Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien Philosophisch-historische Klasse Historische Kommission Fontes rerum austriacarum Österreichische Geschichtsquellen Zweite Abteilung Diplomataria et acta 68. Band Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini III. Abteilung 1. Band Wien, 1918 In Kommission bei Alfred Holder K. u. k. Hof- und Universitats-Bnchhändler Buchhändler der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini Herausgegeben von Rudolf Wolkan III. Abteilung: Briefe als Bischof von Siena 1. Band: Briefe von seiner Erhebung zum Bischof von Siena bis zum Ausgang des Eegensburger Eeichstages (23. September 1450 — 1. Juni 1454) Wien, 1918 In Kommission bei Alfred Holder k. n. k. Hof- und Universitäts-Buchhändler Buchhändler- der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien 20643 ^^zk\^a Druck von Adolf Holvhausen, k. und k. Hof- und Universitäta-BucUdruckar in Wien. Ich habe dem vorliegenden Bande, der 292 private Briefe des Bischofs von Siena, Eneas Silvius Piccolomini, nebst 19 amtlichen Schreiben aus seiner Feder umfaßt, von denen die Nürnberger und Basler Ausgaben nur 38 kennen und unter denen sich insgesamt 102 ungedruckte Schriftstücke befinden, nur wenige Worte vorauszuschicken; sie beziehen sich auf die dem Bande zugrunde liegenden Handschriften. Für die Ausgabe kommt in erster Linie der Kodex 3389 der Wiener Hofbibliothek in Betracht, dessen ungedrucktes Briefmaterial bereits Anton Weiss unter dem Titel veröffentlicht hat: ,Aeneas Silvius Piccolomini als Papst Pius II. Sein Leben und Einfluß auf die literarische Cultur Deutschlands. Mit 149 bisher ungedruckten Briefen aus dem Autogr.-Codex Nr. 3389 der k. k. Wiener Hofbibliothek, sowie einem Anhange. Graz, Ulrich Moser, 1897'. Ich gebe zunächst seine Beschreibung. Der Kodex besteht in seinem heutigen Zustand aus drei verschiedenen Teilen und befand sich, wie aus den Randnotizen zum 1. Teil mit Sicherheit hervorgeht, einst im Besitze des Bischofs von Trient, Johann Hinderbachs, eines Freundes des Eneas Silvius, der vielleicht schon die drei Teile in einen Band zusammenbinden ließ. Der 1. Teil, Bl. 1—38, enthält Albrechts von Bonstetten Beschreibung der Schweiz, die A. Büchi im 13. Band der Quellen zur Schweizer Geschichte, S. 219—271, veröffentlicht hat. Büchi kennt unsere Handschrift, hat sie aber nicht benutzt. Er vermutet (S. 221), daß sie aus dem Venezianischen Archiv stamme und vielleicht das Exemplar sei, das der Verfasser dem Dogen Mocenigo überreicht hat; das ist, wie wir gesehen haben, nicht der Fall. Die Handschrift ist deutlich, aber ohne besondere Sorgfalt geschrieben und verrät eine deutsche Hand. In dem Kataloge der Trientiner bischöflichen Bibliothek, den Bonelli in seinen Monumenta ecclesiae Tridentinae (III, 2, S. 368—403) veröffentlicht hat, ist unsere Handschrift nicht angeführt, wobl aber eine VI andere desselben Werkes Nr. 119, jedoch mit der Widmung an Griangaleazzo Maria Sforza; dasselbe Werk mehreren Herrschern zu widmen, war ein bei den Humanisten gern geübter Brauch. Den 2. Teil der Handschrift, Bl. 40—79, nimmt der Brief Pius II. an Maumeth ein. Anfang: Scripturi ad te. Es ist das bekannte Schreiben des Papstes, das auch in der Basler Ausgabe als Nr. 396 seiner Briefe abgedruckt ist. Die Schrift zeigt die schönen, klaren Züge einer italienischen Humanistenhand. Bl. 80 beginnen die Briefe des Eneas und reichen bis an den Schluß der Handschrift. Sie tragen eine eigene, alte Numerierung der einzelnen Blätter, die von 3—116 geht. Aus ihr ergibt sich, auch wenn man den Inhalt nicht berücksichtigt, daß die Lagen der Handschrift verbunden wurden; denn Bl. 97—116 der alten Zählung sind den Bl. 3—96 vorgebunden. Die einzelnen Sexterne, 12 Blätter, sind am untern linken Kande der Handschrift numeriert; die 6. Lage ist als Quinternus bezeichnet. Da Bl. 13 als 4. Lage- bezeichnet ist, so ist anzunehmen, daß das jetzt fehlende Bl. 1 die Bezeichnung 3. Lage trug; es würden demnach die beiden ersten Lagen und die zwei ersten Blätter der 3. Lage fehlen, was bereits Weiss bemerkt hat. Aber auch der Schluß der Handschrift ist uns nicht erhalten. Zwar steht ausdrücklich auf Bl. 116T der Vermerk ,item centum et sedecim folia:, was den Eindruck erwecken könnte, als sei die Handschrift vollständig; aber dieser Vermerk dürfte erst, als der Anfang und das Ende der Handschrift unvollständig geworden waren, beigesetzt worden sein, um dadurch künftigen Verlusten vorzubeugen. Daß die Handschrift auch am Ende unvollständig ist, geht aus folgendem Umstand hervor: Die einzelnen Lagen tragen am untern rechten Rande des letzten Blattes das erste Wort der nächsten Lage, um die richtige Folge der Lagen vor der endgültigen Durchpagi-nierung der Handschrift zu sichern; Bl. 116v nun trägt am untern Rande das Wort ,Eximie', was mit Sicherheit den Schluß gestattet, daß mindestens eine Lage verloren gegangen ist, deren erster Brief mit jenem Worte begann. Wie solche Verluste zu erklären sind, hat schon Weiss gezeigt; das erste Blatt des 5. Sexterns trägt nämlich den Vermerk: ,Item magister Nicolaus de Weyssenburga habet tertium et quartum sexternos- VII in Wienna'. Das beweist einerseits, daß einzelne Lagen an Bekannte und Freunde des Eneas zur Abschrift weitergegeben wurden, wobei Verluste nicht ausgeschlossen waren, und andererseits, daß die. Handschrift nicht in Wien, sondern wohl in Wiener-Neustadt, dem gewöhnlichen Aufenthaltsorte des Kaisers und des Eneas, geschrieben wurde. Der größere Teil der Handschrift ist von Eneas selbst geschrieben, und zwar entfallen auf ihn Bl. 7—18; auf Bl. 19T die letzten zwei Zeilen bis Bl. 26v; Bl. 30—34T; der zweite Brief auf Bl. 35v—36, B1_ 38—44; Bl. 47^—49; Bl. 50; Bl. 52—61; 62, 63, 64T—84; 88T—102; 104—107v; der zweite Brief auf Bl. 108 bis zum Schluß, Bl. 116T. Dazwischen sind einige Briefe von Schreibern eingetragen; deutlich lassen sich vier Hände unterscheiden. Dem ersten Schreiber gehört Bl. 3—6 an; ein zweiter schrieb Bl. 18v; 27—29v; Bl. 35T den ersten Brief; Bl. 37 und 37*; 49T; 51 bis in die Mitte von 52; 61T; 63v—64; die dritte Hand schrieb Bl. 44^-47; 84v—88; 102'—103'. Eine vierte Hand endlich schrieb den ersten Brief auf Bl. 108. Ganz unerklärlich erscheint es, wie mitten unter die Briefe des Eneas der zweite Schreiber auf Bl. 18 ein Schreiben des Papstes Klemens II., datiert VIII. kal. octobr. [1046] an die Kirche von Bamberg (vgl. Jaffe, Reg. pontif. I, 527, Nr. 4149), eintragen konnte. Voigt, der die Wiener Handschrift allerdings nur ziemlich oberflächlich und nur nach neuem Material durchforscht hat, und nach ihm Weiss sind der Ansicht, daß wir es hier mit einem Konzeptenbuch des Eneas zu tun haben, der ich nicht zustimmen kann. Ich halte die Handschrift vielmehr für eine aus literarischen Gründen erfolgte Abschrift der Briefe des Eneas, die den Zweck hatte, die Briefe einem gebildeten Kreise in möglichst vollendeter Form vorzulegen, und die nach vollendeter Abschrift noch einmal durchkorrigiert wurde. Die Entscheidung der Frage, ob die Handschrift ein Konzept oder eine Bearbeitung des ursprünglichen Textes darstellt, ist wichtig, weil von ihr die Art der Benutzung der Handschrift für die Herstellung des vorliegenden Textes abhängt; ist sie ein Konzept, dann ist die endgültige Fassung als die einzig maßgebende zu betrachten; ist sie eine Bearbeitung, muß es Aufgabe des Herausgebers sein, soweit es möglich ist, auf die ursprüngliche Fassung zurückzugehen. Die Gründe, die mich zu meiner Auf- vm fassung führen, sind die folgenden: Zunächst, noch bevor man den Text einem genaueren Studium unterzieht, überrascht die auffallende Ähnlichkeit dieser Handschrift mit der im 1. Bande näher gekennzeichneten Handschrift J. VI. 208 der Biblioteca Chiggiana, weil in beiden Handschriften die gleichen Grundsätze zur Anwendung gebracht sind: Der ursprüngliche Text wird bei inhaltlich minder bedeutenden Briefen einfach abgeschrieben, bei Briefen von größerem Wert schon während der Abschrift einer erstmaligen Redaktion unterzogen, was besonders dann deutlich wird, wenn diese von Eneas selbst abgeschrieben sind. Als die Abschrift aller Briefe vollendet war, begann die Arbeit des Redigierens im großen. Zunächst wurden die Pluralformen fast überall in die Singularformen umgewandelt wie im römischen Kodex. Diese Arbeit ist nicht mit allzugroßer Genauigkeit durchgeführt; es ist deutlich sichtbar, wie die ursprüngliche Sorgfalt allmählich erlahmt, so daß in den Briefen zunächst einzelne Pluralformen übersehen werden, wie Nr. 69, 70, 71 beweisen, dann ganze Briefe unredigiert bleiben, wie Nr. 103,104, 165, 166, bis der Verfasser schließlich der mühseligen Arbeit überdrüssig wird und sie ganz einstellt, so daß gegen Schluß der Handschrift ganze Reihen von Briefen die ursprüngliche Form beibehalten. Daraus erklärt es sich auch, daß Briefe an dieselbe Person bald die ursprünglichen Pluralformen aufweisen, bald die Singularformen, die schon während der Abschrift an die Stelle der pluralen getreten sind. Diese Art der Redaktion wäre undenkbar, wenn wir ein Konzeptenbuch vor uns hätten; es ist unmöglich, daß ein Verfasser bei jedem Konzept im unklaren gewesen sein sollte, ob er die Person, an die er das Schreiben richtet, im Singular oder im Plural anzureden habe, d. h. ob er mit ihr befreundet sei oder ihr ferner stehe. Das gleiche gilt von der Änderung der Adresse und der Anrede wie der Unterschrift. Der Adressat war in der Handschrift ursprünglich nur ganz kurz bezeichnet, die Anrede zeigte dagegen die ursprüngliche, oft verbindliche oder ergebene Form, ebenso die Unterschrift, in der sich Eneas oft als den Diener des Adressaten bezeichnet. Bei der Redaktion wurde Adresse und Anrede in eins zusammengezogen, wobei die verbindlichere Form wegfiel und die Unterschrift fast regelmäßig getilgt wurde. Das zeigt, daß die Redaktion zu einer Zeit geschehen sein muß, wo dem Verfasser die Ergebenheits- IX formein peinlich oder nicht mehr zutreffend erschienen; wir werden dadurch auf die Zeit seines Kardinalats hingeführt. Und vielleicht gibt uns ein unbedeutender, zufälliger Schreibfehler den Beweis, daß die Redaktion tatsächlich in die Zeit fallen muß, als Eneas bereits Kardinal war. Der Brief Nr. 66 an den Erzbischof Siegmund von Salzburg trug ursprünglich nur die Aufschrift: Domino Salczburgensi. Eneas erweiterte sie zu: Domino Sigismundo archiepiscopo Salzburgensi Eneas episcopus S. S., streicht dann S. S. durch und schreibt Senen-sis. Mit S. S. aber kürzt er als Kardinal regelmäßig den Namen seiner Titelkirche: Sancte Sabine. Wir können somit schließen, daß Eneas diese Briefe als Kardinal einer Redaktion unterzogen hat, worauf übrigens auch eine Reihe von Korrekturen deuten, die nicht • mehr die klaren und sicheren Züge seiner Briefe als Bischof ausweisen, sondern die mehr ins Breite gehenden unsicheren und teilweise mit zitternder Hand geschriebenen aus seiner Kardinalszeit. Aber auch noch andere Merkmale sprechen deutlich dafür, daß wir hier kein Konzeptenbuch des Eneas vor uns haben- Bei einem solchen wäre der Schreiber, besonders wenn er zugleich der Verfasser ist, nicht im Unklaren, an wen er seinen Brief richtet. Ein solcher Irrtum ist nur möglich, wenn dem Briefe erst nachträglich die Adresse zugefügt wurde; der Brief Nr. 129 trug ursprünglich irrtümlich die Adresse des Kardinals Scarampo, an den der vorangehende Brie£ gerichtet war, und erhielt erst später die richtige Juan Fernandis. Auch auf die Art der Vorlage können wir aus einem nebensächlichen Versehen schließen; zur Abschrift lagen wohl nicht die Originale vor, sondern die Konzepte; denn die Originale der Briefe des Eneas haben überall den Monatsnamen ausgeschrieben; in Konzepten war es wohl möglich, den Monatsnamen der Kürze halber nur durch lateinische Ziffern auszudrücken. Aus einer solchen Kürzung erklärt sich der Fehler in Brief Nr. 154, der in der Handschrift in den April verlegt wird, während er tatsächlich in den September gehört; in der Vorlage war der Monat mit IX ausgedrückt; die X war jedenfalls so undeutlich geschrieben, daß sie leicht als V gelesen werden konnte; daraus ergab sich dann der irrige Monatsname. Einenganz ähnlichen Fall werden wir später bei der römischen Handschriftengruppe finden, die also eine ähnliche Vorlage voraussetzen läßt. X Ein Konzeptenbuch müßte ferner immer die älteste Fassung eines Briefes zeigen; das ist hier nicht der Fall, wie der Brief Nr. 131 an Johann Tröster vom 25. August 1453 beweist, dessen älteste Fassung wir im Nikolsburger Kodex finden. Hier wird die Strafe, die den früheren Lehrer des K. Ladislaus traf, als gerecht bezeichnet; das mag Eneas, dem ohnedies von seinen römischen Bekannten der Vorwurf gemacht wurde, daß er die Befreiung Wendeis aus der Haft nicht kräftig genug betrieben habe, bei der Abschrift zu hart erschienen sein, weshalb er diesen Satz wegließ. Der umgekehrte Fall, daß die Nikolsburger Handschrift einen jüngeren Text aufweise, in den erst später die Bemerkung über Wendel aufgenommen worden wäre, hat wenig Wahrscheinlichkeit für sich. Aus allen diesen Erwägungen ergibt sich uns die Folgerung, daß wir in unserem Kodex es mit einer späteren, literarischen Zwecken dienenden Abschrift zu tun haben, und daraus wieder folgen die Grundsätze, die bei der Ermittlung des Textes maßgebend waren. Wo die Abschrift lediglich die Wiedergabe des Originals oder seines Konzeptes ist und nur nachträgliche Korrekturen zeigt, wurde die erste Lesart in den Text gesetzt und die Korrekturen in die Anmerkungen verwiesen. War das Original dagegen gleich während der Abschrift formell geändert worden, ließ sich die ursprüngliche Fassung oft nicht mehr mit Sicherheit ermitteln und es blieb nichts anderes übrig, als die endgültige Lesart in den Text aufzunehmen und die früheren stilistischen Versuche in die Anmerkungen zu verweisen. Das gilt leider gerade von den wichtigsten Schreiben dieser Handschrift und wir machen hier die gleiche Erfahrung wie Walser bei seinen Arbeiten über Poggio (S. 208), daß wir bei den Briefen des Eneas immer zwischen dem Original und seiner literarisch verbesserten Abschrift zu unterscheiden haben. Wie wesentlich die einzelnen Fassungen oft auseinandergehen, sehen wir bei einer Reihe von Briefen, die uns in zwei verschiedenen Fassungen vorliegen; welche von ihnen die ursprüngliche ist, läßt sich nicht immer mit Bestimmtheit nachweisen. Eine große Reihe unbekannter Briefe, die im folgenden Bande erst ihren Abschluß finden werden, bringen uns die eng zueinander gehörenden Handschriften: Ottob. 347, Vatic. lat. XI 1787, Urb. 401 und Laur. 54, 19. Eine genauere Beschreibung der Handschriften ihrem Äußeren nach darf ich mir wohl ersparen, da dies bereits die gedruckten Kataloge der Vatikanischen wie der Laur enzianischen Bibliothek besorgt haben; nur ihre Beziehungen zu unserem Texte kommen hier in Betracht. Sie alle stellen sich als vollendete Reinschriften dar, die also eine Handschrift ähnlich der Wiener 3389 voraussetzen, aus der sie von einem Kaligraphen abgeschrieben wurden. Da sie bereits eine Überarbeitung darstellen, lernen wir aus ihnen nicht mehr den ursprünglichen Wortlaut der Briefe kennen, sondern nur deren literarisch zugestutzte Form. 0 und V nehmen dabei eine besondere Stellung ein; sie lassen mitunter noch eine ältere Form in ihren Lesarten erkennen oder zeigen durch radierte Stellen, daß sie eine ursprünglich ältere Form zugunsten einer neueren verlassen haben. Die Vorlage dieser Handschriftengruppe war nicht immer deutlich geschrieben; Brief 290 hatte in ihr den Monat Juni durch VI ausgedrückt; da die beiden Schenkel von V nicht eng aneinander schlössen, war es begreiflich, daß der Abschreiber III las und infolge dessen den Brief, der in den Juni gehört, in den März verlegte. Auch wies die Vorlage in einzelnen Briefen noch die Pluralformen auf, wie Nr. 267, der Brief an Carvajal vom 4. März 1454, beweist, der an drei Stellen die Pluralformen irrtümlich erhalten zeigt. Daß auch der Inhalt einzelner Briefe bei dieser Redaktion einer Umarbeitung unterzogen wurde, ist nach den Erfahrungen, die wir bereits früher gemacht, von vornherein anzunehmen. Einen besonders deutlichen Beweis bietet uns Brief Nr. 180 an den Grafen Francesco von Arco, der uns zum Glück auch im Original, wenn auch nur als Bruchstück, vorliegt. Ein Vergleich des Originals mit der Abschrift zeigt, daß nicht der ganze Wortlaut in sie aufgenommen, sondern der Text verkürzt wurde; eingeschlossen ist in ihn ein Brief an Carvajal, der beweist, daß diese Abschrift nicht nach dem Original vorgenommen wurde, sondern nach der endgültigen Bearbeitung, wie sie uns der Kodex 3389 bietet. Auch darin zeigt sich die genannte Handschriftengruppe als umgearbeitet, daß Eneas in ihr nun auch in Briefen an Kardinäle seinen Namen dem der Adressaten vorausgehen und statt der früheren und gewiß in den Originalen noch vorhanden gewesenen Ergebenheitsformeln sich an einem kurzen XII salutem plurimam dicit genügen läßt. Ich konnte nicht so weit gehen, diesen Briefen die ursprüngliche Form der Anrede zu geben, weil das im einzelnen manche Unsicherheit zur Folge gehabt hätte; aber man wird sich beim Lesen der aus dieser Gruppe stammenden Briefe immer vor Augen zu halten haben, daß uns ihre ursprüngliche Form nicht mehr vorliegt. Die Umarbeitung mag wohl in die Zeit fallen, da Eneas Kardinal, wenn nicht schon Papst war; früher hätte er es sich schon aus Vorsicht nicht gestattet, die für seine Zukunft so wichtigen Kardinäle, deren Gunst sich zu erhalten er immer bestrebt war, so vertraulich zu behandeln. Was die in diesem Bande wie bereits im vorausgehenden wiederholt als Quelle benutzte Handschrift Weiß. 90 aus Wolfenbüttel betrifft, so dürfen wir wohl im Anschluß an Gottliebs Untersuchung über die Weißenburger Handschriften (Sitzungsberichte der Wiener Akademie, phil. Klasse, Bd. 163, Abhandlung 6, S. 2 und 6) annehmen, daß diese Handschrift nie nach Weißenburg gehörte, was sich schon daraus nachweisen läßt, daß sie in dem Verzeichnis der Weißenburger Handschriften, die deren Besitzer, Heinrich Julius v. Blum, im Jahre 1678 den Herzogen Rudolf, August und Anton Ulrich von Braunschweig zum Kauf anbot, nicht enthalten ist. Schon Heinemann hat im 8. Bande des Katalogs der Wolfenbüttler Handschriften zu unserem Kodex die Bemerkung gemacht: ,Sclrwerlich ursprünglich im Besitze des Klosters Weißenburg/ Es liegt die Vermutung nahe, daß die Handschrift aus Böhmen stammt, wo Eneas ja so viele Freunde hatte, die seine Briefe mit Eifer sammelten, und wo Blum int Jahre 1665 als Rat des Appellationsgerichts im Königreich Böhmen tätig gewesen ist. In der Zeit, welche der vorliegende Band umfaßt, ist Eneas auch als päpstlicher Legat tätig gewesen; ich konnte mich nicht entschließen, die mir erreichbaren Stücke aus der Zeit dieser seiner Wirksamkeit alle in meine Sammlung aufzunehmen. Die meisten fallen ohnedies nicht unter den Begriff eines Briefs; außerdem war mir vieles nicht zugänglich, und vergebliche jahrelange Anstrengungen habe ich gemacht, um im erzbischöflichen Archive arbeiten und eventuell hieher gehörige Stücke einsehen zu können. Was ich aufgenommen habe, sind nur solche Stücke, die entweder einen Beitrag zur XIII Beurteilung des Eneas bieten oder allgemeines geschichtliches Interesse beanspruchen können. Ich hoffe, es wird mir nicht zum Vorwurfe gemacht werden, wenn ich Aktenstücke wie die beiden in den ,Quellen zur Geschichte der Stadt Wien' II, 2, Nr. 3495 und 3496 mitgeteilten wegließ, von denen das erste vom 29. Dezember 1452 einen Ablaß von 100 Tagen denjenigen Keumütigen zusichert, die an den angegebenen Tagen die Kapelle der heil. Philipp und Jakob im Kölnerhof zu Wien besuchen und zu ihrer Erhaltung'beitragen, während die andere vom 8. Jänner 1453 gleichfalls einen Ablaß von 100 Tagen betrifft, den'Eneas den Mitgliedern der bei der Marienkapelle in Ottenhaim zu Wien bestehenden Bruderschaft und allen Andächtigen verleiht, die den von ihr veranstalteten Jahrtagen und Exequien beiwohnen oder sie irgendwie unterstützen. Auch die Urkunde, die in den ,Geschichtlichen Beilagen zum St. Pöltner Diözesanblatt' VI, Nr. 560 genannt wird und sich im Pfarrarchiv zu Weitra befindet, dessen Pfarrei Eneas im Jahre 1444 inne hatte, durfte ich füglich übergehen; sie beurkundet, daß Eneas als päpstlicher Legat den Vorstehern der Pfarrkirche und den Pfarrleuten der Pfarre in Weitra, die im Jahre 1395 daselbst eine Bruderschaft unserer lieben Frau begründet haben, einen Bestätigungsbrief verleiht und bestimmt, daß der Totenbrief und die Totenfeier für die verstorbenen Mitglieder nur in Weitra gehalten werden dürfe; auch bezeugt er, daß Bischof Georg von Passau dieser Bruderschaft 40 Tage Ablaß verliehen habe; zugleich bestätigt er die Vereinsstatuten und verleiht allen, die dem Bruderschaftsgottesdienst beiwohnen und Kelche, Bücher, Ornate usw. dorthin spenden, wenn sie die heil. Sakramente empfangen, 100 Tage Ablaß. Auch die Urkunde vom 22. April 1453, worin Eneas auf Wunsch der Minoriten das Fest der Klosterkirche zum heil. Kreuz, das bisher am Sonntag infra octavam assumptio-nis Mariae virginis gefeiert wurde, auf den Sonntag Exaudi verlegt, wurde ausgeschieden (Archiv f. österr. Geschichte, Bd. 64, S. 230). Eine weitere Originalurkunde des Eneas vom 5. Dezember 1452, die sich nach Duellius, Excerptorum libri II, S. 235 in St. Polten befand, ist nach einer freundlichen Mitteilung des bischöflichen Ordinariats in St. Polten heute dort nicht mehr vorhanden. XIV Das Material zu diesem Bande haben die nachstehenden Bibliotheken und Archive beigesteuert: Bamberg, kgl. Bibliothek: Kod. M II 9. — Nr. 12. Darmstadt, Hofbibliothek: Kod. 3308. — Nr. 177. Florenz, Biblioteca Laurenziana: Kod. 54, 19. — Nr. 12, 59, 60, 137, 170, 171, 173—181, 183, 185, 190, 218, 223, 256—275, 279 bis 286, 288—290, 292; II. Florenz, Archivio di Stato: Nr. 14. Gotha, Großherzogl. Bibliothek: Kod. eh. B 61. — Nr. 12. Göttweig, Stiftsbibliothek: Kod. 390. — Nr. 12, 47, 49, 52, 79, 80. Krakau, Universitätsbibliothek: Kod. 48. — Nr. 55. Kod. 173. — Nr. 177. Leipzig, Universitätsbibliothek: Kod. 1326. — Nr. 12, 177. Lucca, Archivio di Stato: Nr. 276. Magdeburg, Domgymnasium: Kod. 21. — Nr. 12. Modena, Archivio di Stato: Nr. 14. Mailand, Biblioteca Ambrosiana: Kod. Z 219 sup. — Nr. 18, 277. Mailand, Archivio di Stato: Nr. 14, 180. München, k. b. Hof- und Staatsbibliothek: Clm. 70. — Nr. 7, 12, 47, 49, 52, 79, 80. Clm. 519. — Nr. 5. Clm. 5335. — Nr. 12, 137, 172, 177. Clm. 6717. — Nr. 58. Clm. 8482. — Nr. 206. Clm. 16188. — Nr. 12. Clm. 18740. — Nr. 12. Clm. 19608. — Nr. 12; XIV. Clm. 19610. — Nr. XIV. Nachod, Fürstl. Schaumburg-Lippesches Archiv: Nr. 13. Nikolsburg, Fürstl. Dietrichsteinsche Bibliothek: Kod. II, 122. — Nr. 46, 57, 131, 196. Olmütz, Studienbibliothek: Kod. 159. — Nr. 72, 83. Paris, Bibliotheque nationale: Kod. lat. 4154. — Nr. 153. Kod. lat. 10343. — Nr. 12. Quedlinburg, Gymnasialbibliothek: Kod. 189. — Nr. 12. Eom, Archivio Vaticano: Reg. — Nr. 1, 24—41, 50, 51, 53, 187, 287. Rom, Biblioteca Vaticana: Ottob. 347. — Dieselben Briefe wie der Kod. Laurenz. Ottob. lat. 1170. — Nr. 153. Ottob. lat. 1563. — Nr. 291. Reg. 1878. — Nr. 137. — Pal. lat. 1583. — Nr. 153. Urb. 401. — Dieselben Briefe wie Kod. Laurenz. Urb. 405. — Nr. 291. Vat. lat. 1787. — Dieselben Briefe wie Kod. Laurenz. Vat. lat. 3888. — Nr. 291. Vat. lat. 5604. — Nr. 291. XV Salzburg, St. Peter: Kod. a II 22. — Nr. 12. St. Florian, Stiftsbibliothek: Kod. XI, 108. — Nr. 12. Siena, Archivio del Duomo: Nr. 8, 10. Siena, Archivio di Stato: Nr. 3, 6, 11, 15, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 42, 43, 44, 45, 48, 197, 278. Triest, Stadtbibliothek: Kod. 3244. — Nr. 16. Nr. 153. Venedig, Biblioteca Marciana: Kod. XIV, 252. — Nr. 153. Wien, k. k. Hofbibliothek: Kod. 3244. — Nr. 153. Kod. 3338, Nr. 10, 12. Kod. 3389. — Nr. 61—78, 81—163, 165, 166, 168, 169. 172, 177, 182, 184, 186, 188, 189, 191—195, 198—207, 211—217, 219—222, 224—255; II—XI, XIII, XVII—XIX. Kod. 3419. — Nr. 10. Kod. 3420. — Nr. 12. Kod. 3704. — Nr. 12. Kod. 4498. — Nr. 10, 12. Kod. 4760. — Nr. 254. Kod. 5254. — Nr. 208. — Wien, k. k. Haus-, Hof- u. Staatsarehiv Nr. XV, XVI. Wien, Dominikanerkloster: Kod. 16. — Nr. 12. Wolfenbüttel, Herzogl. Bibliothek: Weißenb. 90. — Nr. 4, 9, 137, 165, 209; XII, XIV. Der nächste Band Avird dem vorliegenden in kurzer Zeit folgen. Wien, 1. Juni 1916. Rudolf Wolkan. Zum Schluß muß ich leider auf einen mir unterlaufenen Irrtum aufmerksam machen. Brief Nr. 218, der Campisios Bericht über die Verschwörung Porcaros enthält, gehört (wie Nr. 292) zu Nr. 59. Der Fehler erklärt sich aus der Annahme, daß der aus Rom stammende Brief auch nach römischer Zeitrechnung datiere. War dies der Fall, muß der Brief die Jahreszahl 1452 getragen haben und Eneas hat dann selbst schon mit Rücksicht auf seine deutschen Leser die für diese allein verständliche Jahreszahl 1453 eingesetzt. E. W. Umfangreichere Schreiben. Seite Nr. 12. Contra Bohemos et Thaboritas, de communione sub utraque . . 22 Nr. 178. De poesi.........................315 Nr. 291. De dieta Eatisponensi...................492 I. Teil. Privatbriefe. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 1 1. Papst Nikolaus V. an Eneas Silvius; Born, 23. September 1450. Ernennt ihn zum Bischof von Siena. Rom, Reg. Vatic. 412, Bl. 313. Gedr. Tkeiner, Monumenta Slavorum merid. 1, 406. Nicolaus etc. venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, salutem etc. Romain pontificis, quem pastor ille eelestis et epi-scopus animarum potestatis sibi plenitudine tradita ecclesiis pre-tulit universis plena vigiliis solicitudo requirit, ut circa statum quarumcumque ecclesiarum sie vigilanter exeogitet sieque pro-spiciat diligenter, quod per ejus providenciam circumspeetara nunc per simplicis provisionis officium, nunc vero per ministerium translationis aecomode, prout personarum, locorum et temporum qualitas exigit et ecclesiarum utilitas persuadet, ecclesiis singulis pastor accedat ydoneus et rector providus deputetur, qui populum sibi commissum per suam circum-spectionem providam et providenciam circumspeetara salubriter dirigat et informet, ac bona ecclesie sibi commisse non solum gubernet utiliter sed etiam multimodis efferat incrementis. du-dum siquidem bone memorie Nerio episcopo Senensi regimini ecclesie Senensis presidente, nos cupientes eidem ecclesie cum vacaret per operationis nostre ministerium utilem et ydoneam presidere personam provisionem ipsius ecclesie ordinationi et dispositioni nostre duximus ea vice specialiter reservandam, decernentes extunc irritum et inane, si secus super hiis per quoseunque quavis auetoritate scienter vel ignoranter contigeret attemptari. postmodum vero prefata ecclesia per obitum ejus-dem Nerii episcopi, qui extra Romanam curiam diem clausit extremum, pastoris solatio destituta, nos vacatione hujusmodi fidedignis relatibus intellecta, ad provisionem dicte ecclesie celerem et felicem, de qua nullus preter nos hac vice se intro-mictere potuit sive potest, reservatione et decreto obsistentibus 1* 4 supradictis, ne ecclesia ipsa longe vacationis exponatur incom-modis, paternis et solicitis studiis intendentes, post deliberatio-nem, quam de preficiendo ipsi ecclesie personam utilem et etiam fructuosam cum fratribus nostris habuimus diligentem, demum ad te Senensem, tunc Trigestinum episcopum, conside-ratis grandium virtutum donis, quibus personam tuam illarum largitor dominus insignivit, et quod tu, qui ecclesie Trigestine hactenus laudabiliter prefuisti, scies et poteris iprefatam eccle-siam Senensem auctore domino salubriter regere et feliciter gubernare, direximus oculos nostre mentis. inten dentes igitur tarn dicte ecclesie Senensi quam ejus gregi dominico utiliter providere, te a vinculo, quo dicte ecclesie Tergestine, cui tunc preeras, tenebaris, de dictorum fratrum nostrorum consilio et apostolice potestatis plenitudine absolventes, te ad ipsam Senensem ecclesiam apostolica auctoritate transferimus teque Uli pre-ficimus in episcopum et pastorem, curam et administrationem dicte ecclesie Senensis tibi in spiritualibus et temporalibus plenarie commictendo liberamque tibi tribuendo licentiam ad prefatam ecclesiam Senensem transeundi, firma spe fiduciaque conceptis, quod, dirigente domino actus tuos, prefata ecclesia Senensis per tue circumspectionis industriam et Studium fructuo-sum regetur utiliter et prospere dirigetur ac grata in spiritualibus et temporalibus suscipiet incrementa. quocirca fraternitati tue per apostolica scripta mandamus, quatinus ad prefatam ecclesiam Senensem cum gratia nostre benedictionis accedens curam et administrationem predictas sie exercere studeas soli-cite, fideliter et prudenter, quod ipsa ecclesia Senensis guber-natori provido et fruetuoso administratori gaudeat se commis-sam ac tue bone fame odor ex laudabilibus tuis actibus latius diffundatur, tuque preter eterne retributionis premium nostram dicteque sedis benedictionem et gratiam uberius consequi merea-ris. datum Assisii, anno etc. 1450, nono kalendas octobris pontificatus nostri anno quarto.a Coli. S. Cousin. 0. de Luca. Gratis de mandato doraini nostri pape. * Durch die Mitteilung dieser Bulle Nikolaus' V. erledigt sich der Irrtum Voigts, Enea Silvio de' Piccolomini 2, 17, daß Eneas am 24. Oktober 1449 zum. Bischof von Siena ernannt wurde. Obwohl die Senesen seine Wahl nicht gewünscht hatten, bereiteten sie ihm doch, als er am 12. Jänner 5 2. Francesco Filelfo an Bischof Eneas in Wien; Mailand, 27. November 1450. Wünscht ihm Glück zu seiner Ernennung zum Bischof von Siena. Aus Francisci Philelphi epistolarum familiarum lihri, Venetiis 1502, Bl. 52, Voigt, Nr. 186. Franciscus Philelphus Enee Silvio, episcopo Senensi, salutem. Accepi, te Sene declaratum episcopum, quod et tibi et Senensibus vehementer gratulor, utrisque enim recte consultum puto. nam et tu vives in patria, vives cum tuis. vives tran-quille, vives cum dignitate et Senenses eum pontificem sunt adepti; qui sit integerrimus, innocentissimus, doctissimus. reli-quum est, ut quandoquidem liberale tandem ocium nactus es, ea bona, que tibi natura quam afnuentissime largita sunt et observes et colas. vales ingenio, eruditione, eloquentia; hec tibi sunt omnia excitanda curandumque, ut non tibi solum, sed bonis omnibus non modo vivis atque presentibua sed universe quoque posteritati natus videare. videre nonnullos consuevimus, qui in paupertate frugi et industrii extiterunt; at iidem, ubi rebus letioribus uti cepissent, cum dignitate et opibus desidiam etiam admiserunt et negligentiam. quod etsi de te minime verendum arbitror, facit tarnen incredibilis amor erga te meus, 1451 in seine Vaterstadt einzog, einen feierlichen Empfang (vgl. Cugnonis Auszug aus Tizios Chronik von Siena in des Eneas opera inedita p. 22). Als Ergänzung hiezu mögen die folgenden Notizen aus dem Staatsarchiv in Siena (Ooncistoro delib. vol. 509) folgen. Bl. 12: Die 12. januarii 1450: Magnifici et potentes etc. Et una cum vexilliferis magistris de-Hberaverunt, quod fiat eusenium reverendo in Christo patri domino Enee, episcopo Senensi et oratori imperatoris, ac etiam aliis oratoribus dicti imperatoris, qui hodierna die accesserunt ad civitatem Senarum, in quo eusenio expendantur de pecunia comunis usque ad summam libra-rum 75 denariorum. — Bl. 15: Die 14. januarii. ae etiam fuit in dicto consilio solempniter deliberatum, quod libre 75 denariorum expense causa eusenium reverendo in Christo patri domino Enee episcopo Senensi . . . ac etiam duobus aliis oratoribus dicte sacre imperialia majestatis, quod etiam expense facte pro euseniando dictis oratoribus intelligenter e3se facte et sint tamquam bone et utiles pro costante vestra auctoritate dicti consilii populi, quod fuit ottentum per 129 consiliarios dicti consilii, reddentes eorum lupinos albos pro sie, 6 consiliariis reddentibus eorum lupinos nigros pro non in contrarium predictorum non obstantibus. — 6 ut vel currentem adhortari audeam. si cum esses et episcopus Tergestinus et regis Romanorum secretarius ac idem sepissime pro illo principe orator; tum ad pontificem maximum tum ad fiorentissimas orbis terrarum res publicas ac dominos, semper aliquid egregium lectitabas, dicebas, scribebas, quid te nunc agere oportet, tanta levatum laborum mole? noli; obsecro; pati, ut vel punctum aliquod temporis tibi vacuum labatur. non parum prodesse poteris et tuis et alienis, si tuos gravissi-mos cogitatus acutissimaque inventa litterarum monimentis commendabis. pone tibi ante oculos pontificem nostrum Am-brosium, Aurelium Augustinum, Johannem Chrysostomum utrumque Grregorium, qui cum ipsi quoque essent episcopi et infinitis fere occupationibus obruti, quot tarnen et quanta quam-que salutifera volumina lucubrarunt? quid enim, aut magnum Basilium aut Eusebium, Hieronymum abbates meminero, quo-rum pene infinitis elegantissimisque libris et Italia poUet et Grecia Christianique omnes mirifice juvantur? sed longior sum, quam debeo, presertim tecum pontifice prudentissimo. vale. ex Mediolano, 6. kalendas decembres 1450. 3.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas in Florenz; Siena, 17. Jänner 1451. Teilt ihm ihre Wünsche mit und bittet um seine tat- Jcräftige Unterstützung. Siena, Staatsarck. Copia Lettere di concistoro, Vol. 1672, Bl. 8. Die 17. januarii 1450." Reverendissimo episcopo Senensi Florentie scriptum est sie. Reverendissime in Christo pater et domine pater nobis preeipue et honorande. Heverendissime ^aternitati yestre mitti-mus per tabellarium nostrum cum credentialibus litteris ad cesaream majestatem instrumentum et notam super materia, de qua nobiscum sermo habitus est nomine nostro. per com-missarios nostros intelligetis babunde desiderium nostrum, quid-quid agendum sit. rogamus igitur xeverendissimam ^atemita-tem yestram, omni conatu curetis, ut vota nostra consequi valeamus et quanto celerius exibeatur facultas super eadem re a Nach dem cajetdus Florentinus. 7 aliisque occurrentüs certiores nos reddat. paratos semper ad beneplacita vestra.a » Am 18. Jänner 1451 ging an Eneas folgende Weisung ab: Instructions et nota sustantiale data per li magnifici signori al reverendissimo in Christo padre et signore misser Enea Piccholuomini, degnissimo vescovo nostro Sanese e dilectissimo cittadino, imperiale ambasciatore a le parti di Ytalia et singularmente al saneto padre, a la Sacra maestä del re de' Bagoney et ala comunitä nostra di Siena al quäle in nel ritornare suo ala cesarea maestä e data la notola et instructione infrascripta da doversi per parte de la signoria et comunitä nostra Sanese sotto lettere nostre credentiali exponare a la prefata imperiale maestä di Federigo serenissimo re de' Eomani in questa forma et effecto. In prima conferitosi a piei de la cesarea maestä Federigo serenissimo re de' Eomani antedecto, raecomandi la cittä et reggimento nostro et in spetiali le persone de raagnifici signori con ogni filiale devotione a la dementia de la sua celsitudine come a unico signore optimo padre et benefactore nostro, in nel quäle come devotissimi e buon figluoli del sacro imperio e dela sua maestä, abbiamo reposta grande speranza a qualunque tempo hoccorrisse pro pace, exaltatione et buono stato de la republica et del reggimento nostro et al quäle con ogni filiale confidentia ricorriremo ad ogni bisogno nostro non solo come a spetiale signore ma come a optimo padre, usando ad questo effecto simili et altre efficaci parole, sicome la prudentia d'esso ambasciatore saprä ben fare ad exprexione de la nostra devotione. Demum exponga che da la innata nostra devotione et filiale arnore ci muove al presente et confidentemente richiedare la sua sere-nissima maestä non solo quello stimiamo essere interesse et buono stato nostro ma etiandio per conservatione de le cose dello imperio et honore de la sua cesarea maestä. Et questo e che la signoria di Piombino a la comunitä nostra per piü tempo stata raccomandata et cosi e al presente, essendo venuta a le mani di madonna Caterina per successione del fratello misser Jacomo et essendo essa o mai pur di tempo et molto poco sana et non avendo figluoli, ne essendo altro legitimo herede ad successione sicondo lo imperiale loro privilegio, vediamo tale signoria essere de-voluta all' imperio et si perche lei che governa e donna vedova et si per essere tesi molti lacci per alcuni circumstanti ad occupatione di quelle terre vediamo quella signoria venirsi a lacerare et capitare male, in grave danno di quelle terre et del paese et maxime de Sanesi, che essendo a noi quello territorio contiguo et connexo molto puö danni-ficare la cittä et contado nostro, unde con ogni filiale reverentia et devotione supplichi per parte nostra a la celsitudine de la sua serenis-sima maestä si degni per spetialissima gratia a la comunitä nostra quella piccola signoria et territorio privilegiare, acciö che legitimamente per noi si possa tenere in pace quelle contrade, come faciamo tucti gli altri nostri confini. et facendosi questo, prima ne seguirä la conserva- 8 4. Bischof Eneas an den Kardinal Zbignieiv Ole&nichi in KraJcau; Wien, 24. Mai 1451. Übersendet ihm seine Laienbriefe. Aus Krakau U. B. 48, gedruckt Zeitschrift f. österr. O-ymnasien 1871, 104 bis 106, und Codex epistolaris saec. XV, ed. Sokolmoski et Szujski 118—119; hier nach Kod. Wolfenbüttel, Weißenb. 