original scientific article	UDC 749.2:27-526.5(497.1 1 )"653"
received: 2008-09-21
VISEČI SVEČNJACI SA PODRUČJA SREDNJEVEKOVNE SRBIJE
Vesna BIKIC
Arheološki inštitut, YU-11000 Beograd, Kneza Mihaila 35/IV, b.p. 2002 e-mail: v.bikic@ai.sanu.ac.yu
IZVLEČEK
S področja srednjeveške Srbije so znani trije viseči svečniki - dva iz Dečanov in eden iz samostana Sopočani. Vsi pripadajo specifični skupini svečnikov v obliki krone, ki so bili serijsko izdelani v severnoflamskih in nemških delavnicah od 14. stoletja dalje za osvetljevanje cerkva. Preprostejše svečnike najdemo v meščanskih hišah. Za obravnavane svečnike je mogoče določiti le regijo porekla, ne pa tudi delavnice, v kateri so nastali. Svečniki iz flamskih delavnic so na ozemlje Srbije prišli preko Benetk, na namembne kraje v notranjost Srbije pa so jih dostavljali dubrovniški trgovci.
Ključne besede: svečniki, proizvodnja svečnikov, uporaba, simbolični pomen, trgovina
CANDELABRI SOSPESI NELLE ZONE DELLA SERBIA MEDIEVALE
SINTESI
Nelle zone della Serbia medievale sono conosciuti tre candelabri sospesi - due di Dečani e uno del convento di Sopočani. Tutti e tre appartengono al gruppo specifico di candelabri a forma di corona che venivano fabbricati in serie dai laboratori fiamminghi settentrionali e tedeschi dal 14" secolo in poi per l'illuminazione delle chiese. I candelabri piu semplici si trovano nelle case della borghesia. Per i candelabri in questione possiamo determinare soltanto la regione di origine e non il laboratorio in cui sono stati fabbricati. I candelabri provenienti dai laboratori fiamminghi sono arrivati nel territorio serbo attraverso Venezia per poi essere trasportati dai mercanti di Dubrovnik fino alla destinazione finale.
Parole chiave: candelabri, produzione di candelabri, utilizzo, significato simbolico, commercio
Vesna BIKIC: VISEČI SVECNJACI SA PODRUCJA SREDNJEVEKOVNE SRBIJE, 361-368
U prvom pregledu bakarnih i bronzanih predmeta koji su iz Severne i Zapadne Evrope dospevali na pod-ručje Srbije, Bojana Radojkovic je, pored ostalog, skre-nula pažnju na gotički viseci svecnjak iz manastira De-čana (Radojkovic, 1978). Gotovo 30 godina kasnije, kada su na inicijativu prof. Mitje Guština detaljno ob-radeni i publikovani predmeti sa broda potopljenog kod Gnalica (Biograd na moru), medu kojima je bilo i visečih svecnjaka, stručnoj javnosti je na nov način skre-nuta pažnja na predmete proizvodene u specijalizo-vanim evropskim radionicama u 15. veku i kasnije.
Do danas su sa područja Srbije poznata tri viseča svecnjaka - dva iz Dečana i jedan iz manastira Sopo-čani - koji su sačuvani u dovoljnoj meri da se jasno sagledava njihov izvorni izgled. Oni pripadaju specifičnoj skupini svecnjaka u vidu krune, koji su serijski proiz-vodeni u severnoflamanskim i nemačkim radionicama počev od 14. veka. Zbog osobene dekorativnosti u stručnoj literaturi poznati su pod zajedničkim nazivom Kronleuchter, tj. svecnjaci u vidu krune (Jarmuth, 1967, 77-108, 155-179). Radeni su od mesinga ili bronze, tehnikom livenja, veoma suptilnim i složenim tehnikama peščanih kalupa. Za finalnu obradu korišcen je strug i sitni alati različitih oblika. Elementi su pravljeni od le-gura čiji su sastojci bili mešani u različitim razmerama, tako da se u pojedinim slučajevima delovi na svecnja-cima razlikuju po boji, koja je nekada više žuta ili crve-na (razlika u boji legure se uočava na delovima svec-
SI. 1: Decani, svecnjak iz manastira (prema Timotijevic, 1986, sI. 1).
Fig. 1: Decani, chandelier from the monastery (Timotijevic, 1986, fig. 1).
njaka iz Sopočana). Po svoj prilici, površina kod svih svecnjaka bila je uglačana, gotovo ispolirana.
