP-se ku edhe eshte ne pune xha Rexhepi kishin vendosur ta pensionojne. Fort mire, moshen e kishte. Por, kjo nuk eshte e tera. Duhej te largohej nga, shtepia - kazerme ku kishte kaluar 25 vjet - . Ku te shkoj? Nga t’ia mbaja? Ku ti strehoj femijet, gruan, axhen e verber? Nuk kam ku. Jo, jo vendimin per pensionim qe ma kishin pergatitur »kompetentet« e MPP-te Prishtine nuk e nenshkrova dhe kurre nuk do ta pranoj pensionimin e ketille. E di se kam te drejte dhe deri ne fund do ta mbroj te drejten time dhe te femijeve te mi. U ndame nga xha Rexhepi diku mbas ores 20,30 minuta. Mbermja kishte leshuar krahet, e ne njeren nga dhomat e shtepise (kazermes) u ndez llampa me vajguri. Me vete thashe sa i forte eshte y njeriu yne! Abdullah Zhegrova Dr. BESNIK BARDHI Pismo g . VUasiju Ker na javnem intervjuju, ki ga je 3. maja 1990 na Kaptolu organizirala ZKH — SDP, nisem mogel neposred¬ no govoriti z g. Vllasijem, sem se odločil, da bom svoje poglede izrazil pisno. Vllasi, prejmite najiskrenejše čestitke za vašo izpustitev, priče smo, da mora pravica na koncu vendarle zmagati. Preseneča pa me, da ste prav vi posta¬ li največji mučenik med vsemi Alban¬ ci. Tako vas vsaj predstavljajo mediji. Človeška tragedija nas Albancev, ki živimo v Jugoslaviji, se ni začela z va¬ šo aretacijo. Na tisoče Albancev je že pred vami mesece ždelo v zaporu v Titovi Mitroviči. Aretirani so bili po istem obrazcu in javnost bi se morala zavzeti tudi zanje. Nadvse si želim, da bi čim prej prišli na prostost tudi vsi ti ljudje iz zaporov po vsej državi. Ko sem bral protestna pisma vaše so¬ proge predsedniku predsedstva SFRJ Janezu Drnovšku, sem se moral spomniti tudi na tiste, na katere prav tako čakajo njihovi otroci, žene, ma¬ tere, sestre. Trdno sem prepričan, da bodo tudi oni dočakali pravico, če¬ prav z zamudo. Skrajni čas je, da malo pogledate tudi vašo politično preteklost in zavestneje proučite vaše delovanje v času, ko ste bili na pomembnih političnih položa¬ jih na Kosovu. Sedanjih razmer ni mogoče presoditi, če se ne vrnemo v leto 1981 in če ne spoznamo konti¬ nuitete izjemno destruktivne politike do albanske narodnosti. Prav v času vaše politične aktivnosti od leta 1981 do pred 15 meseci so Albanci doživeli največje žalitve v povojni Jugoslaviji. Od leta 1981 so se vrstile aretacije, zasliševanja, diferenciacije in odpuš¬ čanja z dela. To je prišlo tako daleč, da je postala zdiferencirana skoraj vsa albanska narodnost. Skoraj etnično čista je postala celo ZK Kosova. Ko smo pričakovali, da vas bodo odli- 133 kovali za vaš prizadeven boj na tem področju, se je na koncu izkazalo, da ste tudi vi Albanec! Ker ste nenadoma spoznali usodo nas navadnih Albancev, so vas »nepošte¬ ni Albanci« sprejeli. Svojemu narodu (ki je v zadnjih mesecih pokazal veli¬ kodušnost tudi z akcijami sprave med družinami, sprtimi zaradi krvnega maščevanja), ostajate moralni dolž¬ nik. Način, s katerim bi pokazali, da cenite to velikodušnost, bi bila lahko kritična in javna valorizacija vašega političnega delovanja od leta 1981 do 1989. Ne dvomim, da boste kot de¬ mokrat sprejeli moj predlog, vendar mi dovolite, da vas ob tem spomnim še na misel ameriškega filozofa Geor¬ gea Santayane: »Kdor pozablja prete¬ klost, je obsojen, da jo bo moral še enkrat doživeti.