90, Bl. 140. Abweichungen des gedruckten Textes in den Fußnoten. Die Singularformen wurden in die ursprünglichen Pluralformen umgewandelt. Reverendissimo in Christo patri; domino Sbigneo, sacro-sancte Romane ecclesie primeque sedis tituli sancte Prisce tione di quelli luoghi ad honore dell' imperio, secundario la eonserva-tione di noi in quelle parti devotissimi figluoli al sacro imperio. ulterius non saranno alienati quelli popoli a gente stranie, ma al governo di lmomini a loro domestichi e benivoli et da loro amati. seguiranne demum buono stato et honore de' Sanesi, il cui buono stato e gran parte dello stato dello imperio in Toschana et per consequens stato et honore dell' imperio. et ad questo effecto s' ingegni esso xeverendis-simo padre ambasciadore con ogni efficacia et operatione possibile et con la sua solita prudentia et facundia operare, che la nostra comunitä conaegua quanto e decto, reputandocene obligatissimi imperpetuo a la sua sacra cesarea maestä quanto quasi di qualunche altro dono, com-moditä et gratia potessimo conseguire. Et ad questa materia senza dilatione di tempo si vorrebbe dare expeditione, perche considerato le cose di lä in che gattivi termini si ritruovano i quali in breve tempo potrebbero succedere pegiori per la divisione de' luoghi et dele rocche contrarianti a madonna Caterina, dubitiamo quella signoria non pervenga a le mani di tali, che la sua maestä ne sarä mal contento ne sarä mai piu dall' imperio riconosciuta ma tirannicamente usurpata come piü altre cose et magiori dell' imperio in Toschana, siehe sopra tutto lo 'ndugio a questa materia e pericolo et noeivo et dapoi irreparabile. Ultimo faccia esso reverendissimo ambasciadore 1' usate et consuete proferte amplamente a la sua maestä come usanza, raecomandando a quella iterum et de novo la cittä nostra a la dementia de la sua celsi-tudine, la quäle dio si degni per longhissimi anni et amplissimamente et gloriosamente felicitare. Et di quanto arä per risposta el decto ambasciadore et d' altre oecorrentie degnie di nota subito ee n' avisi. (Archivio di stato, Commissioni e ambascerie Vol. 2415, Bl. 103.) — Über die Angelegenheit vgl. A. Pesce, ' Un tentativo della republica di Oenova per acquistare lo stato di Piombino (Archivio stör. ital. anno 71, 1913, vol. 1, 30—86), und derselbe, Le trattative per il matrimonio di Battista Fregoso con Jacopo III. Appiani 1454 (a. a. 0. vol. 2, 132—141). 9 presbytero cardinali, dignissimo ac venerando1 presuli Craco-viensi, Eneas, episcopus Senensis, salutem plurimam dicit sua-que offert obsequia. Romam cito erit annus cum pergerem, epistolas meas, quas vestro jussu transscribere2 curaveram, Johanni Hinder- bachio, viro prestabili, commiseram, qui eas ad vos deferendas traderet, si quis a vobis nuntius emissus illas quereret. re- versus autem ab Italia mirabar vehementer, nee vos medio tempore librum petivisse neque litteras ullas scripsisse, verebar- que, ne quid sinistri vobis aeeidisset, cujus sospitatem bonam- que3 fortunam meam dueo.4 arripui ergo calamum vobisque brevem epistolam dietavi, qua meam vobis admirationem ex- ponerem. sed mirum dictu et auditu est, dum claudo litteras obsignoque vestre dignationi mittendas, adest mox tabellarius vester redditque5 vestros ornatissimos apices, valere vos optime dicit, mei memorem et amantem, petere volumen epistolarum et salutes plurimas dicere. affecistis me vestris litteris0 vestroque nuntio non parva leticia, quibus vobis bene esse sensi vestris- que omnibus. epistole, ut ante dixi, me abeunte hie trans- scripte manserunt usque in hanc diem neque petite neque vocate; nunc ad vos venient requisite, si fides est nuntio et7 nihil adversi tulei'int in via; utinam digne sint visione vestra, vestris alloquiis et vestras incolere bibliothecas. ego illas ad vos mitto non honorandas sed vestro potius acri et gravi judicio corrigendas expoliendasque. nihil ibi vestris moribus vestraque dignitate dignum reperietis, seculares non pontificales epistole sunt; lusimus juvenes nondum sacramentis ecclesiasticis initiati, sapiunt omnia seculum, que ante pontificatum scripsi- mus et fortasse nimis mundiales fuimus. nunc tum etas, tum dignitas aliam vitam, alios mores, alia scripta ex me postulant. ideo, que post adeptum episcopatum scripsi, in aliud volumen redigi curo, cujus etiam aliquando poteritis fieri partieeps, si vos meas ineptias legere juvat. atque hec de nostris epistolis. ad vestras nunc venio, quas sale conditas ac majestate quadam venerabiles in deliciis habeo. quod letamini ad Senensem ecclesiam me promotum esse, habeo vestre humanitati gracias, que suis servis bona fieri8 cupit. namque si verum fateri volo, 1 venerandissimo. — 2 transsciibi. — 3 que fehlt. — 4 dico. — 6 reddi-ditque. — ° scriptis. — ' et fehlt. — 8 fieri fehlt. 10 ego quoque hac promotione letatus sum, etsi scio me tante dignitati imparem; sed placet mihi Senensis ecclesia magis quam Tergestina, cui prefueram, et splendidior est in loco nativo, quam in extero dignitas juvatque inter suos vivere; et in patria mori non tarn grave ducitur1 quam extra: mollius ossa cubant manibus tumulata parentum. et quamvis forti viro omne solum Jpatria sit interrogatusque Socrates, cujus esset, non Atheniensem aut Thebanum sed mundanum se dixe-rit, mihi tarn imperfecto dulcior est Senensis quam Tergestinus aut Viennensis aer. multum est in suetis ager.2 quod majora mihi auguramini tantique me3 facitis, ut erubescam vestra scripta legens, attribuo vestre benignitati; ego altius ascendi, quam mea virtus meruerit.4 utinam sit hec promotio mihi et ecclesie mee salubris faxitque deus, ut expectationi plebis mee satisfaciam, quod nisi deus dederit, populi vana est expectatio.5 ab eo est omne datum Optimum, ille oro me regat et reddat sibi placentem. de matrimomo regalis filie nihil audeo vobis scribere, quia pleni suspitionum sumus et aliquando bene-facientes credimur malignari. tacere satius est quam loqui et scribere quam dicere periculosius; manent scripta, dicta evolant. si bene agunt, ipsi viderint, qui sunt rerum duces; utinam sie oculati essent, ut nihil agerent, quod actum postea nollent; sed est admodum difficile eam civitatem bene guber-nari, cujus rectores nunquam sapientie studuerunt. ego, mi pater, quero quo tandem pacto curiali miseria solvar ac plebi mee deoque serviam; nam satis exul vagusque fui. sive Senis sive alibi fuero, vester ero. tos faciatis, ut me vestris semper6 litteris visitetis; nam quod meis in epistolis laudatis,7 miror magis in vestris, quarum elegantia satis est ad aquilonares partes illustrandas. valete optime in Christo Jesu et me, ut soletis, amate. ex Vienna, 24. maji 1451.8 5. Bischof Eneas an Johann Hinderoach; Wien, 1. Juni 1451. Hier Heroen und Veteranen. Aus dm. 519, Bl. 75—79; N 126; B 126; V 187. 1 vivitur. — 2 agere. — 3 me fehlt. — * meruit. — 6 vana est expectatio populi. — 6 sepe. — ' laudes. — "Im Kod. Wolfenbüttel steht nur ex Wi. 1451. 11 Eneas, dei gratia episcopus Senensis, domino Johanni Hinderbach, secretario regio et amantissimo fratri, salutem plurimam dicit. Querere multi solent, unde sit heraldorum nomen exor-tum, quis heraldos primos instituit et quid officii genus hoc hominum inter mortales babeat; que res mihi quoque aliquando fuerunt dubie. sed cupienti plurima nosse, ut est humanuni ingenium, querentique certior fieri, apud Angliam, que olim Britannia dicebatur, in sacrario nobilis edis sancti Pauli Lun-doniensis vetus historia in manus venit, ante annos sexcentos, ut signatum erat, conscripta, que si vera est et mee potest et aliorum satisfacere cupiditati. in ea quid invenerim, tibi scri-bere decrevi, ut acri tuo judicio cum viro primario et doctis-simo domino Ulrico de monte solis" quid tenendum sit censeas mihique rescribas. autor historie Thucididesb Grecus annota-tus erat, quem fama celebrem, darum novimus; translatoris nomen nullum inveni. constat tarnen peritum fuisse, qui ma-gnum illum et facundissimum autorem Latine lingue non minorem quam Grecus est, reddidit. non teneo verba historie, ut erant contexta, sententie memini; in ea ad hunc fere tenorem scriptum erat: heraldi sunt, qui apud majores nostros heroes vocitabantur, quos majores hominibus, diis minores fuisse tradunt. nam quem prisci rebus gestis insignem videbant, gratum populis, virtute sublimem, in deorum cetumi colligebant, si modo miracula extabant, quibus eum supra naturam aliquid operatum fuisse constaret. at si miraculi nihil erat, virtus tarnen admirabilis videbatur, hunc neque deum neque hominem compellare las putabant, sed medium inter utrumque sortiti vocabulum heroem vocabant, quasi semideum. sie heroes intro-dueti a quibusdam corrupto vocabulo heraldi sunt appellati. illos autem instituit primus omnium Dionysius,0 qui etiam primus armatus et cum exercitu invasit Indiam ac rüdes illos et agrestes homines, cortieibus arborum et crudis ferarum carnibus utentes, in urbes legit, boves aratro jüngere, frumenta serere, deos colere, nutrire comam, mitram ferre et unetiones a Ulrich Sunnberger. — b Es ist klar, daß es sich hier um kein Werk des Thukydides handeln kann; es ist mir aber nicht gelungen, die Quelle des Eneas aufzufinden. — ° Schon im 5. Jahrhundert v. Ohr. findet sich die Sage vom Zuge des Dionysos nach dem Orient; vgl. B. Oraef, De Bacchi expeditione Indica. Dissert. Berl. 18SS. 12 docuit ungentorum. fuitque his dator vini sicut et Grrecis, armavit eos armis martialibus et ad usum vite cultioris erexit. quibus compositis cum vellet abire atque alias lustrare regio-nes, fuerunt complures in ejus comitatu, qui jam senio confecti et assiduis attriti laboribus neque remanere sine rege neque sequi ducem volebant, recessurumque principem lacrimis et fletibus obsecrabant, ut sui misereret. ad quos Liber pater, ponite curas, inquit, commilitones fratresque mei, diu pugnastis, diu me secuti estis, ego alia ex aliis in fata vocor, vocis jam parata quies est et hie premia laboris vos manent. sistite hie et urbem hanc; terram, quam vestri mihi lacerti quesiverunt, possidete. ego vos hodie militie laboribus absolvo, veteranos milites esse volo heroasque vocari. munus vestrum erit rei-publice consulere, fontes arguere, laudare probos, ceteris muneribus vacabitis: quoeunque gentium terrarumque veneritis, victum vobis reges vestitumque dabunt, honoratiores apud omnes eritis. xenia vobis prineipes Offerent suasque vestes condonabunt. stabit fides dicto vestro, mendatia horrebitis, proditores indicabitis, qui feminas male habent, hos infames asseverabitis. in omni terra libertas vobis esto securusque vobis transitus et incolatus. si quis vos vestrumque verbo factove angariaverit quempiam, gladio ferietur. ceterum ex amieis meis bacchosissimum Spartebam vobis regem Indisque constituo, qui vobis alimenta prebeat et annuas stipes, qui custodiat privilegia vestra et honoratos vos habeat ex grege vestro ad regni fastigium evocatus. vos illi consulite et poste-ris. cujus si genus defuerit, ex vobis vestrisque liberis reges Indorum sumite. atque sie adhortatus heroas Dionysius ex India duxit exercitum. Spartembas autem regnavit super Indos quinquaginta et duos annos Budamque filium successo-rem reliquit, qui cum regnasset annos viginti, instituto filio Cradena vitam finivit. ac post eum per duodeeim generationes heroum soboles usque ad Hevculem regnavit in India. Hercules autem, cum domitis terrarum monstris ac sevitia tyrannorum deleta penetrasset Indiam; regnum heroum in se reeepit. privilegia tarnen his non ademit; sed auxit eorum numerum con-scriptis inter eos, qui secum ab Hispania et Mauritania militaverant et contra Grerionem triplicis anime et Anteum, terre filium; arma tulerant, longis itineribus et seneeta etate defunetis. sed cum venisset ad mortem multosque filios habe-ret; multis enim mulieribus matrimonio junetus fuit, unicam 13 autem fiHam sustulisset, Pandeam nomine, huic regnum com-misit. et ut ostenderet, heroas quanti faceret pre ceteris libe-ris, unum ex numero heroum, nomine Jobarem, virum filie dedit, qui regem gereret quingentosque huic elephantes, qua-tuor milia equitum et centum triginta milia peditum constituit, quibus regnum tueretur. ex hoc natus est Polimbrotas, a quo dicta est urbs maxima Polimbrota, cujus posteritas usque ad Alexandrum magnum per centum et triginta octo reges Indiam gubemavit. .ex quibus ortus est Portus, cujus virtutem mira-tus , est' Alexander atque adeo dilexit, ut victor victo regnum dignitatemque restituerit. tum quoque Alexander ex suis mili-tibus heroas legit senes quingentos, longa et laboriosa nimis militia contritos, quos Porro commendavit," quibus singulis annis in singula capita viginti argenti talenta daret, adjecitque privilegiis heroum, ut auro et purpureis coccineisque vestibus et paludamento uti possent, quin et arma regia et insigne deferre quovis gentium terrarumque loco fuerint. si quis hos manu pulsasset aut verbo iesisset, eum capitis reum esse bona-que sua fisco deberi. sie Thucidides, ut ille refert, qui trans-tulit, qui similia Herodotum et Didimtim et Magastenem et Xenophontem sentire contendit additque demum ex persona sua autor ignotus. habemus igitur heraldorum nomen idem significare, quod apud veteres heroum significabat, Dionysium-que primum hoc genus hominum apud Indos instituisse. officium eorum esse, ut regibus assistant, ut consulant rei publice, ut virtutes extollant, vitia fulminent. nee aliud sunt quam milites veterani, qui post multa egregia facinora multaque bella mirifice confeeta et amplissimos triumphos, exhausti viribus fessique senio a labore militari remittuntur et in curiam con-sulturi accersuntur. traditum quoque apud majores est, hujus-modi homines semper honoratos fuisse ac tum Saulis, tum Davidis, Salomonis, tum ceterorum regum Hebreorum latera constipasse, quin et inter Machabeos hec dignitas locum ob-tinuit. legimus et Julium Cesarem, cum victo Pompejo in Egyptum perrexisset, hoc nomine et hoc honore plerosque suos commilitones donavisse, qui secum et in Gallia et in Britannia et in Germania et in Grecia forti pectore militaverant jamque torpente seneeta languebant. nee Octavianus Augustus hoc pre-clarissimum genus hominum neglexit, qui superato apud Accium Marco Anthonio extincta Cleopatra cum Parthorum superbia 14 timore posito veniam postulasset ablatoque Marco Crasso cum preciosis muneribus signa remisisset, tum reges Indorum ad famam tanti nominis moti usque ad Hispaniam legatos misis-sent ac ultro parere se Romano imperatori obtulissent. cum submerso Cantabro terra marique pacem Romanus populus haberet clausissetque denuo jam portas, hujusmodi fertur legem tulisse: omnes idcirco mortales exercere se solent et objectare periculis, ut aliquando pace frui quiete possint. nee labor est ullus, qui premia non expectet. ea propter majores nostri militibus, qui bene pugnavissent, non solum stipendia, quibus se suamque possent nutrire familiam, sed honores amplissimos constituerunt, ut Coronas, armillas, hastas et alia virtutis insignia quasi solamen et premium laboris exaeti. similiter et nos facere decet, qui diis faventibus et magna vir-tute militum rem Romanam restituimus et altam pacem toto reformavimus orbe, ne milites, qui longa et durissima nobis-cum bella peregerunt ac plurimum sanguinis tum sui tum hostium effuderunt, sine mercede tanti laboris evadant. quis-que ergo per decennium nobiscum militaveris, si modo quadra-genarius fueris, sive pedes sive eques stipendia merueris, militia posthac et omni labore vacato, heroas esto veteranus-que miles. nemo te civitate, foro; templo, hospitio, domo pro. hibeat; nemo tibi crimen ascribat, onus imponat, peeuniam ex te querat. si quid peccayeris, solam cesaris vindietam ex-peetato. quicquid turpitudinis admiserint homines, te judicem propalatoremque timeant, seu privati seu prineipes fuerint. quod dixeris affirmaverisque, nemo falsum arguat. libera et aperta tibi omnia itinera locaque sunto. in edibus prineipatum mensa tibi potusque esto. stipendia, quibus te tuamque domum serves, ex publico quotannis habeto. quam legitima face duxe-ris uxor, ceteris feminis preferatur; quem exprobraveris in-famemque dixeris, hie reprobatus homo et infamis esto. arma, insignia, nomina et ornamenta heros ferto, que reges decent. que dicere aut facere velis, ubivis gentium locorum nationum-que facito. si quis tibi injurius fuerit, cervice careto; utque senectuti tue quietius Cremonensium, qui contra vos Anthonii partes foverunt, agros tibi tuique similibus viritim dividendos assignamus, qui si pauci fuerint, addimus et Mantuanos, ut bona fide et alta virtute profuisse te reipublice gaiideas. sie Octavianum veteranos suos honorasse confirmant. decreverat 15 idem Penus Hannibal facere, nisi fortuna fractus adyersa Antiochi regis et Prussie coactus fuisset, suppiex tribunalia petere. comperimus Attilam, Hunorum regem, quamvis effera-tum et inanem gloriam, similia suis veteranis privilegia con-tulisse. neque Theodericus, Grothorum maximus et audentissi-mus rex, heroas inhonoratos reliquit, quibus et civitates et provincias tributarias fecit. Carolus autem magnus, qui primus post Grecos apud Romanos suscepit imperiuni, Germanus homo ex antiqua Francorum prosapia natus, postquam Saxones sepius rebellantes multa vi domuit ac feces Hunorum, Longo-bardos, ab infestatione Romani presulis exterruit, suscepto cesaris nomine et Augustus appellatus, milites omnes, qui tanti laboris comites fuerant, in hunc modum honore fertur et liber-tate donasse. ite, inquit, milites mei, vos heroes vocabimini, socii regum et judices criminum, vivite posthac laboris ex-pertes, consulite regibus et publico nomini turpia corripite, favete feminis, juvate pupillos, consilio circumdate principes, ab his victum, vestitum stipendiumque petite. si quis nega-verit, ingiorius infamisque esto. si quis injuriam vobis intule-rit, reum se majestatis agnoscat. vos autem caveritis, ne tan-tum decus tantumque Privilegium justo bellorum labore partum, aut ebrietatis aut scurrilitatis aut alio quovis vitio maculetis, ne, quod vobis largimur ad gloriam, redundet ad penam, quam de vobis sumendam, si forsitan excesseritis, nobis et successori-bus nostris, Romanorum regibus, perpetuo reservamus. hec sunt, que de nomine et institutione heraldorum, quos heroas fuisse constat, apud antiquos scripta comperimus. cur autem nostris diebus qui nunquam militarunt et abjecti quidam homi-nes hoc nomen assequuntur, nescio causam, nisi quia omnia degenerant nee est hominum genus, quod stet suis legibus, nam et indocti doctioris insignia reeipiunt, et qui nudum nunquam ensem viderunt, militiam profitentur nitentque calcaribus aureis; atque ut de nostra dignitate dicamus, absque mori-bus, sermone leves atque vita, cathedram pontificalem aude-mus ascendere. quere religiones, percurre mechanicas artes, omnes oberrant, nihil est, quod suis legibus puris inviolatis-que perseveret. vale et si quid habes, quod consonet auetoritate dignum et fide, scribito nobis, nostri memor et amans. cujus rei Michaelem Pfullendorffium, consecretarium tuum et nostri diligentem, doctrina plenum, aut judicem 16 aut a.rbitrum experiemur. ex Vienna, kalendas junii anno do-mini 1451. 6.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas in Wien; Siena, 10. Juni 1451. Über den Tod der Herrin von Piombino, Katharina, und deren Nachfolger Emanuel de Appiani, über die bevorstehende Krönungsreise K. Friedrichs und die Ankunft seiner Braut Eleonore im Hafen von Telamon, soivie über die zu erwartende RücJcJcehr des Eneas nach Siena. Siena, Staatsarch. Qopia Lettere di concUtoro, Vol. 1672, Bl. 113. Die 10. junii 1451. Episcopo Senensi penes serenissimum Romanorum regem existentem scriptum et responsum est hoc pacto. Reverende in Christo pater nostri honorande. attentis litteris vestris nobis nuperrime redditis immensas ex omnibus gratias agimus ^atemitati vestre. intelligimus enim non modo tanquam spiritualis pater; sed tanquam diligentissimus civis in-tentus accomodetis aures his; que rei publice nostre honorem concernant, ex quibus ultra exhibitas gratias pernmltum lauda-mus diligentiam vestram. verum, ut singularius respondeamus: negotium Plumbini plenius intelligere optamus, quam citius facultas nobis efferetur et a quibus querantur et qualiterque littere vestre sonare videntur. nee tarnen ambigimus, reveren-dam Tpaternitatem Yestram super his et aliis statum nostrum concernentibus omnem diligentiam prestare prout optimus et aecuratus vir pro patria sua gerere debet. sed nolumus vos latere, quod in re Plumbini actum sit post recessum vestrum; cum magnifica illa äomina Caterina ibidem dominatrix februa-riis idibus diem suum clauderet extremum, procuravimus dominium illud magnifico Emanueli de Appiano, eidem domine patruo, tanquam justo ac legiptimo successori, sieque domino disponente, opere et favore nostro de unanimi voluntate popu-lorum suorum effectus est dominus, licet aliqui querentes ditio-nem illam peeuniis, fallaciis ac armorum copüs plurimum in oppositum laborarent et licet aliqua castra gubernium nostrum affeetantia optinere potuissemus, arces etiam nonnulle per alios oecupate non sine inpendio et labore ad manus nostras de-venissent, omnia tarnen eidem Emanueli sponte consignavimus ut, que legiptimo jure habitaverat, paeifice possideret et illum 17 diu a sua juridica domo abdicatum in pacificam sedem locavi-mus. quem profecto speramus futurum sacro imperii devotissi-mum, nobis merito affectum et obsequentem ac in gubernio suo quietum. transitum autem in Italiam gloriosissimi Romanorum regis et domini nostri clementissimi ad imperialis orna-menta sumenda cum gaudio prestolamur, sperantes utique imperialem majestatem suam ejusqne felicissimam coronationem non modo nobis, imperio devotissimis, verum et universe Christiane religioni quietem atque concordiam sibique perpetuam gloriam allaturam. bona enim ab arbore, evangelica sanctione testante, bonos colligimus fructus. quid autem de hoc transitu ulterius colligetis, quo prefixo in tempore aliisque circumstan-tiis libentius a Tpaternitate reverenda vestra dietim intelligere optamus. adventum serenissime auguste conjugis ejus eque diligimus ad portum nostrum Thelamonis, ubi juxta loci illius angustiam debitum nostrum perficere satagemus, in quo quidem loco alioque quocunque gubernii nostri fiduciam eandem ac tutelam quam in suis sperare potest. noscat insuper reverenda -patemitas vestra, quatenus domino disponente, bonorum omnium largitore, optantes hanc civitatem nostram imperiali libertate et pacifice conservare confederationem; ligam et unionem contra-ximus cum illustrissimo Venetorum domino, annis 15 duratu-ram. nam utique ad alicujus injuriam offensamve, vero ad status utriusque partis conservationem ac tranquillitatem, quod profecto censemus nedum reipublice nostre verum totius circum-stantis provincie pacem atque commoditatem concernet. ceterum reditum vestrum cupimus presto ac prosperum fore; ut grata pre-sentia et assistentia vestra civitas nostra letetur et fruatur pastore suo. et ita possetenus postulamus ac magnum in modum ex-poscimus paternitatem yestram, quam hie deus ad votum dirigat et felicitet in eternum. rogamus, ut interim scribat reverenda paternitas yestra huic vicario, si requisitus esset a nobis in re honesta, presertim rei publice nostre speetante, velit aliquando votis nostris annuere. datum etc. 7. Bischof Eneas an einen Freund; Wien, 16. Juni 1451. Bittet ihn, auf sein Kanonikat und die Probende in Olmütz zugunsten eines anderen su versichten. Aus dm. 70, Bl. 344, gedruckt bei Voigt Nr. 189. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 2 18 Venerabilis amice carissime. nee tibi diu quiequam scripsi nee tu ad me quiequam litterarum misisti. sumus ambo in culpa, qui veterem amicitiam sinimus tacendo tepescere. ego tarnen, etsi taceo, non minus amore tue virtutis afficior et letor, mihi occasionem modo prestitam esse, qua tibi aliquid scribam. nam sine causa implere papirum hominis abutentis est otio et litteris. sed aeeipe, quid ex te nostro velim. pos-sides, ut ajunt, canonicatum et prebendam in ecclesia Olo-mucensi neque ullum fruetnm ex ea capis. prebenda proeul a domino non destruitur, sed annullatur. locus vaeuus est, qui tarnen unum presentem nutriret. scio, te probum esse sacer-dotem nee tibi animum esse Moraviam incolere nee te multum ille titulus canonicatus ornat, qui alio ecclesie titulo fulges. non es ambitiosus neque alteri invidens, quod tibi tenere non potes. suadeo ergo tibi pro bono illius prebende, pro utilitate unius boni viri* et pro mercede, quam inde a domino conse-queris, ut animum inducas ad resignandum hujusmodi bene-ficium illi persone, de qua tibi verba faciet vir doctus et tui amantissimus, dominus Johannes Frunt, secretarius civitatis Coloniensis. vale mei memor. ex Wienna, 16. junii 1451. 8.* Bischof Eneas an das Kapitel in Siena; Wien, 1. Juli 1451. Begnadigt über Bitten des Kapitels einen Kleriker. Original Kapitelarchiv Siena- Kanzleihand. QuerS"-Blatt mit Siegeloblate: alte Signatur: Tom. II, Nr. 30. Eneas, dei et apostolice sedis gratia episcopus Senensis, venerabilibus dilectis nostris canonicis et capitulo ecclesie nostre Senensis salutem et sinceram in domino caritatem. venerabiles dilecti nostri. aeeepimus, que scripsistis de clerico illo, quem suis exigentibus eulpis vicarius noster ad caveam et panem doloris dampnavit et licet facilitas venie incentivum soleat prebere delinquendi, quia tarnen punitum hominem arbi-travit (!), vestris preeibus duximus annuendum, scribentes vica-rio, ut asperitatem judicii oleo misericordie beniat, nisi scanda- a Der bonus vir, um den es sich hier handelt, kann wohl nur Johannes Nihüi sein, von dem wir (2. Abteil., S. 97) berichteten, daß ihm Nikolaus V. am 22. April 1452 ein Kanonilcat und eine Probende in Olmütz verlieh. 19 lum inde oriretur. putamus autem, quod in carceiibus publicis suam satis possit dolere nequiciam et ad cor rediens animam lucrifacere; quam posset sie exasperatus amittere desperando. si qua possumus alia voluntarii sumus, vestris desideriis com-placere et vicarium nostrum vestri commodi et honoris pro-motorem esse putamus et volumus. vos ita vivite, ut odor bonorum operum vestrorum et in nostris et in omnium naribus bene sapiat. valete optime in Christo, ex Wienna, die 1. julii 1451. In verso: Venerabüibus dilectis nostris canonicis et capi-tulo ecclesie nostre Senensis. 9. Bischof Eneas an Johann von Capistrano in Wiener-Neustadt; Wien, 5. Juli 1451. Bittet ihn, nach Wien zu kommen. Gedruckt aus clm. 70, Bl. 344 bei Voigt, Nr. 188; hier aus Kod. Wolfenbültel, Weiß. 90, Bl. 105*, und Vind. 3419, Bl. 285.* Voigts Abweichungen in den Noten. Auch in Vind. 3338, Bl. 25", und 4498, Bl. 147. Reverendo1 in Christo patri, fratri Johanni de Capistrano, ordinis minorum professori ac vicario generali, Eneas, episco-pus Senensis, salutem -plurimam,2 dicit. Adventum vestrum ad Novam civitatemb multis referenti-bus intelleximus.3 gaudeo letos esse omnes4 presentia vestra vos-que tamquam pacis angelum et caritatis5 nuncium ubique reeep-tum esse, sed est mihi molestum; quia6 non video et amplector7 personam vestram. nescio, quo vultu, quibus verbis quibusve honoribus regia majestas vos accepit.8 puto, omnia esse bona, quia virtuti omnia favent, virtutem omnia venerantur, virtuti nihil sinistri aeeidere potest. boni virtutem colunt, mali admi-rantur. tuta ubique virtus est. non fuit opus presentia mea, quando ad regem venistis. nunquam enim advocatum virtus desiderat. que fuerit causa vocationis vestre, id jam litteris 1 Heverendissimo. — 2 perpetuam. — 3 intellexi. — 4 omnes letos esse. — 5 veritatis. — 6 quod. — 7 amplexor. — 8 aeeeperit. 4 Der in der Wiener Hs. folgende Brief Capistrans ist nicht, wie die Tabvlae codicum, 2, 284, besagen, eine Antwort auf diesen Brief, sondern ein Schreiben Capistrans an den Bischof von G-urlc. — b In Wiener-Neustadt traf Capistrano pridie kalendas julii ein (Wadding, Annales minor. 12, 89); vgl. den Brief des Nikol. von Fara über seinen Aufenthalt in Wien, ddo, 24. Juli 1451 (a. a. 0. 84-87). 20 meis in Italia cognovistis, et puto id vobis rursum esse dictum. si factum est, gaudeo; si minus, spero fiet. ac de hujuscemodi rebus, si simul erimus, colloquemur amplius. nunc aliud est, quod me scribere compellit;1 id breviter aperiam. accesserunt me hodie burgermayster,2 id est pretor sive preses hujus inclite urbis Viennensis, et consules una secum dixeruntque: magnum et sanctum virum accepimus venisse ad Novam civitatem, cujus sermonem et vitani admirantur omnes. Italicum esse ajunt ordinis minorum, sancti Bernardini," concivis tui, disci-pulum. timemus, ne regionem hanc relinquat, priusquam nos visitet. scribe, rogamus, tanto patri, ne nos sua presentia in-dignos judicet. optamus videre, audire venerarique tan tum patrem. age, fac, ne nos privati simus tanto bono. promisi scribere et servandum est, quod dicitur. digna mihi postulatio videtur. rogo, precor et obsecro, ne tantam urbem contempna-tis, quamquam puto, etiam me tacente nullatenus devotum hunc populum neglexissetis. cum enim ex Italia longo et laborioso itinere Austriam petieritis, quis putet, Viennam, regionis caput, urbem amplissimam et quodammodo metropolim provinciarum, ducum regumque domum a vobis negligi. magna hie messis est et multi manipuli deo offerendi, devotus populus et boni cupidus adventum vestrum quasi magni prophete cupit. nolite tantam expeetationem frustrari. hie deo servietis et fortasse3 plures hie una die Christi lucrifacietis animas, quam certis in locis anno predicantes. visitate vestri cupidos et amantes. magna est hie expeetatio vestri et quamvis hie multis respecti-bus Babilonia reputari possit, aliis tarnen de causis hie Syon est et civitas magno regi accepta. sed si Babilonia est, indiget vestra presentia; si Syon, digna est adventu vestro. ego, nisi putarem, adventum vestrum esse festinum, venirem ad vos nee paterer sine visione mea vestrum abitum, ne, qui scripsi, ut veniretis, advenientem fugere viderer. valete in Christo et orate deum pro me. ex Vienna, die 5. julii* etc. 1451. 10.* Bischof Eneas an das Kapitel m Siena; Wien, 9. Juli 1451. Kredentialbrief fwr Heinrich Senfleben, den Überbringer des Schreibens. 1 compulit. — * burgirnagister. — 3 fortassis. — 4 Voigt und der Wiener Kodex 3419 haben junii, was nach dem oben Gesagten unrichtig ist. 21 Siena, Kapitelarchiv. Eigenhändiges Quer-8"-Blatt mit Siegelspuren. Alte Signatur: Tom. II, Nr. 31. Eneas, dei et apostolice sedis gratia episcopus Senensis ac regius consiliarius, venerabilibus canonicis et capitulo eccle-sie nostre Senensis, dilectis nostris, sahitem et sinceram in do-mino caritatem. commisimus aliqua venerabili Tiro magistro Henrico Senffleben, litterarum apostolicarum scriptori ac con-siliario regio, amico nostro singulari, collegio vestro nostri ex parte referenda, cui velitis in dicendis plenam credentie fidem prebere atque ea perficere, que nostro nomine petet, quia et justa et honesta sunt, de presbitero captivo alias nostram mentem vobis significavimus et nunc etiam aliquid eidem magistro Henrico diximus. alia non occumint. hortamur, ut que sunt orficii vestri circa ecclesiam divinumque cultum solerter et devote perficiatis, ut et vobis inde fructus et nobis consolatio accrescat. speramus proximo autumno ad vos pro-ficisci. valete. ex Vienna, die 9. julii 1451. In verso: Venerabilibus dilectis nostris canonicis et capi-tulo ecclesie nostre Senensis. 11.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas in Wien; Siena, 5. August 1451. Über des Königs Friedrich, seiner Braut und des Bischofs Eneas zu gewärtigende Ankunft. Siena, Staatsarch.: C'opia Lettere di concistoro, Vol. 1672, Bl. 142v. Die 5. augusti 1451. Episcopo Senensi penes imperialem ma^estatem existenti scriptum et responsum est sie videlicet. Reverende in Christo pater etc. tabellarius regius litteras vestre paternitatis responsivas nobis attulit, quibus ommissis aliis necessariis tantum respondere curabimus. que de glorioso regio transitu et felici coneurrant ad suseipiendam imperialem coronam, leto animo intelligimus, optantes tanquam celsitudini sue majestatis imperioque devotissimi vota sua perficere valeat ad sue sublimitatis glox'iam universeque Christiane religionis commodum et quietem. de serenissima augusta conjuge sua ad portum nostruin Thelamonis Ventura, prout et alias diximus, idem replicamus hoc, videlicet illam inibi optamus et in ea 22 imperiali eulmini servire et complacere gessimus et pro angu-stia loci illius, tante domine satis inepti, devotioni ac debito nostro satisfacere. optime enim voluntatis sumus. reditum vestre -paternitatis expeetamus et quomodoeunque res transeant forte non erit inutile prevenire. euretis quanto citius potestis et si quod interim regium adventum juvativa vel impeditiva aliisque nota digna coneurrerent libentissime audiemus ex litte-ris ipatemitatis vestre, quam felicitet deus ad vota. datum etc. 12. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal; Wiener-Neustadt, 21. August 1451. Gegen die Irrmeinungen der Hussiten. Aus Born, Vaticana, Kod. Ottobon. 347, Bl. 214*, und Vatic. lat. 1787, Bl. 261; auch in Urbin. 401, Bl. 263—287, und Laurenz. 54, 19, Bl. 122. Ebenso in Bamberg M II, 9, Bl 96—141; S. Florian XI, 108, Bl. 356-366; Gotha, eh. B. Nr. 61, Bl. 233-261; Göttweih 390, Bl. 108*; Göttingen, Bist. 61, Bl. 319—348; Leipzig, U. B. 1326, Bl. 261—275; Magdeburg, Domgymn. 21, Bl. 253—264; dm. 70, Bl. 349; 5335, Bl. 178; 16188, Bl. 235—247; 18740, Bl. 195; 19608, Bl. 124; 24861, Bl. 1—23; Paris, Bibl. nat. 10343, Bl. 73 mit dem Datum 6. kl. septembr.; Quedlinburg, Gymnas. Kod. 189; Salzburg, St. Peter, Kod. a II, 22; Wien, Hofbihl. 3338, Bl. 13—25; 3420, Bl. 148 bis 159; 3704, Bl. 147—160; 4498, Bl. 65; Dominikanerkloster, Kod. 16. — Gedr. N. 130; B. 130; V. 190. Eneas, episcopus Senensis, Johanni Carvaial, cardinali saneti angeli, salutem plurimam dicit. Quamvis apud Bohemos apostolice sedis legationem obie-ritis1 et omnes illius gentis mores opinionesque noveritis, tarnen quia perversi quidam homines novos in dies errores cudunt, et ego nuper jussu cesaris in Boliemia fui cognovique bonos et malos et multa cum eis contuli et audivi multa, que sedem apostolicam intelligere non est inutile, decrevi, que hac in via mihi contigerunt, vestre dignationi prescribere. quod si ma-gnum papyrum implevero, non erit tarnen arguenda narratio; quia res plurimas non potest brevis epistola comprehendere et cavendum est, ne fiam obscurus, dum brevis esse laboro. pretermittam nihilominus multa de multis et solos attingam 1 Die Singularformen der römischen, von Eneas jedenfalls überarbeiteten Hss. wurden in die ursprünglichen Pluralformen umgesetzt. Zu dem Briefe vgl. Palacky. Dejiny närodu cesk&ho4, 4, 13—141, Archiv cesky 2, 203ff. und des Eneas Rede in seiner Mistoria bohem. cap. 60. 