Svečnjaci su proizvodeni serijski - u kalupima su radeni pojedinačni delovi od koji h su potom sklapane različite vrste svecnjaka i svetiljki, stoječih, zidnih i velikih visečih u vidu krune (Jarmuth, 1967, 77-122, 155196; Kuile, 1980). Delovi radeni u prepoznatljivom ma-niru - izvijene grane sa lističima, okapnice tj. tanjiriči sa čipkastom ivicom i čašice za sveče - sklapani su šrafljenjem i uglavljivanjem u žljebove, pri čemu je svaka grana imala posebnu oznaku koja je odgovarala oznaci unutar žljeba.
Do danas poznati sačuvani poznogotički i renesansni svečnjaci pokazuju, da ne postoje dva identična primerka (Jarmuth, 1967, Abb. 87, 88, 156-159). Možda bi to najpre upučivalo na mišljenje da su se do našeg vremena sačuvali tek pojedini primerci odredene serije, mada ne bi trebalo isključiti mogučnost izrade po po-sebnoj porudžbini za neke poznate kupce.
Medusobno slične elemente ima čitava jedna, ne mala, skupina primeraka sa područja omedenog Rajnom i Moselom na istoku i Maasom na zapadu, koje danas dele Belgija, Francuska, Nemačka i Holandija (Jarmuth, 1967, Abb. 67, 77-108, 157-159).
I svečnjaci sa područja Srbije su medusobno različiti u pogledu oblika, tj. tipova, tako da dosta dobro ilu-struju karakter produkcije flandrijskih svečnjaka. U pret-hodnom periodu najčešče je ilustrovan jedan gotički svečnjak, čiji su delovi pronadeni 1955. godine u mana-stiru Dečani, medu odbačenim oštečenim predmetima od gvožda i kalaja (Radojkovič, Andrejevič, 1966, 147148; Radojkovič, 1977, 86-87, sl. 55; 1978, 179-183, sl. 5; Timotijevič, 1986, 215-228). Svečnjak od mesinga se nalazi u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu; visina svečnjaka je 102 cm, dužina grane je 32 cm, visina figure Bogorodice je 17 cm. Svečnjak je u vidu iz-dužene profilisane čašice (kandila), na čijem je zavr-šetku izvorno bila lavlja glava (sl. 1). Nad čašicom je jedan oktogonalni element i gotički tabernakul sa stepe-nasto uzdignutim postoljem na kojem je figura Bogorodice sa krunom na glavi, sa flabelumom i skiptrom u rukama. Izvijene grane sa liščem, na čijim se krajevima nalaze čašice za sveče, uglavljene su u žljebove na ok-togonalnom delu.
Svečnjak je prvobitno datovan u razdoblje oko sredine 14. veka, a njegovo dospeče u manastir je dovedeno u vezu sa obnovom velikog dečanskog horosa krajem tog veka, koji je darovala kneginja Milica sa sinovima Stefanom i Vukom (Radojkovič, 1966, 20-21; 1978, 181-182; Šakota, 1984, 49, 51). Sa druge strane, dosta složene simboličke poruke, koje je detaljno razmatrao M. Timotijevič (Timotijevič, 1986, 226), upučuju na poznije datovanje, i to okvirno u prvu polovinu 15. veka, što bi značilo da je dospeo u Dečane u vreme vladavine despota Durda Brankoviča, neposredno pre pada Države srpskih despota pod tursku vlast 1459. godine.
Vesna BIKIC: VISEČI SVECNJACI SA PODRUCJA SREDNJEVEKOVNE SRBIJE, 361-368
Do danas su najbolje poznati primerci ovakvih sve-cnjaka iz razdoblja 15. veka. U novijoj stručnoj literaturi najčešce ilustrovani su iz crkve Sv. Jakova u Hagu (Sint Jakobskerk te Haag), koji se nalazi u Rijksmuseumu u Amsterdamu (broj BK-NM-9387), i iz Musée des Beaux Arts u Lionu, koji je najverovatnije iz crkve u Dord-rechtu (Kuile, 1979, 111-1 17, 152-153; 1980, 148149, Fig. 6; Timotijevic, 1986, sl. 3, 4, 6).1 Uz pome-nute, još jedan raskošniji svecnjak nekada je krasio gradsku vecnicu u Regensburgu, ali je uništen u Drugom svetskom ratu (Radojkovic, 1966, sl. 15). Takode, svecnjak sličan dečanskom, ali sa dva reda grana, nalazio se u crkvi Sv. Klimenta u Ohridu sve do početka 20. veka (Kondakov, 1909, 249; Timotijevic, 1986, 224).