« Zagreb, maj 1990 Združenje žensk DSK, Priština Protestno pismo ZIS Bolečina, ki nas je doletela te dni zaradi tragedije - zastrupitve naših otrok - je huda, še bolj pa nas je prizadela vaša kategorična trditev, da na Kosovu ni bilo nikakršne zastrupi¬ tve niti epidemije, ampak gre za to, kot pravite, premišljeno akcijo skraj¬ nih albanskih nacionalistov. Po novo- komponirani politični terminološki semantiki to pomeni še eno zloglasno žigosanje vsega albanskega naroda. Ali menite, da je strahotne prizore naših otrplih otrok s široko razprtimi očmi, ki so težko dihali in se onesveš¬ čali, kar so lahko videli vsi, ki jim je kaj do resnice, mogoče prikriti s spo¬ ročili vaših ministrstev? Po njih so rezultati raziskav zavrnili možnost prisotnosti katerekoli izmed 200 ana¬ liziranih snovi, pri čemer bi lahko do¬ dali, da je to zelo malo v primerjavi z večkrat večjim številom takšnih sno¬ vi. Verjamemo tudi v trditev vrhun¬ skih svetovnih strokovnjakov s tega področja, daje čudno, kako je prizna¬ nim profesorjem z VMA uspelo v enem tednu zanesljivo ugotoviti, da ne gre za zastrupitev. Vsaka, tudi naj¬ sodobneje opremljena ustanova v sve¬ tu bi za to potrebovala najmanj šest tednov, saj je znano, da takšne snovi sintetizirajo v pošastnih laboratorijih prav z namenom, da bi jih bilo čim težje identificirati. Vse bolj nas kot vedno doslej prepri¬ čujete, da od vaših organov ne more¬ mo pričakovati nič drugega kot takš¬ na in podobna sporočila z namenom, ki je verjetno znan samo vam. Spom¬ niti pa vas moramo, da strahotne po¬ sledice vaših odločitev, sprejetih na podlagi vaših ugotovitev, vendarle prenašamo samo mi. Ne preostane nam nič drugega, kot da se zgražamo nad najrazličnejšimi pod¬ tikanji, ki so postala osnova za legi¬ timnost in so dosegle vrh prav z vaši¬ mi kategoričnimi trditvami o simulira¬ nju in pretvarjanju, kakršnemu bi lah¬ ko zavidali najslavnejši svetovni igral¬ ci, in vse do fantastičnih zgodb o do¬ bro plačanem pretvarjanju o zastrupi¬ tvi v mednarodni in domači režiji. Avtorjem tako pošastnih konstrukcij lahko samo sporočimo, daje albanski narod na žalost prereven, da bi lahko poslal tri tisoč otrok v Palestino, kjer bi se učili pretvarjati podobno trage- 134 dijo, ki je palestinski narod doletela leta 1983. Nismo maščevalni in si ne želimo, da bi se vašim otrokom zgodilo kaj po¬ dobnega oziroma materam vaših otrok tisto, kar se dogaja nam. Navse¬ zadnje nam celo pravijo, da smo ma¬ tere simulantov, cirkusantov in vsega mogočega. Stara ljudska modrost pra¬ vi, da sreče celote nikoli ni mogoče graditi na nesreči njenega dela. Predsednica Združenja žensk DSK Luijeta Pula-Beqiri Odprto pismo srbskemu vodstvu Univerza v Prištini je že več let tarča napadov uradnih in neuradnih krogov v Srbiji. Postala je trn v peti vseh tistih, ki žalujejo za časi, ko so bili Albanci popolnoma brez pravic, tla¬ čeni, preganjani in izganjani v Turčijo na podlagi sporazumov s to državo - tako v predvojni kot v socialistični Jugoslaviji. V nebrzdanem ustvarja¬ nju protialbanskega