23 locos illustriores. adhibeat mihi benignas aures vestra mode-stia bonique consulat, si liberius scripsero quam vestre digni-tati par sit; nam vetus notitia et usura, que inter nos olim fuit, me audacem facit. sed incipiam jam narrare, quia nulla est mihi de vestra benignitate dubitatio, que solet omnia in partem recipere meliorem. Cum ergo per hos dies de Nova domo versus Pragam iter agerem essentque mihi College nobiles Albertus Eberstorfms baro, Procopius Rabensteinus et Haidenricus Truscers1 equestris ordinis milites, ex usu visum nobis2 est, quia raptores et insi-dias timebamus, ad Thaboritas potius divertere quam in apertis villis pernoctare ac luporum magis quam leporum sequi fidem. premisimus igitur, qui Thaboritas accederent atque ab his jus hospitalitatis expeterent. acceperunt hec letis animis Thaborite dederuntque fidem atque obviam venerunt. res spectaculo digna fuit; rusticanum et incompositum vulgus, quamvis urbani videri velint. frigus erat et pluviale tempus, nam Bohemia sepe miscet estati hiemem. ex illis alii nudi erant, solis tecti camisiis, alii peliiceas tunicas induerant, alii sella carebant, alii freno, alii calcaribus; alteri crus ocreatum fuit, alteri nudum; huic oculus defuit, illi manus, et ut Virgilianis utamur verbis," fedum videre fuit, populataque tempora raptis auribus et truncas inhonesto vulnere nares. incedendi nullus ordo, loquendi nulla modestia, barbaro ac rusticano ritu nos exceperunt, obtulerunt tarnen xenia pisces, vinum, cervisiam. sie oppidum ingressi locum vidimus, quem nisi hereticorum arcem aut asylum vocem, nescio quo appellem nomine; nam queeunque deteguntur inter Christianos impietatis ac blasphe-miarum monstra, huc confugiunt tutamentumque habent, ubi tot sunt hereses quot capita et libertas est, que velitis credere. in exteriori civitatis porta duo fuerunt scuta: in altero pictura erat angeli calicem tenentis quasi communionem sub specie vini suaderet populo, in altero Zischa2 pictus fuit, homo senex et utroque lumine cassus. hie olim dux Thaboritarum fuerat et alterum oculum in pueritia perdiderat, alterum^hostili sagitta confossus amisit. ab hoc sepe victos fideles ajunt, sepe Chri- 1 Vat. Truksecz; es ist Heinrich Druchsäas von Staalz. — 2 Vat. nobis visum. — 3 So V; 0 Giseha. " Aeneis 6, 496. 24 stianorum cedes factas, complures civitates1 exustas, diruta monasteria, sacras edes incensas, prostitutas virgines, sacerdotes occisos; quem Thaborite non solum monoculum sed cecum quoque secuti sunt ducem, neque absurde; nam tali populo, qui nihil divinitatis intelligit, nihil religionis tenet, nihil equi rectique videt, quis ducatum prebere debuit nisi cecus? imple-tum est illud salvatoris" in eis: si cecus ceco ducatum pre-beat, ambo in foveam cadunt. hie dux, cum morti proximus esset consultarentque Thaborite, quem post se principem de-signaret, postquam, inquit, animus a me fugerit, exeoriate corpus meum et carnes date volucribus; ex corio vero tympa-num facite atque hoc in prelium ducem habete; nam quovis locorum Theutones sonum ejus audierint, mox terga dabunt, Ziscam in timpano formidantes. hie postquam obiit Thaborita-rum alii Procopium sibi ducem legerunt, alii in tantum illius memoriam dilexerunt, ut neminem dignum existimarent, qui tanto duci succederet, aspernatique principem orphanos sese vocabant, quasi patre carentes atque orbatos, ut qui cecitatem non vivam tantum sed mortuam quoque colendam censebant et ad inferos usque sequendam. hunc autem veluti numen Tha-borenses habent et quamvis picturas omnes abhominentur, hujus tarnen picturam religiöse colunt, et honorem, quem Christo negant, concedunt Cische. horum seeta pestifera et abhominabilis est ac summo digna supplicio. Komanam eccle-siam nolunt habere primatum aut proprium clerum habere quiequam. imagines Christi sanetorumque delent, ignem pur-gatorium inficiantur, nihil sanetorum preces jam cum Christo regnantium prodesse mortalibus asseverant, festum diem preter dominicum et paschalem non agunt, jejunia spernunt, horas canonicas abjiciunt, eucharistiam sub specie panis et vini et parvulis et dementibus prebent. conficientes nihil preter ora-tionem dominicam et verba consecrationis dieunt, neque vesti-menta mutant neque ornatus assumunt aliquos. quidem vero eo usque desipiunt, ut non verum Christi corpus in sacramento altaris, sed representationem quandam esse contendant, errantis Berengarii non conversi sequaces. ex sacramentis ecclesie baptismum, eucharistiam, matrimonium ordinemque reeipiunt. 1 0 compluris civitatis; V compluris civitates. a Matth. 15, 14. 25 de penitentia parum sentiunt, de confirmatione et extrema unctione nihil, monachorum religionibus infestissimi sunt; in-ventiones diabolicas asserunt esse; baptisma simplicis unde volunt; nullam aquam benedicunt, cimiteria non habent con-sacrata; cadaTera mortuorum in campis et, ut digni sunt, cum bestiis sepeliuntur vanumque censent, orare pro mortuis. eccle-siarum consecrationes derident et in omnibus locis passim con-ficiunt sacramentum. nulla major bis cura est quam sermonis audiendi. si quis negligens est domique torpet aut negocio ludove vacat, dum sermo est, virgis ceditur et intrare ad verbum ut ajunt dei compellitur. est illis domus quedam lignea, similis horreo ruris, hanc templum appellant, hie populo predicant, hie legem per omnes dies exponunt, hie altare unicum habent neque consecratum neque consecrandum, ex quo sacramentum plebibus exhibent. sacerdotes neque Coronas ferunt neque barbas tondent. his Thaborite frumento, cervisia, lardo, leguminibus, lignis et omni suppelectili necessaria publice domum complent et addunt in singula capita singulis mensi-bus sexagenam, ex qua pisces, carnes recentes et, si velint, vinum emant. in altari nihil offerunt, deeimas omnes dam-nant, primiciarum neque nomen neque rem tenent. non tarnen concordes sunt in una fide, sed aliter isti, aliter illi sentiunt. velle suum cuique est nee voto vivitur uno. hos tarnen sacri-legos et sceleratissimos homines Sigismundus cesar civitate donavit et quos exterminare decebat aut in ultimas terras ad fodiendos secandosque lapides humani generis omni commertio privatos relegare, liberos fecit, minimo tributo contentus. que res non sibi tantum sed regno quoque maximo dedecori fuit, quia sicut modium fermenti totam massam corrumpit, sie fex illa hominum totum nomen gentis Bohemice fedat. sed aeeipite nunc urbis situm, quia fuistis loco proximus, intueri menia potuistis, que duplicata cingunt undique civitatem, munita tur-ribus et propugnaculis. coUis est in oeeidentem extensus, nulla ex parte vicinis altior campis, sed preruptis hinc atque inde rupibus tutus. hunc uno ex latere fluvius alluit, quem Lucni-sam1 aecole vocitant; ex altero rivus est tenuis aque, sed profundus et aditu difficilis. is quasi vellet ante oppidum ingredi majorem fluvium, in angustias viginti passuum collem restrin- 1 V Luznisam. 26 xit et penetrasset, ut arbitror, montem, nisi saxis durioribus impeditus iter nectere coactus fuisset.1 vertitur ergo ad dexte-ram rivus et ambiens oppidi magnam partem, tandem fluvio, qui reliquam portionem circumdedit, finito colle miscetur. sie civitas ex omni parte rupibus et aquis munita uno tarnen loco perplanum habet accessum, sed aretum et ingenti fossa et latiori muro defensum. tres hie porte sunt, priusquam urbem ingrediamini. in priori vero propugnaculum est, cujus muri 20 pedes latitudinis habent, altitudinis duplum. machinas belli plurimas victis hostibus excisisque civitatibus obtinuerunt, quas in foro ad terrorem vicine gentis ostentant. Domorum parietes aut lignei sunt aut lutei, nullo platea-rum ordine distineti, sed ad casum positi. nam sicut olim ten-toria passim locaverunt, sie postea domos erexerunt. multa Ulis et preciosa supellex est et divitie inter eos plurime sunt, multarum enim gentium spolia in unum locum congessere. voluerunt hi quondam ecclesie primitive moribus vivere et in communi tenebant omnia; fratres se invicem appellabant et quod uni defuit alter subministravit; nunc sibi quisque vivit et alius quidem esurit, alius autem ebrius est. brevis fervor caritatis, brevis imitatio fuit. sed priores Christi diseipuli et qui nascentis ecclesie fundamenta jeeerunt, que propria prius liabebant, fratribus communicabant, nihil alieni recipiebant, nisi sponte et amore Christi donatum. Thaborite vero hereditates alienas expilabant et, que violenta manu rapuerant, hec tantum in commune dederunt. nee sie perseverare potuerunt; reversi ad ingenium avaricie jam omnes Student et quia rapere ut olim nequeunt, nam languidiores facti vicinos timent, lucris inhiant mercature sordidosque sequuntur questus. Sunt in civitate ad quatuor millia virorum, qui possent educere gladium, sed artifices facti lana ac tela ex magna parte victum querentes inutiles bello creduntur. predia nulla his erant, sed nobilium et monasteriorum villas invaserunt, quas sibi postea Sigismundus, nescio an divine legis et humane perversor ideirco dici posset, perpetuo jure possidendas ascripsit. Intellexistis, que sit hec civitas, qui mores hujus populi, qui situs oppidi, qualis hereticorum senatus, qualis nequitie 1 V fuisset coactus. 27 synagoga, quäle domicilium Sathane, quod templum Belial, quod regnum Luciferi. hie ego cum pernoetassem et ab hospite meo euneta, que jam scripsi, vera esse didicissem, hortabar homi-nem, tantis ut erroribus remxnciaret. non erat hie omnino durus neque monitiones aspernabatur, et habebat in penitiori thalamo beate Marie virginis et Christi salvatoris imagines, quas oeculte colebat. credo, nisi timeret amissionem bonorum, nam dives est, publice ab illa insania resiliret; sed malunt animam plerique quam opes perdere et multi propter peeunias periere. ideirco salvatoris vocea facilius dicitur camelum per foramen acus transire quam divites adipisci regna celorum. In crastinum cum venissent ad nos tarn sordide civitatis magistratus et gratias agerent, quia visitassemus eos; et urbani magis verbo quam mente viderentur, dico ego ad collegas meos: peceavimus, fratres, genti peccatrici et inimice dei com-munieavimus. non putavi tantos hie esse quantos errores in-venio. credebam solius ritu communionis hunc populum a nobis esse secretum, sed nunc compertum habeo, hereticum1 esse populum hunc, infidelem, deo rebellem, nihil pensi, nihil religionis habentem. quapropter si volumus conscientie satis-facere,2 necessarium est hiis3 aliqua dicere, ne sua nobis facta placere putent et apud vicinos glorientur, ßomani regis sibi legatos communicasse. assentiebatur mihi Procopius et utile consilium dicebat, sed Austrialibus, terrore plenis et leporino corde preditis, persuaderi sententia mea non potuit, quamvis verba sie efferre proposuissem, ut nulla irritatio populi timenda esset, recessimus ergo et licet dies dominicus esset, divina tarnen officia negleximus, ne communicaremus hereticis. erat animus mihi, Pragam videre, urbem fama celebrem regnique caput; sed pestis illic ingens crassabatur nee minus quam 200 capita per singulos dies auferre dicebatur. ob quam rem terrefacti proceres, qui convenerant, congregationem solvunt et ad villam Benedictib se transferunt, quinque et viginti millibus passuum a Praga distantem. interea et Barbara imperatrix, que fuit Sigismundi conjunx, Friderici comitis Cilie soror, diem obiit," cujus corpus Pragam delatum in castro sepultum est. 1 0 hennicum; V ethnicum korrigiert aus hennicum. — ,J V facere. — 3 V iis. a Mattk. 19, 24. — b Beneschau. — e Barbara starb am 11. Juli. 28 cordata mulier fuit sed future vite, ut ajunt, parum credula. nunc, si pie vixit, mercedem habet, sunt qui defunctam bene et ut Christianam decuit supremum spiritum emisisse dicunt. Cum venissemus ad villam Benedicti, regni conventum illic offendimus. barones erant Georgius Pogiebratius, Henri-cus Rosensis, Alscio, Sdencho et Petrus Sterembergii,1 Sdencho lepus, Johannes Zagimachius,8 Johannes Smiritius,3 Johannes Chiabelizus, Sdencho Costha,4 Johannes Malovecius, Johannes Radechusa et barones alii complures. civitatum oratores ad-erant ex Praga, ex Cuthnis, ex Pilcina,5 ex Luna, ex Colonia, ex Glatovia,6 ex Grecia, ex Litomeritia, ex Slana/ ex Sacen, ex Buthovaisa, ex Thabor et erant heretici et catholici simul mixti. vidissetis illud Isaieb completum illicj vitules et ursus pascentur simul, requiescent catuli eorum. proceres regni ex magna parte sequuntur Eomanam ecclesiam, civitates ut pluri-mum aut Thaboritas aut Rochezanam sequuntur. venerunt ad nos plurimi ex ambabus partibus et alteri alteros accusabant. quia vero conventus ille nostri causa tenebatur, ut videret, que cesar ad petitiones regni responderet, fuimus tribus diebus in tractatu cum eis quartaque demum die et illi nostram intentio-nem ad ultimum intellexerunt et nos illorum propositum cogno-vimus dimissumque concilium est. prius tarnen allate fuerunt marchionum Brandeburgensium littere, que conventum inter regni proceres et legatum apostolicum sancti Petri cardinalem petebant ad res ecclesie componendas. placuit id nobis et apud ambas partes verba fecimus, quibus conventionem suadebamus. accepta conditio est, dies ad festum divi Martini, locus Conventions in Lithomeritia dictus; mediatores inter cardinalem et regnum marchiones recepti. faxit deus, ut finis discordiarum fiat, ut refloreat in Bohemia fides et errorum plena regio veri-tatis ignara jam tandem ad vere religionis candidam lucem de profundo tenebrose superstitionis emergat. ad quam rem ut nos quoque pro virili nostra juvamen adjeceremus, rogavi Proco-pium inter me atque G-eorgium fidelis ut interpres esset; nam 1 V Sterenbergii. — 2 V Zagunackius. — 3 V Smirichius. — 4 V Coscha. 5 V Pilzna. — 6 V Glotovia. - ' V Glana. a Die Namen der Teilnehmer waren: Georg von Podiebrad, Heinrich von Rosenberg, Aleseh, Zdenko wnd Peter von Sternberg, Zbynho Has (Zajic) von Hasenburg, Johann Smiricky, Johann CabelicJcy von Soutitz, Zdenko Kostka, Johann von Malowitz wnd Johann von Nachod. — b Isaiaa 11, 7. 29 magnum ülum et potentem virum, quem regni pars maxima sequitur, si concordie cupidum invenissem, addnci ceteros facile posse credebam. fuimus diu simul, que locuti simus, invicem nunc referam. utque sim brevior neque opus sit verbis illis ,inquam' et ,inquit' sepius uti, preponam verbis meis nomen meum et verbis illius nomen suum, sicut et Oiceronem et pleros-que factitasse reperio, qui collocutores in suis opusculis intro-ducunt. sie enim, me judice, brevior et dilucidior oratio red-ditur. sed audite jam dialogum. Eneas. quod te alloqui volui, vir magnifice, neque pri-vata res est neque parva, sed regni hujus quietem tuique magnum bonum concernit, quam si vis audire, mox tibi exponam. Greorgius. cupio audire; dicito, queeunque libet. Eneas. et ego in caritate non fieta loqui volo; que nihil reticet et summa utitur übertäte. Greorgius. hoc expecto, loquere. Eneas. regnum hoc olim florentissimum fuit et inter oeeidentalia regna ditissimum. viguerunt hie religiones et omnium bonarum artium studia claruerunt. nunc inops regio est, coneussa, lacera. cur hoc? sane, quia non potest veritas nostra mentiri, dum per evangelistam dicit:a omne regnum in se divisum desolabitur et domus supra domum cadet. vos Bohemi non solum invicem divisi estis, verum etiam ab ipsa Christianitatis majori parte secreti, nee Romanam auditis eccle-siam, quamvis mater est et magistra fidelium, neque mandata conciliorum reeipitis. quod si unitatem amplecteremini1 et in domo domini ambularetis cum consensu, facile regnum vestrum pristinam dignitatem splendoremque suum resumeret. tu ergo, qui regni populos quo vis trahis, fac tibi nomen grande, fac te sedes apostolica diligat, redde sibi filios, quos Sathan abduxit. hauriat ex fönte rivus aquas suas, ne precisus arescat. redi-bunt omnes et Romanam ecclesiam venerabuntur; si volueris, te Romanus pontifex, te cesar inprimis carum habebit; cumque Ladislaus in regnum venerit, te tutorem, te patrem appellabit, tibi maximas gratias aget, qui sibi paeatam provinciam resti-tueris, erroribus expurgatam, pace quietam, ornatam moribus, fide ferventem; consequerisque non tu solus gloriam sed et 1 V complecteremini. •¦ Matth. 12, 25. 30 posteri tui et nati natorum et qui nascentur ab illis ob eam rem semper habebuntur honori eritque memoria nominis tui sempiterna et fixus familie tue Status, qui vera virtute creve-rit. transiturus autem ex bac vita ad meliorem migrabis, luci-das sedes accipies beatitudiiiemque perhennem immortalitate vestitus. omnibus enim, qui patriam ornarint, auxerint, juve-rint, defenderint, certum est esse in celo diffinitum ]ocum,-quo beati evo fruantur sempiterno. quod si viam nosti, qua rectus ad unionem trames ducat, edoctum me redde; nam sedem apostolicam certiorem efficiam. vos jam legato conventum pro-misistis et recte quidem; nam boni cupidus est et industrius pater doctrinaque plenus; inveniet nisi fallor convenientes ad unionem modos; nescio tarnen qua facultate preditus est; quod si scirem, desideria vestra scriberem pontifici maximo isque, priusquam dies conventionis adesset; de sua mente legatum commoneret. Greorgius- ago tibi gratias, pater, quia nostri regni curam geris. regnum, ut ais, quassatum compilatumque est; novit deus, quorum culpa est; nos cupidi pacis sumus neque bella-mus, ut bellemus, sed ut pacem habeamus. coacti gerimus arma, coacti versamur in preliis. misimus olim legatos ad Basiliense concilium, nonnullaque cum patribus, qui tunc ibi presidebant, pacta percussimus, que si servata fuissent, et cum sede apostolica et cum ceteris Christianis pacem haberemus et in regno nulla divisio esset, sed violantur federa nobis, beretici et scismatici vocitamur. si qui ex nostris apud nos moriuntur, cum asinis sepulturam accipiunt. clerici nostri; quamvis docti modestique sint, nusquam consecrari possunt; deridentur, qui de calice bibunt, fuit apud nos cardinalis sancti angeli lega-tus; adiverunt eum nostri sacerdotes; fui et ego cum eo; peti-vimus innovari firmarique priscum fedus; si nobis auscultasset, non secuta fuissent scandala, que postea emerserunt. obaudivit preces nostras; de compactatis sie loquebatur, quasi nihil unquam de illis aeeepisset; nos tarnen illa valida seimus et autentica, que generale nobis concilium admisit, priusquam dissolveretur ab Eugenio. quod si Nicolaus pontifex maximus nostri memor est nosque sibi obsequentes cupit; jubeat servari conventa et venerabimur eum. hec brevis et unica pacis unionisque via; hac gradiendum est, hoc iter ad concordiam patet. Eneas. mos hominum est, ut paria paribus referant. cur violari fedus querimini, quod priores rupistis? neque enim suf- 31 ficit vobis sub duplici specie communicare, nisi et si sub una solum communicantes damnetis. Georgius. ubi damnamus? Eneas. cum. dicitis, neminem salvari, nisi communicet sub duplici specie; nos omnes damnatis, hereticos perditosque dicitis. quid mirum, si vitium heresis in vos retorquemus? tu conven-tiones cum concilio factas refers et auctenticas dicis auctoritate concilii probatas. audio libenter, sed concilium de communione utriusque speciei loquens opinioni vestre contrarium est, quia neque ad salutem necessariam esse dicit neque Christi pre-ceptum esse sub duplici specie communicari populum. Greorgius. si non est sub duplici specie mandata communio neque sub una quidem; nam qui sub specie panis communicari plebem jussit et sub specie vini jussit et in usum deduxit. Eneas. falleris; nam Christus apostolis, non plebi sacra-mentum prebuit. sed non fert tempus ista discutere; sine me dicere quod institui. Georgius. perge, ausculto. Eneas. si noluit legatus innovare pactiones vestras, quid miri est? vobis indulta est sub duplici specie communicatio; jussi tarnen sacerdotes vestri sunt, quotienscunque ministrant populo sacramentum, commonere atque instruere omnes, ne sub duplici tantum specie sed sub qualibet totum et integrum esse Christum intelligant; nihil faciunt. prohibiti sunt infantibus atque dementibus eucharistiam porrigere, porrigunt tarnen, neminem communicare sub duplici specie compellere debent. com-pellunt, sepulturam negantes, ni communicent. qui prius non habuit hujus communionis usum repelli ab his debet; ipsi autem invitant, provocant, urgent, debent universalis ecclesie ritum tenere; postponunt, divinis officiis vulgaria carmina commiscen-tes. pulchra obedientia, pulchra federis observatio; que pro-hibentur facere, faciunt; que jubentur, omnino postponunt. cum ergo abutamini privilegio et transgrediamini leges patrum, pre-varicantes leges concilii, haud jure legatum accusatis, compactata firmare nolentem, quia privilegium amisistis male utentes. Georgius. in conventionibus nostris cautum est, quamvis aliqui ritum, qui generaliter observatur, non statim reciperent, non tarnen pacis et unionis impediri fedus. Eneas. vera dicis, non si omnes sed si aliqui dicunt federa ritum ecclesie non reciperent, compactata manere; quod 32 si omaes abicerent ritus, ut omnes abicitis vigor conventionibus aufertur. rursus quoque de ritu fit mentio, non de fide; nam si fidem violatis, que possunt inter vos nosque federa robur habere? at vos, quod pace tua sit dictum, fidem nostram abicitis, dum ne-cessariam populis sub duplici specie communionem astruitis. Georgius. ignota sunt ista mihi; sed hoc dico tibi: nisi pacta serventur neque paci locus erit neque concordie mentio. quod si rursus arma sumpserimus, offeretis ultro pactiones veteres neque recipientur. non sumus, ut creditis, pauci; multi sunt in vicinatu, qui nobiscum sapiunt nee aliud expeetant, nisi ut exercitum educamus. scitis, que superioribus acta sunt annis: papa, si sapiet, non disputabit, an perdiderimus privi-legia, ne vendicemus armis majora. arma tenenti omnia dat, qui justa negat. sunt fortasse, qui magna promittunt, qui grandes pollicentur exercitus, qui viam ad nos esse facturos se jactitant. nos vicinorum mores viresque novimus. ego, si pape consilium dederim, compaetata servaverim. Eneas. ut video, spem ponis in armis, et animum tibi priores victorie congeminant. sed vineunt sepe mali, ut boni probentur: non semper veritati victoria comes est. alta nimis et incomprehensibilia sunt1 judicia dei. vicistis diu: quid scitis, si vester dies adest? varius est eventus belli neque temptanda sepius fortuna est. non is vobis favor est, qui prius fuit: multi a vobis defecerunt, qui, si exurgat contra vos pugna, et a fronte ferient et a tergo; nam vestram fidem irritam vident, quam prius evangelicam sanetissimamque rebantur et quam tunc favore nunc odio insequuntur. sed mittamus hec. tu pacem sola federum observantia stare putas; mihi tribus ex rehus concordia pendere videtur: ex compaetatis, ut ais, ex bonis ecclesiasticis, que oecupantur, ex archiepiscopi constitutione, que nee parva sunt nee leviter componenda. nam compaetata postquam violata sunt, rursus innovare magnum est. qui bona ecelesiarum oecupant, inviti restituent. in archiepi-scopo vos ipsi vim facitis, qui Eochecanam petitis nee alium vultis, quem, nisi me fallit opinio, nunquam sedes apostolica ad id fastigii promovebit. Georgius. De compaetatis dixi tibi, que sentio. si durus erit papa, durius regnum inveniet. nescio, quis vincet; scriptu- 1 fehlt in V. 33 ram scio, que dicit:a si fortis in fortem impegerit, ambo cor-ruent, neque vobis neque nobis utilitati contentio erit. de bonis ecclesiasticis non est apud me grave pondus: nam qui occupant nullo se jure defendunt1 neque Ms regnum favet; verum quia nonnullis proscripta sunt bec bona et multa pro paucis jacent pignori cum regni mos sit; que bona singulis annis quinque sexagenis habent census, ea centum sexagenis emi, bi autem pro centum sexagenis et decem et vig'inti et amplius impignoratas sexagenas habent, compelli poterunt, quos supra consuetudinem census occupant, hos ut e vestigio resti-tuant, reliquos teneant donec redimantur. sie mos ecclesie restaurabuntur brevique tempore omnia vendicabunt vel, si placuerit, melior modus invenietur. de archiepiscopo vero nescio, cur nobis tantopere papa sit adversus, cur nobis Roche-canam renuat confirmare, quem Sigismundo eonsentiente dele-gimus et assistere sibi promisimus omnes. Eneas. sepius ante questus es compaetata convelli. nunc tu solus es, qui federa rumpis. Greorgius. quonam pacto? Eneas. in compaetatis promisistis omnes servare ritus universalis ecclesie, preter quam in communione calicis. ritus autem latine ecclesie, cujus vos membrum estis, hoc habet: archiepiscopos aut eligunt capitula ecclesiarum auetoritate apo-stolica confirmandos, aut vacantibus ecclesiis Romanus pontifex solus preficit. vos alium ritum novumque modum inducitis: postquam devoluta est provisio, electionem populariter facitis, cumque ritus ecclesie sit examinari electionem electique meri-tum Romani pontificis judicio comprobari, vos, nisi Rochecanam habueritis, nullum vultis. servare hoc est an violare pactiones? Greorgius. si Privilegium regni est, archiepiscopum sibi eligere, cur non illud papa servaverit? Eneas. servaret, si quod esset, sed vobis nulla est hujus-modi facultas. Greorgius. vetus consuetudo regni est: eligit archiepiscopum rogante rege capitulum, papa confirmat. Eneas. non inficior; sed hunc neque capitulum elegit neque potestas eligendi fuit. post diutinam vacationem provi- a Jeremias 46, 12. 1 V defendaiit. Fontes. II. Al)t. 68. Bd. 3 34 sione devoluta et persona, quam vocatis electam, gravibus testimoniis infamatur. Greorgius. me judice, si papa Rochecanam confirmat, bonum opus efficeret,1 multum enim hie homo et apostolice sedi et regno et regi Ladislao sua predicatione consuleret. Eneas. potest fieri, ut dicis, sed neque mihi neque, ut arbitror, pape suadenda res est: aliud tuum, aliud nostrum de hoc nomine Judicium. Greorgius. veracem te judico; tot enim sunt, qui Rochecanam quam vis injuria criminantur, ut nedum mihi negari fidem arbitrer, sed neque beatum Petrum audiri Rome puta-verim, Rochecane taventem. Eneas. admonet apostolus," neophitum ne quis episcopum assumat, ne in superbiam elatus in Judicium ineidat diaboli; at tuus Rochecana non novus in fide sed nullus est, qui sedem apostolicam suis sermonibus carpit errareque totam ecclesiam dicit, dum necessariam omnibus fidelibus utriusque speciei communionem affirmat et aliquas veritates habere se contesta-tur, quibus Romana ecclesia contradicit. sed fallax est et veritas non est cum eo, qui ultro apud temerarios convenasque Pragenses sine divina dispensatione se preficit, qui se preposi-tum sine ulla ordinationis lege constituit, qui negante Christi vicario episcopi sibi nomen assumit atque usurpat officium; cujus sermo ut Cancer serpit et auditorum cordibus mortale virus infundit. sed non pontificalis sed pestilentie cathedra est, quam tuus oecupat Rochecana, magister erroris et artifex cor-rumpende veritatis egregius, qui dereliquit fontem aque vive et effodit sibi lacus detritos, qui non possunt aquam portare. loquor aperte, quod sentio, nihil retieeo. quo pacto Romanus pontifex huic tantam ecclesiam commendare potest? qui con-fundit apostolicam sedem, qui maledicit toti ecclesie, qui novos ritus inducit, qui nulli se subjicere vult examini, qui pacem domini discordie furore corrumpit, qui, cum velit preesse quam multis, nulli vult ipse subesse. siccine lupo committe-mus oves? quid dicant ceteri de regno, qui Romanam ecclesiam forti pectore et immobili corde nunc usque secuti sunt? an non sie- aggredi summum pontificem possent, si Roche- 1 efficiet auf Rasur. a 1. Tim. S, 6. 35 canam promoveat: cui nos, pater sancte, coramittis? cui nos credis, qui tibi fideles fuimus? hosti animas nostras occiden-das prebes? nunquid apud nos est, quem possis ecclesie nostre preficere? nos plur.es sumus, sive nobilitatem sive plebem regni advertis. quid juvat nostra fides? quid constantia? meliori loco apud te sunt, qui tibi adversi fuerunt. heccine tuis fidelibus premia reddis? arcbiepiscopum illi habebunt, qui communionem sub duplici specie tueatur? nos, qui sub una communicamus, orpbani relinquemur? non arbitror, Greorgi, fieri posse, quod petitis. vana Rochecane, vana spes vestra est. quod si pacem queritis, sinite illum, nee sigilla vos teneant, qui promisistis assistere. satis est diligentiam impen-disse. impossibilium nulla est obligatio, nee vestrum est, papam cogere. sequimini ritum ecclesie et aliorum Christianorum; vos moribus coaptate; sie benignum papam, sie omaes vobis affectos invenietis, sie tranquilli felicisque regni bonis in pace frui poteritis. Greorgius. places mihi, quia neque fictus neque tectus es, sed, que corde geris, ore profers, ego tibi propemodum habeo fidem neque de Rochecana sperandum esse amplius arbitror. in alios cura vertenda est; quia tarnen regni voto electus est ille, commonendus et inducendus erit electioni re-nuntiare. tunc alium ex apostolice sedis dementia postulabimus. Eneas. facite, ut übet, dum Rochecana desistat, qui, si resipuerit et humilitatem induerit, gratiam inveniet et aposto-lici eulminis benignitatem experietur, quia non est abbreviata manus ejus; et si tu rem hanc ad optatum perduces finem, ut ante dixi, honoribus et premio cumulaberis. mea tarnen sen-tentia est, ne unum solum sed pape viros plures nominetis, ex quibus unum doctrina et vita probatum possit eligere. cete-rum, quia de communione duarum specierum deque preeepto domini sermo ineidit neque otium est, tanti sacramenti myste-rium nunc exponere, quamris disputata Basilee declarataque tibi et omniChriätiano SAif&ceie debeant, quia tarnen vestri sacerdotes nondum conversi sunt suaque malunt pudenter ingerere quam nostra patienter audire, consulo tibi, adveniente Johanne de Capi-strano, docto sanetoque viro, que sunt apud te dubia, sibi exponito et omnia tue mentis archana patefacito. nam si opera medicantis expeetas, detegenda sunt vulnera. invenies, si volueris, sanitatem. Georgius. de Rochecana cogitabimus, que paci regno-que conveniant. de Johanne de Gapistrano, quamprimum ad 3* 36 nos veniet, decrevi, que nunc dixisti, etsi nullus mones, facere. neque enim alta sentio et timeo, ne offendam, neque mihi confido neque nostris sacerdotibus omnem habeo fidem. sed vale; nam1 tempus est, alia in manus recipere. Eneas. et tu vale, nostri sermonis memor. Sic facto verbis fine disjuncti sumus. complura fuerunt inter nos dicta, sed hie sensus eorum est, que de rebus eccle-sie disputavimus. et quamvis verba non eadem fuerint, sen-tentiam tarnen immutilatam invariatamque refero. Intellexistis, que cum Georgio Pogiebratio contuli; non sunt, ut mea fert opinio, parvi ponderis; nam Georgius apud Bohemos magnum nomen habet et potens est illius partis, que sub duplici specie communicat; et multi ex alia parte in rebus bellicis juneti sunt ei. si quis est, qui civitates ad unionem trahere possit, Georgius est. sed transeamus nunc ad alia. Postquam soluta congregatio est, accessit nos Heinricus Rosensis dixitque, se patris scripto monitum, ne quo pacto domum redeat, nisi nos secum adducat, oneravitque nos multis preeibus extorsitque tandem, ut secum iremus. cum prope Thabor iter faceremus essetque hora prandendi, exeuntes Tha-borite Henrico, ut ad se divertat secumque prandeat, preces aecumulant. is querit ex me, iturus ne sim; dico, nolle me amplius apud hostes fidei divertere. tristatur Heinricus, nam et visere civitatem cupiebat et me solum relinquere non audebat, et accusabant me omnes durumque dicebant et inurbanum et agrestem, qui nollem nobili domino morem gerere. tum Pro-copius: quin tu ingrederis civitatem, nunc ea facultas erit di-cere, que prius voluisti; nunc tue conscientie satisfacere pote-ris.2 moverunt me verba Procopii intravique civitatem, sed neque comedi quiequam illic neque bibi; repetivi tarnen vetus hospitium ibique mansi, dum ceteri prandebant; vixque curru descenderam, cum sacerdotes oppidi ad me venerant,3 Nicolaus, quem dieunt episcopum, plenus dierum malorum, Johannes Ga-lechus, qui nuper ex Polonia fugerat, ignem timens, et "Wen-ceslaus Coranda, vetus diaboli maneipium, qui sacramentum altaris solam esse figuram significationemque contendit. cum his fuerunt scolares et cives plurimi, latinum edocti sermonem; nam perfidum genus id hominum hoc solum boni habet, quia 1 V jam. — * V poteris satisfacere, — 3 V Yeniunt auf Rasur. 37 litteras amat. horum consultatio in hunc fere modum fuit, qui subscriptus est. Gaudemus, pater, quia civitatem nostram introisti nosque visere dignatus es; suscipimus te libentibus animis utque nostris bonis utaris cupimus. cum prius hie fuisti, non te accessimus, quia non eramus presentes; nunc cum te videmus, precamur, aliquid nobis consolationis edisseras fruetumque ut nobis ali-quem tuus adventus pariat. tunc ego datam mihi occasionem loquendi letus arripui dixique illis: quod me voluistis accedere resque vestras obtulistis, urbana res est et digna: suseipiendi sunt enim hospites et omni humanitate fovendi, sicut apostolus ait:a hospitalitatem autem persequentes neque sine causa ver-bum persecutionis adjeeit, ut non levi et usitato sermone at-que, ut ita loquar, summis labiis hospites invitemus, sed toto mentis ardore teneamus, tanquam auferentes se de lucro nostro atque compendio. at ego: hie non facio prandium neque eibum ad noctem usque reeipiam. quia vero consolationem ex me requiritis, loquar vobis, que mihi consolatoria videbuntur erit-que sermo meus non in sublimibus humane sapientie verbis, sed in sinceritate cordis puroque mentis afFectu sobrietatis et veritatis sensa depromam. utinam recipiatis verba mea sicut a me proferentur animo bono. quibus dicentibus et audire libenter et audiri velle, jussi eos consedere, cupiens certare fortiter, sacramenti mei memor et fidei. Cetera, que sequuntur, quia dialogi formam habent, servabo quem supra ordinem cepi. vos; si ä\ires adhibueritis et ineptias nostras audietis et inter audaces senes puerilem pugnam speetabitis. Eneas. optatis ex me, viri Thaborite, consolationem audire; est igitur aliquid, quod vos premit; nam miseros tristes-que consolari non beatos solemus. at cum video, vos in civi-tate munita bonis temporalibus abundare, pacem cum vicinis habere fruique sanitate, nescio, cur vobis consolatione sit opus^ nisi fortasse in his, que fidei sunt, vacillatis, et affiigit spiritum vestrum dubitatio, quod mihi satis verisimile fit; namque cum multis in rebus ab universali ecclesia discordetis, necessarium est, nutare credulitatem vestram et animos tristari vestros. quod si consolatoria propter ea verba desideratis, obsequar petitioni vestre certumque solamen ostendam. » Born. 12, IS. 38 Dubia, que vos cruciant, ex sacris litteris oriuntur; ne-que enim scriptura unquam ulla sie aperte claraque fuit, ut in diversos flecti sensus nequiret traxeruntque sacris ex codieibus ortum omnia, que ab initio surgentis ecclesie usque nunc fue-runt scismata. sed norat hoc futurum deus: ideirco cum per famulum suum Moisen Israhelitico populo legem dedisset et quid seetandum quidve fugiendum esset, manifesta serie pre-scripsisset, sciens tarnen futuros esse, qui legi sue dissonos sensus aecomodarent, consulturus futuro seculo et obicem posi-turus heresibus, supremum tribunal in terra constituit, ad quod majores cause et omnes afferri dubitationes de lege deberent. ait enim in Deuteronomioa dominus: si difficile et ambiguum apud te Judicium prospexeris inter sanguinem et sanguinem, causam et causam, lepram et lepram et judicum inter portas videris verba variare, surge et ascende ad locum, quem elege-rit dominus, deus tuus, veniesque ad sacerdotes Levitici generis et ad judicem, qui fuerit illo tempore, et queres ab eis, qui judicabunt tibi judicii veritatem et facies, quecunque dixerint, qui presunt loco, quem elegerit dominus, et docuerint te juxta legem ejus sequerisque sententiam eorum nee declinabis ad dexteram vel sinistram. qui autem superbierit nolens obedire sacerdotis imperio, qui eo tempore ministrat domino, deo tuo, et decreto judicis, morietur homo ille et auferes malum de Israel, sie veteris testamenti sequaeibus dominus imperavit, ne quis seduetus opinione scindere populum peregrinasque reli-giones introducere posset. nam qui ambulant in errore cordis sui, venient super eos mala, sed nee Christus dominus, nove legis conditor, veritatis magister ac salutis inventor supremi refugium tribunalis omisit. elegit enim Petrum et in Petro cete-ros Eomane sedis antistites, qui post ejus in celum ascensionem vicariatum tenerent et in ecclesia primum locum, cum claves regni celorum illi promisit ac ligandi solvendique potestatem et tandem pasturam gregis commisit, dicens:b pasce oves meas. cur hec? quid opus erat Petrum fieri pastorem, claves regni tenere, principatum accipere, Christi vicarium gerere, nisi, ut errantes reduceret, ignaros instrueret, timidos roboraret, per-tinaces eliminaret, fidelibus subveniret, hereticis repugnaret. si justi essemus ac nostro ingenio verum videremus et sequere- » 17, 8. — >> Joh. 21, 27. 