Nalaz delova jednog viseceg "demontiranog" svec-njaka obeležio je prvu arheološku kampanju u mana-stiru Sopocani, u leto 1973. godine (Bikic, 2008). Delovi su otkriveni ispred odaje južnog konaka, složeni u jami koja je iskopana namenski, u vidu skrivnice, što je bila uobičajena praksa za sakrivanje skupocenih predmeta velikih dimenzija. Pored tela, koje je u vidu profilisanog stubica sa lavljom glavom, od vecine ostalih elemenata pohranjen je po jedan komad: mala grana sa listicima, velika grana sa listicima, mala cilindrična čašica za svecu i veca šestougaona čašica za svecu.2 Broj okap-nica - tanjirica sa stopom modelovanom u vidu čipke, nešto je veci, jedna mala i po četiri različite srednje veličine. Nakon restauracije, koja je obuhvatila izlivanje elemenata koji nedostaju (sl. 2), svecnjak je predat na čuvanje Narodnom muzeju u Beogradu.3
Sudeci prema broju žljebova, na svecnjaku se izvorno nalazilo po šest grana u dva reda. Preostali delovi svecnjaka nisu otkriveni, tako da nije moguce sasvim pouzdano utvrditi njegov originalni izgled. Ukupnim izgledom svecnjaku iz Sopocana slični su primerci koji su na osnovu stilskih karakteristika okvirno datovani u razdoblje 15. i prve polovine 16. veka, npr. iz crkve Sv. Jakova u Ahenu, iz Memlingmuseuma u Brižu (broj B4299), kao i jedan iz Rijksmuseuma u Amsterdamu (broj BK-NM-10798), koji se najverovatnije nalazio u crkvi Sv. Jovana u Hertogenbošu (Sint Janskerk te s'Her-togenbosch) (Jarmuth, 1967, Abb. 92, 157-159). Na svim navedenim, a i ostalim svecnjacima ovog tipa, nad telom u vidu profilisanog stubica gotovo po pravilu nalazila se figura Bogorodice, na čiju krunu je pričvr-šcivana alka sa lancem, pomocu kojeg se svecnjak kačio o strop (Jarmuth, 1967, Abb. 87, 88, 91, 92, 156-159). Ovo otvorenim ostavlja mogucnost da je i sopocanski primerak mogao izvorno slično izgledati. Utisak je da je
SI. 2: Sopocani, svecnjak iz manastira nakon rekonstrukcije (foto: N. Borič).
Fig. 2: Sopočani, chandelier from the monastery after reconstruction (photo: N. Boric).
u odnosu na do sada objavljene, nama poznate primerke, svecnjak iz Sopocana najjednostavniji. Naime, telo je gracilno i jednostavno, sastavljeno iz svega nekoliko elemenata, dosta blage profilacije. Uz to, na izvijenim granama su jedino lističi, sto je reda pojava u odnosu na kombinaciju lističa i žirova.
Okolnost da je viseči svecnjak naden u toku arheoloških iskopavanja nije omogučila preciznije datovanje nalaza. Stoga bi trebalo razmotriti i okolnosti pod ko-jima je ovakav jedan predmet mogao dospeti u Sopo-čane. Kao što je naznačeno, prema ukupnom izgledu, kombinaciji i vrstama elemenata, a na osnovu raspo-loživih analogija, svecnjak se može jedino okvirno datovati, najverovatnije u 15. vek, po svoj prilici ne pre druge četvrtine tog veka. To najrealnijom čini pretpo-stavku da je dospeo u Srbiju neposredno pre turskih osvajanja ovih krajeva 1455. godine (Spremič, Kalič, 1982, 297-299). To bi, dalje, značilo da je svečnjak mogao biti poručen u vreme prve velike obnove Sopo-čana, koja je usledila nakon kosovske bitke i prodora Turaka u Srbiju, kada su manastirske zgrade bile porušene i spaljene. Veliki zamah obnova je imala na
1	Osim u navedenoj literaturi fotografije sa sažetim opisima svecnjaka su na raspolaganju na: Larsdatter (2008-07).
2	Visina tela (bez alke) je 66 cm, a najveca širina je 86 cm; dužina vece grane je 31 cm, dužina manje grane je 20 cm, prečnik veceg tanjirica je 10 cm, a manjeg 8,2 cm, visina šestougaone čašice je 9,5 cm, a visina cilindrične čašice je 6,2 cm.
3	Restauraciju je obavio akademski vajar mr Zoran Kuzmanovic, kome se i ovom prilikom zahvaljujem na dopuštenju da iznesem njegova zapažanja u vezi materijala i tehnike izrade svecnjaka.
Vesna BIKIC: VISEČI SVECNJACI SA
SI. 3: Dečani, svečnjak iz manastira (prema Šakota, 1984, sI. 5).
Fig. 3: Dečani, chandelier from the monastery (Šakota, 1984, figure 5).
početku 15. veka i tada su, pored ostalog, sazidane zgrade s tremovima na severnom i južnom delu porte (Kandic, 1986, 23-27; Popovic, 1994, 171-174).