razpoloženja, pri čemer ne izbirajo sredstev in se zate¬ kajo celo k lažem in prevaram, je obstoj Univerze v Prištini opisan kot poseben privilegij Albancev v Jugo¬ slaviji. Kot pravijo, ni nikjer na svetu manjšine, ki bi imela svojo univerzo. Pustimo ob strani dejstvo, da smo v sklopu sodobnih svetovnih gibanj k pravičnejšim družbenim odnosom že zdavnaj zavrgli izraz manjšina, po drugi strani pa albanska narodnost v Jugoslaviji sploh ni manjšina, am¬ pak je po številčnosti na tretjem me¬ stu. Zato menimo, da je vse glasnejša zahteva, naj Albanci v Jugoslaviji do¬ bijo status naroda, utemeljena. Po¬ skus, da bi obstoj prištinske univerze prikazali kot privilegij, ni samo ne¬ umestna, ampak tudi nesmiselna tr¬ ditev. Menimo, da moramo izmed številnih funkcionarjev, ki so se proslavili s takšnimi izjavami, spomniti pred¬ sednika izvršnega sveta SR Srbije Stanka Radmiloviča po njegovem po¬ govoru z novinarji 27. marca 1990 v Beogradu in novinarja TV Beograd Miloša Markoviča po oddaji 30. aprila 1990, da na Finskem, državi z nekaj manj kot pet milijoni prebivalcev, v kateri živi nekaj več kot 300.000 Švedov ali 6,3 odstotka vseh prebival¬ cev, brez konstituirane politične avto¬ nomije obstajata dve univerzi v šved¬ skem jeziku. Na univerzi v mestu Tur¬ ku oziroma Abo je švedščina edini učni jezik, v Helsinkih pa potekajo predavanja v finščini in švedščini. Še pred nekaj leti je v romunskem mestu Cluj obstajala univerza z mad¬ žarskim učnim jezikom za številno madžarsko narodnost v Romuniji. Romunski totalitarni režim je v sklo¬ pu svoje znane politike odpravil pre¬ davanja v madžarščini na tej univerzi. Ali niso puščice, namerjene proti pri- štinski univerzi, znamenje, da se sku¬ ša srbsko vodstvo zgledovati po Ro¬ muniji iz Ceausescovih časov in al¬ banski narodnosti odvzeti še eno iz¬ med maloštevilnih pravic, ki so ji ostale po omejitvi avtonomije Kosova na golo formalnost? Usoda Ceausescove politike je dobro znana. Sreče enih nikoli ni mogoče graditi na nesreči drugih. Hegemoni- stične težnje srbske politike, ki so se bolj odkrito pokazale v zadnjih letih, so povzročile takšno poslabšanje mednacionalnih odnosov, da grozi že razpad Jugoslavije. Poskus vsiljevanja volje enega naroda drugemu se nikoli ni srečno končal. Takšni poskusi so še posebej anahroni na pragu 21. stolet¬ ja, v času, ko izginjajo meje v Evropi. Upamo, da nas bodo težave, v katerih 135 smo, prisilile, da bo prevladala modra politika svobode, enakopravnosti in bratstva, obrazca, ki je bil na zastavi velike francoske revolucije zapisan že pred dvema stoletjema. Podpisniki pisma: dr. Ymer Jaka, znanstveni delavec, akademik Idriz Ajeti, akademik Dervish Rozhaja, akademik Rexhep Qosja, akademik Remzi Bakalli, akademik Mark Kras- niqi, dr. Ali Aliu, univ. prof., dr. Pajazit Nushi, univ. prof., dr. Zekeria Cana, znanstveni delavec, dr. Masar Stavileci, univ. prof., dr. Partizan Shuperka, univ. prof., dr. Fuat Riz- vanolli, univ. prof., dr. Rifat Ymeri, univ. prof., dr. Muharrem Kutllovci, univ. prof., dr. Veton Hoxha, univ. prof., dr. Bajram Krasniqi, znanstve¬ ni delavec, Vehap Shita, literarni kri¬ tik, dr. Abdullah