39 mur omnes neque lege neque principe opus esset; sed quia surgunt ingenia perniciosa, que doctrinas pestiferas seminant funduntque venena letalia et occidunt credulas animas, neces-saria fuit supremi tribunalis erectio, quod inter lepram et lepram dijudicaret. hoc autem est apud apostolicam sedem, que cardo et caput, ut factum est a domino et non ab alio, est constituta fidelium; et sicut cardine hostium regitur, sie hujus sanete sedis auetoritate omnes ecclesie, domino dis-ponente, reguntur atque ut Calixti pape sanetissimi verbis uta-mur: nulli dubium est, quod apostolica sedes mater sit omnium ecclesiarum, a cujus nos regulis nullatenus convenit deviare. tos igitur, Thaborite, si qua vos fidei dubitatio tenet, consulite Eomanam ecclesiam, audite vicarium Christi, facite queeunque dixerint vobis, qui presunt loco, quem dominus elegit. dicite cum Isaia:a venite, ascendamus ad montem domini et ad domum dei Jacob et docebit nos vias et ambulabimus in semi-tis ejus, qui est mons domini nisi apostolica sedes? que domus dei est nisi ecclesia? quis locus electus a domino nisi Koma, quem1 beatorum Petri et Pauli martyrium consecravit? fugiebat Petrus ex urbe mortem timens, sed cum offendisset in via dominum, dixit ad eum: domine, quo vadis? et dominus sibi: vado Romam iterum crueifigi. sie reversus Petrus, ubi cathedram summi pontificis erexit, ubi crucis patibulum subiit. huc ergo recurrendum est, hinc doctrina sumenda est, hinc veritatis hauriendi latices; hie fons aque vive signatus scaturit; hie ortus conclusus, hie arca domini, extra quam non est Salus, resedit. non pudeat vos, Thaborite, que de fide sentitis aposto-lice sedi referre. nam Paulus vocatus e celo segregatus in evangelium Christi securitatem non habuit evangelium predi-candi, nisi Petri et ceterorum apostolorum, qui cum eo erant, fuisset sententia roboratum. ea propter ad Galathas1 scribens, iterum, inquit, ascendi Hierosolymam cum Barnaba assumpto Tito, ascendi autem secundum revelationem et contuli cum illis evangelium, seorsum autem his qui videbantur aliquid esse, ne forte in vaeuum currerem aut cueurrissem. et divus Hieronymus, doctrina plenus et omnem scientiam callens, cum fidei scripta dietasset, ad Damasum: hec est, inquit, fides, papa 1 quam aus quem korrigiert. » Isaia 2, 3, — b Qalath. 2, 1. 40 beatissime, quam didici in ecclesia quamque semper tenui, in qua si minus perite aut parum caute forte aliquid positum est, emendari a te volo, qui Petri fidem tenes et meritum. sie et vos f'aeere Thaboritas exhortor. ostendite vos et doctrinam vestram Romano pontifici; facite, que jusserit, neque ad dextram neque ad sinistram declinantes. sie consolationem spiritus, sie anime vestre quietem assequentur et salutem. Nicolaus, obediremus apostolice majestati et omni devo-tione subjeeti essemus, nisi legi divine contraria juberet. Eneas. in his, que sunt fidei, numquam reperta est apo-stolica sedes errasse aut adulterinis acquievisse dogmatibus. G-alechus. at fuit in Agnete manifestus error. Eneas. quam tu mihi Agnetem commemoras ? Galechus. quam Romana sedes feminam pro mare coluit et in apostolatus apice collocavit. Eneas. istic neque fidei neque juris error, sed ignorantia facti fuit neque certa historia est. Nicolaus. at plures Romani pontifices criminosi fuerunt, qui nunc dant apud inferos penam. Eneas. nescio; si quis tarnen peccasse compertus est, fragilitate deeeptus more hominum lapsus est. sed hoc ausim dicere: Romanus presul indubitatus, nemo unquam inventus est false doctrine publicus assertor. Nicolaus. sepe Romanus pontifex legem precessoris ever-tit; aut unus ergo aut alter erravit. Eneas. inanis argumentatio tua est. licet enim vetus decretum novus papa deturbet, non tarnen primi conditoris sententiam reprobat, quoniam seeundum tempora leges varian-tur humane; neque enim, quod semel utile fuit decretum, semper utile perseverat. non erravit ecclesia primitiva, que sacerdotibus permisit uxores, nee errat moderna, que sub-trahit. et vos, quamvis multis in rebus Romanam impugnatis ecclesiam, conjugia tarnen presbyterorum abjicientes neque primitivam eeclesiam neque Grecam, sed nostram sequimini. quia vero mores hominum tempore variantur, decreta, que super his promulgantur, perpetua esse non possunt, sed utiliter sepe conscripta lapsu temporis vertuntur ad noxam. ex quo fit, ut alteruter sit commendandus, et qui prius edidit et qui postea decretum abrogavit. Moysen novimus mandato domini serpentem eneum fabricasse, quem Christi figuram fuisse 41 doctores nostri testantur; hunc tarnen Ezechias longo post tempore sine culpa destruxit. sie et Romanus presul legem super moribus editam et absque suo potest et absque illius erratu cassare. quod si lex fidem respicit et aliquid in fide declarat, immutabilis est; nam verum fidei semper est verum, nee ullo potest vel loco vel tempore variari. ideo decreta, que sunt de fide a sanetis patribus instituta, summa veneratione reeepta sunt et immutata atque inviolata perdurant. G-alechus. pergis, Romanam ecclesiam ab errore defen-dere. incassum laboras, nam contra evangelium Christi contra-que praxim predicat agitque. Eneas. ubinam? quibus in rebus? Galechus. ubique gentium et in altaris sacramento. Eneas. quo pacto? effare. Galechus. porrigi calicem populo vetat, Christus jussit. Eneas. ostende, ubi jussit. Galechus. apud Johannema inquit dominus: nisi mandu-caveritis carnem filii hominis et biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis. qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem, habet vitam eternam. magna est audacia, ne dicam temeritas apostolice sedis, que potum sanguinis populo subtrahit, sine quo negat dominus haberi vitam eternam. sed aeeipe nunc in natali magni hujus sacramenti, que fuerunt Christi verba. Mattheusb sie rem gestam exponit: cenantibus autem eis aeeepit Jesus panem et benedixit ac fre-git deditque diseipulis et ait: aeeipite et comedite, hoc est corpus meum. et aeeipiens calicem gratias egit et dedit Ulis dicens: bibite ex hoc omnes; hie est enim sanguis novi testa-menti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum. vides, ut imperat omnes bibere. sed audi Marcum:c et man-ducantibus illis aeeepit Jesus panem et benedicens fregit et dedit illis et ait: sumite, hoc est corpus meum, et aeeepto calice gratias agens dedit eis, et biberunt ex illo omnes et ait illis: hie est sanguis meus novi testamenti, qui pro multis effundetur. Lucasd vero sie ait: et aeeepto pane gratias egit et fregit et dedit eis dicens: hoc est corpus meum, quod pro vobis datur. hoc facite in meam commemorationem. similiter et » Johann. 6, 54. — " Matthäus 26, 26. — ' Marcus 14, 22—24. — d Lucas 22, 19. 20. 42 calicem, postquam cenavit, dicens: hie est calix, novum testa-mentum in sanguine meo, qui pro vobis fundetur. ostendunt evangeliste, ut vides, quia jussit dominus facere, quod ipse fecit, verbo usus imperativo: facite. quod si quis existimaret circa priorem dumtaxat speciem stare preeeptum domini, sicut Lucas testari videtur, audiat ad Corinthios Paulum:11 quid ille? ego enim aeeepi a domino7 inquit, quod et tradidi vobis, quoniam dominus noster Jesus1 in qua nocte tradebatur acce-pit panem et gratias agens fregit et dixit: aeeipite et man-ducate, hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur. hoc facite in meam commemorationem. similiter et calicem, postquam cenavit, dicens: hie calix novum testamentum est in meo sanguine. hoc facite, quotienseunque biberitis, in meam commemorationem. supplet apostolus Paulus, quod evangelistis defuisse videtur, preeeptumque non panis solum sed calicis quoque subjungit. et Mattheus circa panem, comedite, inquit, et circa calicem: bibite, que sunt verba preeeptionis. cum ergo Paulus et evangeliste simul juneti manducationis preeeptum et bibitionis ostendant, quis Romanam ecclesiam hujus mandati violatricem non videt, que populo Christi sanguinem interdicit viamque salutis oecludit? his accedit sanetorum apostolorum et aliorum observantia diseipulorum, qui nove legis sensum non ab nomine sed ab ore domini didicerunt, quorum actio nostra instruetio est, quos errasse nefas est opi-nari. Grecia quoque, litterarum mater et omnis discipline magistra, traditionem Pauli immutilatam hucusque servavit, qui panis edendi bibendique calicis auetor illi fuit, sicut ejus ad Corinthios scripta manifestant. sunt propterea nonnulli doctores, qui Johannis textum ad nostrum sensum aeeipiunt, et Leonem papam statuisse tradunt, ut qui sacramenti suseipit unam speciem a calice non abstineat. quomodo igitur Romanam ecclesiam consulere et vocem ejus audire servareque legem possumus, que tarn manifeste divinis contradicit oracu-lis? numquid deo magis obedire oportet quam hominibus, Christo quam pape, evangelio quam decretalibus? Eneas. multa et magna sunt, que dixisti; nam et fueum veritatis habent et multos deeipere possunt, qui sacre scripture 1 V fügt hinzu: Christus. "• / Oorinth. 11, 23. 43 sonum audientes sensum negligunt, cujus mysteria non verbo docentur sed spiritu revelantur. idcirco, revela, inquit David/ oculos meos et considerabo mirabilia de lege tua. nemo scripturam nisi spiritu sancto docente cognoscit. hinc Paulus :b ministros, ait, fecit nos deus novi testamenti non littera sed spiritu. littera enim occidit, spiritus autem vivificat. est ergo necessarium, si volumus evangelium intelligere, ut spiritu ambulemus, sicut ad Galathas doctor gentium scribit.0 verum ego, quia peccator sum et iniquitate circumdatus, non credo mihi neque me puto sacra eloquia intelligere et altos percipere sensus. ea propter responsurus tibi nihil de meo, sed quod sancti doctores divino affiati spiritu tradunt et quod docet ecclesia dicam; nam sibi assistit Christus et suggerit omnia spiritus sanctus, cujus maxima dignitas est, summa potestas, immensurabilis auctoritas, que neque fallit neque fallitur, quam si quis docentem corripientemque contempserit, ut ethnicus et publicanus habendus est; atque ut Cypriani, clarissimi et doctissimi martyris, sententie consonemus, alienus est, propha-nus est, hostis est, habere jam non potest deum patrem, qui ecclesiam non habet matrem. plurimi sunt sacri codicis verba, que diversis accomodari sensibus possunt, qua propter non alie-num aut extraneum foris sensum querere debemus, quem scripture testimonio confirmemus; sed ab ipsa scriptura rapiendus est sensus veritatis, quem sola novit et suis filiis exponit ecclesia. teneo te fortasse nimis, perstringo sermonem et1 ad rem pro-pero. accusasti Komanam ecclesiam, que dum communionem calicis plebi denegat, evangelium vitiat, Christum negat, salu-tem adimit. quatuor sunt, ut video, que non te solum, sed omnes movent, quos Husitarum opinio, ne dicam rabies, ab ecclesia Eomana sejunxit. primum est Johannis testimonium; secundum est institutio sacramenti per tres evangeUstas re-lata cum Paulo; tertium est ecclesie primitive Grecorumque praxis; quartum est nonnullorum doctorum ac Eomanorum pontificum auctoritas. sunt ad hec omnia nobis parata et clara responsa, que de penu spiritus sancti recipit et ministrat mater ecclesia. negat Johannes, ut ais, immo negat apud Johannem dominus, vitam esse cuipiam, nisi carnem suam 1 fehlt in V. 1 Psalm 118, 18. -'2. Corinth. 3t 6. — « Gialater 6, 25. 44 comederit et sanguineni ejus biberit; quibus verbis non minus utriusque speciei communionem quam baptismatis undam man-datam censes. vetus hec Armenorum insania fuit, qui natos ut in lucem veniebant mox baptizatos altaris sacramento re-ficiebant, quod et vos ajunt facere, qui dementes atque infantes ad eucharistie libamina vocatis, inhonorantes divinissimum sacra-mentum, communionem Pauli despicientes, qui ad Corinthios* scribens ait: probet autem se ipsum homo et sie de pane illo edat et de calice bibat. quomodo se parvuli et amentes probare possunt, quibus nee certus nee verus rationis est usus? sed non est evangelio Johannis quem sibi sensus ascribitis; non bibitio sacramentalis illic preeipitur, sed spiritualis insinua-tur. nam sanguinis Christi triplicem potum Alberti magni sententia tradit in eo sermone, quem de Christi corpore non minus subtiliter quam veraciter edidit. est enim potus sacramentalis, quem sibi soli sacerdotes aeeipiunt, et intellectualis, qui plebibus Christianis sub specie panis ministratur, et est spiritualis, quo salvandi omnes utuntur, incarnationem passio-nemque domini pia et assidua meditatione recolentes. et hanc bibitionem dominus apud Johannem preeipit, sicut verborum evangeliste series luculenter ostendit. nanque cum dixisset dominus: caro mea vere est cibus et sanguis meus vere est potus; qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem, in me manet et ego in eo, multi audientes ex diseipulis ejus dixerunt: durus est hie sermo, quis potest eum audire? sciens autem Jesus apud semet ipsum, quia murmurarent de hoc diseipuli ejus, dixit eis: hoc vos scandalizat; si ergo videritis filium hominis ascendentem, ubi erat prius, Spiritus est qui vivificat, caro non prodest quiequam. verba, que ego locutus süm, vobis Spiritus et vita sunt, sed sunt quidam ex verbis, qui non credunt: declarat dominus his verbis1" non carnalis esus aut potus sed spiritualis arcana mysteria contineri, dum ait: Spiritus est, qui vivificat, caro non prodest quiequam; et ite-rum: verba, que locutus sum, vobis Spiritus et vita sunt, vis aperte cognoscere, quoniam de spirituali manducatione, que fit per fidem, loquitur evangelista? adverte, que dicit dominus:0 qui manducat et bibit, ait, instantis non futuri temporis verba sunt, erant igitur, dum sie loqueretur dominus, qui manduca- » 1. Corinth. 11, 28. — >> Johann. 6, 64. — ° Johann. 6, 55. 45 bant et qui1 bibebant eum. nonduni passus dominus erat nee adhuc institutum fuerat sacramentum; quomodo ergo manduca-bant aut bibebant aliqui Christum, nisi spiritualiter per fidem et caritatem, credentes in eum et facientes opera ejus? nam et prius dixerat:* ego sum panis vivus; qui venerit ad me, non esuriet et qui credit in me, non sitiet unquam. qui crede-bant in eum et opera seetabantur ejus, hi carnem edebant ejus, hi potabant sanguinem. atque hie verior est evangelii sensus, quia tunc aliter edi caro aut bibi Christi sanguis non poterat. fuit enim figurata locutio domini, sicut et Samaritane et in cruce se sitire dixit, quia fidem illius et salutem nostram sitiebat. sie glosator intelligit hoc evangelium, sie magnus Augustinus, doctrina et vereeundia juxta nobilis, cujus tanta gloria est, ut nullius laudibus crescat, nullius vituperatione minuatur. quo postposito, si quis Viclenum, Piochecanamque sequitur, luci tenebras, veritati mendacium prefert. quid plura? nonne dominus in contextu evangelii dicit: ego sum panis vivus, qui venit ad me, non esuriet, et qui credit in me, non sitiet unquam. eceum tibi panem, qui eibus et potus est, qui esu-riem toilit et sitim. cui tollit? credenti tollit, per caritatem tollit, nam qui fidem reetam habet et opera facit digna fide, hie est, qui carnem domini digne manducat et sanguinem bibit et vitam eternam assequitur, mundo mortuus, Christo vivens. sie, quod de Johanne vobis assumitis, nostre sententie non vestre confert. nunc ad reliquos evangelistas transeamus his-que Paulum adjungamus; nam simul omnes integram referunt cenam Christi et quamvis in uno plus quam in altero sit, nulla tarnen discordia, nulla dissonantia est, sed quod unus omisit alter admisit, et quamvis evangelistarum nullus2 dicat: hoc facite in meam commemorationem, nisi solus Lucas, qui post panem benedictum hec verba ponit nee post calicem geminat, tarnen quia Paulus hoc ad utramque speciem repetit, tenendum est et post panem et post calicem dixisse dominum: hoc facite in meam commemorationem. ex quibus verbis preeepta tibi utriusque speciei communicatio videtur, et quia preeepta Christi servanda sunt his, qui salvi esse volunt, quieunque sub specie panis et vini non aeeeperit sacramentum, damnationem ineidit 1 fehlt in V. — 2 V nullus evangelistarum. » Johann. 6, 41. 46 et injusta est apostolica sedes, hujus inimica precepti. sed audi responsionem. fateor sie locutos, ut dicis, evangelistas neque verbis Pauli quiequam demo; non tarnen ideirco pre-ceptum esse intelligo sub specie panis et vini communicare plebes. nam verba, que retulisti, non omnibus fidelibus, sed apostolis solum dieta fuere, qui, ut est communis sententia doctorum, aut jam sacerdotes erant aut tunc sacerdotium acce-perunt. quod si preeeptum id est: hoc facite in meam com-memorationein, preeeptum hoc sacerdotes non plebes obligat ecclesiamque simul collectam non quodlibet ecclesie membrum respicit; atque ut tecum nervosius agam et argumentationibus fortioribus utar,1 aut sacerdotes erant apostoli, quando manda-tum hoc aeeeperunt, et ad id soli sunt obnoxii sacerdotes; aut erant adhuc laici et tunc non sumere tantum sed conficere quoque sacramentum laicis est preeeptum. sed hoc tarn vobis quam nobis absurdum est. ergo sacerdotes erant apostoli et sacerdotes tantum preeeptio ligat. Galechus. at Paulus ad Corinthios non sacerdotibus solum sed universe plebi, clericis, laicis, maribus, feminis scribit. Eneas. non mandat illic Paulus sed domini mandatum refert et rem gestam et quomodo sacramentum instituit dominus exponit; cumque nullus evangelistaruni verba illa: hoc facite in meam commemorationem post communionem calicis ponat, notandum est, quomodo Paulus loquatur. quid ille post panem sacrum inquit? hoc facite in meam commemorationem; post calicem autem, hoc facite, quotienscunque biberitis in meam commemorationem. additur hie: quotienscunque biberitis. quid sibi hoc vult? quotienscunque biberitis, inquit, facite; hoc est, quando necessarium erit de calice bibere, quando conficie-tis, quando sacrificium offeretis, hoc facite in meam commemorationem; quod solis sacerdotibus convenit. duobus nanque modis hoc divinissimum sacramentum consideramus, ut sacramentum solum, ut sacrificium et sacramentum. in sacrificio utraque species exigitur, quia imago est illius sacrificii, in quo Christus assistens pontifex futurorum bonorum per amplius et perfectius tabernaculum non manu factum id est non hujus creationis, se ipsum pro nobis sacrificium obtulit deo patri in ara crucis, ideoque non solum representari debet Christus pas- V utar fortioribus. 47 sus, sed ipsa quoque passio Christi, in qua sanguis fuit1 a corpore separatus, referenda est. in puro autem sacramento, quod ad sacrificationem nostram requirimus, ut invisibilis gratia sub visibili specie tradatur, sufficit representatio Christi passi, quem panis species abunde refert, quia et ipse dominus grano tritici se comparavit, qui mortuus est, ut multum fructum afferret. atque ut altius de tanto sacramento loquamur, triplex est, ut noster Aquinas ait, sanctus et profundissimus doctor, hujus excellentissime rei significatio triaque tempora respicit. ex preterito significat nobis dominicam passionem vocaturque sacrificium; ex presenti refert ecclesiasticani unitatem et com-munio dicitur; ex futuro presignat dei fruitionem, quam pre-stolamur in celis et vocatur viaticum, quia viam prebet ad patriam. et secundum hoc etiam eucharistia id est bona gratia nuncupatur; et sacerdotibus quidem sacrificium convenit; cete-ris vero communio ad viaticum, in quibus species panis est sufficiens signum; quia ex multis granis conficitur et pulchre denotat ecclesiasticam unitatem et illum panem angelorum, quo fruemur in celesti Hierusalem. Galechus. multa provolvis et a proposite questionis statu longe recedis. hoc facite, inquit dominus, id est, conficite ut ego sacramentum. sumite vobis, bibite et aliis date. hie nobis est vis.2 Eneas. pulchre de nodo locutus es; nam tu nodum in sirpo queris. sed non est hie nodus, quem ferunt Alexandrum in curru Gtordii reperisse, quem cum solvere manu non posset, ense reeidit; facilis est hujus solutio nodi. neque enim inquit dominus: quomodo ego feci, ita vos facite, sed: hoc facite, id est, hoc sacramentum conficite in meam commemorationem. quod si notam preeepti sub illis latere verbis affirmas,3 acci-pite et4 comedite et bibite, dico prius ad sacerdotes mandata referri, quia tunc apostoli sacerdotium suseeperunt. ceterum, sicut mandatum illud: euntes predicate evangelium omni crea-ture, sie et istud5 suseepit ecclesia non ab omnibus sed ab electis ministris ac sacerdotibus exequendum; sie doctores intelligunt verba domini, sie saneta ecclesia docet. quod si Christus his verbis communionem calicis etiam laicis imperas-set, non solum Bohemis, sed aliis quoque gentibus per tot 1 V fuit sanguis. — 2 V jus. — 3 V confirmas. — * fehlt in V. — 5 V illud. 48 annorum curricula revelatum fuisset. sed nulla scola hoc sentit, nnlla civitas probat, nulla extra Bohemiam collegia tenent. mirabile dictu est, si multa fercula et mixte cervisie vina et longissimi somni melius vobis scripturam exponunt quam cete-ris abstinentie atque vigilie. Galechus. male nos argtiis; non enim nostram sed apo-stolorum doctrinam sequimur. Eneas. at illi non dixerunt damnatos esse populos, qui de calice non acciperent,. nee nos ad omnia tenemur, que in ecclesia primitiva patres egerunt. complurima illi, que ad per-fectionis statum pertinebant, tanquam perfecti observabant, ne-que enim quiequam proprii possidebant, sed, ut in actibus apostolorum Lucas ait, omnes, qui credebant, erant pariter et habebant omnia communia. possessiones et substantias vende-bant et dividebant illa omnibus prout cuique opus erat, nos autem non cogimur, omnia vendere et tarnen salvamur. illi carnem cum sanguine non edebant; nos comedimus et non damnamur. illis uxores fuerunt, nobis desunt et magis mere-mur. illi populum a communione calicis non prohibebant, nos arcemus et meritum inde reeipimus obedientes ecclesie, que communionem sub specie vini subtrahendam multitudini mo-nente spiritu saneto decrevit, dicente apud Johannem" domino: paraclitus autem Spiritus sanetus, quem mittet pater in nomine meo, ille vos docebit omnia et suggeret vobis omnia, queeun-que dixero vobis. cum enim ex precepto Christi non sit com-munio calicis in populo, quis non videt in hoc sicut in ceteris, que dominus expresse non jussit, ecclesie standum esse judicio. cuncta enim, que sub precepto divino non cadunt, regentis ecclesie dispositioni sunt commissa, cujus mandata tanquam divina reeipienda sunt et omni devotione complenda, quando precepto dei non sunt adversa, vel utrum sint adversa non est certa cognitio. sed nee tu tibi de Grecia blandiaris; quamvis enim non errant Greci vetustam consuetudinem observantes, non tarnen vobis excusatio est, qui sub Latinis nati educatique moribus honestum, laudatum, securum, purum ecclesie Eomane ritum auetoritate propria rejeeistis, quamvis ordinationem ejus sive consuetudinem longo usu probatam infringere peccatum transgressionis existat, nee scio, quid vos hac in re Grecam * Johann. 14, 26. 49 magis quam Latinam ecclesiam imitari compellat. Latinus certe senatus et mundius et rationabilius et eautius agit quam Grecus. nam tribus de causis calicis potum plebibus inter-dixit: prima, ne rudis populus sub duplici solum specie con-tineri Christum putaret; altera, ne quod est liquidum, multis attractum manibus effunderetur in terram, quemadmodum nuper in Praga factum referunt, ubi puerulus vix anniculus ab ubere raatris ad sanguinem domini raptus calicem ex manu minus considerati sacerdotis arripiens sacramentum sparsit in humum; tertia, ut impleretur figura veteris legis, que licet populo ministrari de sacrificio juberet, libamina tarnen solis sacerdotibus Levitibusque reservabat. quid est, quod Grecam ecclesiam tantopere laudatis? an non Latinam ecclesiam multo norentiorem esse quam Grecam cernitis? et nostram longe lateque dominantem, illam Mahumeti cultoribus servientem? hanc uno sub capite gubernatam, illam multis scismatibus im-plicatam? hanc templis sublimioribus exornatam, illam omni splendore nudatam? hanc semper recta dogmata predicantem, illam sepius errori consentientern? nolo cum Cicerone dicere: Eomanos aut nihil a Grecis suscepisse aut ab eis accepta fecisse meliora. laudo et magnifacio Grecos, ex quorum fontibus nostri majores habuere doctrinam. sed consenuit Grecia, frigida est et non habet, qui calefaciat eam; facta est sub tributo domina gentium et que fuit Asianorum magistra nunc est discipula Latinorum. quid vos Bohemos sub norma Latina nutritos in communione calicis grecari compellit? cur non ceteras quoque Grecorum observantias amplectimini? cur non panem fermen-tatum consecratis? cur religiones monachorum, quas illi reci-piunt, aspernamini? cur vestis ornatus ut illi sacrificantes non recipitis? cur non conjugio copulamini? quod cum Greca potestis et cum primitiva ecclesia facere. non decet vos partim Grecos partim Latinos esse: aut calidum fieri oportet aut frigidum. sed agite, quod in rem vestram est; nolite plus sapere quam oportet; audite docentem matrem, amplectimini legem ecclesie, que sancta est et honestate condita; nolite putare semper apostolos aliosque Christi discipulos communio-nem calicis accepisse; quia post Christi passionem de calice rarus, de pane frequens habetur sermo, ut est illud:" et cogno- " Lucas 24, 25. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 4 50 verunt eum in fractione panis; et in1 actibus apostolorum:a frangentes circa domos panem et iterum: perseverantes in fractione panis, quibus in locis nullam reperimus de vino men-tionem. sed nee moveri debetis, quod nonnulli doctores de communione sacramentali loquentes illamque popnlo suadentes, Johannis verba reeipiunt, neque enim propterea illius loci talis verus est et proprius intellectus, sed ex quadam similitudine consonantique ratione trahitur inde sensus magis quam ducitur. et licet doctoribus oratorio more loquentibus nunc figuris nunc translationibus uti, ex quo fit, ut sepe de signo loquentes transeant ad signatum. sed plurimum interest an determinando docentes an persuadendo commonentes loquantur. et adverten-dum est, quod etsi plerique doctores ineidenter verba Johannis ad sacramentum altaris referant, in continua tarnen expositione nullus id agit, sicut in libro, quem de textura evangeliorum scripsit, Zacharias Chrisopolitanus affirmat. quod autem de Leonis decreto commemorasti, nihil impedit nostri propositi cursum; namque cum Manichei Leone sedente Christum non vero corpore sed fantastico et sine sanguine vestitum predica-rent neque resurrectionem ejus crederent neque diem domini-cum sanetificarent sumentesque Christi corpus sub specie panis, ut suum palliarent errorem, potum calicis renuerent, obviaturus tante nequitie pontifex statuit, ut qui sub una specie communicasset ab altera non abstineret. sie plurima sepe statuta sunt ex causa, ex persona, ex loco, ex tempore, que considerare oportet, qui de illis judicant, ne prius in-culpent8 quam intelligant, prius arguant quam sensa perqui-rant. at cum hodie alius sit rerum Status, cum vestri noötri-que progenitores sub una specie communieaverint, cum multi doctores ab ecclesia reeepti et in cathalogo sanetorum con-scripti, miraculis coruscantes, retinendum plebi calicem dicant, cum Latina ecclesia id servet, doceat, mandet, suadeo, ut vos illi obtemperetis custodiatisque legem matris, ut addatur gratia capiti vestro et torques collo vestro, sicut Salomonis verba promittunt his,3 qui sunt matribus obsequentes. Nicolaus, estne ullum apostolice sedis aut generalis concilii decretum, quod laicos sub utraque specie communicare prohibeat? 1 fehlt in V. — 2 V eulpent; in radiert. — s V iis. a 2, 42. 46. 51 Eneas. vultis obtemperare, si decretum ostendo? Nicolaus, obtemperabinius, si non erit legi divine con-trarium. Eneas. lex divina nulla est,1 cui talis sanctio possit esse contraria. Nicolaus, tibi sie videtur, nobis longe alia sententia est. Eneas. vos communionem duplicis speciei de preeepto domini dicitis, nos contra; cui magis credendum est, nobis aut sedi Romane? Nicolaus, ei credendum, cui scriptura divina suffragatur. Eneas. at vos dicitis, legem divinam sentire vobiscum, nos contra, quid modo? Nicolaus, qui verbis divine legis propinquior est, hunc fide digniorem puto. Eneas. quid, si est hoc dubium; quis obtinebit? Nicolaus. Christus dominus judicabit. Eneas. nullum ergo, ut intelligo, judicem, nulluni in terra superiorem vultis, qui res dubias diffiniat. sie neque Romanum pontificem caput esse Christiani populi creditis neque generalia concilia reeipitis, militantem ecclesiam inhonoratis, quamvis est magistra fidelium, doctrix veritatis, inimica mendacii, mater nostra, que nos Christo regeneravit et alit atque nutrit in fide. quod si vos aliud non moveret, vestra vos paucitas exterrere deberet. quot enim estis, qui adversus vivos innumerabiles et mortuos infinitos linguas aeuitis? tota Christianitas contra vos est et tarnen a sententia non receditis; que si vera esset, omnes vestri progenitores cum dyabolo et angelis ejus arde-rent, qui calicis expertes fuerunt. nam regnum hoc, postquam sacramentis ecclesie, relictis idolis, iniciatum est, semper aposto-lice sedis ritu communieavit, exceptis paucis annis evi nostri, in quo, monitore Johanne Hus atque Hieronymo ab ecclesie unitate recessistis. Galechus. arguis paucitatem nostram; sed Christus adversus multitudinem Judeorum paucis discipulis circumdatus predicare non timuit, nee multi erant Judei, considerata genti-lium multitudine, quando legem aeeeperunt mosaicam. Eneas. Christus deus et homo, dominus et magister, novam daturus legem in mundum venit redempturus populum, 1 V" est nulla. 4* 52 qualis comparatio lucis ad tenebras, terre ad celum, Christi ad Belial? non tarnen dominus sine miraculis creditus est neque Moyses absque signis legem tulit. at vos, que signa facitis, ut vestre paucitati credamus et vobiscum simus? Galechus. generatio prava et adultera signum querit. nos paucitatis nostre tutorem Christum habemus, qui apud evangelium dicit: ubicunque fuerint duo aut tres collecti in nomine meo, ego cum eis sum. non indigemus humano favore, qui ducimur celesti ductore. Eneas. apud Cyprianum" martyrem his sororia verbis nonnulli jactabant, quibus ille sie respondit: corruptores evan-gelii et interpretes falsi extrema ponunt et superiora pretereunt, partim memores, partim subdole comprimentes, ut ipsi ab eccle-sia scissi sunt, ita capituli unius sententiam scindunt. dominus enim, cum diseipulis suis unanimitatem suaderet et pacem, dico, inquit, vobis, quoniam si duobus ex vobis convenerit in terra de omni re quam petieritis, continget vobis a patre meo, qui in celis est. ubicunque enim1 fuerint duo aut tres collecti in nomine meo, cum eis sum, ostendens non multitudini sed unanimitati deprecantium plurimum tribui. si duobus, in-quit, ex vobis convenerit in terra, unanimitatem prius posuit, concordiam pacis ante premisit ut conveniat vobis fideliter et firmiter2 doeuit. quomodo autem potest ei cum aliquo con-venire, qui cum corpore ipsius ecclesie et cum universa frater-nitate non convenit? notate verba et signate misteria. non est cum eis Christus, qui ab ecclesia recedunt. in una eccle-sia fuimus omnes; prius una fides, unus deus, unus ritus et vobis et nobis erat; non nos a vobis sed vos a nobis recessi-stis, facientesque vobis conventicula diversa peregrinaque dog-mata reeipientes, que non audiverant patres vestri, veritatis caput atque originem reliquistis. quod si Christi presentiam cupitis, ad sponsam ejus redeundum est. Gralechus. nos in ecclesia sumus nee ab illa recessimus unquam; transire autem ad vos, dum Christi legem violatis, nulla ratio suadet, quia nunquam mistico Christi corpori jungi-tur, qui ab ejus evangelio separatur. sed cur nobis retices, si qua est constitutio, que sumere calicem vetat? 1 fehlt in V. — 2 V et firmiter et fideliter. a Migne, Pati-ologia lat. 4, 198. 53 Eneas. quia noluistis obedientiam polliceri, sed dicam tarnen, ego ita vos peritos arbitror, ut consuetudinem universalis ecclesie non minoris efficacie censeatis quam scriptam legem; quia vis legis ex consensu resultat; consensus autem non minus inest consuetudini quam legi conscripte.1 nam consuetudinem longus et approbatus usus inducit, que nullius impedita clamore divino magis quam human o videtur recepta consilio; leges autem, quamvis dei nutu decerni credantur, sepe tarnen vel populi vel senatus magna parte dissentiente traduntur. ob quam rem non minus pleetendus est vetuste consuetudinis quam Scripte legis prevaricator. Cum igitur jam pluribus seculis observarit ecclesia, ne plebes de calice biberent, decebat et vos Bohemos hujus ob-servantie tanquam paterne legis emulatores existere, que, sic-uti ante dictum est, neque novi neque veteris testamenti codici-bus adversatur, sed ratione magna et honestate subnixa est. verum, quia scripti decreti sanctionem requiritis, non frustra-bor expectationem vestram. evolvite Constantiense conciüum atque ejus acta perquirite: consuetudinem, quam modo ex-posui, et approbatam et pro lege receptam et scripto firmatam reperietis. in Basilea autem, dum generalis synodus illic erat, postquam exacte visa sunt et diligenter excussa sacrarum testi-monia litterarum, magnorum conciliorum decretis ac sanctorum patrum et illustrium doctorum traditionibus enucleate pensatis, decretum promulgatum est, quod aperte declarat, fideles laicos sive clericos communicantes et non conficientes ad suscipien-dum sub speeie panis et vini divinum eucharistie sacramentum ex preeepto domini non esse astrietos. in cujus fine subjungi-tur laudabilis quoque consuetudo communicandi laicalem popu-lum sub una speeie ab ecclesia et sanctis patribus introducta ac hactenus diutissime observata et a doctoribus divine legis sanetarum scripturarum atque canonum multam periciam habenti-bus jam longo tempore commendata pro lege babenda est nee alicui licitum est reprobare aut sine auetoritate ecclesie ipsam immutare. sie ergo et scripta conciliorum babetis decreta et vetustum ecclesie ritum. Galecbus. potest ecclesia vel concilium, que Cbristus in-stituit, sacramenta pervertere? 1 V Scripte. 