U crkvi manastira Dečani sačuvan je još jedan, re-nesansni svecnjak koji ima telo u vidu profilisanog stubica, sastavljeno od prstenastih i loptastih elemenata, s lavljom glavom na završetku (sl. 3) (Sakota, 1984, sl. 5; Timotijevic, 1987, 43-51). Sest krakova izvijenih u vidu slova S uglavljeno je pomocu žljebova koji se nalaze na krupnom loptastom elementu pri dnu tela. U odnosu na druge, kod ovog tipa svecnjaka gornji deo kraka sa ta-njiricem i čašicom za svecu zaklapa gotovo prav ugao, zbog čega se u nemačkoj stručnoj literaturi naziva Winkelarmkrone (Jarmuth, 1967, 160-179). Na vrhu se na-lazi dvoglavi orao raširenih krila, na čijim glavama su krune. Još jedan sličan svecnjak mogao je postojati i u Beogradu, sudeci po krilu orla koje je pronadeno u toku arheoloških istraživanja u Zapadnom podgradu Beo-gradske tvrdave 1972. godine (sl. 4).
Sličan svecnjak, ali jednostavnije profilacije i sa tri kraka, nalazi se i danas u manastiru Morači (Timotijevic, 1987, 43, sl. 2), a od ranije su bili poznati i primerci iz crkve Sv. Kuzmana i Damjana na Lastovu i sa potop-ljenog broda u Jadranu, kod Gnalica u blizini Biograda na moru (Petricioli, 1969-1970, 108-111; Timotijevic 1987, 46, sl. 3, 4; Mileusnic, 2006, 48-53; Stadler, 2006, 109, fig. 3).
Sudeci prema ukupnom izgledu, svecnjak iz Dečana najsličniji je nalazima iz Gnalica, pa se može pret-postaviti da je nastao u isto vreme, tokom druge po-lovine 16. veka. Ipak, taj nalaz, kao i neki drugi slični, poput svecnjaka iz Libeka ili Bremena, raskošniji su od dečanskog, utoliko što imaju više krakova u dva ili tri reda (Jarmuth, 1967, figs. 143, 151).
SREDNJEVEKOVNE SRBIJE, 361-368
SI. 4: Beogradska tvrdava - Zapadno podgrade, deo re-nesansnog svecnjaka (foto: S. Pop-Lazič). Fig. 4: Belgrade fortress - Zapadno podgrade, part of a renaissance chandelier (photo: S. Pop-Lazič).
Kada je reč drugom primerku iste vrste, tj. krilu orla iz Beogradske tvrdave, njegovo datovanje se mora raz-motriti u skladu sa okolnostima pod kojima je mogao dospeti u Beograd. Na osnovu svih dosadašnjih sa-znanja, razložno je pretpostaviti da u razdoblju prve kontinuirane turske vlasti (1521-1688) ovakav predmet nije mogao biti poručen niti okačen u nekom zdanju na prostoru tvrdave. U tom smislu, on je mogao dospeti u Beograd najranije u poslednjoj deceniji 17. veka, u pe-riodu kratkotrajne austrijske prevlasti.
Buduči da su pojedini isti delovi, poput čašica za sveče i okapnica, koriščeni za sve vrste svecnjaka, u slučaju otkriča pojedinačnih elemenata teško je utvrditi jesu li pripadali visečim, zidnim ili stoječim svečnja-cima. Nalazi dekorativnih grana, okapnica sa čipkastim rubom i čašica za sveče upučuju na postojanje još nekoliko svečnjaka, mada se ne bi svi mogli označiti kao delovi visečih svečnjaka (sl. 5). U stvari, jedino se za nalaze iz manastira Namasije i Ravanice sa večom si-gurnošču može pretpostaviti da su delovi od visečih svečnjaka (Brmbolič, 1984/1985, sl. 9, 10). U tom smislu, čašice za sveče, pojedinačno ili u kompletu sa okapnicama, mogle su biti delovi različitih svetiljki, poput nalaza sa Beogradske tvrdave (Bikič, 1992, sl. 2), Smederevske tvrdave (Cunjak, 1997, T. I/1) i iz okoline Peči (Narodni muzej u Beogradu, Zbirka srednjove-kovne i vizantijske umetnosti, inv. br. 2263).
Večina poznatih primeraka visečih svečnjaka dosta dobro je dokumentovana, pri čemu je detaljno opisan
Vesna BIKIC: VISEČI SVECNJACI SA PODRUCJA SREDNJEVEKOVNE SRBIJE, 361-368
Sopoiftni
Dečani
u>o	k
Viseti s v ec mac i
--- Putru pravci
SI. 5: Nalazi svecnjaka na podrucju Srbije (karta: P. Spehar).