Karjagdiu, univ. prof., dr. Binak Kastrati, docent, dr. Osman Sejfija, docent, mr. Osman Sejfija, docent, mr. Faik Rizvanolli, univ. predavatelj, dr. Qamile Jaka, docent, Nekibe Kelmendi, pravnik, dr. Gani Hoxha, docent, Zenun £e- laj, novinar, dr. Jashar Kabashi, do¬ cent, dr. Zef Ndoja, docent, Syle Ka- sumaj, pravnik, dr. Mahmud Hysa, univ. prof., Ali Podrimja, pesnik. Osnovna šola »Hasan Prishtina« Velike osebnosti albanske zgodovine in kulture doživljajo na Kosovu čudno usodo. Luigj Gurakuqi in Hasan Prishtina sta bila žrtvi atentata. Umrla sta v najlep¬ ših letih, ko bi lahko še veliko naredi¬ la za narod, ki sta mu posvetila svoji življenji. Atentati na ti ugledni oseb¬ nosti pa se nadaljujejo, čeprav sta že mrtva. Med Luigjem Gurakuqijem in Hasanom Prishtino obstaja čudna po¬ dobnost: oba sta padla kot žrtvi mrač¬ nih sil, ki so že končale na smetiščih zgodovine. Nad ti osebnosti pa so se pol stoletja po njuni smrti spravile druge mračne sile: izvajajo atentate na njune spomenike na šolah, poime¬ novanih po teh osebnostih, ki sta se z dušo in telesom bojevali za svobodo in demokracijo. Spomenik Luigja Guraquija v Klini in pred kratkim še Hivzija Sylejmanija v Kosovem Polju sta odstranila zago¬ vornika odkrite protialbanske politi¬ ke, ki sta na žalost na pomembnih družbenih položajih. Prvi je ravnatelj šole, drugi pa predsednik občinskega IS. Albanske množice so njuni dejanji odločno obsodile. Protialbanske sile si ne upajo več pojavljati na javnem prizorišču, zato so se odločile za dru¬ go pot: spomenik Hasanu Prishtini na naši šoli je bil skrivaj odstranjen po¬ noči. To je dokaz, da sile, ki že deset let divjajo nad vsem albanskim in ki brez sramu napadajo zgodovino, kulturo in ugledne albanske osebnosti, živijo v iluziji, da lahko zavrtijo kolo zgodo¬ vine nazaj v času okrutnega zatiranja in nekaznovanega ubijanja Albancev, njihovega prisilnega zapuščanja do¬ mov in ognjišč in izseljevanja v Turči¬ jo, v čas zatiranja, kakršnemu so bili izpostavljeni v stari Jugoslaviji, pa tu¬ di v socialistični pred brionskim ple¬ numom. To so sile, ki ne izbirajo sredstev, ko hočejo iz Albancev po¬ novno narediti drugorazredne držav¬ ljane, za to pa ne uporabljajo samo anticivilizacijskih, ampak tudi barbar¬ ske in šovinistične metode ter napa¬ dajo najpomembnejše osebnosti al¬ banske preteklosti, po katerih se po¬ nosno imenujejo naše šolske usta¬ nove. Hasan Prishtina je bil pravi patriot, goreč borec za svobodo in demokraci¬ jo, na katerega nismo ponosni samo mi, narod, iz katerega je zrasel in kateremu je posvetil vse življenje. Na takšno osebnost bi bil ponosen vsak 136 narod. Prishtina je do konca vztrajal na poti, ki si jo je izbral : svoj razum in svojo bit je posvetil boju za alban¬ ski narod, boju, ki ga je plačal z gla¬ vo. Njegovo ime je ostalo z zlatimi črkami zapisano med nesmrtnimi, njegovo delo je neusahljiv vir navdiha za prihodnje rodove. Oskrunitev spo¬ menika Hasana Prishtine zato ni nak¬ ljučje niti ni dejanje posameznika. Gre samo za člen v dolgi verigi srdite protialbanske gonje, ki poteka po Cu- brilovičevem in Andričevem scenari¬ ju, prenavlja pa jo SANU. Oskrunjenje spomenika