54 Eneas. non potest. Galechus. at sacramentum hoc sub specie panis et vini Christus instituit. cur pervertit ecclesia, que panem solum ad laicos defert ? Eneas. non pervertit ecclesia sacramentum, sed ritum mutat; que sunt enim de necessitate sacramentorum immuta-bilia perseverant; que circa ritum sunt, mutare ecclesia potest, cujus potestas non minor est hodie quam sub apostolis erat, potestas autem et administratio ecclesie, sicut doctores tradunt, tribus in rebus consistit: in ordinibus diversorum prelatorum, in administrationibus sacramentorum, in diversis preceptis sub-ditorum. ob quam rem non sine ratione putavit doctor in-signis Aquinas in arbitrio esse ecclesie diversos gradus prelatorum instituere et institutos pro rerum diversitate vel temporum amovere. sie subdiaconi sunt ordinati, quos ecclesia primitiva neseivit, sie prelati presbyteris episcopi, quos olim Hieronymus equalis fuisse potestatis affirmat. sie cardinalium sacer senatus inventus ecclesie magnum decus et stabile firmamentum. potest enim ecclesia in administratione sacramentorum, abolitis priori-bus, novos ritus inducere et cerimonias novas. qua de re, licet dominus diseipulos suos facta cena communieaverit, ecclesia tarnen neque pransos neque cenatos fratres, nisi necessitatis causa tantum, sacramentum permittit assumere. rursus quo-que, quamvis accinetus lintheo Christus cotidianaque veste in-dutus hoc sacramentum instituerit, dixeritque paucissima verba, ecclesia tarnen ob ejus reverentiam et ornamenta vestimento-rum dedit et missarum solemnia prophetarum et apostolorum lectionibus et devotis orationibus adornavit. sicut enim in lege veteri rubricatas pelles et rudia tabernaculi sacra subli-mis templi gloria secuta est, sie et in novo testamento post illa ecclesie primitive rudimenta, pedetentim splendor in eultu divino et ritus sacramentorum expolitior et majestas sacerdotii major successit. tertio loco potest ecclesia statuta et ordinatio-nes patrum, que de moribus agunt, prout loco et tempori et personis viderit convenire, immutare et abrogare, sicut et prius diximus. sed quantum ad sacramenta pertinet, quod necessa-rium est, tolli non potest. quod necessitati non subest, et variari potest et tolli. in eucharistia vero, sicut ante proba-tum est, non est usus utriusque speciei populo necessarius; adimi ergo altera species non inepte potuit, quia non est hoc sacramentum variare sed usum. 55 Galechus. sacramentum est1 sub specie vini, quis neget? ergo, qui speciem vini tollit, Christi sacramentum tollit. Eneas. haud recte infers, septem sunt ecclesie sacra-menta et si vos quinque tantum recipitis, ex his unum est eucharistia precellentissimum et maximum. hoc semper integrum et unum est, sive sub una specie sumatur, sive sub duabus. et licet mille particule panis fiant vinique totidem, unus tarnen est,2 ubique totus et integer Christus, nee sub-traeta vini specie subtrahitur sacramentum, quia totum in altera sumitur. recte ergo et sanctissime Romana ecclesia in hujus observantia sacramenti sese habet, quibus ex rebus, si consolationem spiritus cupitis, si quietem amatis, si veritatem queritis, si lucrifacere animas vultis, sedem apostolicam audite, sequimini traditiones ejus, honorate illam, quoniam sancta est et immaculata Christi sponsa, columba pura et albissima, ex cujus ore felicis ramus olive dependet, qui pacem hominibns pollice-tur, superbis bella minatur. Finitis sermonibus istis assurexit unus ex primoribus Thaboristarum et animo satis infiato, quid tu nobis, inquit, apostolicam sedem tot verbis amplificas? nos papam et cardi-nales avaritie servos novimus, impatientes, inflatos, tumidos, ventri ac libidini deditos, ministros scelerum, diaboli sacerdotes et Antichristi precursores, quorum deus venter est, peeunia celum. erat hie homo ventrosus, crassus et multo abdomine pinguis; quem cum aspexissem admovi ventri ejus leviter manus et subridens, unde, inquam, tumor hie ventris est? cur te jejunio maceras et affligis inedia? riserunt omnes magnisque illum cachinationibus exceperunt. at ego, cum animadverterem, sacerdotes illos magis studio contradicendi quam voto discendi ad me venisse, posui modum verbis meis subtraxique disputationi pedem. intellexi enim, quia facilius et levius esset turbulenti maris concitos fluetus clamoribus retun-dere quam illorum rabiem sermonibus cohercere. nam labor irritus et nullius effectus est, offerre lumen ceco, sermonem surdo, sapientiam bruto. conversus tarnen ad eos dixi: College mei pransi sunt et itineri se accingunt. hora est, ut a vobis recedam; satis diu simul disputavimus. vos tarnen, ut video, nee meis verbis fidem habetis, nee ego vestris argumentationi- 1 V esse. — 2 V est tarnen. 56 bus moveor. remaneamus omnes, qtiod ante fuimus. existimavi hoc priusquam inciperem, nolui tarnen silere, ne mea ta.citurni-tas opinionem vestrarum fieret auctoritas, ne quis posthac dice-ret: fuit apud Thaboritas episcopus Senensis nee quiequam ad-versus illorum sententiam dixit; aut eos vera sentire putavit aut eorum argumenta superari posse disputando diffisus est. quod si nihil aliud verba nostra fecerunt, hoc tarnen prestant, quod me vestris opinionibus adversantem omnes, qui astant, intellexerunt. vos tarnen amplius et fortasse melius cogitabitis. tunc illi: si tempus esset, afferremus huc libros ostenderemus-qtie tibi, qui Christi sequaces et legis dei celatores simus; sed vale. ad quos ego: nee vobis nee mihi ocium est: valete. at-que hoc modo eos a me dimisi et exeunte domino de Rosis cum eo Soboslaviam veni atque inde curvam insulam* et senio-rem de Rosis dominum petivi. videbatur mihi ultra Sauro-mathas et glacialem occeanum fuisse inter barbaros, inter antro-pofagos aut inter monstruosas Indie Lybieque gentes; nee sane, in omni terra, quam cireuit Amphitrites, gens ulla est mon-struosior Thaboritis. Ethiopas enim quosdam et Scithas et Taprobanosb corporis vitio monstruosos ajunt, Thaboritas vero depravate mentis vitia et innumerabiles animi macule monstruosos efficiunt; ad quos hereses migravere, quot ab initio nascentis ecclesie usque in hane diem pestifera ingenia semi-narunt. Sunt ibi Nicolaite, Arriani sunt, sunt Manichei, sunt Ar-menii, sunt Nestoriani, sunt Berengarii, sunt pauperes de Lug-duno; preeipue tarnen apud eos Waldenses habentur, unius Christi vicarii et apostolice sedis capitales inimici, frena supe-rioritatis abjiciunt libertatemque predicant; necessarium est, ut omnes errores admittant. a quibus cum exivissem ex inferiori videbar infemo reversus nee me prius ad superos recepisse putavi, quam Pudvisseos" atque Ulricum de Rosis offendi; nam et Pudvissei nullis heresibus inquinati sunt et Ulricus aeerri-mus hostis hereticorum, verus ecclesie filius inter alios Bohe-mie prineipes, qui fidem catholicam verbis armisque tuentur, anterior est, dignus, quem sedes apostolica inter caros habeat et inter primos bonoret. a Krummau. — i> Die Bewohner von Sumatra. — ° Die Bewohner von Budweis. 57 Scripsi hec vestre prestabilitati festino et currenti calamo, properante nanque Eomam Johanne meo, quem probe nostis, malui vos, que mihi hac in via contigerant, utcunque narrata cognoscere quam penitus ignorare. res altas de fide disputan-tes et arcanos scripture sensus attingere presumpsimus. scio, quod non defuerunt ineptie; nam rüdem et inexpertum tyro-nem hec me pugna suscepit; sed nolui latrantes impune lupos abire, nolui deserere veritatem, nolui ecclesie deesse. et quoniam imperitie mee tenebras non ignoravi, superne claritatis lumen intrepidus expectavi; jactavi super dominum curam meam et ipse me adjuvit. sensi divinitus assistentiam; nam verba nescio quomodo suapte fluebant, quibus miseri Thaborite miserabiliter premebantur. benignus et misericors dominus, qui nee pecca-torum voces obaudit. credo et certus sum, quia non mea vita sed mea fides merait audiri, ne Thaboritarum elenchis mvolve-rer aut sophismatibus caperer. utcunque res acta est, scio me plura et tunc dixisse et nunc scripsisse digna conceptione; sed que tunc dixi corripi nequeunt, quia semel emissum volat irre-vocabile verbum: que nunc scribo, facile poterunt emendari, priusquam edantur. ideo vos per veterem benivolentiam et quam mihi semper ostendistis caritatem precor et oro, huic opusculo ut vestram limam summamque manum admoveatis neque prius in lucem sinatis exire, quam vestro fuerit acri et gravi judicio comprobatum. valete, nostri memor et amans. quando deus et fata volent, veniemus ad vos. ex Nova civi-tate, 12. kalendas septembris anno domini 1451. 13.* K. Friedrich an Bischof Eneas; Wien, 20. September 1451. Investitur des Eneas als Bischof von Siena. Orig. im Fürsil. Schaumburg-Lippeschen Archiv, Nachod. Pgmt. ohne Siegel, durch Feuchtigkeit teilweise unleserlich, in den Falten durchgerieben. Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, Austrie, Stirie, Karinthie et Carniole dux, dominus Marchie, Sclavonie ac Portusnaonis, comes in Habspurg, Tirol, Pherretis et in Kyburg, marchio Burgovie et lanntgravius Alsacie, notum faeimus tenore presentium universis. etsi . . . dementia uni-versorum fidelium, quos imperii sacri latitudo complectitur, felicibus profectibus gratis commodis et speratis augmentis 58 favorabiliter dignatur intendere . . . illorum tarnen profectus et comoda diligentiori studio clementius se inclinare consuevit, quorum fidei merita prompteque devotionis integritas con . . . ceteros antecedant. qui cum venerabilis Eneas, episcopus Senensis, noster et imperii sacri princeps consiliarius devotus di-lectus, coram nobis personaliter constitutus, excelsitudini nostre . . . instantia supplicaverit, quatenus sibi omnia sua et ecclesie sue Senensis regalia seu feuda conferre ipsumque de eisdem investire gratiosius dignaremur, nos, qui . . . petentium vota libenter complectimur animo deliberato sanoque principum, comitum, baronum, nobilium ac procerum fidelium nostrorum accedente consilio de . . . auctoritateque Romana regia, recepto prius singulariter ab eo fidelitatis, subjectionis et obedientie juramentoi debito et consueto per omnia in hec verba: ego Eneas, episcopus Senensis, juro ad sancta dei evangelia, quod ab bac die inantea fidelis ero et obediens vobis, gloriosissimo et invictissimo principi et domino, domino Friderico Romanorum regi semper augusto, domino meo gratioso, nee non Omnibus Romanorum imperatoribus sive regibus, successoribus vestris, et ipsi sacro Romano imperio contra omnem hominem et quod auxilium vel consilium nunquam dabo nee consentiam contra statum, vitam, personam aut salutem vestram et quod honorem vestrum successorumque vestrorum ac ipsius sacri imperii pro posse meo fideliter procurabo damnumque et peri-culum status ac persone et honoris vestri et successorum vestrorum ac sacri imperii avertam, defendam et vobis et vestris successoribus pro viribus assistam et omnia alia et sin-gula erga sacram coronam vestram generaliter attendam et efficaciter observabo, que fideles sacri imperii prineipes suo vero domino Romanorum regi seu imperatori seeundum sacras leges et laudabiles consuetudines jurare et prestare tenentur, et que per antecessores meos, episcopos, divis imperatoribus et regibus Romanorum vestris predecessoribus jurata sunt, solita et prestanter, que juramento fidelitatis in corpore sacrarum legum inveniuntur expressa. sie me deus adjuvet et hec sancta dei evangelia. prefato Enee, episcopo Senensi, regalia neenon temporalia sive feudum dicte sue ecclesie, que singulare quod-dam et insigne membrum sacri Romani imperii existit, cum universis et singulis suis attinentiis ac mero et mixto imperio etiam exereuis jurisdictionis temporalis nee non universis suis 59 juribus, honoribus, consuetudinibus, observantiis et pertinentiis sicut eadem bone memorie sui predecessores episcopi Senenses hactenus possiderunt, contulimus, conferimus, ipsum de eisdem tenore presentium investimus, mandantes universis et singulis dicti episcopatus et ecclesie Senensis subditis nostris et imperii sacri dilectis, cujuscumque status, gradus aut conditionis exi-stant, quantum eidem Enee episcopo, tanquam vero et legitimo eorum domino, in omnibus et singulis tarn in judiciis quam in aliis exercitium jurisdictionis temporalis concernentibus . . . firmiter et debite parere et obedire debeant et intendant. superplentes nihilominus omnem defectum, si quis ex defectu verborum sententiarumque obscurite et sollemnitatis . . . feudo-rum et lapsu temporis compertus fuerit, quomodolibet in pre-missis de plenitudine Romane regie potestatis presentium sub nostre majestatis sigilli appensione . . . datum Wienne, vicesima die mensis septembris anno domini 1451, regni nostri anno 12. 14.* Bischof Fneas an Giacomo Tolomei in Ferrara; Wien, 2. Oktober 1451. Macht ihm Mitteilung von der bevorstehenden Ankunft K. Friedrichs in Ferrara. Florenz, Staatsarch. Dieci di Balia. Carteggio Responsive 21, Bl. 76, gleichzeitige Kopie; eine andere gleichzeitige Kopie im Staatsarch. Mailand, Arci- vescovi di Siena. Eximie doctor, frater amantissime. quia Serenissimus dominus noster Romanorum rex intendit in brevi Italiam venire ac Romam ire pro Corona, volui id tibi significare, ut hoc se motis arbitris illustrissimo domino marchioni Ferrarie significes. nam majestas regia decrevit favente domino in festo beate Catherine virginis apud Ferrariama esse et ibi aliquibus diebus "• Paolo di Lignago berichtet in seiner Cronaca Estense (Sandschrift des Staatsarchivs in Modena) über den Einzug Friedrichs in Ferrara folgendes, Bl. 122~*: Adi 17. di genaro 1452 venne a Ferrara 1' imperatore Federico III. cum 1200 cavalli et uno suo fratello cum el re Ladislao, re d' Hungaria. il quäle imperatore andava a Eoma per incoronarse. et g-li andorno incontra a Belfisa tuti li dottori et tuti li medici di Ferrara cum el varro al colo et uno capuzzo in capo, et gli andorno tuti li arti-fici di Ferrara cum li soi palii et tuti li puti delle scole cum le bandi-role in mano. item gli ando incontra 1' episcopo di Ferrara in liabito 60 expectabit principes et prelatos ex Alamania superiori ad se venturos, sicut ego et College mei infra paucos dies, ad vos venturi, sue dominationi plenius explicabimus. vale et consor-tem tuam ae filium meo nomine jube salvere. ex Vienna, die 2. octobris 1451. Tuus Eneas episcopus Senensis. In verso: Eximio utriusque juris doctori d. Jacobo de Tholomeis de Senis, fratri amantissimo. 15.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas in Wien; Siena, 20. Oktober 1451. Wünscht durch einen Eilboten genaueres über die Ankunft K. Friedrichs in Italien und seinen Zug nach Rom zu erfahren. Siena, Staatsarch. öopia — Lettere di öoncistoro, Vol. 1672, El. 184. Die 20. octobris 1451. Episcopo Senensi, domino Enee, imperiali consiliario apud majestatem ejusdem, scriptum est. Eeverende in Christo pater et domine, pater noster pre-cipue. ex litteris reverende patemitatis Yestre imperialem ad-ventum ad Italicas partes, felicissime imperialis corone summende causa, nunptiatis transitumque illius plus solito speratis, cum ad illum omnia concurrere videantur et potissimum pax quam undique possidetis Optimum utique argumentum ad hujus-modi vota majestatis regie exequenda et deo dante speratis in festo beate Caterine ad urbem Ferrarie declinare. . quare gra-tias primo agimus -patemitati yestre, que nos tantarum rerum pontificale cum tuto el clero. et el ditto imperatore vene dentro per la porta del Leone, a cavallo sotto un baldachino, et quando fu suso la porta del Leone, smonto da cavallo et vene dentro a piedi sotto el baldachino abrazzo cum el marchese Borao et cum el re d' Hungaria et andorno in Domo et orato clie hebberno et tolta la benedizione an-dorno in corte ad allogiare, insieme cum molti signori, che erano cum lui tanto, che escendavano alla summa di 3000 senza li cavalli. Der Meine Galeazzo Maria Sforza hielt an Friedrich eine von Filelfo verfaßte Ansprache; die Bede, die clm. S395, Bl. 17—22 enthält, ist vielleicht die Ouarinos an Friedrich. Janus Pannonius verfaßte ein lateinisches Gedicht, das die Hoffnung Italiens zum Ausdrucke bringt, die Ankunft des Herrschers werde eine neue Zeit des Friedens anbahnen (vgl. Sabbadini, Vita di Guarino Veronese, S. 151). 61 participes effecit, dehinc immortali deo preces habemus, tan-quam imperio devotissimi, ut majestatem gloriosissimi augusti felicitare dignetur ad illius celeberrimam gloriam universeque Christianitatis profectum ac quietem provincieque nostre con-solationem et pacem. sed cum pluries novis tangentibus causis transitus iste regius jam in foribus promptus impedimenta re-ceperit ac quodammodum dubitare videmini, ne huic etiam nova impedimenta consurgant, iterato litteris vestris certiores effici optamus, an transitns ipse prosequatur an non, quibus copiis et comitiva quave transeat, unde dirigat gressus imperia-lis majestas, quo prefixo in tempore inoveatur aliasque tante rei circumstantias, quantum litteris mandare liceat, libentius intelligemus, et potissimum de itinere usque Romanas piagas. item et de auguste serenissime conjugis adventu, si quid habe-tis ulterius, leto animo capiemus. hec omnia certo ac proprio tabellario nobis nota fieri rogamus volatim venturo, cui nobis-cum conventum Stipendium persolvemus. sicque post eum alium sive alios, si opus fuerit, expectamus, si qua dietim ac nuper occurrerent notu digna et maxime de die regii recessus, si etiam propositum mutarettir deque aliis occurrentiis arbitrio vestro nobis novisse gratis, nee parcatis tabellarii impensis, nam libenti animo pro litteris vesi/re ipaternUatis exponimus. nee plura opus videtur prudentie et sapientie vestre extendere; propositum enim optionemque nostram plane intelligetis. hoc unum tarnen e calamo non excidat, quod a paternitate restra potissimum exposeimus, hoc videlicet, ut imperiali eulmini at-que clementie devotissimos imperii sacri filios Senenses ex cor-dis intimis commendetis. personam vestram quanto citius pos-sietis expeetamus, quam deus ad vota seeundet. 16.* Bischof Eneas .an die Stadt Siena; Telamon, 23. Dezember 1451. Teilt den Beschluß seiner Kollegen mit, die Königin im Hafen von Telamon m erwarten. Empfiehlt seinen Klerilcer der Stadt. Original.: Stadtbiblioth. Triest, Nr. 2. Klein-Querquart mit Siegelspuren auf der Rückseite; lädiert und unterldebt; Schriftzüge infolge blasser Tinte fast verlöscht. Magnifici et potentes domini, domini mei honorandi. post recommandationem. yellent College mei posse aliquid certe 62 scribere senatui vestro de regine vel regis adventu et id esset mihi carissimum. sed nihil est, quod noviter scribendum emerserit. nos omnibus consideratis decrevimus hoc in portu potius quam alibi reginam prestolari. quam primum aliquid certi senserimus, id curabimus certum fieri magnificentiis vestris, quibus College prefati sese plurimum recommendant et offerunt se ad beneplacita vestra. ego de me nihil dixerim, quia jam pluries animum meum notum feci. si videtis per me aliquid gerendum esse, mandabitis et ego libenter obediam. recommendo magnincentiis vestris clericum ecclesie mee, qui vestra caro est et die noctuque pro felici statu vestro preces altissimo porrigit. si veterum exempla memineritis, invenietis semper his bene successisse, qui sacerdotes dei honoribus cumularunt, in qua re vester senatus hactenus mirifice com-mendatus est. nee alia nunc, magnificentias vestras feliciter conservare dignetur celsissimus. ex Thelamone, die 23. de-cembris 1451. Eneas, episcopus Senensis, servitor vester. KandeivermerJc: presentata die 26. In verso: Magnificis ac potentibus dominis, dominis priori-bus et capitaneo populi civitatis Senarum, dominis meis hono-randis. 17.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas; Siena, 6. Jänner 1452. Dankt dem Bischof für seine Bereitwilligkeit, im Interesse der Stadt 0u wirken, und bittet ihn, falls er nach Rom reisen sollte, beim Papste dafür einzutreten, daß ihr der Ort Fighini zurückgestellt werde. Siena, Staatsarch. öopia — Lettere di Concistoro, Vol. 1673, Bl. 4T. Die 6. januarii 1451. Episcopo Senensi scriptum est hoc exemplo. Keverende in Christo pater etc. gratissime nobis fuere littere vestre, nunciantes adventum imperatorie majestatis, quoniam de eo certiores redditi honori nostro magis abunde consulere poterimus et ut reverenda restra -paiemiias ea de re aeeipiat quantum intelleximus, exemplum exempli litterarum reeeptarum a nostro oratore apud illustrissimum ducale dominium ad eamdem vestram ipaternitatem his inclusum mittimus. 63 accepimus insuper ab egregio cive nostro domino Gregorio Nicolai Loli, vestram veverendam ^aternitatem credere, cum ab opido Telamonis discesserit; Romam profecturam esse, et si quid in rem nostram per vestram ipaternitaiem agendum foret paratissimam eamdem obtulit, quod summopere nobis placuit et gratias ingentes vobis et dicimus et habemus. cognoscimus enim, quanto amore quantaque affectione vem^ublicam nostram prospicitis. si igitur vestra Tpatemitas proficisci destinaverit, eamdem rogatam observatamque esse volumus, ut civitatem nostram universumque nostrum populum summo pontifici enixissinie commendetis suamque beatitudinem devotissima supplicatione impellite, ut nostros oratores pro opido Fighini restituendo exaudire dignetur. nihil enim gratius aut acceptius huic populo nostro contingere potest, quam hoc munus a sua beatitudine consequi. id autem agat -vestra ^aternitas, si ab oratoribus acceperit, opus fore, qua in re pro virili patefacere conemini, quanta sit justitia nostra quantaque semper fuerit et sit expectatio hujus civitatis sue beatitudini devotissime non solum hanc sed etiam majorem gratiam a sua sanctissima dementia consequendi. 18.* Bischof Eneas an den Mailändischen Gesandten Sceva de Gurte in Siena; Telamon, 27. Jänner 1452. Kleine Mitteilungen; die Königin ist am leisten Dezember in Villa Franca angekommen. Mailand, Ambrosiatia, Cod. Z 219 sup. JEigenhä/ndiges Quer-8°-Blatt mit Siegchpuren. Magnifi.ee miles, amice honorande. est mihi molestissi-mum, quia me abseilte Senas venistis. optassem vos videre atque amplecti pro vestra veteri et suavi benivolentia. littera-rum ducalium credentiam vestra mihi epistola exposuit, placet mihi ordinatio sua in facto illo beneficiorum sive abbatiarum. sed erimus, ut puto, Rome simul et loquemur latius et, quod melius fuerit, aggrediemur. videbo etiam, sicut spero, illic dominum meum Novariensem, quem veluti patrem veneror. de mente regia nihil possum absens dicere; quando erimus simul, apertius loquar, nee mea opera ad bonum deerit. litteras vestras, quas Romam dirigebatis, remitto ad vos, quia non habemus hie nuntios illuc euntes. magister tarnen Ulricus 64 Solemberger non est illic, sed in curia, nt arbitror, regis. Riderer autem Eomam ivit et Aselbach et Senfleben, de regina nostra non aliud habemus, nisi quia usque ad Villam Francam pervenit ultima decembris. postea nihil secutum est, quod sciamus. ego hie expeetando tabesco. valete optime, mei memor et amans. ex Thelamone, die 27. januarii 1452. Vester Eneas episcopus Senensis. In verso: Magnifico militi, domino Sceve de Curte, ducali oratori apud Senenses, amico honorando. 19.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas; Siena, 4. Februar 1452. Sie habe mit Bedauern vernommen, daß die Königin infolge eines Unwetters in Pisa gelandet sei, wodurch Siena um die Freude komme, sie und den König in ihrem Hafen zu begrüßen. Siena, Staatsarch. Copia — Lettere di Ooncistoro, Vol. 1673, Bl. 24. Die 4. februarii 1451. Episcopo Senensi, existenti in oppido Thelamonis scriptum est hoc pacto: Reverendissime- etc. tabellarius, presentium lator, ¦ dat venire (!) ad vestram reverendam -paternitatem cum licteris serenissime regine. ille enim, ut asserit, vobis ceterisque ora-toribus imperialibus injungunt, ut una cum mulieribus et comi-tiva istic existente ad portum Pisanum concedere debeatis, quo affirmat ipsam serenissimam reginam pervenisse et inde directa via nostram ad urbem venturam. quod si sie est, summopere gaudemus, quod serenitas sua ad portum salutis fuerit dedueta. verum pro consolatione nostra nostreque rei publice honore non parum moleste ferimus, quod ad portum nostrum, ut destina-verat, non venerit: vis ventorum ita voluit impedivitque, ut eam voluptatem ac letitiam, quam cupiebamus, assequi non potuimus. omne sane Studium atque operam nostram dedimus, ut Serenissimus imperator ac serenissima regina nostra in urbe honorifice reeiperentur. accessit autem imperialis scalcus, cui pro arbitrio suo mansiones commode assignate sunt. Rogamus igitur reverendam paternitatem vestram, ut de his ceterisque ad honorem nostre reipwWice attinentibus nos 65 certiores reddere velit. pergratum quidem erit sentire, si quic-quam a nobis est providendum per nostre civitatis honorem, postremo dicte serenissime regine nos, quoad potestis, commen-datos facite et nostram bonam intentionem sue celsitudini pate-facere velitis. datum etc. 20.* Die Stadt Siena an Bischof Fneas in Telamone; Siena, 5. Februar 1452. Der Bischof möge sich mit aller Macht dafür einsetzen, daß die Königin nicht nach Florenz reise, sondern nach Siena komme. Siena, Staatsarchiv, Oopia lettere di Concistoro, vol. 1673, EL 24*. Die 5. februarii 1451. Episcopo Senensi, existenti in oppido Talamonis, scriptum est sub hoc exemplo. Reverende etc. accipiet reverenda vestra paternitas litteras nostras heri datas, ex quibus intelliget, qua via habuerimus, serenissimam reginam in portu Pisano appli-cuisse et quod ea in re per vestram paternitatem faciendum sit nos aperuisse. quam rem diligentius considerantes, licet, ut scripsimus de salute et quiete sue serenitatis, contentissimi sumus; tarnen, quia veremur, ne honor nobis paratus alteri cedat, quo nihil esse posset nostre civitati molestius, eidem vestre paternitati iterato scribere duximus. illam igitur enixis-sime rogamus, oramus atque precamur, ut, si qua in re curam, operam, Studium, mentem, diligentiam dederit, in presentiarum velit omnino adhibere. quod enim optamus magnumque in modum desideramus est, ut ipsa serenissima regina Florentiam non proficiscatur, sed nostram ad urbem omnino iter vertat." a K. Friedrich traf in Siena am 7. Februar ein; Lettere di concisl., vol. 1673, Bl. 27: Die 7. februarii. Hac die Serenissimus atque glorio-sissimus dns. d. Federicus dei gratia rex Eomanorum intravit civitatem Senarum cum maxima pace, gloria et triumfo. — am 24. Februar die Prinzessin Leonora: Hac die serenissima imperatrix intravit civitatem Senarum cum maximo honore et obviam se fecerunt primo illustrissimus dux Albertus, deinde Serenissimus rex Ungarie ae Bohemie, postremo Serenissimus imperator a duobus cardinalibus sociatus, qui descensu facto ex equis serenissimam imperatricem super prato Camillia ad am-plexum benignissime recepit et in societate predictorum fuere quam plures oratores dominorum et communitatum Italie et duces, comites, milites, barones et nobiles cum equis tribus milibus et ultra, et demum Fontes. II. Abt. 68. Bd. 5 66 profecto cum omnia paraverimus, que ad decus et gloriam civitatis nostre pro sua celsitudine recipienda noverimus at-tenere, quod alio diverteret, existimet vestra ipatermtas, quam leto, quam jucundo animo id ferremus, et, cum honoris nostri pro comperto habeamus, ipsam vestram patemitatem non minus quam nos curiosam esse, non ambigimus, illam omnem indu-striam operamque daturam, tum cum imperatoria majestate, tum alia quacumque via, ut honorem jam nobis quesitum non amittamus nee ullo1 quovis modo privari possimus, pro illo etenim servando tuendoque soliciti magnopere sumus. et si quiequam a nobis faciendum sit, a vestra reverenda patemitate certiores reddi expeetamus, quo in facinore littere vestre nobis gratissime fuerint easque omnifariam exequemur, expensisque tabellariorum non parcatis, que libenti animo persolventur. datum etc. 31.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas und die anderen Gesandten der Stadt; Siena, 28. Februar 1452. Verhaltungsmaßregeln gegenüber K. Friedrich, dem Papst und Alfons von Aragonien. Siena, Staatsarchiv: Oommissioiii ed ambasciarie, Vol. 2415, Bl. 135. Die 28. februarii 1451. Nota substantiale di commessione facta al reverendissimo padre misser Enea, vescovo nostro, et alli speetabili cittadini nostri dilectissimi misser Christofano di Filigi cavaliere, misser Giorgio di Jacomo eximio doctore di leggie e Francesco Patri-tio, oratore doctissimo, ambasciatori nostri al serenissimo re de' Eomani Federigo, quando si parti da Siena per andare a Roma per prendare la diademo et infule imperiale. In prima per fare el debito honore et reverentia alia sua maesta, quella aecompagnino per tutto el camino et gionti in Roma a tutti que tempi, che conformi lö parranno, spesse volte visitino la sua serenita et con quella si truovino alia corona- fuit soeiata a dominis cum toto populo Senenai sub baldachino usque ad ecclesiam cathedralem et deinde ad domum oanonice, in qua fuit reeepta, et fuit introitus suus paeificus, tranquillus et omnibus joeundis-simus. Vgl. Parducei, L' incontro di Federigo III. con Eleonora di Porto-gallo in Bvüettino Senese, anno 13 e 14, J Hs. illo. 67 tionea et a tutti gli atti solenni et publici; che si faranno a honore et gloria della sua maesta, da la quäle spesse volte ricerchino, se alcuna cosa si puö fare in complacentia della imperiale celsitudine per la nostra comunita, che sempre sa-remo prontissimi ad ubidire et fare tutte quelle cose, che co-nosceremo essere di suo beneplacito come devotissimi et preci-pui figliuoli del sacro 'Romano imperio et della sua maesta. Apresso con ogni loro cura, studio et diligentia stieno svegliati et attenti ad explorare et intendare, se il conte Aldo-brandino o altro, qualunche si sio, facesse querela dinanzi a la sua maesta delle terre, che teniamo, o che quelle o alcuna d' esse in titolo o in vicariato da alcuno fussero domandate et subbito cosi inteso si conferischino a piei della sua serenitä et per conservatione delle ragioni et honore della nostra comunita, si per loro medesimi colla prudentia loro et si per intercessione di tutti e nostri amici et benivoli se vedranno, che '1 richiegha el bisogno, faccino et adoperino, che la sua inclita serenitä non presti li orechi a vili querele et domande, anco a quelle si ponga presto silentio, per modo che ciascuno possi conprendare le nostre ragioni essere efficacissime et che noi siamo in quella vera gratia et dilectione della imperiale maesta, che debba essere el buono servidore del suo signore. et a' decti effecti sieno diligentissimi, provedendo per tutte le vie che possibili sono, che alcuna cosa non si possa fare ne tentare, che sia maneimento dello honore nostro o diminutione delle nostre ragioni: la quäl cosa non dubitiamo dovere succedere secondo el desiderio nostro, maxime trovandosi la ipatermtä di misser lo vescovo presso alla sua serenitä, che non potra achadere alcuna cosa contra di noi, che in continenti non ne habbi noti-tia; et mostrando con buono ardire le ragioni nostre, quando alcuna querela achadesse et non altrimenti ci pare essere certi, che la cesarea maesta porra silentio come e decto a ciascuno, che nella pacifica et giusta possessione delle decte terre nostre ci volesse turbare. Sforzinsi ancora di sapere et intendare con ogni studio loro d' ogni tractamento si facesse di pace o di guerra et d' ogn' altra pratica, che per alcuno modo si tenesse, et etiam delli apparati et provisioni del serenissimo re di ßagona et "• Vgl. Joh. Martern, Die letzte Kaiserkrönung in Rom 1452. Diss. 1900. 5* 68 quello vogli o intendi di fare et quanto debbi essere longa la stantia dello imperadore in Roma et per che luoghi debba prendere nella partita el suo Camino et etiam di tutte 1' altre occorrentie, le quali le loro prudentie conosciaranno doversi cosiderare et extimare, che habbino a fare a la pace et quiete del paese et dello stato nostro et di tutto quello sentiranno a di a di adirsino la signoria nostra tolta via ogni negligentia. Poiche saranno giunti in Roma a quel tempo lö parra piü concedente si conferischino a piei del sommo pontefice et alla sua beatitudine colla debita reverentia et humilta devotis-simamente raccomandino la citta nostra, el nostro reggimento et in spetie le persone de' maestä sua con quelle aifectuose et effi^aci parole, che colla prudentia et eloquentia loro sapranno ben fare. Apresgo narrino, quanto questa republica te al tutto de-votissima della sua santita e per ogni experienza si potra vedere, che noi saremo sempre veri, buoni et reverenti figliuoli di sancta chiesa et della sua beatitudine; et da questo nostro proposito nissuna cosa quäl si fusse ce ne potrebbe fare alieni et attesa 1' antichissima devotione et riverentia, che haviamo sempre portata alla sede apostolica et per la sincera et buona dispositione, che conosciamo in noi essere, per nulla dubitiamo, che dalla sua dementia dobbiamo riportare sempre gratia. et se mai fu alcuno sommo pontence in quella sedia la sua beatitudine e quella, nella quäle tutta la confidentia e speranza nostra ponemmo, et cosi nostra intentione sta fermissima et speriamo et aspectiamo come devotissimi figliuoli d' essa doversi fare per la sua clementissima beatitudine ogni bene et honore alla nostra republica: et al decto effecto demostrando sempre el nostro buono animo si stendino nel parlare quanto lö parra expe-diente, siehe con ogni modo possibile et conserviamo nella gratia sua et in quella noi essere eiaseuno possi conoscere et intendare. Ultimo facciano le generali Offerte come sanno le loro prudentie che si costuma. Preterea sieno colla sacratissima maesta imperiale et a quella supplichino, che si degni per sua humanitä inanzi la coronatione o dapoi come meglio lö parra di racomandare effi-caciemente alla santita del sommo pontefice questa sua citta et tutte le terre et luoghi, che noi teniamo, supplicando alla sua serenita, che vogli dare ad intendare alla sua beatitudine el 69 grandissimo amore et affectione, che ci porta, et cognoscendo noi essere verissimi et devotissimi figliuoli del sacro Uomano imperio et della sua celsitudine come quella, che sommamente ci äma, hark a smgularissima conplacentia quando intendark, che da la sua beatitudine per respecto della sua maestk sianio aiutati, favoreggiati et havuti per racoinandati, adactando al decto effecto le parole come piü conformi lö parranno a satis-factione del desiderio nostro, mostrando che di tale racomandigia facciamo grande stima, perche non dubitiamo per respecto di quella noi et le cose nostre dovere essere piü riguardate et salvate. Et se a Roma o apresso venisse la sacra maestk del re di Eagona similmente suplichino, che si degni mostrare a essa maestk del re di Ragona, quanto noi sianio fedelissimi figliuoli et servidori del sacro 'Romano imperio et della sua cesarea maestk et per la nostra devotione et fede, che gli habmamo mostrata, quanto altri figliuoli dello imperio sommamente ci ama et desidera et vuole, che ci conserviamo nel nostro paci-fico et tranquillo vivere et che da alcuna signoria non ci sia facta alcuna tnrbatione o inolestia. et perö conforti la maestk d' esso re di Ragona, che per amore et contemplatione della sua imperiale celsitudine vogli noi havere, tenere et reputare per optimi figliuoli, diceudo che sommamente li saxk grato ogni bene, honore et favore, che facesse alla nostra republica non altrimenti, che se facto fusse alla sua propria persona. A le materie infrascrisse sieno solamente misser Christo-fano, misser Giorgio et 'Francesco ambasciadori nostri. A quelli tempi lö parranno convenienti visitino quelli reverendissimi signori cardinali, che sono in Roma, raccoman-dando la nostra comunitk et facendo 1' usate proferte come si costuma. Et se venisseno in Roma el serenissimo re di Ragona o lo illustrissimo suo figliuolo misser Ferdinando, etiam visitino la loro maesta; a quali devotissmiamente raccomandino la cittk nostra, el suo reggimento et facendo 1' ampie Offerte al modo usato et demostrando quanta speranza et fede haviamo nella sua serenitk et come sempre habbiamo tenuto cosi la teniamo per singularissimo padre et benefactore nostro, usando a questo effecto buone et affectuose parole demostrando, che sempre dalla sua maestk et illustrissimo signore del figliuolo aspectiamo gratia, aiuto et favove in. tutte le cose et faccende nostre. 70 Preso ancora debito tempo si conferischino a piei del sancto padre et alla sua heatitudine per nostra parte strecta-mente racomandino el reverendo padre vescovo nostro misser Enea, el quali si per essere nostro dilectissmio cittadino et si per le sue grandissime virtü sonmiamente amianio et sianio studiosi et curiosi grandemente dello honore suo et non potremmo havere maggiore consolatione et contento, che vederlo exaltato dalla sua heatitudine a maggiore dignitk, et ogni honore facto alla ^aternitä sua non altrimenti lo stimiamo che se fasse facto alla nostra republica et a decti effecti stendendo el parlare per modo, che se '1 sancto padre havesse verso di lui buona volonta per li loro buoni conforti non manchi che la mandi ad executione. Et delle nuove sentiranno et d' ogn' altra cosa concorrente degna d' aviso non risparmiando a spese di cavallaio o di fante, faccino con diligentia che sempre ne siamo advisati, siehe in-tendendo particularmente ogni cosa potiamo allo honore et buono stato della comunitä nostra con ogni cura et studio provedere etc. 22.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas in Born; Siena, 9. April 1452. Fragt, ob der Kaiser auf seiner Bückreise nach Siena zu kommen gedenke, ob Verhandlungen wegen des Friedens stattfänden und was der Bischof über die Ankunft des Königs Älfonso und die nach Toscana geschickten Truppen denke. Siena, Staatsarch. Oopia — Lettere di Concistoro, Vol. 1673, ad diem. Die 9. aprilis 1452. Episcopo Senensi, Home existenti, scriptum est hoc pacto: Magnum in modum desideramus exploratum habere, si Serenissimus imperator in suo reditu per hanc nostram urbem iter sit facturus," de quo vestram paternitatem et commodius et a Der Kaiser kam auf seiner Rückreise am 30. Aprü nach Siena; Ag. Dali sagt in seiner Historia Senarum, Siena 1503, El. 229 folgendes hierüber: Ipse vero cesar eodem, quo isset, itinere celeriter Eomam mox cum Xiadislao rege et Senensi pontifice Senas pridie kal. maias regressus est, ubi ne tarn celeriter elaberetur iis, quos plurimum diligebat, con-sumpto biduo Germaniam propere repetiuit, novis rursum a Senensibus donis cumulatus esculentis et poculentis preclarum umbraculum sericis papilonibus adiectuin est, cuius ille speciem et nitorern plurimum ad- 71 habilius quam alterum nos certiores reddituram profecto spera-mus. quid igitur vere hac in re accipietis. quamprimum nobis significate. curamus etenim atque studemus, ante tempus honori civitatis nostre pro viribus providere. pergratum nobis insuper foret, a yestra reverenda paternitate intelligere, si qua pratica de pace Italie istic habetur vel habenda sit, ac etiam quid sentiatis de adventu Serenissimi regis Aragonum aut de copiis suis in Tusciam mictendis et ceteris occurrentibus memoratu dignis, que scire iis, qui veipublice presunt, summopere grata sunt. 33.