Fig. 5: Sites where chandeliers in the territory of Serbia were found (map: P. Spehar).
njihov ukupni izgled i karakteristike sastavnih delova (Jarmuth, 1967, 82-108; Kuile, 1979; 1980). Uz to, za pojedine tipove, poput svecnjaka sa telom u vidu bal-dahina i renesansnih sa dvoglavim orlom, detaljno je razmatrana i simbolika (Timotijevič, 1986, 1987). Me-dutim, još neka važna pitanja ostala su do danas nedorečena i nedovoljno objašnjena.
Najpre se misli na razvojnu liniju visečih svecnjaka, kao i hronologiju promena koja je dovela do nastanka različitih poznogotičkih tipova. Nepostojanje ili neuspo-stavljanje solidne hronologije u neposrednoj je vezi sa okolnostima otkrica vecine primeraka, odnosno nepo-
stojanjem stratigrafskog konteksta na osnovu kojeg bi se izvršilo preciznije datovanje. Primera radi, dečanski svecnjak naden je medu odbačenim predmetima od gvožda i kalaja, dok je svečnjak iz Rijksmuseuma u Amsterdamu naden u jednoj od podzemnih prostorija crkve Sv. Jakova u Hagu, 300 godina nakon što je crkva stradala u požaru.
Čini se nespornim da su svečnjaci sa baldahinom nad profilisanom čašicom, poput onih iz Dečana i Sv. Jakova u Hagu, nastali modifikovanjem starijih drvenih i metalnih horosa - polijeleja (Jarmuth, 1967, 80-82). Sudeči po izgledu elemenata i izrazitoj marijanskoj sim-
Vesna BIKIC: VISEČI SVECNJACI SA PODRUCJA SREDNJEVEKOVNE SRBIJE, 361-368
bolici oni su prevashodno pravljeni za osvetljavanje crkava. Medutim, uporedo sa ovim monumentalnim, na isti način i u sličnom maniru izraduju se i jednostavniji svečnjaci, sa telom u vidu profilisanog stubiča, kakav je nalaz iz manastira Sopočani. Ovakve svečnjake češče nalazimo u gradanskim kučama, o čemu rečito svedoče prikazi na platnima flamanskih slikara, poput Jana van Eycka (Verenici Arnolfini iz 1434. godine), Rogiera van der Weydena (triptih Blagovesti, oko 1440. godine) Dierica Boutsa (Tajna večera na oltarskoj pregradi u crkvi Sv. Petra u Leuvenu, iz 1464-1467. godine) i drugih. U poznijoj etapi produkcije, iz 16-17. veka, svečnjaci su pojednostavljeni i oslobodeni kitnjastih doda-taka (Jarmuth, 1967, 155-187). Sve ovo navodi na po-misao da su več na početku proizvodnje viseči svečnjaci razdvojeni po profanoj i svetovnoj liniji, pri čemu su iz osnovnog profanog tipa nastale sve kasnije varijante svečnjaka (Jarmuth, 1967, 96).
U vezi sa hronologijom je i veoma zanimljiva simbolika koju viseči svečnjaci u vidu krune izražavaju. Pored osnovne interpretacije da svetlost svetiljke označava Božje prisustvo, poznato je da su u srednjovekovnoj ikonografiji i brojevi imali veliku važnost u iščitavanju simboličkih poruka. Ovom prilikom podsetičemo da u kasnom srednjem veku svetlost postaje jedan od Bogo-rodičinih simbola, što se jasno odrazilo i na izgled svečnjaka tog vremena. Uz to, na dečanskom svečnjaku Bogorodica je u gotičkom tabernakulu predstavljena kao personifikacija Božanske premudrosti, koju osnažuje lav, dok bi osam krakova označavao broj novog života, tj. vaskrsenja (Timotijevič, 1986, 215-220). Za razliku od dečanskog, svečnjak iz Sopočana i njemu slični pri-merci ne nose izraženu simboličku poruku, osim što bi šest krakova mogla biti aluzija na broj koji označava stvaranje sveta.
Svečnjaci u narednim stolečima imaju drugačiju iko-nografiju, koja je u neposrednoj vezi sa protestanskim programom, dinastijom Habzburgovaca i idejom Svetog rimskog carstva (Jarmuth, 1967, 293; Timotijevič, 1987, 46-49, sa literaturam; Petricioli, 1969-1970, 108-111). Pre svega, oni su jednostavni, sasvim svedene dekora-tivnosti. Na vrhu se nalazi okrunjeni dvoglavi orao -heraldički znak Habzburške monarhije. Njega podupire dvostruka lavlja glava na završetku koja bi, u ovom kontekstu, najpre simbolizovala hrabrost, moralne i fi-zičke kvalitete. Medutim, valja imati na umu da su ovakvi svečnjaci pravljeni za evropsko tržište, tako da je dvoglavi orao u različitim sredinama mogao biti tu-mačen na različite načine. Na području Srbije on je mogao biti jasna asocijacija na srednjovekovnu srpsku državu Nemanjiča, čiji je kult bio negovan u obnov-ljenoj Pečkoj patrijaršiji (Čorovič-Ljubinkovič, 1975, 179-180; Timotijevič, 1987, 49-50, sa literaturom).