pomembne osebnosti, po katerem se ponosno imenuje naša šola, zato ni povzročilo samo glasnega protesta učencev in učiteljev šole, staršev naših učencev in prebivalev Ulpijane, ampak tudi vseh naših občanov po vsej pokrajini. To je gnusno dejanje, zaradi katerega bi moral zardeti vsak pošten človek. Oskrunitev spomenika bo zapustila sramotno znamenje nekega zgodovin¬ skega obdobja in prizadevanja za za¬ nikanje temeljnih pravic albanskega naroda v Jugoslaviji v času, ko so vso Evropo zajeli nezaustavljivi demokra¬ tični procesi in ko so bili totalitarni režimi pokopani enkrat za vselej. V času, ko Evropa z velikimi koraki hiti 21. stoletju nasproti, nas skuša vrniti v mrak srednjega veka. Nekate¬ ri neprestano sanjajo o Dušanovem carstvu. Regresivnost obsoja ves na¬ predni svet, zato zagovorniki teh te¬ ženj ne upajo več delovati odkrito, ampak so izbrali metode napadov na albanske osebnosti pod varstvom te¬ me. Kdor spodbuja in izvaja takšna gnusna dejanja in čigar politika ne nasprotuje takšnemu necivilizacijske- mu ravnanju, je pokazal svoj pravi obraz: nacionalistično in šovinistično slepilo. Takšna politika je nedvomno obsojena na propad. Narod, ki se bori za svoje pravice, vedno zmaga, kdor skuša zatreti druge narode, je vedno poražen. Spomenika Hasana Prishtine niso po¬ stavile družbene institucije, čeprav je bila to njihova dolžnost, tako kot so postavile na stotine spomenikov dru¬ gih osebnosti, po katerih se imenujejo naše šole in institucije. Spomenik Hasanu Prishtini so posta¬ vili učitelji in drugi delavci šole. Še enkrat ga bomo postavili tja, kjer je bil in kjer bo stal za vedno. Še naprej bomo ponosni na ime naše šole, po¬ nosno bomo hodili ob njegovem spo¬ meniku, spoštljivo se bomo priklanja¬ li pred njegovim velikim delom, nje¬ gov boj za naše pravice bo naš vzor. Kdor neprestano govori o pravni dr¬ žavi, ki na Kosovu pomeni policijsko nasilje, bo moral odkriti skrunilce spomenika Hasana Prishtine in jih kaznovati. Takšna dejanja namreč v nobeni pravni državi ne morejo ostati nekaznovana. Učenci, učitelji in drugi delavci OŠ Hasana Prishtine Priština MEHMET BISLIMI, Prekaz i Eperm »E veteta duhet te thuhet edhe atehere kur eshte e ndaluar« B. Breht Para ea ditesh (15. 3. 1990) u mbajt mbledhja e Dhomes se republikave dhe krahinave te Kuvendit te RSFJ, ne kete mbledhje delegati nga Shkupi Dushan Popovski pyeti KEF-in se sa eshte numri i te burgosurve politike, qe vuajne denimin ne Jugosllavi dhe ne lidhje me te cilet ka verejtje nga brendi dhe bota se 137 Foto: Igor Modic ata vuajne denimin ne kundershtim me dispozitat e marreveshjet dhe konventat nderkombetare. Nuk kam ndonje qellim qe ta shtremberoj realitetin edhe pse ky realitet qe i hidhur per mua dhe shoket e mi, te cilet gjate vuajtjes se denimit u diskrimi- nuam brutalisht. Ne burgjet e Republikes serbe, dispozitat, marreveshjet, dhe konventat nderkombetare u shkeien. Kete qe do te shkuarj me poshte jam i gatshem ta vertetoj para §do komisioni te gfaredo niveli qofte. Ne menyre kundesligjore u denova une dhe shume shoke te mi, rini, nxenes, studentete ne vitin 1981. Neve pushteti ne fuqi na denoi ne baze te nenit 