* Die Stadt Siena an Bischof JEneas in Moni; Siena, 17. April 1452. Danlzt ihm für seinen Brief und bittet, sie auch weiter auf dem Laufenden su erhalten. Siena, Staatsarch. Copia — Lettere di Concistoro, Vol. 1673, ad diem. Die 27. aprilis 1452. Episcopo Senensi responsum est, quod gratissime fuerunt nobis littere sue, nuntiantes occurrentia que sentit, de his autem, de quibus non dubius est, cum propediem ipsum certio-rem fieri non dubitemus, velit sua paternitas, quamprimum ei nota sit, nobis notificare. cognoscit enim, quanto honori et quante saluti nostre civitati ea scire oportuno tempore ac.cedere valeat nee his gratiora a sua paternitaie in presentia expeetamus. 24.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm das Becht, 3 Kanonihate, 3 Pfründen und 6 Bene- figien nach eigenem Ermessen durch ihm geeignet erscheinende Personen su besetzen. Eeg. Vatic. 398, Bl. 257. Nicolaus episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, salutem et apostolicam benedictionem. exigentibus tuis meritis illa tibi libenter concedimus, per que niirabatur, id et in Germaniam secum detulit. Seeutus est cesarem Eneas quoque Senensis presul, cujus discessum etiam iniquo animo tulit Senensis populus. ounetis namque civibus carus admodum erat nee solum ob pontificii curam sed etiam propter ejus integritatein atque virtuteru, factiosus tantum molestus atque uni preeipue Antonio Petruccio. — Dati war ein persönlicher Freund des Bischofs Eneas. 72 personis tibi gratis et acceptis possis de canonicatibus et pre-bendis ac aliis beneficiis ecclesiasticis providere, tuis in hac parte supplieacionibus inclinati tres canonicatus et totidem pre-bendas in tua ecclesia ac sex beneficia ecclesiastica cum cura vel sine cura, eciam si dignitates, personatus, administraciones vel officia in cathedrali vel collegiatis ecelesiis aut in eisdem collegiatis canonicatus et prebende existant, dummodo dignitates ipse in cathedrali post pontificalem majores et in collegiatis hujusmodi principales non fuerint, eciam si illorum collatio ad te ac dilectos filios capitulum dicte ecclesie communiter vel divisim seu ad eos pertineat, per cessus vel decessus seu alias qualitercumque eciam in apostolicis vel ordinariis mensibus va-caturos, personis per te eligendis, eciam quecumque quotcum-que et qualiacumque beneficia obtinentibus et expectantibus cum plenitudine juris canonici ac omnibus juribus et pertinenciis suis auctoritate apostolica conferendi et de illis providendi nee non personas ipsas in corporalem possessionem canonicatuum et pre-bendarum ac dignitatum, personatuum, administracionum, officio-ram et beneficiorum hujusmodi fructibus, redditibus, proventi-bus, juribus et obventionibus universis integre responderi, contradictores quoslibet et rebelies per censuram ecclesiasticam et alia juris remedia appellatione postposita compescendo omnia-que alia et singula in premissis et circa ea necessaria et opor-tuna faciendi, disponendi et exequendi plenam et liberam tenore presentium concedimus facultatem, volentes et apostolica auctoritate decernentes, quod persone predicte in asseeucione canonicatuum et prebendarum, dignitatum, personatuum, administracionum et officiorum hujusmodi omnibus aliis et singulis gracias expeetativas, speciales reservaciones, privilegia et quaseunque alias litteras sedis apostolice vel legatorum ejus eciam motu proprio et ex certa sciencia ac intuitu vel contemplacione cujus-cumque seu quorumeunque cum quibuscumque clausulis, prero-gativis, antelacionibus, decretis irritantibus eciam per modum reductionis ad jus commune ac talibus, quod nisi sub certa forma eis derogari non possit in genere vel in specie habenti-bus et habituris. eciam si in dictis ecelesiis in canonicos re-cipi et in processibus diligentiores aut ad instar nonnullorum familiarium nostrorum in certo libro cancellarie apostolice de-scriptorum cum declaratione per nos facta prerogativati vel sedis apostolice officiales eciam actu sua officia exercentes exi- 73 stant venerabilibus fratribus nostris sancte Romane ecclesie cardinalibus dumtaxat exceptis omnino preferantur et debeant anteferri. non obstantibus constitutionibus et ordinacionibiis apostolicis eciam per xios editis. ac statutis et consuetudimbus dictaruni ecclesiarum juramento confirmatione apostolica vel quavis alia firmitate roboratis nee non litteris predictis et aliis premissis, eciam si per eas ad inbibicionem, reservacionem et decretum vel alias quomodolibet sit processum et eciam si ac eorum totis tenoribns specialis et expressa presentibus mentio habenda foret ceterisque contrariis quibuseunque. aut si ali-quibus communiter vel divisim a dieta sit sede indultum, quod interdici, suspendi vel exeommunicari non possint per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mencionem. volumus autem, quod de nominibus et cognomimbus personarum, quibus cano-nicatus et prebende, dignitates, personatus, administraciones, officia ac beneficia hujusmodi contuleris, nee non de diebus collacionum per te faciendarum hujusmodi gerentes camere seu collectorem vel succollectorem fruetuum, reddituum et proven-tuum eidem camere debitorum in partibus illis deputatum quantocius certificare procures. et insuper ex nunc irritum decernimus et inane, si secus super hiis a quoeunque quavis auetoritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari. datum Rome apud sanetum Petrum anno incarnationis dominice 1452, 14. kalendas maii, pontificatus nostri anno 6. De curia. A. de Racaneto. 25.* Papst Nikolaus V. an Bischof JEneas; Bom, 18. April 1452. Verleiht ihm zwei Benefizien auf Lebenszeit. Rom, Regesta Vatic. 398, Bl. 258. Nicolaus, episcopus servus servorum dei, fratri Enee, epi-scopo Senensi, salutem et apostolicam benedictionem. Personam tuam nobis et apostolice sedis devotam tuis exigentibus meritis paterna benivolencia prosequentes illa tibi libenter concedimus, que tuis comoditatibus fore conspieimus oportuna. hinc est, quod nos fraternitati tue, ut statum tuum decentius teuere valeas, de alieujus subvencionis auxilio pro-videre specialemque gvaciam facere volentes motu proprio non 74 ad tuam vel alterius pro te nobis super hoc oblate peticionis instanciain, sed de nostra mera liberalitate duo cum cura vel sine cura beneficia ecclesiastica cujuscumque ordinis eciam si prioratus, dignitates, decanatus, prepositure, personatus, admini-straciones vel officia et eeiam conventualia aut alias quomodo-libet dispositioni apostolice reservata existant, et ad illos, illas vel illa consueverint, qui per electionem assumi eisque cura im-mineat animarum super eis quoque inter aliquos in Eomana curia vel extra eam lis, cujus statum presentibus haberi volu-mus pro expresso, nunc aut pro tempore pendeat indecisa cujuscumque taxe seu annui valoris ipsorum fructus; redditus et pro-ventus existant ad cujuscumque seu communiter vel divisim quorumcunque collacionem, provisionem, presentacionein, electionem seu quamvis aliam dispositionem pertinencia, aut si in quibusvis terris seu locis infra Aquilegiensem et Salczburgen-sem provincias sub dominio carissimorum in Christo filiorum nostrorum, Friderici imperatoris Eomanorum et Ladislai regis Hungarie et Bohemie, illustrium et dilectorum filiorum Alberti et Sigismundi Austrie, Styrie, Carinthie et Carniole ducum con-sistentibus vacant ad presens vel cum simul aut successive vacaverint, que tu per te vel procuratorem tuum ad hoc legitime constitutum infra unius mensis spatium, postquam tibi vel eidem procuratori vacatio illorum innotuerit, duxeris acceptanda, post acceptationem hujusmodi commendanda tibi et per te, quoad vixeris tenenda, regenda et gubernanda. ita quod liceat tibi hujusmodi durante commenda fructus, redditus et proventus beneficiorum eorundem percipere et habere, ac in tuos et beneficiorum hujusmodi debitis illorum oneribus supportatis usus convertere, de illis quoque alias disponere et ordinäre libere et licite valeas, sicuti illi, qui ea pro tempore obtinuerunt, de illis disponere et ordinäre potuerunt seu etiam debuerunt, aliena-cione tarnen quorumcumque bonorum, immobilium et precioso-rum mobilium beneficiorum hujusmodi tibi penitus interdicta, cum omnibus juribus et pertinentiis suis donacioni apostolice reservamus. districtius inhibentes locorum ordinariis aut illi vel illis, ad quem vel ad quos beneficiorum hujusmodi collatio, provisio, presentacio, electio seu quevis alia dispositio communiter vel divisim pertinet, ne de illis etiam ante acceptationem eandem, nisi postquam eis constiterit, quod tu vel pro-curator predictus illa nolueritis acceptare, disponere quoquo- 75 modo presumant, ac decernentes exnunc irritum et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate acienter vel ignoranter contigerit attemptari. non obstantibus, quod alicujus regularis ordinis professor non existis, nee non felicis recorda-cionis Bonifaeii pape VIII., predecessoris nostri, et aliis con-stitutionibus et ordinacionibus apostolieis ac revocatione si-milium gratiarum per nos nuper facta, nee non constitutionibus tarn in favorem familiarium nostrorum, quam dietam curiam requentium hujusmodi editis et declaracionibus postrnodum sub-secutis, nee non illis, per que inter cetera voluimus, quod pos-sessiones, reservationes prioribus non prejudicent, et quod bene-ficia in mensibus ordinariorum vel dispositioni apostolice spe-cialiter reservata sub illis non cadant. et quod babens gracias ad plures collaciones duas teneatur eligere, nee non litteris miper a nobis emanatis, per quas oxcm.es litteras, in quibus dictis constitutionibus derogabatur, eciam si motu simili de-rogaretur, revoeavimus. quibus omnibus et aliis 'premissis, eciam si de illis eorumque totis tenoribus nee non nominibus et cognominibus personarum ac data litterarum speeifica specialis et expressa non autem per generales clausulas sed per certam formam exprimendam presentibus mencio habenda foret, et quorum omnium teueres atque l'ormas ac si de verbo ad verbum insererentur, presentibus liaberi volumus pro expressis motu et scientia similibus specialiter et expresse derogamus nee non statutis et consuetudinibus ecclesiarum, monasteriorum seu locorum, in quibus beneficia ipsa forsan consistent ac suo-rum ordinum juramento confirmatione apostolica vel quacuni-que ßrmitate alia roboratis contrariis quibuscumque. aut si aliqui super provisionibus sibi f'aeiendis de hujusmodi vel aliis beneficiis ecclesiasticis in Ulis partibus generales vel speciales dicte sedis vel legatorum ejus litteras impetrarint, eciam si per eas innibicioneni, reservacionem et decretum vel alias quomodo-libet sit processum, quibus omnibus eciam auctoritate nostra ac sub quacumque eciam majori data beneficia hujusmodi ex-peetantibus preter quam sanete Romane ecclesie cardinahbus te in eorundem beneficiorum assecutione volumus anteferri, sed nulluni per hoc eis quoad asseeucionem beneficiorum aliorum pre-judicium generari. aut si ejusdem ordinis vel quibusvis aliis com-muniter vel divisim a dieta sit sede indultum, quod ad reeeptio-nera vel provisionem alicujus minime teneantur et ad id compelli 76 non possint, quodque de hujusmodi vel aliis beneficiis ecclesiasti-cis ad eorum collacionem, provisionem, presentacionem, electio-nem seu quamvis aliam dispositionem conjunctini vel separatim spectantibus nulli valeat provideri per litteras apostolicas, non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mencionem et qualibet alia dicte sedis indulgentia generali vel speciali cujuscumque tenoris existat, per quam pre-sentibus non expressam vel totaliter non insertam effectus hujusmodi gratie impediri valeat quomodolibet vel differri et de qua cujusque toto tenore habenda sit in nostris litteris mencio specialis, seu si hodie pro alio vel aliis, pro equali vel equalibus, de simili vel similibus beneficio vel beneficiis ad collationem, provisionem, presentationem, electionem seu quamvis aliam dispositionem ordinariorum aut aliorum hujusmodi communiter vel di-visim pertinente seu pertinentibus litteras nostras duxerimus con-cedendas. nos enim tarn illas quam presentes effectum sortiri volumus quacumque constitutione apostolica contraria non ob-stante. ceterum, ut presencium litterarum acceleretur effectus, nos omnes et singulas gratias et concessiones alias nee non facultates et nominaciones quibusvis prelatis et secularibus personis cujuscumque dignitatis, status, preeminencie et quali-tatis fuerint, per nos hactenus eciam simili motu concessas et in antea forte concedendas cum Omnibus et singulis declaracio-nibus, concessionibus et indultis aliis, que a nobis eciam simili motu per ipsarum aliarum gratiarum, concessionum, facultatum et nominacionum sortiendis effectibus emanarunt et in antea forsan emanabunt eciam quascumque clausulas derogatorias speciales et individuas vel generales continentes, eciam si de illis, quorum omnium formas et tenores presentibus haberi volumus pro expressis ac de verbo ad verbum habenda foret mencio, quamvis per illa presencium effectus retardari posset premisso pendente effectu prefatis motu et auetoritate suspendi-mus per presentes. et insuper tecum, ut beneficia hujusmodi, si tibi vigore presencium concedentur reeipere et una cum ec-clesia Senensi, cui preesse dinosceris, nee non quibusvis aliis ecclesiis, monasteriis aliisque beneficiis ecclesiasticis cum cura et sine cura, que obtines et in posterum forsan obtinebis, que-cumque, quoteumque et qualiacumque fuerint, que etiam pro expressis haberi volumus in hujusmodi commendam retinere libere et licite valeas motu et auetoritate predictis tenore pre- 77 sencium de amplioris dono gratie dispensamus. proviso, quod propter cornmendam hujusmodi debitis propterea non fraudentur obsequiis et animarum cura in ecclesiis, monasteriis et bene-ficiis hujusmodi, quibus illa imminebit nullatenus negligatur nee solitus ibi monachorum numerus diminuatur, sed debite sup-portehtur onera consueta. quocirca venerabili fratri nostro. episcopo Ghircensi ac dilectis filiis abbati monasterii sanete trinitatis et proposito nove fundationis Novecivitatis Salczbur-gensis diocesum per apostolica scripta mandamus, quatenus ipsi vel duo aut unus eorum per se vel alium seu alios beneficia hujusmodi nostre reservacionis vacabant vel postea vaeaverunt aut cum vaeaverint, ut prefertur, tibi post aeeeptationem predietam cum omnibus juribus et pertineneiis supradictis auetoritate nostra juxta concessionem nostram commendare pro-curent, inducentes te vel procuratorem tuum tuo nomine in corporalem possessionem beneficiorum juriumque et pertinen-ciarum predictorum, et defendentes inductum ac facientes tibi de illorum fructibus, redditibus, proventibus, juribus et obven-tionibus universis integre responderi. non obstantibus omnibus supradictis. seu si ordinariis prefatis vel quibusvis aliis com-muniter vel divisim ab eadem sede indultum existat, quod interdici, suspendi vel exeommunicari non possint per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mencionem, contradictores auetoritate nostra appellatione postposita compescendo. datum Rome apud sanetum Petrum anno incarnationis dominice 1452, 14. ka-lendas maii, pontificatus nostri anno 6. De curia. A. de Racaneto. 26.* Papst Nikolaus V. an Bischof Etwas; Bom, 18. April 1452. Inkorporiert das Kloster St. Trinita e Musüola a Torri* der Kirche von Siena. Rom, Reg. Vatic. 398, Bl. 260. Nicolaus episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, salutem et apostolicam benedictionem. * Im Val di Merse bei Siena. 78 Äpostolice sedis solicitudo circumspecta ad ea prospicit diligenter, ut ecclesie et monasteria singula potissime, que vac-cacionis et quasi desolationis incommoda deplorare noscuntur, gubernatorum utilium t'ulcta presidio ad prosperitatis leticiam reducantur et personis ecclesiasticis presertim cathedralium ec-clesiarum regiminibus predictis ut expensarum onera, que ipsis dietim incumbere censentur, commodius perferre ac statum suum juxta episcopalis dignitatis excellentiam melius honestius-que tenere valeant, prout earundem attentis personarum meritis decens videtur et congruum, de uberiori temporalium presidio facultatum providet graciose. hinc est, quod nos cupientes monasterio sancte trinitatis et Mustiole de turri ordinis vallis umbrose, tue Senensis diocesis, in spiritualibus et temporalibus plurimum diminuto, de gubernatore secundum cor nostrum utili et ydoneo, per qiiem cum vacabit circumspecte regi et feliciter gubernari valeat ac eciam fraternitati tue pro statu tuo episcopali decentius tenendo uberius providere, motu proprio non ad tuam vel alterius pro te nobis super hoc oblate peti-cionis instanciam sed de nostra mera liberalitate et ex certa scientia monasterium predictum cum omnibus juribus et perti-nentiis suis mense tue episcopali Senensi, quamdiu tu in hu-manis agens ecclesie Senensi prefueris, auctoritate apostolica tenore presentium unimus, annectimus et incorporamus. ita; quod cedente vel decedente abbate dicti monasterii, qui nunc est aut alias regimen et administracionem ejusdem monasterii quomodolibet dimittente liceat tibi per te vel alium seu alios corporalem possessionem regiminis et administrationis bonorum dicti monasterii juriumque et pertinenciarum predictorum auctoritate propria libere apprehendere. nee non fructus, redditus et proventus prefati monasterii in tuos ac mense et monasterii predictorum usus et utilitatem convertere ac etiam retinere ali-cujus alterius super hoc licentia minime requisita, alienatione tarnen bonorum immobilium et preciosorum mobilium ejusdem monasterii tibi penitus interdieta. non obstantibus constitucioni-bus et ordinacionibus apostolicis statutis quoque et consuetudi-nibus ecclesie ordinis et monasterii predictorum eciam jura-mento, confirmacione apostolica vel quacumque firmitate alia roboratis contrariis quibuscumque et quibusvis aliis privilegiis, indulgenciis et litteris apostolicis specialibus vel generalibus, per que presentibus non expressa vel totaliter non inserta 79 effectus earum impediri valeat quomodolibet vel differri et de quibus quorumque totis tenoribus habenda sit in nostris litteris mentio specialis, quibus omnibus et singulis hac vice motu, auctoritate et scientia simüibus specialiter et expresse derogamus per presentes. volumus autem, quod propter unio-nem, annexionem et incorporationem hujnsmodi cultus divinus et solitus ministrorum numerus in eodem monasterio nullatenus minuatur, sed decentius potius augeatur. quocirca per aposto-lica scripta mandamus, pro tempore existentibus monacho seu monacbis nee non vasallis et subditis dicti monasterii, quatenus mandatis et monitis tuis salubribus realiter pareant et inten-dant et faciant consueta servicia et jura ab eis debita tibi fide-liter exhiberi. alioquin sentencias, quas rite tuleris in contra-dictores quoslibet et rebelies ratas habebimus et faciemus auetore domino usque ad satisfactionem condignam inviolabiliter obser-vari. et insuper ex nunc irritum decernimus et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari. sie igitur curam, regimen et gubernacio-nem hujusmodi geras solicite, fideliter et prudenter, quod dictum monasterium utili gubernatore et provido administratore gaudet se commissum tuque preter eterne retribucionis pre-mium et humane laudis preconium nostram et dicte sedis gra-ciam et benedictionem uberius consequi merearis. datum Rome apud sanetum Petrum anno incarnationis dominice 1452, 14. ka-lendas maii, pontificatus nostri anno 6. A. de Eacaneto. 27.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Rom, IS. April 1452. Ernennt ihn mm päpstlichen Legaten. Aus Bcg. Vaticana S9S, Bl. 277. Nicolaus episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, in regno Bohemie ac marchionatu Mora-vie nee non in Slesia ac civitatibus et diocesibus Aquilegiensis et Saltzburgensis provinciarum sub dominus dilectorum filiorum, nobilium virorum Austrie, Stirie, Carinthie et Carniole dueum consistentibus, nuncio et oratori nostro salutem et apostolicam benedictionem. Cristus filius dei vivi ex alto celorum throno descendens exemplum nobis reliquit, ut quemadmodum ipse diseipulos, 80 quos elegerat, in universas mundi partes destinavit, ut Omnibus creaturis ewangeliura predicarent ac sacris Christiane fidei institutis humanuni genus edocerent, ita nos, qui licet immeriti ejus vices in terris gerimus, Christiano generi presidemus, quantum nobis ab ipso conceditur per suas semitas incedentes ad fideles absentes oculos nostre consideracionis intendamus et ad ipsos, cum tempus postulare videtur, personas idoneas diri-gimus; que execuciouem voluntatis et solicitudinis nostre per suas operaciones deo propicio administrare valeant. cum itaque nichil in animo nostro insit ardencius nichilque cum majori affectione desideramus, quam videre universalem ecclesiam in sui status amplitudine stabilitam et sedem apostolicam in sua auctoritate et fastigio conservatam illaque preterea insideat cordi nostro nieditacio, ut pax et tranquillitas inter omnes vigeat Cristi fideles, te, cujus personam dei benignitate pre-claris virtutibus illustratam esse cognovimus, quam eciam vite integritate, magnitudine consilii, rerum agendarum experiencia ac plurimarum rerum doctrina pollere percepimus, in regno Bohemie ac marchionatu Moravie nee non in Slesia ac civitatibus et diocesibus, terris et locis Aquilegiensis et Saltzburgen-sis provinciarum sub dominus dilectorum filium nobilium viro-rum Austrie, Stirie, Carinthie et Carniole ducibus consistentibus pro pace et quiete partium predietarum nee non finitimorum locorum apostolice sedis nuncium et oratorem nostrum de fratrum nostrorum consilio cum potestate legati de latere faci-mus, constituimus et eciam deputamus teque per Universum regnum Bohemie, provincias, civitates, dioceses, terras et loca predieta tamquam pacis angelum, ut in ipsis evellas et de-struas, edifices atque plantes, deformata reformes et corrigenda corrigas, deviantes ad viam veritatis reducas et statuas, quic-quid ad concordiam mutuamque caritatem prefatorum populo-rum profutura cognoveris, prout celestis gracie infusio tuaque tibi Providentia mmistrabunt, de eorum fratrum consilio cluxi-mus destinandum, firma sperantes fiducia, quod actus tuos eo dirigente, qui novit plana, in direeta reducere et aspera in vias planas per tue circumspectionis industriam in dicto regno, pro-vineiis, civitatibus et diocesibus ac locis convicinis predictis omnia fient,1 que ad honorem dei et statum Romane ecclesie Hier scheint etwas ausgefallen zu sein. 81 et apostolice sedis ac pacem, tranquillitateni illarum regionum, augmentum eciam et conservacionem Christiane religionis vide-buntur, quomodolibet pertinere. tue igitur fraternitati quecumque effectum predictarum rerum, reformacionem horum religionis et honestatis cultum, relevacionem ecclesiarum, statum prosperum et tranquillum regni Bohemie, provinciarum, civitatum, diocesum, terrarum et locorum predictorum quomodolibet concernencia agendi, faciendi, statuendi, precipiendi, inandandi et corrigendi nee non omnes et singulas personas, cujuscumque Status vel condicionis fuerint, aberrantes a vera fide Catholica et ab obe-diencia et devocione nostra ad gremium ecclesie reducendi illas-que ab omnibus et singulis exeommunicacionis, suspensionis et interdicti aliisque senteneiis, processibus, censuris et penis in ipsas quomodolibet latis absolvendi et liberandi, interdieta relaxandi et suspendendi ac omnem infamie maculam sive notam per ipsas contraetam abolendi ac super irregularitate per eas contraeta dispensandi, ac eciam contra omnes et singu-los nobis et sedi apostolice rebelles et ab unitate ecclesie de-vios auetoritate nostra procedendi illosque suis of'ficiis et bene-fieiis ecclesiasticis quecumque et quoteumque fuerint privandi et amovendi, processus de novo contra eos formandi illosque aggravandi et reaggravandi, prout fuerit oportunum, ac eciam auxilium brachii secularis, quotiens opus fuerit, invocandi et omnia et singula agendi, que circa hec pro futura prospexeris. pacem quoque inter dictum regnum Bohemie ejusque prineipes, barones et communitates ac naciones circumvicinas traetandi, practicandi cum capitulis, pactis, modis et condicionibus, de quibus videris expedire, ligas quoque et confederaciones inter ipsas naciones iniendi, firmandi, paciscendi illasque sub penis, de quibus tibi videbitur, servari, mandandi; capitula insuper, promissiones et pacta, eciam si mandatum requirerent magis speciale, cum personis, de quibus tibi visum fuerit, expedire nostro et sedis apostolice nomine faciendi, firmandi, conclu-dendi et statuendi; insuper pro votiva et celebri expedicione negociorum prout tibi videbitur generalem seu particularem synodum prelatorum, prineipum, dueum, baronum et domino-rum temporalium, quorumeunque infra tue legacionis terminos consistencium, ubi et quando fuerit expediens, convocandi et congregandi ibique proponendi et deliberandi, prout agendarum rerum pondus pro tempore exiget, et quod inibi per te decre- Pontes. II. AM. 68. Bd. 6 82 tum et deliberatum fuerit, exequi, mandandi et faciendi per te vel alium seu alios oportune ac eciam omnibus et singulis aliis prelatis ecclesiarum et monasteriorum ac ordinum quorum-libet magistris, prioribus et preceptoribus, cujuscumque digni-tatis aut condicionis existant, capitulis quoque et conventibus ecclesiarum et monasteriorum predictorum secularibus et regu-laribus, exemptis et non exemptis, et clero per censuram ecclesiasticam et alia jiu'is remedia mandandi et injungendi, ut omnia, quecumque ordinaveris seu disposueris, exequantur effi-caciter ac tibi plene pareant et intendant et nichilominus con-tradictores quoslibet et rebelies quacumque ecclesiastica et mun-dana, eciam si regali vel pontificali seu alia quavis prefulgeant dignitate, per censuram ecclesiasticam et alia juris remedia appellacione postposita compescendi, quibuscunque privilegiis, indulgenciis, exemptionibus, litteris apostolicis generalibus vel specialibus sub quacumque forma vel expressione verborum concessis per que nullum cujuscumque Status, condicionis vel ordinis eciam Cisterciensis, Cluniacensis, Premonstratensis, Brandimontensis, Carthusiensis; Vallisumbrose, Camaldulensis, humiliatorum sanctorum Benedicti et Augustini et hospitalium sancti Johannis Ihierosolimitani et sancte Marie Theotonicorum et Calatravensis et quorumcunque aliorum ordinum existerent, quibus in hac parte volumus afferri suffragium nequaquam ob-stantibus, plenam et liberam tenore presencium concedimus facultatem. nos enim summas, quas rite tuleris, et penas, quas inflixeris in rebelles, ratas habebimus et faciemus auctore do-mino usque ad satisfactionem condignam inviolabiliter observari, quocirca fraternitati tue per apostolica scripta mandamus, qua-tenus injunctum tibi ministerium laborum hujusmodi pro divina ac dicte sedis et nostra reverencia devote suscipiens, sie illud utiliter sieque sollicite et laudabiliter juxta datam tibi a deo prudenciam exequaris, quod de eius laboribus celesti favente clemencia desiderati fruetus proveniant, quos speranms, tuque illam, que pias causas agentibus superna retribucione impenda-tur, eterne palme gloriam consequaris. datum Rome apud sanetum Petrum anno incarnationis dominice 1452, 14. kalen-das maii pontificatus nostri anno 6. De curia. A. de Racaneto. 83 28.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Rom, 18. April 1452. Erteilt ihm als Nuntius die Vollmacht, 25 Personen beiderlei Geschlechts die Erlaubnis zu geben, sich einen Beichtvater zu wählen. Rom, Reg. Vatic. 398, Bl. 27 S -\ Nicolaus episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, salutem et apostolicani benedictioneni. Cum te ad regnum Bohemie ac marchionatum Moravie, necnon Slesiam et civitates et dioceses Aquilegiensis et Saltz-burgensis provinciarum sub dominus dilectorum filiorum nobi-lium virorum Austrie, Stirie, Carintliie et Carniole ducum, nuntium et oratorem nostrum pro pace et quiete illarum partium destinemus, nos volentes tibi ea concedere, per que per-sone in dictis partibus constitute conscientie pacein et anime salutem adipisci valeant, tibi auctoritate nostra coneedendi viginti quinque utriusque sexus personis infra limites tue lega-cionis existentibus et earum quelibet aliquem ydoneum et di-scretum presbyterum secularem vel regulärem in suum possit eligere confessorem, qui quociens fuerit oportunum confessioni-bus suis diligenter auditis debitam absolutionem impendat et injungat penitenciam salutareni, nisi talia fuerint, propter que sedes apostolica merito sit consulenda, plenam et liberam tenore presencium concedimus facultatem. datum Korne apud sanctum Petrum anno incarnationis dominice 1452, 14. kalendas maii, pontificatus nostri anno 6. De curia. L. de Narnia. 29.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, 12 Kleriker, wenn sie das 23. Lebensjahr erreicht hätten, zu Priestern zu weihen. Rom, Reg. Vatic 398, Bl. 279". Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes illa tibi con-cedere, per que personis illarum parcium valeas te reddere gracio-sum, fraternitati tue dispensandi cum duodecim personis eccle- 6* 84 siasticis, infra liniites tue legacionis consistentibus, defectum etatis pacientibus, de quibus tibi videbitur, ut earum quelibet, postquam vicesimum tercium sue etatis annum attigerint, pos-sint ad sacerdociuni promoveri, et eciam promotis personis eis-dem in susceptis ordinibus ministrare nee non quelibet persona-rum ipsarum unum beneficium curatum, eciam si dignitas per-sonatus vel officium in metropolitana, catbedrali vel collegiata et dignitas ipsa in metropolitana vel catbedrali major post pontificalem aut in collegiata ecclesiis hujusmodi principalis non existat et ad eam consueverit quis per electionem assumi, si sibi alias canonice conferatur vel assumatur seu eligatur ad id reeipere, etiam in obtenta remanere libere et licite retinere valeant, Lateranensis concilii et quibuscumque aliis constitucio-nibus apostolicis ac statutis et consuetudinibus ecclesiarum, in quibus hujusmodi beneficium forsan fuerit, juramento, con-firmacione apostolica vel alia quavis firmitate vallatis et aliis contrarias non obstantibus quibuscumque, plenam et liberam concedimus tenore presencium facultatem. proviso tarnen, quod hujusmodi beneficia debitis propterea non fraudentur obsequiis et animarum cura in illis nullatenus negligatur. datum liome ut supra. De curia. L. de Narnia. 30.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, 25 Personen von Verbrechen freizusprechen und vom Banne zu lösen. Born, Beg. Vatic. ä98, Bl. 219". Nicolaus etc. bis destinemus. Nos volentes tibi illa concedere, per que te aliis redderes graciosum, fraternitati tue dispeiisandi auetoritate nostra cum viginti quinque personis tarn secularibus quam regularibus ordinum quorumeunque infra limites tue legacionis consistenti-bus super quibuscumque crirainibus majoribus eciam adulterio et-manuum injeetione in clericos et presbyteros usque ad san-guis effusionem et membri mutilacionem satisfacto prius in-juriam passis competenter. ac eciam a sententiis exeommuni-cacionum tjuibuslibet tarn a jure quam ab homine latis absol- 85 vendi nee non super irregularitatibus exinde quomodolibet con-tractis, ut persone cum quibus, ut prefertur, dispensare conti-gerit, possint in sacris ordinibus rninistrare et quecumque beneficia cum cura vel sine cura eciam si dignitates majores post pontificales in cathedralibus eciam metropolitanis et in collegiatis ecclesiis principales fuerint si eis alias conferantur reeipere et retinere. nee non personas easdem prius tarnen ab exeommunicacionis et aliis senteneiis, quas propterea ineurre-runt, si hoc humiliter pecierint in forma ecclesie consueta ab-solvendi. ipsis prius ad tempus, de quo tibi videbitur, a suo-rum ordinum execueione suspensis et injunetis eis pro modo eulpe penitencia salutari et aliis, que de jure fuerint injungenda, plenam et liberam concedimus tenore presencium facultatem. datum ut supra. De curia. L. de Narnia. 31.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, 25 Kirchenschänder von ihren Strafen su befreien. Rom, Reg. Vatic. S98, Bl. 279*. Nicolaus etc. venerabili fratri Enee, episcopo (etc. bis de-stinemus). nos considerantes quod; sicut oportet nos peccantes arguere sieque decet corrigere vaccantes per abrupta preeipue viarum, quod resipiscentibus a peccato non claudamus miseri-cordie januam, abstinentibus ab injuriis sinum clementie non negamus, et sicut aeeepimus in partibus predictis sunt non-nulle persone ecclesiastice et seculares, que dudum hostis anti-qui versueiis circumvente in ecclesias, monasteria, beneficia ac personas ecclesiasticas et res alias divino cultui deputatas manus improbas et sacrilegas per se et earum satellites posuerunt et eciam injeeerunt, ea depredando et modis aliis quamplurima sacrilegia, incendia, effractiones et rapinas commiserunt et persone ipse sese divinis offieiis, non tarnen in contemptum cla-vium ingerendo et ea celebrando irregularitatis maculam con-traxerunt, nos cupientes eunetos salvos fieri nullique claudendi gremium redeunti, fraternitati tue hujusmodi sacrilegos, incen-diarios et effractores ecclesiarum et monasteriorum eorumque 86 satellites usque ad numerum 25 in dictis locis infra limites tue legacionis constitutos, facta per eos prius restitucione et satis-factione condigna, dampna pateant prout erit possibile, si hiis, quibus satisfactio fieri debet, poterunt reperiri, et si hoc humi-liter pecierint, a sententiis et penis, quas propter premissa in-currerunt, absolvendi in forma ecclesie consueta liacvice dum-taxat et cum eisdem personis ecclesiasticis super irregularitate quam sie ligate, non tarnen in contemptum clavium, celebrando vel immiscendo se illis contraxerint, dispensandi, injunctis eis pro modo eulpe penitencia salutari et aliis que de jure fuerint injungenda auetoritate apostolica tenore presencium concedimus facultatem. volumus autem, quod si hü, quibus restitucio et satisfactio hujusmodi facienda fuerit non poterint reperiri, ea que per sacrilegia et rapinas hujusmodi sunt male oblata, quan-tum eis possibile fuerit, super quo tuam conscienciam onera-mua, in subsidium fabrice reparacionem et conservacionem ecclesie saneti Pauli extra muros urbis fideliter convertantur. datum ut supra. üe curia. L. de Narnia. 32.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Rom, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, einen Ablaß von 100 Tagen m bewilligen. Rom, Heg. Vatic. 398, Bl. 279. Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes illa tibi con-cedere, per que te possis reddere gratiosum, fraternitati tue concedendi personis, infra limites tue legacionis constitutis, quod ubicumque cum missis et aliis divinis ofneiis interesse ac parlamenta tenere seu in ipsis presidere, necnon ad ecclesias, monasteria, capellas et loca alia ecclesiastica, quecumque te declinare contigerit, omnibus utriusque sexus Christi fidelibus vere penitentibus et confessis divinis et parlamentis hujusmodi interessentibus, nee non ecclesiis, monasteriis et locis predictis, ad que, ut prefertur, te declinare contigerit, centum dies de vera indulgencia relaxare valeas auetoritate apostolica tenore presencium de specialis dono gracie plenam concedimus facultatem. datum ut supra. De curia. L. de Narnia. 87 33.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, IS. April 14.52. Erteilt ihm die Vollmacht, 12 Personen, die in einem vom Banne belegten Orte sich aufhalten, das Hecht zu gewahren, sich eine stille Messe lesen zu lassen. Rom, Reg. Vatic. 398, Bl. 280. Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes illa tibi con-cedere, per que te possis aliis reddere gratiosum, fraternitati tue concedendi hac vice dumtaxat duodecim personis, infra limites tue legacionis constitutis, nobis et eidem sedi devotis, ut si forsan eas ad loca ecclesiastico interdicto supposita declinare contigerit, liceat ipsis et cuilibet ipsarum in ilüs, clausis januis, excommunicatis et interdictis exclusis, non pulsatis campanis ac summissa voce etc. antequam elucescat dies, circa tarnen diuturnam lucem per proprium vel alium sacerdotem idoneum missam et alia divina officia in sua et familiarium suorum domesticorum presencia facere celebrari, dummodo persone aut familiäres hujusmodi causam non dederant interdicto nee id eis contigerit specialiter interdici, plenam et liberam concedimus tenore presencium facultatem. ita tarnen, quod id nee tibi nee sacerdoti celebranti aut aliis, quibus per te concedi contigerit, ut prefertur, ad eulpam valeat imputari, proviso quod hü, quibus per te concessio hujusmodi fieri contigerit, ut prefertur, tali concessione parce utantur, quia cum in altaris officio im-moletur dominus noster Jesus Christus dei filius, qui candor est lucis eterne, non congruit hoc in noctis tenebris fieri sed in luce. datum Rome etc. De curia. L. de Narnia. 34.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, sechs Personen das Amt eines Schreibers su übertragen. Rom, Reg. Vatic. 398, Bl. 280v. Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes illa tibi con-cedere, per que te posses aliis reddere gratiosum, fraternitati 88 tue concedendi tabellionatus officium juxta formam, quam in hoc Romana servat ecclesia, sex personis, infra limites tue lega-cionis constitutis, quas alias idoneas esse repereris, plenam et liberam auctoritate presencium concedimus facultatem. forma autem juramenti, quod quelibet personarum prestabit, talis est: ego talis etc. ab hac hora in antea fidelis ero beato Petro et sancte Romane ecclesie ac domino meo dorn ino Nicoiao pape V. et successoribus suis canonice infantibus, non ero in consilio, auxilio, consensu vel facto, ut vitam perdant aut membrum seu capiantur mala capcione. consilium vero; quod michi per se vel litteras aut nuncium manifestabunt, ad eorum dampnum scienter nemini pandam. si vero ad meam noticiam aliquod devenire contingat, quod in periculum Romani pontificis aut ecclesie Romane vergeret seu grave dampnum, illud pro posse impediam, et si hoc impedire non possem, procurabo bona fide id ad noticiam domini pape perferri. papatum Romanuin et regalia sancti Petri ac jura ipsius ecclesie specialiter, si qua eadem ecclesia in civitate vel terra, de qua sum oriundus, habeat, adjutor eis ero ad defendendum et retinendum seu re-cuperandum contra omnes homines, tabellionatus officium fide-liter exercebo. contractus, in quibus exigitur consensus par-cium, fideliter faciam nil addendo vel minuendo sine voluntate parcium, quod immutet facti substanciam contra voluntatem alicujus. instrumentum non conficiam de aliquo contractu, in quo sciam, intervenire vel intercedere vim vel fraudem, contractus in prothocollum redigam et postquam in prothocollum redegero, maliciose non differam contra vohintatem illius vel illorum, cujus seu quorum est contractus super eo conficere publicum instrumentum salvo meo justo et consueto salario. sie me deus adjuvet et hec saneta dei evangelia. datum ut supra. De curia. A. de Racaneto. 35.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Rom, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, 12 Personen vom Mahel ihrer Geburt su befreien. Rom, Reg. Vatic. 398, Bl. 280*. Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes illa tibi con-cedere, per que te possis aliis reddere gratiosum, fraternitati 89 tue concedendi infra limitos tue legacionis constitutis duodecim personis, de quibus tibi videbitur, super defectu natalium, quem paciuntur; de soluto aut soluta aut quocunque alio dampnato coitu genite fuerint, quod quelibet earum hujusmodi non ob-stante defectu, si paterne non fuerint incontinencie sectatrices sed bone conversacionis et vite aliasque ipsis merita suffragen-tur ad hujusmodi dispensacionis gratiam obtinendam, possint ad omnes etc. sacros ordines promoveri et quelibet eaimm, eciam si cum eis forsan alias auctoritate apostolica vel ordinaria super defectu hujusmodi super ordinibus et unum dumtaxat bene-ficium ecclesiasticum extiterit dispensatum duo beneficia eccle-siastica cum cura vel sine cura se invicem compaciencia dum-modo eorum aliquod dignitas in cathedrali vel metropolitana aut collegiata ecclesiis non fuerint (!) libere et licite recipere et retinere, si eis alias canonice conferantur. illaque simul vel successive dimittere et loco dimissi vel dimissorum aliud vel alia simile aut dissimile aut similia vel dissimilia beneficium seu beneficia ecclesiasticum vel ecclesiastica recipere et retinere libere et licite valeant, plenam et liberam tenore presencium concedimus facultatem. datum ut supra. De curia. L. de Narnia. 36.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, die Klöster seiner Provinz su visitieren und su reformieren. Rom, Reg. Yatic. 398, Bl. 281. Nicolaus (etc. bis destinemus). et sicut accepimus in eis-dem partibus nonnulla monasteria, prioratus, prepositatus et alia loca regularia Cisterciensis, Cluniacensis; sanctorum Bene-dicti, Augustini et Premonstratensis ac aliorum exemptorum et non exemptorum ordinum, diversorum eciam monachorum et canonicorum dictorum ordinum degencium, visitacione et re-formacione plurimum indigere noscantur. nos cupientes, quod monasteria, prioratus, prepositatus et alia loca hujusmodi visi-tentur et debite reformentur, fraternitati tue, de qua in hiis et aliis specialem in domino fiduciam obtinemus, monasteria, prio-ratus, prepositatus et alia loca durante hujusmodi legacionis 90 officio, quociens tibi secundum deum videbitur expedire, aucto-ritate apostolica visitandi et ibidem inquirendi, corrigendi et reformandi tarn in capitibus quam in membris quecumque secundum deum ac cujuslibet monasteriorum, prioratuum, pre-positatuum et locorum hujusmodi ordinis disciplinam inquisicio-nis, reformacionis et correctionis officio noveris indigere, nee non puniendi in eisdem monasteriis, prioratibus, prepositatibus et locis degentes ac eorum personas, de quibus tibi videbitur ultra partes predietas et alia monasteria, prioi'atus, prepositatus et alia loca prout expedire cognoveris transmittendi et ad pa-rendum tibi in ea parte mandatis per censuram ecclesiasticam et alia juris remedia compellendo plenam et liberam concedi-mus tenore presencium facultatem. datum etc. De curia. A. de Racaneto. 37.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Rom, 18. April 1452. Gibt ihm die Vollmacht, 12 Männer und ebensoviele Frauen, die eine Ehe eingehen wollen, aber miteinander im vierten Grade verwandt sind, su absolvieren. Born, Reg. Vatic. 398, Bl. 281*. Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes tuam hono-rare personam, ut per honorem tibi exhibitum in hujusmodi officio utilius proficere valeas, quo fueris per nos majori aueto-ritate munitus, fraternitati tue hac vice dumtaxat tua legacione durante, cum duodeeim viris et totidem mulieribus, qui quarto consangiimitatis vel affinitatis gradu se invicem contingentes ex certis et racionabilibus causis desiderantes matrimonialiter inter se copulari, de personis, de quibus tibi videbitur, et eciam his, que impedimento ex consanguinitate vel affinitate hujusmodi pro-veniente matrimonium inter se contraxerunt, auetoritate nostra dispensandi cum eisdem, ut in matrimonio contractu libere et licite remanere valeant, dummodo mulieres ipse propter hoc rapte non fuerint, ac insuper prolem exinde suseipiendam et eciam suseeptam legitimam nunciandi plenam et liberam eadem auetoritate concedimus tenore presencium facultatem. datum Rome etc. De curia. L. de Narnia. 91 38.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Bom, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, 12 Personen anstatt der Pilgerfahrt, zu der sie verpflichtet, an der sie aber gehindert waren, andere fromme Werke aufzuerlegen. Bom, Beg. Vatic. 398, Bl. 281". Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes illa tibi con-cedere, per que te possis aliis reddere gratiosum, fraternitati tue concedendi duodecim personis, infra limites tue legacionis consistentibus, que limina apostolorum Petri et Pauli ac sancti Jacobi in Compostella ex voto visitare tenentur, et ex certis causis impedite vota hujusmodi commode adimplere nequibunt, in alia opera pietatis commutare valeas auctoritate apostolica tenore presencium concedimus facultatem. ita tarnen, quod per-sone ipse tanturn, quantum pro execucione dicti voti expositure fuissent, si prefata limina personaliter visitassent et oblacionem quam obtulissent, infra certum terminum, quem ipsis prefixeris, in alia opera pietatis commutando tradant effectualiter et as-signent. super quibus plenam auctoritate predicta concedimus facultatem. datum etc. De curia. A. de Racaneto. 39.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Bom, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, Geistliche, die ihren Stand verlassen, vom Banne zu lösen, wenn sie in ihr Kloster oder in ihren Orden zurückkehren. Bom, Beg. Vatic. 398, Bl. 282. Nieolaus (etc. bis destinemus). et sicut accepimus non-nulli reguläres et religiöse persone eciam moniales, a quarum ecclesiis et monasteriis timor dei abscessit, habitu sui ordinis derelicto ad seculum redierunt et in eo vagari dicantur in suarum animarum periculum et scandalum plurimorum, de tua fraternitate gerentes in domino fiduciam pleniorem, tibi religio-sos eosdem ac moniales hujusmodi, postquam eos et eas ac claustrum et eorundem ordines ac monasteria etiam monialium 92 revoeaveris, ut tenentur, ab excommunicationis sententiis aliis-que censuris ecclesiasticis et penis a jure vel ab nomine forsan contractis, ipsis religiosis prius ad tempus, de quo tibi vide-bitur, a suorum ordinum execucione suspensis ac pro modo culpe penitencia salutari recepta, prius ab eis corporali jura-mento, quod de cetero similia non committent, et aliis, que de jui-e fuerint, injungenda auctoritate predicta injungendi, et quod quecunque officia sui ordinis consueta regi et gubernari per monachos seu canonicos monasteriorum eorundem, si alias ipsis canonice conferantur aut eligantur vel assumantur, ad illa reci-pere et retinere libere et licite illaque exercere valeant, auctoritate predicta dispensandi plenam et liberam tenore presen-cium concedimus facultatem. datum etc. De curia. A. de ßacaneto. 40.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, 12 Prälaten oder Adeligen einen Tragaltar su beivüligen. Born, Reg. Vatic. 398, Bl. 282. Nicolaus (etc. bis destinemus). nos volentes illa tibi con-cedere, per que te possis aliis reddere graciosum, fraternitati tue concedendi duodecim personis, infra limites tue legacionis constitutis, quas ad hoc duxeris eligendas, dum tarnen sint prelati vel nobiles persone, concedere valeas auctoritate aposto-lica; ut cuilibet earundem personarum liceat habere altare portable cum debito reverencia et honore, super quo in locis ad hoc congruentibus et honestis possint per proprium vel alium sacer-dotem idoneum missam et. alia divina officia sine juris alieni prejudicio in sua et familiarium suorum domesticorum presen-cia facere celebrari tenore presencium indulgemus. datum etc. De curia. A. de Racaneto. 41.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 18. April 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, 25 Personen beiderlei Geschlechts vom Banne zu lösen. Rom, Reg. Vatic. 398, Bl. 282". 93 Nicolaus etc. venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, salutem (etc. Ms destinemus). quia juxta officii nostri debitum conversionem diligimus peccatorum, libenter se convertentibus manus porrigimus adjutrices et modis, quibus possumus ali-quos convertere, scientes nil deo accepcius esse quam lucrum querere animarum procuremus. et sicut accepimus, nonnulle persone tarn ecclesiastice quam seculares eciam laycales utrius-que sexus parcium predictarum diversis sint excommunicacio-num a Romanis pontificibus, apostolicis vicariis vel nunciis subdelegatis, prelatis eciam interdictoimm generalium vel spe-cialium sentenciis innodate, nos, animarum personarum earun-dem saluti salubriter providere easque ad gremium sancte Eo-mane ecclesie reducere cupientes, fraternitati tue auctoritate nostra hujusmodi legacione durante, absolvendi in forma ecclesie consueta viginti qxiinque personis hujusmodi provinciarum, eciam si illis personis, que scienter diucius excommunicate a papa communicassent, vel que liereticis vel scismaticis eccle-siastica sacramenta ministrassent vel ea recepissent ab illis, ac eciam offensores, incendiarios ecclesiarum et monasteriorum ac piorum locorum denunciatos, excommunicatos eciam enoruntur, injuriatores, vulneratores aut mutilatores clericorum eciam presbyterorum, locorum et parcmm prefatorum ad te currentes, si hoc humiliter pecierint, a quibuscumque excommunicacio-num, suspensionum et interdicti sententiis et penis aliis quibus-libet in eos ab nomine vel a jure latis in ipsis injuriam passis satisfecerint competenter et cum eisdem personis ecclesiasticis super irregularitate si qua sint ligate contraxerint, non tarnen in contemptum clavium, celebrando divina, vel immiscendo se illis prius ad tenipus, de quo tibi videbitur, a suorum ordinum execucione suspensis, dispensandi injunctis eis pro modo culpe peniteiicia salutari, et aliis, que de jure fuerint injungenda, et omnem inhabilitatis et infamie maculam sive notam per eas-dem personas premissorum occasione contractam abolendi easque ad quecunque bona dignitates tarn spirituales quam seculares et temporales honores, statum, famam, privilegia, beneficia ecclesiastica secularia et regularia, quecumque et qualiacumque fuerint, que hujusmodi persone tempore date dictarum senten-ciarum obtinebant seu ad eas quomodolibet pertinebant, dum tarnen archiepiscopales, episcopales et abbaciales dignitates exi-stant et tempore absomcionum, dispensacionum et restitucionum 94 hujusmodi non füerint in eis alicui jus quesitum et alias integrum et statum pristinum restituendi et reducendi, ipsas sentencias tol-lendi et suspendendi, interdicta et juramenta eeiam, jure tarnen tercii in omnibus semper salvo, relaxandi, plenam et liberam tenore presencium concedimus facultatem. datuni Kome apud sanctum Petrum anno incarnationis dominice 14ö2; quartodecimo kalendas maii pontificatus nostri anno 6. De curia. A. de Racaneto. 42.* Die Stadt Siena an Bischof Fneas in Born; Siena, 23. April 1452. Wiederholung der Anfragen wie im Briefe Nr. 22. Siena, Staatsarcli. Oopia — Lettere di Concistoro, Vol. 1U73 ad diem. Die 23. aprilis 1452. Episcopo Senensi scriptum est hoc exemplo: Scripsimus vestras primas litteras nobis redditas esse; placuit tarnen mirum in modum earundem repetitio. intellexi-mus enim per eas quedam, que denuo evenerunt, quia neuti-quam nos latet; multa quottidie occurrere, que, ut scripsimus, magnopere explorata habere cupimus. tabellarium presentium delatorem ad vestram ^atemitatem mittimus et illam rogatam et oratam esse volumus, ut per eum nos certiores facere curet. precipue quidem nobis cura est, si per agrum nostrum impera-toria vnajestas iter factura sit; quod etiam de traetatu pacis Italie secutum sit, quod certi etiam habentur de apparatibus serenissimi regis Aragonum, etiam si sua majestas vel sue gentes ad Etruriam sint venture, hec sane intelligere nostre re\Tpublice adeo grata erunt, ut nihil gratius a vestra ^atemitate habere possimus. 43.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas in Born; Siena, 24. April 1452. Freut sich über die bevorstehende Ankunft des Kaisers in Siena und fragt, wie viele Pferde der Kaiser mit sich führe. Siena, Staatsarch. Oopia — Lettere di Concistoro, Vol. 1673 ad diem. Die 24. aprilis 1452. Episcopo Senensi scriptum et responsum est, quod aeeepi-mus suis litteris reditum imperatoris ad urbem et ut per nostram civitatem ejus transitus. futurus est et quod summo 95 gaudio letamur ejus reditum incolumem fuisse. sed majori gaudio suam majestatem expectamus, cui nos filios et servito-res suos commendatissimos faciat, et quid in dies occurrat, nos certiores reddat et maxime, quot equi sint venturi in societatem imperatorie majestatis. 44.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas in Born; Siena, 27. April 1452. Fragt, ivie groß die Begleitimg des Kaisers sei und wann er Izomme. Der Bischof möge dafür sorgen, daß möglichst ivenig Truppen die Stadt betreten, einige könnten vorausgeschickt werden, andere folgen, da in der Stadt Futtermangel herrsche. Siena, Staatsarch. Copia — Lettere di Ooncistoro, Vol. 1673 ad diem. Die 27. aprilis 1452. Episcopo Senensi scriptum est hoc exemplo: Per superiores vestras litteras de reditu serenissimi impe-ratoris et de transitu per agrum nostrum faciendo intelleximus, quibus gratias vesire veverende paterniiati agentes respondemus. nunc autem magnopere scire cupirnus, quanta sit cesaris co-mitiva quotve equi huc secum venturi, quando etiam sua in-clita majestas nostram urbem sit ingressura. de bis igitur vestre reverende paternitati placeat, nos quam primum per presentem tabellarium certiores reddere; rogamus igitur ac pro viribus precamur, ut omni studio, opera, diligentia curetis, cum imperatoria majestate suo in introitu quam pauciores ex suis gentibus hanc urbem ingrediantur, quasdam autem premittat, quedam vero post sequantur. hoc profecto petimus, ut com-modo ipsarum gentium abundantius ac melius provideatur. est enim nobis hodie victualium, que ad equos attinent, non parva carentia, quod, cum hie superiori tempore fuistis, perspicue vestra paternitas intelligere potuit. postremo curate, ut scalchi antecedant, qui cum nostris hujusmodi rei prepositis rem omnem component. heccine, si a vestra reverenda patemitate ut speramus, acta fuerint, non veremur, honori nostre reipublice magnum in modum consultum iri. 45.* Die Stadt Siena an Bischof Eneas; Siena, 15. Juni 1452. Dankt ihm für seine Briefe aus Venedig; bedauert, dem Wunsche 96 des Kaisers, ihm den Gefangenen zu übersenden, nicht nachkommen zu können, da die Wege zu weit und zu gefährlich seien und der Gefangene leicht entweichen könnte. Siena, Staatsarch. Copia — Lettere di Ooncistoro, Vol. 1673 ad diem. Die 15. junii 1452. Episcopo Senensi scriptum est hoc pacto: Reverende etc. De novis nobis significatis, cum Venetiis immorabimini/ a quibus binas accepimus litteras, gratias per-ingentes vestre reverende paternitati dicimus et habemus, illam-que magnopere precamur, ut, si quid novi occurrat, quod nostre veipublice alicui momento esse possit, nobis nunciare omni studio curetis. clerum autem cunctaque vestra non secus quam nostra comendata habemus. reliquum est; ut nos nostram-que vempublicam sacratissime imperatorie majestati pro virili Yestra crebrius comendetis exeiisatosque rips eidem facite, si de mictendo captivum illuni, quem hie dimisit, suis non paremus litteris. permolestum quidem nobis est, sue non obtemperare voluntati. verum cum iter sit longum atque difficile et bellis pluribusque impedimentis plenum, non videmus profecto, qua via ipsum captivum possimus sub tuta custodia transmictere. nullum in modum vellemus, quod quidem proeul dubio futurum veremur, ne in tanto itinere captivus ille nostris e niani-bus fugeret vel ducentium negligentia aut simonia evaderet. que pericula cum mente evolvimus, satius duximus illum sub fida custodia tenere, quam tantis periculis nos subicere. roga-tam igitur ac hortatam vestram veverendam ipaternitatem esse volumus, ut curam et operam detis, quod imperatoria maje-stas alia via tutiori et que nihil sit habitura insidiarum suo satisfaciat desiderio. hoc etenim usque adeo nobis gratum fue-rit, ut nil gratius impresentia expectemus ab ipsa reverenda paternitate, quam in dies bene ac feliciter valere cupimus et optamus. Der Kaiser war am 21. Mai in Venedig eingetroffen. Die Rede, die Petrus Thomanius pro collegio physicorum an ihn hielt, steht im Kod. Vindob. 4472, Bl. 125 —132. Eine Rede des Taddeo Quirini pro suo senatu in der Nürnberger Stadtbibliothek, Appendix IS, Bl. 298 bis 302. 97 46.* Johann Tröstera an Bischof Eneas in Wiener-Neustadt; Wien, 27. Juni 1452. Lob des Eneas; littet ihn, sich, des gefangenen Kaspar Wendel anzunehmen. Aus Kod. II 122, Bl. 134 der Fürstl. Dietrichsteinschen Bibliothek in Nikolshurg. Reverendissimo domino, domino episcopo Senensi Enee; nunctio ac oratori apostolico et poete laureato, Johannes Tröster se commendat. Quo in loco sis, ignoro, in equo equidem animo te sem-per scio optoque optatum locum animo optinio equari ac con-tinue jocundum humanissimo illo animo messe, qui incredibili amore honoreque ab universis complectitur. neque id mirum, cum et tu solus es, qui nostra nunc secula studio ac humani-tate, que singulariter clemenciam, liberalitatem etc. virtutes con-tineat, exornas. si Aristotilem petimus, non Homero minus, Pallium aut Hieronimum aliosque legis sacre professores una cum Vergilio reperimus in te uno, pater omnium doctissime. quid multa? Universum Parnassum usque in fatigiam1 per-lustrasti; tu suades, tu consulis, sentis ac scis atque divino quo-dam animo terrestre nobis datus es oraculum, non Socrate minor sed et Piatoni equalis. nescio equidem, uter felicior cesar te, optimo, docto, an tu cesare a te in te instituto. memoror quondam me legisse, Philippum Macedoneni nato sibi filio Alle-xandro diis immortalibus gratias egisse, qui sub Aristotilis periodo in mundum produxere. itidem nunc fandum nostro ce-sari, Ladislao, omnibusque nostri evi gentibus puto. de Cordu-bensib taceo, in quo nou minus clemenciam predicas, sine qua non divi reges sunt crudeles demones appellandi. suppedita me, jam scias, cum jamque me ad scribendum appulit. tanta mihi videtur, licet tue paternitati parva, quam si impetravero, nihil est, quod tue reverendissime paternitati a me parvo non sit para- 1 IIa. fatig-am. " Ich führe hier nur kurz die wichtigste Literatur über Tröster an: Kobelt, Bayr. Oelehrtenlexikon, Landshut 1795, S. 698; Yerhandlgn. d. hist. Ver. v. d. Oberpfate 12, 95; Obeibayr. Ar eh. 4, 331—336; Arch. f. osterr. Gesch. 72, 304; M. Herrmann, Albr. v. Eyb, S. 131; Festschrift für o. Ilertling, S. 321. — b Oordoba ist der Geburtsort der beiden Seneca. Fönte«. II. Abt. BS. Bd. 7 98 tum. nosti enim hominem oaptum, maceratum, ligatum; tibi quon-dam officiosissimum1 Casparem.a de sua salute ut agas oro. moveat insuper te innocens ac ang'elicus juvenis Ladislaus rex, suus discipulus, cui te semper comniendatissinium eciam longe abseilte dedit. nichil aut facta aut dicta memoratu digna, que non ex te taniquam ex fönte lucidissimo ortum habere sue serenitati involvit, me teste, cum audiverim et hisce meis ocu-lis Tiderim. ob communia eciam huinanitatis studia, quibus in-sistebatj quod reconciliacionis maximum est, eum defende, per-suade eciam cesari, qui ingeniis favet, ut scis, clemenciam, quoniam preter te impulsore major est nemo, captumque ali-quando specifico verbo revocillato, ob eciam summi ipsius omnipotentis reverenciam, mi Enea suavissime. nee illam enei-tatem, quam et duriciem appellamus, in Didone Carthaginiensi commissam hoc illo preeeptore patiare, • quod eterne tue laudis denigracio summa in hac illa patria, (quam eciam reconciliatam cesari quam cito, ut spero), esset, hec me scribere, reverendis-sime pater, non prudencia mea liortatur, sed amor viri capti tueque laudis cupiditas, qua nichil toti huic imiversitati et uni-verse communitati Wiennensi potest esse joeundius, cum sine te uno Salus hujus consistere non potest. vale felix et me ama ut soles. solebis autem quam diu vives. iterum atque iterum vale. ex Wienna Austrie anno 1452, die 27. junii. 47.* Bischof Eneas an Nilüas von Wyle, Stadtschreiber in Eßlingen; Wien, ca. Juli 1452. Über den Tod Pfullendorfs, die Studien in Deutschland, das Wiederaufleben von Beredsamheit und Malerei in Italien; rühmt NiJclas als Mahr und Redner. Aus Kod. Güttweih 390, Bl. 105 und clm. 70, Bl. 344. Eine unbekannte und meiner Ansicht nach die ältere Form des bekannten, an Niklas gerichteten 1 IIs. offioiosissimi. " Kaspar Wendel, der Lehrer Ladislaus', war der Hauptteilnehmer an dem Fluchtversuche des Königs gewesen; wie wenig das Schreiben Trösters seinen Zweck erreichte, zeigt die Talsache, daß Wendel noch 1457 im Gefängnis schmachtete; über Wendel spricht Eneas ausführlich in seiner Geschichte Friedrichs III., übersetzt von Ilg, 2, 121—125. Vgl. Chmel, 1 [absburgische Exkurse 4 (Sitzungsberichte der Wiener Akademie, phil.-hist. Klasse 9, 272—290), Topographie von Niederösterreich 3, 323 und Gottlieb, Die Ambraser Handschriften 1, 9. 99 Briefes, den ich zum Vergleiche nach der Fassung in N 119 und B 119 (Voigt 191) in den Noten abdrucke. Moderato et prestabili viro, Nicoiao secretario civitatis Hesselinge, Eneas, episcopus Senensis,1 salutem ylurimam dicit. Venerunt in manus meas littere tue, quas Michaeli Phulendorfio, imperiali prothonotario, dum viveret, scripsisti, que mihi et molestiam et jocunditatem attulerunt. nam quam-vis humanuni sit mori neque vitari necessitas queat mortis, naturale tarnen est, cum amicos morte perdimus, et lacrimari et dolere et, quotiens memoria in mentem revolvitur amissi amici, totiens dolor renovatur. itaque cum tue littere ad Michaelem Scripte mihi redderentur, non potui non dolere carissimi et dulcissimi amici consuetudine privatus. consolabar tarnen me ipsum, quod illi bona mors fuit et, ut Christianum decet, vitani finivit; vixit cum virtute, mortuus est cum pietate. illud quoque mihi non partim placet, quod in ecclesia mea Senensi sepultus est,3, cujus manibus quotannis parentabitur. 1 clm. hat Tergestinus, tvas sich aus dem Inhalt des Briefes als unrichtig ergibt. a Pfullendorf war Ende Februar 1452 in Siena gestorben. Moderati et prestabilis ingenii viro Nicoiao de Vlm, insignis civitatis Esselingensis secretario, Eneas, episcopus Senensis, s. p. d. Ludovicus, imperialis cancellarie notarius, homo frugi et nostri arnans, tuas ad me attulit litteras, quas Michaeli de Phullendorff, imperiali prothonotario, dum viveret, olim scripseras. ex his rediit in me-moriam obitus amicissimi hominis, qui mn admodum turbavit. quamvis euim naturale et commune sit omnibus mori neque vitari necessitas mortis queat, humanuni tarnen est dolere et contristari amicos ex ami-corum morte. fateor imbecillitatem meam, cum Michaelis mentionem in tuis litteris veperi. non potui non affici mevore charissimi et dulcissimi amici, dum me consuetudine privatum esse memineram. consolor tarnen me ipsum, quando ut Christianum decet obisse illum scio. nihil est, quod illi morienti defuerit ab ecclesia requisitum. vixit cum virtute, mortuus est cum pietate. nusquam mala mors invenitur, ubi bona vita precessit. illud etiam ad felicitatem sibi et mihi ad consolationem cedit, quia in ecclesia mea Senensi sepultus est, cujus manibus quotannis parentari curabo. faxit deus, cum illo apud Christum salvatorem in promissa patria reperiamur, ubi vere sunt opes veraque gaudia. hie iu terris nihil est solidum, nihil perpetuo bonum. omnia seneseunt, omnia oeeidunt. Michael noster, ut mihi persuadeo, illuc reversus est, unde venit magnumque illum diem letus prestolatur, in quo surgentibus omnibus corpus suum ex pulvere tollat et gloria vestiat immortali. hec mc scribere epistola tua coegit, in qua nee giavitaä deest uec ornatus 7* 100 nusquam ille sepiliri potuit, ubi majores haberet aut honores aut obsequia majora. faxit deus, tit cum illo apud Christum in promissa patrifl, tandem reperiamur, ubi vere sunt opes et vera gaudia. hie in terris nihil stabile, nihil est perpetuo bonum. sed attulisti et joeunditatem tuis scriptis mihi, quia vidi episto-lam tuam duabus perstare partibus, quas convenit habere omnem scripturam. nam caracteres rotundi sunt et bene con-nexi et apta oblectai-e legentem sunt tota. ornatus inest litte-ris, sunt texture convenientes et sententie digne viro gravi, quod non in litteris Theutunicis hujus temporis inveni. gaudeo, quod Almaniam reverti ad eloquentiam video. spero brevi futurum, ut littere in hoc climate reviviscant. nam et olim multi Theutonici docti fuerunt litterisque ornatissimis scripse-runt. perge tu, oro, et suade aliis hanc viam sequi, que patriam possit illustrare. sed vidi picturam tuam, qua multum excellis atque adeo prestas, ut priscis te equare possim viris Apelli vel Zeusi, quorum mirata vetustas nimirum. si per-pedite scribis: ingenium pictura expetit, ingenium littere ex-quirunt, uno eloquentia et pictura fönte prodeunt et passe sttnt easdem calamitates easdemque felicitates. olim eloquentia mi-rum in modum floruit, postea jaeuit multis annis ab Augu-stino et a leronymo usque ad Petrarcham, deinde extollere desideratur. sed vidi etiam picturam tuam, qua divum Michaelem ex-pressisti. due in te res elucent, eloquentia et pictura, sed hac magis, in qua Appelli vel Zeusi potes equari. in altera, si perseverabis, gregem exibis et ad singulares venies. amant enim se artes he ad in-vicem. ingenium pictura expetit, ingenium eloquentia cupit non vulgare sed altum et summum. mirabile dictu est, dum viguit eloquentia, viguit pictura, sicut Demostenis et Ciceronis tempora docent. postquam cecidit faeundia jaeuit et pictura. cum illa revixit liec quo-que caput extullit. videmus picturas ducentorum annorum nulla prorsus arte politas; scripta illius statis rudia sunt, inepta, incompta. post Petrarcham emerserunt littere, post Jotuui surrexere pictorum manus; utramque ad summam jam videmus artem pervenisse. laudo te, quem pictura summum, eloquentia mediocrem habet, et hortor, ut qualis es pictor, talem te velis oratorem prestare, ut dicendi facultas, que olim apud Alamanos non vilis fuit, postea in exilium acta est, te duce prio-rem locum vendicet. denique quia meam videris amicitiam potere, con-cedo petenti libenter, quod recusanti nitro obtulissem. ineo jam tecum Ins litteris amicitie fedus meque non vulgarem amicum do til)i, ut nie posthac ex arbitrio utare, sciens, quia non minus amaberis quam ames. vale. ex Nova civitate, anno etc. 101 caput cepit et jam ita elucet, ut Ciceronis temporibus equata videatur. sie et prisca etate, dum Romana respublica in summo fuit, pictura ingens erat, deinde cecidit usque ad Job-tum,a qui eam reparavit seu reformavit.1 postea multi creve-runt et jam in summo ars est, ut surgere et cadere cum elo-quentia pictura videatur. gaudeo igitur, quod te pictorem et oratorem simul video. denique quia in litteris illis meam vide-ris amicitiam petere, ago tibi gratias, qui nie tua benivolentia dignum putas, ego tibi amorem meum ultro obtulissem non petenti; petenti avidius do. utere mei post hoc amico non vulgari modo sed ut vere lex amicitie jubet, ut nihil reserves, nihil celes, et scias, te non amari minus quam ames. vale. 48.* Bischof Eneas an die Stadt Siena; Wiener-Neustadt, 10. Juli 1452. Der Kaiser ist mit der Verfügung betreffs des Gefangenen einverstanden; die Österreicher ziehen von allen Seiten Truppen zusammen, unterstützt von den Böhmen und Mährern; auch die Ungarn stehen auf ihrer Seite und der Graf von Cilli folgt ihnen. Aber viele Barone halten zum Kaiser; die. Feindseligheiten sind noch nicht eröffnet; die Böhmen hatten in Regensburg eine Zusammenkunft mit Johannes von Capistrano, die ergebnislos blieb, da Bohyzana nicht einlenken will. Mailand, Staatsarchiv: Autografi, Arcivescovi di Siena. Gleichzeitige Kopie. Am untern Bande mit dem Kandeivermerlc: Presentata dominis prioribus et capitaneo Senarum die 12. augusti 1452. Magnifici et potentes domini, domini honorandi post re-commendationem. suseeptis litteris vestris accessi mox impera-toriam majestatem, cui ex ordine exposui, que mihi scripsistis, excusavique missionem captivi non esse faetam et rationes ad-duxi, quas cesar et honestas et vigentes judieavit et optime de vestra re publica contentus remansit. quando sibi videbitur oportunum mittet, qui captivum ad sese ducant. quomodo res in istis regionibus se habeant, paucis scribam; quamvis vestri parum intersit Australia noscere, decet tarnen imperialia scire negotia. Australes, qui cesari rebellarunt, in sententia perseve- 1 chn. reformavit sive reparavit. a Oiotto. 102 l'ant condueuntque undique milites et njunt, se velle castra facere. liiis favent aliqui ex Bohemia Moraviaque, sed major illarum pars provinciarum subsistit. Ungari conjuncti Australi-bus sunt, nullum tarnen aduc auxiliuni miserunt. comes Cilie eos sequitur, quamvis cepti peniteat. at ex Austria multi barones et potentes cum cesare sapiunt, quibus sunt arces 150 et amplius munite et expugnatu difficiles. Ins cesar equi-tes adjung'it. magnus conflatur ignis. ex Stiria et Carintliia expectatur exercitus. inter Australes et robelles et cesarianos nulla comercia sunt, quamvis mixta undique castella sunt, quisque sese munit. nondum sunt aperte offense, quamvis hodia manifesta sint. sie stamus expeetantes, quisnam prius bellum faciat. arbitramur causam nostram et justiorem et magis armatam. Australes ajunt, se hodie ad 8 dies in cam-pum exituros facturosque pugne copiam, quod nobis non vide-tur credibile. si tarnen id egerint, sentient a tergo vulnera et incendia. sie Ordinate res sunt, utinam de pace nobis et omnibus deus provideret. Boemi, qui heresim sapiunt, con-ventum habituri erant apud Ratisponam cum fratre Johanne de Capistrano, sed nil secutum est memoratu dignum. nam Johannes de Rochezana heresiarcha noluit comparere.a alia, que scribam, modo non oecurrunt. episcopalem domum et clerum recommendo magnificentiis vestris, quibus parere ubi-que paratus sum. ex Nova civitate Austrie, die 10. julii 1452. Eneas, dei gratia episcopus Senensis et imperialis consiliarius, vestre rei publice servitor. 49„* Papst Nikolaus V- an Bischof Eneas; Born, 8. September 1452. Dankt ihm für seinen Brief, mit seiner Beise nach Ungarn sei er einverstanden und sende ihm die notwendigen Schreiben; in der böhmischen Angelegenheit halte er es nicht für gut, etwas Neues su unternehmen. Aus Kod. Göttweih 390, Bl. 108, und dm. 10, Bl. 358". Bachmann, Geschichte Böhmens 2, 428. — Vgl. zu den liier erwähnten kriegerischen Vorbereitungen, die den Zweck verfolgten, K. Ladislaus aus den Händen Friedrichs zu befreien, li. Brandsch, Friedrichs Beziehungen zu Ungarn 1440—1453 (Programm des evangel. Gymnasiums Mediasch 1884), S. 42—57. 103 Nicolaus papa V. Enee, episcopo Senensi, etc. Veilerabilis frater, salutem et apostolicam benedictionem. recepimus litteras tuas et intelleximus, que nobis ad longum et seriöse significasti. gratissimum habuimus certiores fieri de singulis et exinde diligenciam tuam plurimum coinmendamus, exhortantes, ut in posterum continuare velis, quia rem nobis gratam efficies. quantum ad accessum tuum versus Ungaros," placet nobis valde. mittimus omnes litteras requisitas cum in-struetionibus, quibus nobis utendum videtur, cum fueris apud ipsos Ungaros. non restringimus enim te ad contenta in illis, nisi in quantum imperatorie serenitati et prudencie tue vide-bitur. hortamur fraternitatem tuam et si minime necessarium putemus, ut ad omnia honorem et commodum carissimi in Christo filii nostri imperatoris concernencia diligentissime in-tendas et totus ineumbas, quia in nulla re posses nobis magis complacere. et quia seimus te sponte tua ad hec omnia incli-natissimum, non utimur pluribus in hac re. quantum ad factum Bohemorum, placuerunt nobis valde, que scripsisti. fraternitatem tuam ad omnia ea, etsi maxima et gravissima aint, valde idoneam esse censemus. nihilominus cum pendeat de presenti tractatus cum ipsis Bohemis et mediatores sint nobiles viri, Ludvicus dux Bavarie et Albertus marchio Bran-denburgensis, prineipes, ut nosti, magne auetoritatis magnique crediti, non videtur nobis aliquid innovandum, nisi dicto traetatu prius finito, de quo bonam spem habemus propter ipsos mediatores. accedit ad hoc, quod jam diu dilectum filium nostrum, Nicolaum cardinalem saneti Petri ad vineula, presbiterum cardinalem, nostrum ac apostolice sedis legatum ad res Bohemorum feeimus et jam litteras dicte legacionis misimus. propterea non videretur nobis utile, immo periculo-sum esset, aliquid in ipsa re innovare ac immutare. datum Rome apud sanetum Petrum sub annulo piscatoris, die 8. septembris 1452. * Vgl. dazu des Eneas Historia Friderici (Kollar II, 375): Optabat (Hunyad) igitur, Eneam ad se mitti, per quem posset suam mentem cesari notam faceve; jainque litteras ad Eneam direxerat, <[ue tutum sibi per Hungariam Her preberent. Da aber Friedrich selbst in Verhandlungen mit Ungarn trat, unterließ Eneas seine Reise. 