Veoma značajno pitanje je i identifikacija radionica u kojima su ovi svečnjaci mogli biti napravljeni. U starijoj literaturi najčešče se pominje radionica u Libeku,
mada su po izradi raznovrsnih predmeta od bakra, bronze i mesinga bile poznate i druge, npr. u Nirnbergu, Ahenu ili Dinanu (Jarmuth, 1967, 76-78, 173-176; Petricioli, 1969-1970, 107 i nap. 5; Radojkovič, 1978, 182; Timotijevič, 1986, 226). Koliko nam je poznato, do sada nisu radene uporedne analize sastava sirovina iz rudnika i legura koriščenih za izradu svečnjaka, te se i za naše primerke može odrediti jedino region porekla, ali ne i konkretna radionica u kojoj je nastao.
U vezi sa do sada rečenim je i pitanje mesta na kojem su svečnjaci mogli biti postavljeni. Sudeči po mestima nalaza, svečnjaci su, po svoj prilici, poručeni isključivo za osvetljavanje crkava. Uobičajeno bi bilo da je jedan ovakav svečnjak osvetljavao najsvečaniji deo hrama, pod centralnom kupolom. Na tom istom mestu visio je monumentalni bronzani horos - polijelej, koji je kačen pomoču lanaca i kuka uglavljenih na jednakim rastojanjima po prstenu tambura kupole (Kunel, 1987, 100-101; Todorovič, 1978, 28). Prema primerima iz ne-što kasnijeg razdoblja, poput crkve sv. Klimenta u Ohridu i manastira Morače, ovakvi svečnjaci visili su u sredini velikih polijeleja, tamo gde su oni postojali (Kondakov, 1907, sl. 173; Timotijevič, 1986, sl. 2). Na taj način oni su prevashodno koristili kao dodatno osvetljenje. Medutim, ostaje nepoznato da li je, u slučaju kada polijeleja nije bilo, viseči svečnjak u vidu krune tada mogao preuzeti i ulogu polijeleja u bogo-služenju.
Cini se izvesnim da su iz flamanskih radionica svečnjaci dospeli posredstvom Venecije, buduči da je jedan od stalnih pomorskih trgovinskih puteva u 15. veku i kasnije vodio do Briža (IMSS, 2008-07; Pavič, 2007, 38-39). Razvijen trgovinski promet Venecije po-svedočen je robom različitog porekla (venecijanskom, istočnjačkom, zapadnoevropskom) koja je otkrivena, pored ostalog, i u brodovima potopljenim uz istočnu obalu Jadrana. Uz to, na jednom od njih, kod Gnaliča u blizini Biograda na moru, nadeni su spakovani delovi od tri renesansna viseča svečnjaka (Petricioli, 1969-1970, 108-111; Timotijevič, 1987, 44-46; Stadler, 2006, 107109). Do odredišta u unutrašnjosti Srbije viseče svečnjake su dopremali najverovatnije dubrovački trgovci, putem koji je vodio od Dubrovnika, preko Trebinja, prema dolini reke Drine i dalje na tzv. Carigradski put ili nekim od puteva sa Zetskog primorja, pre svega iz Kotora (Škrivanič, 1974, 43-50, 62-69). Ovo je, pored dunavskog, bio drugi važan putni pravac kojim su, počev od 12.-13. veka, iz Srednje i Severne Evrope do-spevali, pored ostalih, bakarni i bronzani predmeti, najpre korpusi, kasnije tanjiri, kadionice i svečnjaci (Radojkovič, 1978, 178-183; Bikič, 2006).
Viseči svečnjaci predstavljaju izuzetno značajne na-laze koji odslikavaju karakter uvoza iz udaljenih evropskih oblasti na područje srednjevekovne Srbije. Ono što ostaje svakako največa nepoznanica je da li su u novoj sredini ovakvi svečnjaci prihvačeni kao predmeti koji
Vesna BIKIC: VISEČI SVECNJACI SA PODRUCJA SREDNJEVEKOVNE SRBIJE, 361-368
¡maju isključivo praktičnu namenu ili su, možda, po-smatrani kao simboli čija su značenja mogla biti bliska sredini naviknutoj na vizantijsku religioznost (Timoti-jevic, 1986, 226-227). U svakom slučaju, sveobuhvat-
nije proučavanje uvoznih predmeta gotičkog i rene-sansnog stila na području Balkana svakako bi doprinelo boljem razumevanju i duhovne sfere ove teme.