114 te Ligjit penal te Jugosllavise, nen ky qe ne praktiken gjyqesore dhe ne teorine juridike eshte i kontestuar, per arsye se nuk eshte i prezicuar si duhet. Me denuan me 8 vjet burg (shkalla e pare), ne ankesen time te shkalles se dyte perkatesisht Gjyqit te Larte te Kosoves, denimi mu plotfuqizua ne kohezgjatje prej 5 vjetesh. Ne burg hetues kaluam si mos me keq. Na mbajten ne Mitroviče dhe Prishtine me 12 marš 1982 na transferuan ne shtepine ndeshkuese »Zabela« te Pozharevcit - Serbi. Rreth asaj se qka ka pyetur ky delegat une nuk e besoj se ndonjehere ai do te marre pergjigje adekuate. Per numrin e te burgosureve politike ne RSFJ nga organet perkatese as nuk duhet shpresuar se do te japin ndonjehere shifren e sakte. 138 Per diskriminimet qe behen neper burgje mund te tregoje vetem ai qe ka kaluar neper duart e »Shenjetoreve« dhe neper dyert e »vendit te bekuar«, siq jane burgjet e teritorit te Serbise. Thene me qarte une ketu do te sqaroj se si kalova dhe si u diskriminuam une dhe shoket ne Shtepine ndeshkuese »Zabela« te Pozharevcit. Diten qe na derguan ne kete lokal te burgut, po ate dite filluan provokimet qe kishin si pikesynim veprimet e tyre te metejshme. Ne lokalin ku une dhe shoket »Te gjithe shqiptare te denuar politikisht« te akuzuar nga pushteti jugosllav si kunderrevolucionare e mbajtem denimin e tani qe une mbarova denimin, burgjet serbe jane perplote te rinje shqiptare qe denimin e vuajne ne keto kushte, ne mos me keq. Lokali quhej pavioni numer 7, ku ishte i rrethuar edhe me nje mur tjeter nga pavionet tjera, lartesia e murit ishte rreth 6 metra, mbi te cilin kishte tela me gjemba. Ne oborrin e kesaj ndertese te izoluar ku gjate shetise shihej vetem qielli, gjate shetise shoqeroheshim nga polici i čili ishte aq rigoroz dhe ne baze te ligjeve te tyre na ndalohej komunikimi me shoket, shetisnim ne rrjesht per nje me duar te lidhura mbrapa shpine, mbi mur ishte karakolli ku na ruante polici tjeter me pushke automatike. Shetija zgjaste rreth 30 minuta gjer nje ore, varej nga vullneti i policit. Dhoma ku i kalova 5 vjet rinie pa e pare as edhe nje dite se si duket pasditja - perkatesisht gjate 24 oreve une me natyren kontaktova vetem nje ore, keshtu zgjati 5 vjet. Kjo dhome ishte 4 x 2 m ne te kishte 4 krevate 2 poshte dhe 2 mbi ta, ne ate dhome ishim te detyruar te rrinim, te ushqeheshim, te pastronim rrobat e trupit dhe po aty ti krynim edhe nevojat biologjike. Dera e hekurt gati hermetikisht mbyllej, dritarja e vogel veq grilave ne mes, nga te dy anet kishte dy rrjeta perimetri i vrimave te rrjetave kishte madhesine e fijes se shkrepses, keshtu qe nuk shihej per te lexuar pa llampe elektrike, pavareisht se jashte ishte dite. Ajrosje nuk kishte dhe lageshtia ishte e madhe dhe shkak- tonte depresion ne organizmin tone, rritej pulsi i zemres, fryheshin damaret e gjakut dhe rreth syve mavijoseshim. Mjetet higjenike ishin nen gdo nivel, deterxhent nuk jepnin per pastrimin e rrobave, te cilin duhej ta blenim, dhoma kishte shume lageshtire dhe ne te kishte shume Hoje insektesh, pasi qe ne ate dhome mbanim edhe gjerat ushqi- more dhe po ne ate dhome kishim edhe VC, larja behej ne