HANGING CHANDELIERS FROM THE TERRITORY OF MEDIEVAL SERBIA
Vesna BIKIC
Archeological Institute, YU-11000 Beograd, Kneza Mihaila 35/IV, b.p. 2002 e-mail: v.bikic@ai.sanu.ac.yu
SUMMARY
Three hanging chandeliers are known from Serbia's territory - two from Decani and one from the Sopocani monastery. They belong to a specific group of chandeliers shaped like crowns, which were mass-produced in northern Flemish and German workshops from the 14th century onwards. Chandeliers from the territory of Serbia were mutually different regarding their shape and, thus, illustrate the character of the Flemish chandelier production quite well. Until today, the best known examples of such chandeliers were from the 15th century. Considering that individual identical parts, such as the candle-socket and drip-pan, were used for all shapes of chandeliers, in an instance of finding only individual elements it is hard to determine, whether they belonged to hanging, wall, or freestanding chandeliers. A solid chronology does not exist and has not been established, which is in direct connection with the discovery circumstances of most examples, i.e. the non-existence of a stratigraphical context based on which a more precise dating could be performed.
Chandeliers like those from Decani were formed by modification of older wooden and metal horos - polielei. They were primarily made for lighting churches. In the same way and in a similar manner simpler chandeliers were also made, with the body shaped like a profiled small column, such as the find from the Sopocani monastery. Such chandeliers are more often found in middle-class houses, clearly depicted on canvases of Flemish painters. As opposed to the Decani chandelier, the one from Sopocani and pieces similar to it do not carry a distinct symbolic message, except for the six arms possibly being an allusion to the number signifying the making of the world.
Up to now, no parallel analyses concerning the composition of the mined raw material or the alloys used in the making of the chandeliers have been conducted, thus, only the region of origin can be determined for our examples, but not the direct workshops in which they were made. Older scientific literature mentions a workshop in Lübeck, although other workshops are known for making various objects from copper, bronze and brass, e.g. in Nürnberg, Aachen or Dinan. The chandeliers came from Flemish workshops via Venetian mediation. They were most likely transported to the inland towns in Serbia by merchants from Dubrovnik, whose routes took them from Dubrovnik, through Trebinje, through the Drina river valley and further on the so-called the so-called Constantinople Road or through some route from the Zeta Littoral, primarily from Kotor.
Hanging chandeliers represent exceptionally distinctive finds, which reflect the character of imported goods from distant European lands to the area of medieval Serbia. What yet remains the biggest question is, whether the chandeliers were considered as exclusively practical objects in their new midst, or whether they were considered as symbols, whose meaning could have suited the population accustomed to Byzantine piety.
Key words: chandeliers, chandelier production, use, symbolic meaning, trade
VIRI IN LITERATURA
Bikič, V. (1992): Poznogotički bronzani svečnjaci sa Beogradske tvrdave. Saopštenja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, XXIV. Beograd, 223-228. Bikič, V. (2006): Venetian influences in the eastern Adriatic hinterland. U: Guštin, M. Gelichi, S., Spindler, K. (eds.): The Heritage of the Serenissima - The pre-
sentation of the architectural and archaeological remains of the Venetian Republic, Proceedings of the international conference (Izola-Venezia, 4.-9. 11. 2005). Annales Mediterranea. Koper, Založba Annales, 201-210. Bikič, V. (2008): Viseči svečnjak iz Sopočana, Saopštenja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, XL. Beograd, u štampi.
Vesna BIKIC: VISEČI SVECNJACI SA PODRUCJA SREDNJEVEKOVNE SRBIJE, 361-368
Brmbolič, M. (1984/1985): Predmeti od bronze, bakra i stakla iz manastira Namasije, Zbornik Muzeja prime-njene umetnosti, 28/29. Beograd, 83-92. Colli, A. (1983): La tradizione figurativa della Gerusa-lemme celeste: linee di sviluppo dal sec. Ill al sec. XIV. U: Gatti Perer, M. L. (ed.): "La dimora di Dio con gli uomini", Immagini della Gerusalemme celeste dal Ill al XIV secolo. Milano, Pubblicazioni della Universita Cat-tolica, 119-144.
Cunjak, M. (1997): Bronzani svečnjaci i kadionice iz Smederevske tvrdave. Saopštenja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, XXIX. Beograd, 125-135. Corovič-Ljubinkovič, M. (1975): Predstave grbova na prstenju i drugim predmetima materijalne kulture u srednjovekovnoj Srbiji. U: Božič, I., Durič, V. J. (eds.): O knezu Lazaru, naučni skup u Kruševcu 1971. Beograd, Filozofski fakultet, 171-183.
Durič, V. J. (1963): Sopočani. Umetnički spomenici Jugoslavije, 2. Beograd, Srpska književna zadruga - Pro-sveta.
Mileusnič, Z. (ed.) (2006): Brodolom kod Gnaliča. Annales Mediterranea. Koper, Založba Annales. IMSS (2008-07): Michael of Rhodes. Institute and Museum of History of Science, Florence. Http:// brunelleschi.imss.fi.it/michaelofrhodes/index.html, 1. 7. 2008.
Jarmuth, K. (1967): Lichter leuchten im Abendland, Zweitausend Jahre Beleuchtungskörper. Braunschweig, Klinkhardt & Biermann.
Jurišič, A. (1977): Sopočani - arheološka istraživanja. Novopazarski zbornik, 1. Novi Pazar, 63-72. Kandič, O. (1984): Istraživanja arhitekture i konzer-vatorski radovi u manastiru Sopočani, Saopštenja Re-publičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, XVI. Beograd, 7-29.
Kondakov, N. P. (1909): Makedonija: Arheologičeskoe putešestvie. Sankpeterburg.
Kuile, O. ter (1979): Een gerestaureerde geelkoperen kaarsenkroon uit de St. Jacobskerk in Den Haag. Bulletin van het Rijksmuseum, III. Den Haag, 111-117 (English summary 152-153).
Kuile, O. ter (1980): Onderdelen van een kerkkroon en van twe kandelaars uit St. Jacobskerk te Den Haag. Bulletin van het Rijksmuseum, III. Den Haag, 125-133 (English summary 148-148).
Kühnel, B. (1987): From the Earthly to the Heavenly Jerusalem, Representations of the Holy City in Christian Art of the First Millennium. Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte, 42. Supplementheft. Rom - Freiburg - Wien, Herder Verlag.
Larsdatter (2008-07): Medieval and Renaissance Interior Lighting: Candlesticks, Candelabras, & Chandeliers. Http://www.larsdatter.com/candleholders.htm, 19. 7. 2008.
Panič-Surep, M., Mandič, S., Zivkovič, B. (1956): Zaštita Sopočana, Saopštenja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, I. Beograd, 15-27. Petricioli, S. (1969-1970): Njemački renesansni sviječ-njaci na Jadranu. Peristil, 12-13. Zagreb, 107-112. Popovič, S. (1994): Krst u krugu, Arhitektura manastira u srednjovekovnoj Srbiji. Biblioteka Umetnički spomenici. Beograd, Prosveta.
Radojkovič, B. (1966): Srpsko zlatarstvo XVI i XVII veka. Novi Sad, Matica srpska.
Radojkovič, B. (1977): Istorija primenjene umetnosti kod Srba, Tom I: Srednjovekovna Srbija. Beograd, Muzej pri-menjene umetnosti.
Radojkovič, B. (1978): Uvoz srednjovekovnih bakarnih i bronzanih predmeta iz Evrope na teritoriju Beograda i Srbije. Godišnjak grada Beograda, XXV. Beograd, 177184.
Radojkovič, B., Andrejevič, M. (1966): Konzervacija got-skog svečnjaka iz XIV veka. Zbornik Muzeja primenjene umetnosti, 9-10. Beograd, Muzej primenjene umetno-sti,147-148.
Smith, E. B. (1971): The Dome, A Study in the History of Ideas. Princeton monographs in art and archaeology XXV. Princeton, Princeton University Press. Spremič, M., Kalič, J. (1982): Sultan Mehmed II Osvajač i Srbija. U: Kalič, J. (ed.): Istorija srpskog naroda II. Beograd, Srpska književna zadruga, 289-302. Stadler, H. (2006): Tre brass candlesticks, sconces and chandeliers from Gnalič wreck. U: Guštin, M. Gelichi, S., Spindler, K. (eds.): The Heritage of the Serenissima - The presentation of the architectural and archaeological remains of the Venetian Republic, Proceedings of the international conference (Izola-Venezia, 4.-9. 11. 2005). Annales Mediterranea. Koper, Založba Annales, 107-109. Sakota, M. (1984): Dečanska riznica. Beograd, Prosveta. Skrivanič, G. (1974): Putevi u srednjovekovnoj Srbiji. Beograd, Turistička štampa.
Timotijevič, M. (1986): Gotički viseči svečnjak iz manastira Dečana. Saopštenja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, XVIII. Beograd, 215-228. Timotijevič, M. (1987): Viseči renesansni svečnjak iz Dečana. Sveske Društva istoričara umetnosti SR Srbije, 18. Beograd, 43-51.
Todorovič, D. (1978): Polijelej u Markovom manastiru. Zograf, 9. Beograd, 28-36.