104 50.* Papst Nikolaus V. an Bischof Etwas und die Äbte von Wiener-Neustadt und Beun; Rom, 12. September 1452. Erteilt Urnen die Vollmacht, diejenigen Personen, die K. Friedrich als Vormund des Königs Ladislaus auf dessen Besitzungen in kirchliche Benefizien eingesetzt habe, trotz des Widerstandes des Passauer Kapitels in deren Besitz einzuführen. Aus Hey. Vatic. 400, Bl. 156. Nicolaus etc. venerabili fratri nostro, episcopo Senensi, et dilectis filiis sancte trinitatis in Npvacivitate ac in Runa Salczeburgensis diocesis monasteriorum abbatibus, salutern et apostolicam benedictionem. Exposuit nobis carissimus in Christo filius noster Frideri-cus, Romanorum imperator semper augustus, quod licet ipse, qui carissimi in Christo filii nostri Ladislai; Hungarie et Bo-hemie regis illustris minorenis tutor existit, ad diversa bene-ficia ecclesiastica cum cura et sine cura, infra Austrie limina et alia ducatus et dominia ad dictum regem pertinentia, in dio-cesi Pataviensi et aliis civitatibus et diocesibus consistentia, intervacantia et que de jure patronatus ducatus et dominia hujusmodi pro tempore obtinentium fore noscuntur, seu ad que illorum vacationibus pro tempore occurrentibus iidem ducatus et dominia pro tempore obtinentes ex apostolice sedis privi-legiis, quibus derogatum non est, personas idoneas Patavienses pro tempore existenti et aliis episcopis et locorum ordinariis presentare consueverunt capitulo Pataviensi, cum sedes episco-palis Pataviensis vacare noscatur et aliis ex ipsis ordinariis tutorio nomine diversas personas idoneas infra tempus legiti-mum presentaverit, iidem tarnen capitulum et per nos dicte sedis vicarii deputati ac alii ordinarii in favorem fortassis quorundam, qui se dicto imperatori super gerenda tutela pre-dicta et illius occasione temere opponunt, dictas personas ad hujusmodi beneficia instituere contra instantiam recusarunt. idem etiam imperator dubitat, ne tarn alii ordinarii locorum, infra Hungarie et Bohemie rcgna et alia loca dicti ducatus aliorumque dominiorum dicti regis constituti, ad quos persona-rum et quevis alia beneficia, que juris patronatus dicti regis seu dominia sua pro tempore obtinentium existunt, seu ad que 105 Hungarie et Bohemie regea seu doininia predicta pro tempore obtinentes personas idoneas ex privilegiis similibus presentare consueverunt, pro tempore presentatarum institutio de jure vel consuetudine portinet, quam capitulum et vicarii predicti personas, quas per ipsum imperatorem ad alia beneficia hujusmodi dicta durante tutela eodem tutorio nomine presentari contigerit, ad illa instituerc recusent in futurum, quarc idem impcrator super hiis sibi et tarn presentatis quam presentandis per eum personis prodictis per nos supplicavit oportune provideri. nos igitur hujusmodi supplicationibus inclinati discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatenus vos vel duo aut unus vestrum per vos vel alium seu alios, etiam si sint extra loca, in quibus estis deputati, vocatis, qui fuerint evocandi, personas quaslibet capitulo seu vicariis predictis ad quevis beneficia vacantia hactenus per prefatum imperatorem ut prefertur pre-sentatas, si de illis factas presentationes hujusmodi canonicas et eisdem personis institutiones suas hujusmodi contra instan-tiam denegatas fore reperietis, ad hujusmodi beneficia, ad que ut prefertur presentati fuerunt, auctoritate nostra instituere curetis et nichilominus tarn quoscunque locorum ordinarios quam capitulum predictos et alios, quos idem quomodolibet et quibus similes presentationes dicto nomine prefata durante tutela ad alia beneficia predicta, quecunque et qualiacunque fuerint, fieri contigerit, si et quotiens id expedierit, attentius auctoritate nostra moneatis, ut infra certum competentem terminum, ipsis per vos prefigendum, personas ad alia beneficia tunc presenta-tas hujusmodi, si de eis facte presentationes hujusmodi cano-nice fuerint, ad ea beneficia instituant alioquin, si infra hujusmodi terminum eas ad dicta beneficia instituere recusaverint seu neglexerint, vos personas easdeni ad illa prout presentationes de eis facte hujusmodi fuerint eadeni auctoritate nostra si-militer instituere curetis, inducentes quascunque personas sie institutas vel procuratores suos earum nominibus in corpora-lem possessionem beneficiorum, ad que illas institueritis jurium-que et pertinentiarum omnium eorundem et defendentes in-duetas, amotis ex quidem quibuslibet illicitis detentoi'ibus, ac facientes personas easdem vel pro eis procuratores predictos ad hujusmodi beneficia, ut est moris, admitti ipsique de illo-rum fructibus, redditibus, proventibus, juribus et obventionibus universis integre responderi, contradictores per censuram eccle- 106 siasticam appellatione postposita compesceiido. ceterum si per summariam informationem supor liiis per vos recipiendam nobis constiterit, quod per vos vigore presentium citandorum vel monendorum presentia per monitionibus et citationibus de hiis faciendis nequeant tute et commode habcri, nos vobis citationes et monitiones quaslibet per edictum publicum locis vicinis affigendi publicis, de quibus sit verisimilis conjectura, quod ad citandorum et monendorum hujusmodi notitiam per-venire valeat, faciendi plenam concedimus tenore presentium facultatem, volentes, quod monitiones et citationes hujusmodi ipsos monitos et citatos perinde arctent ac; si eis presentialiter et personaliter facte forent, non obstantibus tarn f'elicis recor-dationis Bonifacii VIII. predecessoris nostri, quibus cavetur, ne quis extra suam civitatem vel diocesim nisi in certis ex-ceptis casibus et in illis extra unam dietam a fine sue diocesis ad Judicium evocetur, seu ne judices a sede apostolica depu-tati extra civitatem et diocesim, in qua deputati fuerint, contra quoscunque procedere seu alii vel aliis vices suas committere presumant ac de duabus dictis in concilio generali editis quam aliis constitutionibus apostolicis contrariis quibuscunque; aut si locorum ordinariis et capitulo predictis vel quibusvis aliis co-muniter vel divisim a dicta sit sede indultum, quod interdici, suspendi vel excomunicari non possint per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de iudulto hujusmodi mentionem. datum Rome apud sanctum Petrum anno etc. 1452, pridie idus septembris pontificatus nostri anno sexto. E. Fidelis. 51.* Papst Nikolaus V. an Kardinal Nikolaus von Kusa und Bischof Eneas; Rom, 20. Oktober 1452. Fordert sie auf, den Wiener Tag ssu besuchen und für den Frieden stoischen K. Friedrich und den Fürsten tätig zu sein. Bom, Reg. Vatic. 400, Bl. 143*. Nicolaus etc. dilecto filio Nicoiao, tituli s. Petri ad vincula presbytero cardinali, et venerabili tratri nostro Enee, episcopo Senensi, salutem etc. Regis pacifici, cujus in pace factus est locus, et qui, dum humanitate suscepta sui ortus declararet initia redditurus ad 107 patrem in ejus discessu dilectoribus ipsius nuncia et mandata commendavit, sue pacis vices gerentes in terris: si liujusmodi pacis commoda inter fideles quoslibet ubilibet propagari exqui-sieius affectamus, quanto propensius illis exquirendis et con-fovendis inter carissimum in Christo filium nostrum Frederi-cum, Romanorum _ imperatorem semper augustum, et carissimi in Christo filii nostri Ladislai, Hungarie et Bohemie regis illu-stris, regnorum dominiorum prineipes, barones et subditos, quo-rum utique Status paeificus et tranquillus tarn ecclesie Catho-lice quam Romano imperio multimoda confert, profectus et commoda interponere debemus sollicitudinis nostre curas. hinc est quod, cum sicut aeeepimus pro semovendis graviLms inter imperatorem ac prineipes, barones et subditos predictos occa-sione tutele prefati regis ad ipsum imperatorem speetantis sub-ortis dissensionum et questionum materiis traetande pacis et concordie inter diseidentes ipsos per eos suseepta sit in opido Viennensi, Pataviensis diocesis, de proximo servanda dieta," nos recensentes, quot et quante, nisi inter partes ipsas votiva successerit pacis concordia, ex liujusmodi subortis dissensioni-bus calamitates evenire possent, ac cupientes, prout preeipue nobis ineumbit illis tollendis et preeavendis opem et operam impendere efficaces, sperantesque indubie, quod vos in hujus-modi promovendis et efficiendis pace et concordia plurimum poteritis esse profuturi, volumus et serie presentium manda-mus, quatinus ad ipsam dietam accedentes vice nostra liujusmodi efficiendis paci et concordie juxta datam vobis a deo prudentiam vos diligenter interponatis. nos enim vobis eadem vice nostra singula, que pacis et concordie sunt, inter partes ipsas traetandi et approbandi, et que ad hoc, ut ille votive succedant, congrua seu necessaria fuerint agendi, statuendi et ordinandi plenam concedimus earundem presentium tenore facul-tatem. vobis igitur hujusmodi ministerii onus animo affectuoso suseipientes in illius executione vos adeo solicitos exhibeatis, ut exinde preter eterne retributionis premia etiam latius diffusus odor laudabilis fame vestre per amplius invalescat. datum Rome a Der Tag war für den 11. November anberaumt (Chmel, Materialien 2, 24. 25); das Breve kam also jedenfalls zu spät in Wien an. Vgl. Chmel, Materialien 2, 29, und Fontes rer. Auslriac. 20, Nr. 39 und den Brief des Priors von Welminck in Melk an Johann von Weilheim bei Pez, Thesaurus 6, 358. 108 apud sanctum Peti'um anno etc. 1452; 13. kalendas novembris, anno 6. De curia. D. de Luca. 53.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas in Wiener-Neustadt; Rom, 22. Oktober 1452. Da er keinen Legaten von Born nach Wien schicken kann, will er, daß der in der Nähe Wiens weilende Kardinal von S. Peter als Legat nach Wien gehe, und gesellt ihm als Kollegen Bischof Eneas bei; dankt ihm für seine Auskünfte; über die böhmischen Angelegenheiten habe er ihm ausführlich geschrieben. Aus Kod. G-öttioeih 390, Bl. 106, und dm. 70, Bl. 245. Venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, Nicolaus papa V. salutem et apostolicam benedictionem.1 Ut scire debes, requisiti fuimus ab imperatoria serenitate, ut in dieta, que Wyenne in proximo festo sancti Martini pro componendis dissensionibus illis Australibus teneri debet, legatum apostolicum destinare vellemus. nos eidem serenitati, quem-admodum ad eam scribimus," in hac re et in omnibus aliis semper complacere vellemus, verum angustia temporis Statute diete non patitur, ut aliquis legatus ex hoc loco in tempore proficisci possit hocque esset quodammodo impossibile et propter-ea honestistimam excusationem nostram prefata serenitas equo ferre debet animo. tarnen, ut desideria sua in toto non fru-strentur, cogitavimus dilectum filium nostrum, cardinalem sancti Petri ad vincula, qui propinquus est et paratus ad equitandum, legatum destinare teque illi in collegam adjungere, si placuerit sue serenitati. et sie ad eundem cardinalem proprium scripsi-mus per cursorem,2 ut statim equitet versus imperatorem factu- 1 Göttweih: Nicolai pape V. Enee, episcopo Senensi, venerabili fratri salutem et apostolicam benedictionem. — 2 Oöttweih: per cursorem proprium scripsimus. a Der Brief des Papstes an K. Friedrich lautet nach Göttweih 390, Bl. 106: Nicolai pape V. Frederico imperatori. Carissime in Christo fili salutem et apostolicam benedictionem. reeepimus nuper litteras tue serenitatis et intelleximus, que secuta sunt super dissensionibus inter aerenitatem tuam et Australes existentibus. non dubitamus, celsitudinem tuani omnia cum magna sapiencia fecisse et divina gracia sie inspirante. intelleximus, que scripsisti de legato nostro mittendo ad dietam illam sta- 109 ras, que idem imperator ab eo duxerit requirenda; et fecimus fieri bullas duplicatas legationis, videlicet pro cardinali dum-taxat ad partem et pro eodem ac fraternitate tua simul, ut ambobus vel altero vestrum, prout sibi placuerit, uti possit idem imperator. recepimus litteras tuas et intelleximus omnia, que nobis magno ordine et multum seriöse nunciasti. gratis-sime nobis fuerunt omnia ex litteris tuis intelligere nee oecur-vit ad alia que scripsisti aliter respondere, nisi quod leto et bono sis animo et valetudini tue diligenter intendas. de rebus Bohemicis non respondemus aliter, quia alias plene ad te scripsimus de voluntate nostra. necesse est magna considera-cione magnoque ingenio, ut res ille bene componantur. datum Rome apud sanetum Petrum sub annulo piscatoris die 22. oc-tobris 1452 pontiücatus nostri anno 6. 53.* Papst Nikolaus V. an den Kardinal Nikolaus von Kusa und den Bischof Eneas; Rom, 23. Oktober 1452. Urteilt ihnen die Vollmacht, die Rebellen gegen K. Friedrich von allen Kirchen- tutam etc. certissimum habeat sublimitas tua nobis esse molestum hnic honesto desiderio tuo non posse ut vellernus satisfacere. nam quasi impossibile foret, legatum aliquem ex hoc loco ad dietam ipsam in tempore proficisci, et propterea nos excusatos habebit serenitas tua, si non mittimus ex hoc loco juxta desiderium nostrum atqne tuum, quia brevi-tas temporis Statute diete non patitur. ubi vero tempus concederetur, unum et plnres et omnia honorem et commodum tuum concernencia libentissime mitteremus nee laboribus parceretur nee impense. scribi-nms tarnen ad dileetuin filium nostrum, cardinalem saneti Petri ad vin-cnla et ad venerabilem iratrem nostrum Eneam, episcopum fSenensein, ut ad prefatam dietam, si serenitati tue placebit, se conferant et in ea nostra et apostolice sedis auetoritate omnia tractent, agant, ordinent et disponant, que celsitudini tue connoverint esse grata et paritura pacem, quietem ae tranquilitatem Status tui et parcium illarum. hü enim statuta tempore diete facile interesse poterunt et per hanc viam forsitan satis desiderio tuo factum erit, quo casu nobis, qui vellemus in eunetis serenitati tue complacere, singularissime gratuni erit. mittimus litteras legacionis pro supradictis et simul et separatim, ut ambobus vel altero ipsorum uti possit tua serenitas, prout sibi placuerit et scripsimus per cursorem proprium ad prefatum cardinalem, ut versus tuam serenitatem statim gressus suos dirigat facturus cum effectu, quantum ab eadem serenitate tua fuerit requisitus, quam optimus deus semper servet in-columem. datum Rome apud sanetum Petrum sub annulo piscatoris die 20. oetobris 1452 pontiücatus nostri anno 6. 110 strafen freizusprechen und sie in iJire früheren Hechte wieder einzusetzen. Rom, Reg. Vatic. 400, Bl. 143. Nicolaus etc. dilecto filio Nicoiao, tituli sanc'ti Petri ad vincula presbitero cardinali, et venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, salutem etc. Cum nos nuper vos ad dietam de proximo in opido Vien-nensi, Pataviensis diocesis; inter carissimum in Christo filium nostrum Fredericum, Romanorum imperatorem semper augu-stum, et carissimi in Christo filii nostri Ladislai, Hungarie et Bohemie regia illustris, regnorum et dominiorum principes, barones et subditos pro semovendis dissensionibus inter eos occasione tutele dicti regis ad prefatum imperatorem pertinen-tis subortis servandam, ivt auctoritate nostra pro facienda pace et concordia inter ipsos interponeretis solicitudines vestras, duxe-rimus destinandos, nos ad hoc, ut commodius pacis et concordie hujusmodi commoda succedant, vobis et cuilibet vestrum quos-cunque- processus adversus imperatori predicto in hujusmodi gerenda tutela rebelles et inobedientes per nos seu auctoritate nostra habitos tollendi, cassandi et revocandi nee non quosvis ex ipsis quibuslibet sententiis, censuris et penis propterea seu per processus hujusmodi irretitos ab illis absolvendi illosque honori, statui et juribus pristinis restituendi, interdictum quo-que ecclesiasticum ubilibet fortassis occasione rebellionis hujusmodi positum relaxandi, neenon cum quibusvis personis eccle-siasticis, que fortassis censuris et penis hujusmodi irretite divinis sc immiscuerint, super irregularitate quam propterea ineurre-runt tarn in ordine quam beneficio et officio dispensandi omnem-que inhabilitatis et infamie maculam per eos premissorum oc-casionem contraetam abolendi omniaque alia circa ea opportuna faciendi, prout vobis vel alteri vestrum videbitur, dummodo tum hujusmodi concordie subseqiiatur effectus, plenam et liberam auctoritate apostolica concedimus tenore presentium facultatem. datum Rome apud sanetum Petrum anno etc. 1452, deeimo kalendas novembris, anno 6. üe curia. D. de Luca. 111 54. Bischof Eneas an den Propst der Kirche S. Maria in Eis-garn;"- Wiener-Neustadt, 16. November 1452. Erteilt ihm die Vollmacht, alle Kirchenpfleger im Gebiete des Georg von Puch-heim* von Kirchenstrafen zu lösen, die ihrerseits ivieder ihre Pfarrhinder von Kirchenstrafen befreien Jcönnen. Aus Ludewig, lieliquiae manuscriptorum omni? aevi 4, 308—810. Eneas, dei et apostolice sedis gracia episcopus Senensis, ac ejusdem sedis per Bohemiam, Slesiam, Moraviam; Austriam, Styriain, Carinthiam et Carniolam cum potestate legati de latere nuncius et orator specialiter deputatus., dilecto nobis in Christo preposito ecclesie beate Marie in Eysger, Pataviensis diocesis, salutem in domino sempiternam. Ex injuncto nobis legationis officio humilibus fidelium votis libenter annuimus eaque, ut optatum pertingant effectum, pie-tatis laxato gremio ac perpetuatos ignoscendo excessus, quan-tum cum deo possumus et indulti se nobis extendat auctoritas, gratiosius exaudimus. exhibita siquidem nobis nuper pro parte nobilis viri Greorii baronis de Puchem, Pattaviensis diocesis, petitio continebat, quod cum novissime cives communitatis Wiennensis dicte diocesis ac nonnulli alii nobiles et potentes in illain prorupissent rebellionis audaciam, ut etiam previa dif-fidatione contra serenissimum principem, dominum Fridericum, Romanorum imperatorem ac Austrie ducem; spretis ccnsuris et proliibitionibus apostolicis presumpsissent arma movere, pre-f'atus baro ac universi subditi sui eidem domino imperatori postmodum invalescente, commotionc guerrarum adherentes ac de justitia ipsius confisi, tarn pro tuitione propria quam pro pulandis insolenciis liujusmodi contra diffidatores predictos, manu armata, obedientie suadente debito, utcumque procedere statue-runtj ipsosque nonnunquam in ecclesiis et immunitate ecclesia-Ktica tenentes insidias seu ecclesias confugientes ad easdem " Da alle älteren Propsteiakten fehlen, ist der Name des Projjsles nicht zu ermitteln; vgl. Topographie von Niederösterreich 2, 533. — b Georg von Puchheim war einer der Regenten, die Friedrich vor seiner Ahreise nach Italien eingesetzt hatte (Chmel, Eeg. Nr. 27.91, und Materialien 1, • 357). Vgl. Chmel, Beiträge zur Geschichte des Königs Ladislaus (Sitzungsberichte der Wiener Akademie, phil.-hist. KL, Bd. 28), Sonderahdruck S. 10. 112 invaserunt, aliquociens etiam vice versa baro et subditi pre-dicti similiter in emunitate ecclesiastica et ecclesiis per liostes impugnati, et sie offensiones et defensiones ex iisdem immuni-tate et ecclesiis facte fuerunt, unde plerique utriusque partis homines in et ex illis enormiter lesi, vulnerati, aliqui vero interempti nee non ecclesie et emunitates predicte non sine effractione portarum earundem dieuntur exinde violate. cum itaque, guerra hujusmodi divina disponente dementia jam se-dante, ipsique baro et subditi de premissis excessibus doleant ex intimis ac grave eis foret, si pro oportuno petendo absolutionis beneficio simul vel etiam singulariter singuli nostram seu com-missarii per nos ad hoc deputandi potentiam necessario habe-rent adire, pro parte eorundem baronis et subditorum nobis fuit humiliter supplicatum, ut absolutionis beneficium hujusmodi eis impendi ac ipsorum commoditati oportune provideri mandare dignaremur. nos itaque premissis attentis, volentes cum barone et subditis predictis benignius agere, hujusmodi supplicationibus inclinati, discretioni tue, de qua in hiis et aliis specialem in domino fiduciam obtinemus, auetoritate nostre legationis qua fungimur tibi committimus et mandamus, qua-tenus omnes et singulos ecclesiarum rectores beneficio absolutionis indigentes in dominio dicti baronis existentes ab omnibus et singulis exeommunicationibus ac aliis sententiis et censuris ecclesiasticis atque penis, quas occasione guerrarum hujusmodi quomodolibet ineurisse noseuntur, in forma ecclesie consueta absolvas penitentiamque salutarem cuilibet eorum imponendo, dummodo tarnen non sint casus, propter quos sedes apostolica merito sit. specialiter consulenda. insuper eadem auetoritate tibi committimus atque presentibus indulgemus, quod eisdem rectoribus et singulis aliis in eodem dominio existentibus aueto-ritatem tribuas et concedas, ut omnes et singulos suos paro-chianos de similibus casibus, excessibus, criminibus et delictis in forma ecclesie consueta absolvant, injuneta cuilibet ipsorum pro modo eulpe penitentia salutari, quam etiam singuli per-agere et adimplere debeant et etiam teneantur, alioquin pre-dieta absolutio eis nullatenus suffragetur. in quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum presentes lit-teras fieri et nostri pontificalis sigillo jussimus appensione com-niuniri. datum et actum in Nova civitate Saltzburgensis dio-cesis die Jovis 16. novembris anno domini 1452 indictione 113 15. pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri Nicolai pape V. anno sexto. in domo nostre solite residentie ibidem. 55. Bischof Eneas an ? Wiener-Neustadt, 24. Dezember 1452. Bericht Hier die Gesandtscliaft des preußischen Städtehundes an den Kaiser und den in ihrer Angelegenheit festgesetzten Tag. Aus Kod. 48, Bl. 31 der U. B. Krakau gedruckt Zeitschrift f. österr. Gymnasien 1871, 106\7 und Codex epistol. saec. XV. ed. Sokolowski et Szujski, S. 130—131; hier nach eigener Kollation. Venientes ad cesarem prestabiles oratores nobilitatis et populi Prutenici" litteras vestras tanto mihi desideratiores quanto expectatiores reddiderunt. cognovi ex illis dignationem vestram bene valere et habere inei memoriam, que res mihi magne voluptati sunt; precor divinam pietatem, aliquando vestre presentie mihi copiam faciat, cujus absentis merui gra-ciam. sed ut ad litteras vestras redeam; queruntur ille Pru-tenicum statum timentque futura tempora, ne turbidiora mole-stioraque fiant, accusareque videntur Christianorum decreta capitum, ad unius querelam partis promulgata, denique com-mendant concordiam et pacem. respondebo breviter et meo ex more libere. digna mihi videtur querela vestra; que nobilis et florentis olim provincie ruinam deplorat. sed natura datum est, ne qua in perpetuum provincia quiescat. et sunt, qui arbitrantur, deum, cui parent omnia; ex ordinata potestate pacem terris eternam dare non posse. lites ab initio mundi nate primos seculi fratres inter se quietos esse non permise-runt. apud Romanos Lucanob teste fraterno primi maduerunt sanguine muri, et Statius0 f'raternas acies canit alternaque regna profanis decertata odiis. et Ovidius:4 non frater, inquit, °- Um die zahlreichen Mißheüigkeiten zwischen dem Deutschen Orden und dem Bunde der preußischen Städte endgiltig aus der Welt zu schaffen, beschlossen beide Parteien, die Entscheidung des Kaisers anzurufen. Der Orden entsandte den Vogt von Leipe, Georg von Egloffstein, und den Pfleger von Mastenburg, Wolfgang Sauer, an den Kaiser. Die Vertreter der Städte trafen am 6. Dezember in Wien ein; der Kaiser hörte beide Parteien an, verschob aber die Entscheidung auf Johanni 1453. (Vgl. Voigt, Geschichte Preußens 8, 271 ff.) — b Lulcan, Bellum civile 1, 95. — ° Statins, Thebais 1, 1. — d Metamorph. 1, 148. Fontes. II. Abt. 68. Bü. 8 114 a fratre, non hospes a liospite tutus, non socer a genero, et filius ante diem patrios inquirit in annos. nimirum, si Pruteni rixantur, homines sunt et humano errore labuntur. optanda tarnen et totis conatibus prosequenda est pax eorum neque apostolica sedes aut imperium suis edictis pacis bonum eri-piunt neque omnino sententiam ferunt inaudita parte, modus hie summi tribunalis est, ut moneat, qui videntur errare, non tarnen illis defensionis abnuit facultatem. possunt comparere et in medium afferre jus suum, dicere, ubi gravantur, ubi leduntur. tum sedentis auetoritas monitorium et omnes penas in vim simplicis citationis resolvit. sie et modo factum est. usi sunt oratores Pruteni non parva modestia et prudentia, accesserunt cesarem et facti rationem reddentes juris viam amplexi sunt, que res cesari grata extitit. commendavitque sua serenitas illornm humilitatem atque ex communi consensu diem dixit, in qua vel amicabiliter vel juris ordine terminari controversia debet. medio tempore inhibitum est utrique parti, ne quid via facti attemptent, sed suis quique terminis contenti sint et omnis absit novitas. ego ad res has toto nixu operani dedi, quamvis oratores ipsi nunquam mihi verbum fecerint; sed movit me vestra epistola et jus amicitie, quo mihi pre-cipere omnia potestis; simul et rei honestas insinuat se mihi, qui paci nihil habenti insidiarum semper duxi favendum. nee plura de Prutenis, quos spero ad votum vestrum futuros una-nimes in domo domini. de xeniis ad me missis ago gratias ingentes humanitati et benignitati vestre, quamvis pervenire non poterint impedientibus ad me latruneulis. sed sufficit mihi voluntas; fecit satis, qui fecisse voluit. precor tarnen deineeps, ne quid ad me mittatis nisi epistolas. neque enim in natura me decent, qui sum dignationis vestre servus. meum esset domino aliquid muneris impertiri, videri ut possem gra-tus. quod non facio, in causa est non itineris vel longitudo vel periculum, sed inopia. nam mihi preter titulum episcopa-tus nihil est, quod videri possit hominis divitis. sum tarnen dives, quia fortuna presenti contentor et fruor paratis. non deest mihi bona librorum et provise frugis in annum copia. animus vel seni letus est. valete et me amate, ut soletis, quoniam id reeiproce sit. ex Nova civitate, 24. decembris 1452. 115 56. Bischof JEiieas an Kardinal Juan Carvajal; Wiener-Neustadt, Ende 1452 oder Anfang 1453. Übersendet ihm einen Auszug aus des Jordanes gotischer Geschichte. Aus Duellius, Biga librorum rariorum, Frankfurt 1730, S. 1. Johanni de Carvajali, sacrosancte Romane ecclesie dia-cono cardinali, doctissimo et optimo patri, domino suo, Eneas, episcopus Senensis, salutem -plurimam iicit. Leonardum Aretinum, nostri seculi viriim eloquentissi-mnm, scripsisse de Gothis historiam accepi;a nunquam illa in manus meas venit, quamvis cupidus essem, res gestas Gotho-rum agnoscere. nam populum illum, ex quo vestros1 reges originem ajunt ducere, quasi turbinem quendam Romane rei publice insultasse, Italiam ac Germaniam, Hispaniam Galliam-que conculcasse majores nostros sepe dicentes memineram. sed neque, qui forent neque unde venissent, neque rerum, quas ges-serant, ordinem tenebam optabamque magnopere, Leonardi libros in manus dari meas, ut hec omnia discerem. nam in ore hominum sepe de Gothis est sermo, sed nee perfectus neque tanta re dignus. at dum hoc desiderio feror, veni ad monasterium Gotvicense,2 quod est in monte altissimo con-struetum, non longe ab Hystro inter Viennam atque Pata-viam; ibi, dum intro bibliothecam, ineidit in manus meas Jordanis historia, que res Gothorum continet: perlegi inveni-que; quod cupiebam. sed quia longa est, statui in compen-dium redigere vobisque mittere, ut videatis, quomodo Leonardi commentarius consonet, inihique rescribatis. prospiciet in ea vestri ordinis cardinalis de Columpna,b vir honesti atque ameni ingenii ac verus elegantiarum eultor, quem scripsi, ut vobis-cum inspiciat omnino. ego, quod apud Jordanem reperi, fide-liter refero. valete! 1 Die Singularformen wurden hier in die entsprechenden Pluralformen umgesetzt. — 2 Die Handschrift hat irrig Ch'tuicense. * Gemeint ist das Werk: Leonardi Aretini de hello Italico adversus Oothos libri 4; vgl. Leonardi Bruni epistolarum libri VIII, ed. Melius, pag. LIII—LV. Über den Wert der Göttweiher Handschrift vgl. die Einleitung zu Mommsens Ausgabe in den Monumenta Germaniae histor. Auetores antiquissimi, Vol. V. — ^ Prospero de Colonna. 8* 116 57.* Johann Tröster an Bischof Eneas; Wien (ca. 1453). Bittet ihn, den Italiener Giorgio von dem Gelöbnis, die Würde eines Doktors nur dort anzustreben, ivo er den Bizenziat erworben habe, wegen des in Italien tobenden Krieges zu absolvieren. Aus Kod. II, 122, Bl. 142 der Bibliothek Dietrichstein in Nikolsburg. Reverendissimo Enee, episcopo Senensi ac poete laureato, Jobannes Tröster se commendat. Reverendissime pater. venit mihi in mentem mos ille apud Persarum reges veterrimus, ut qui eos pro re quampiam adire instituissent, ad illos deferrent dona, que offerentium pie-tatem declaratura essent. cum et vestra reverendissima pater-nitas omnibus prestancior sit regibus presertim bis, honore ac dignitate et censeo et dico dignissimum, quid vero prestem prius quam poetam nescio, cum nichil michi sit preter iste universus animus, longe ante vestre veverendissime paternitati deditus, ita ut proprietatis in se nichil continuit, quam iterum atque iterum do atque dedo. quod peto, humanissime pater, est: venit nunc ex Italia doctus et illuminatus arcium et medi-cine licentiatus magister Georgius, domino Jacobo inter paucos notus, promisitque, ut moris est, doctoratus insignia in nullo preter in eo loco, ubi licentiatum susceperit, petere et quia ob tremendum et horrendum Martis in Italia iram redire timet et hac in universitate insignia suscipere vellet, orat et uno ego suppliciter, ut super eadem promissione vestra reverendissima paternitas dispensare velit cum in reliquis visum sit causa quietis potissima. ideo, equissime pater, consulite et cum eo misericorditer dispensate. babebit enim paternitas vestra futurum fidelem phisicum et memorem accepti beneficii hominem gratissimum. valete optime et ut suestis nie amate. ex Wienna etc. 58. Niklas von Wyle an Bischof Eneas in Wiener-Neustadt; Eß-lingen, ca. 1453. Sendet ihm ein Bild des heil. Christophorus. Aus clm. 6717, Bl. 279r, gedruckt Württemberg. Vierteljahrsheße 4, 1896, S. 258. Anno preterito in vestram amicitiam receptus et vestris elegantissimis scriptis protunc plus merito laudatus et Zeusi 117 equatus spopondi, ut recolo, in presentia N.,a scribe imperialis cancellarie, nie aliquod picture vobis velle conficere, quod hactenus aliis arduis ex parte officii incumbentibus negociis prepeditus nequivi adimplere, licet vestra singularis prestantia, nunquam meum excidens animum, quottidie me ammonuerit pro confectione hujusce picture et ego ipse semper plus ocio letarem, esse in laboribus, obtemperacionibus et mandatis vestre paternitatis reverende, nunc vero imaginem hanc divi Christo-fori vobis duxi transmittendum, ut cum eam inspexeritis, mei, vestri mancipii, recipiatis memoriam. et si quid ars mea hoc amplius possit efficere, imperatote et faciam. obsignarem sepe ad vos litteras meas, cum causa singularis dileccionis et amoris, quibus vobis semper ob eminentes scientiam et humanitatem vestras afficior, cum quod viceversa rerer nonnunquam acci-pere responsa, quibus plus omnibus aliis oblectamentis me ob-lectaretis. sed veritus sum hucusque multa proptereaque omisi, et nisi nuper in vestris epistulis legissem, amiciciam non elo-quentiam sed rem expetere, nunquam ausus fuissem, hec mea scripta incompta ad vesiram veverendam ^atemitatem ordinasse, cui me humiliter recommendo. 59. Bischof Eneas an den Kanzler von Savoyen, Jacopo Valperga di Masino;* Wiener-Neustadt, ca. Mitte März 1453. Übersendet ihm einen Brief des Stefano Caccia di Fara mit Nachrichten über die Verschivörung des Stefano Porcaro." Aus Ottob. 347, Bl. 66, Vat. lat. 1787, Bl. 77, Urb. 401, Bl. 85 und Laur. 45, 19, Bl. 44. Aus zwei schlechten Has. der Bibl. Ohiggi gedr. bei Ougnoni, Aeneae opera inedita, S. 94, Nr. XXXVIII. Ad magnificum dominum Jacobum ex comitibus Maximum,1 cancellarium Sabaudie, virum integerrimum. Arbitror grande nuper excogitatum ac presumptum Rome facinus gravi etiam rumore ad vos usque pervenisse; sed vario 1 Alle Hss. überliefern Maximum, was wohl nur als Schreibfehler zu betrachten ist. a Wohl Ludwig Rad. — b Valperga war am 20. November 1452 Savoyischer Kanzler geworden; vgl. Cibrario, Jacopo Valperga di Masino. Torino 1886. — c Über die Verschwörung Porcaros vgl. die reichen Lileraturangaben bei Pastor, Gesch. der Päpste I, 550, 118 quidem modo, ne igitiir in incerto sis, rem prout f'ertur com-m uniter, ^accipe. Stephanus Caccia Novariensis Enee, Senensi episcopo, salutem -plurimam dicit.1 Stephanns Porcarius, eqnes Romanus, cum inter legendum Romanoruru historias hos2 reperisset fuisse3 excellenti ingenio- viros, qui ad rempublicam eorum augendam et conservandam, quosdam vero, qui ad eam ever-tendam et bonos quosque rebus spoliandos ac urbis dominium ambiendum sese accomodassent, tandem ad illorum imitatio-nem, qui ambitiosi et cupidi habiti sunt, animum applicavit et existimans facile, quod premeditatus fuerat, assequi, si copio-sam sibi multitudinem adjungere posset, operam dedit, ut di-cendi peritus fieret, non ignarus magnam esse4 v.im eloquentie, et cum inb illa plurimum floreret, semper sibi maxime eure fuit, ut quosque perditos, laseivos, abjeetos, pauperes, novarum rerum cupidos ac proscriptos sibi amicitia et familiaritate con-junetos haberet, tantumque efFecit, quod multos hujusce generis viros sequaces habuit. cum vero animus hominis pluribus in-dieiis innotescere jam cepisset, presertim ex seditione per eum in populo concitata, res etiam ad sanetissimum Nicolaum papam delata est, qui ut est omnium humanissimus, pro pena pre-mium tribuit. constituit enim ei ex erario publico aureos tre-centos in annos singulos, providit quoque pro sua sapientia futuris periculis; nam eum Bononie relegavit ea lege, ut qua-que die legato apostolico ibidem existenti se exhiberet. legatus vero, qua erat in omnes liberalitate, aureos centum annuos ex propriis adjecit; sicque quadringentorum ducatorum stipendiis honoratus, mansit Bononie annos circiter tres legemque sibi indietam servavit. sed cum hanc suam conditionem durius forte ferret quam deberet, anxius semper ejus rei, que jam-duduin suo animo insederat, quosdam urbe pulsos reeipit, a quibus de statu urbis multa audit et loquitur, omniaque tacitus menfe revolvit. post paueos dies ex suis, quibus maxime fide-bat, duos ad se venire jubet. his proponit, optare se ad urbem redire, uxorem aliquem ingenuam ducere et quietam deineeps vitam agere, detestans verbis eorum mores, qui seditiones ac 1 Nur die beiden Handschriften der Bibl. Chiggi geben die richtige Adresse; die anderen haben übereinstimmend den Fehler Jacobo Sabaudie can-cellario. — 2 V aliquos auf Rasur. — ' fehlt V. — * V esse magnum. — 6 fehlt UVOL. 119 tumultus in populo suscitant. laudat preterea pontificis regi-men et singularem, quem ad nrbem ostendit, affectum; ponit quoque ante illorum oculos pacem, qua omnes ecclesie subditi inter aliorum angustias potiuntur. omnia tarnen hec fingit et simulat; nam dum unum corde gerit, aliud verbis curat osten-dere. inter hec vero continuo sciscitatur, quid de his Omnibus cives sentiant, quid oneris subeant, quid Senator agat, quam severus sit in facinorosos, quam mitis in bonos, quam multos proscripserit et urbe propulerit, quales armatorum copie sint in urbe, ac quid agat Serenissimi regis Aragonum exercitus. his respondetur, bonos primariosque cives pontifici studere; urbem nihil oneris preter solita subire; omnes divites factos ocio marcescere; ex juventute, que maxime copiosa est, plures bonis mulctatos, exigente demum justitia urbe pulsos; nullos in urbe armatos esse; regis exercitum per diversa loca sparsum longe a Roma intra edes se continere. cum hec intelligit, quasi nactus occasionem, quod urbis et civium, quod nulluni eis detur negocium, vices doleat, detestatur factum, antiqua urbis tempora et multorum illustria facta commemorans, spem quoque certam quasi concipiens, quod ex plebe multos novitate rerum avidos, ex affmibus egentes ac 'proscriptos spe lucri et redeundi sibi faventes habiturus sit. in hisque illorum duorum, qui ad eum venerant, verbis confirmatus, quod de uxore ducenda predixe-rat, in aliud tempus differendum asserit et aliquid nunc gra-vius attemptandum. aperire igitur incipit, quod jamdudum animo gesserat, se videlicet illud desiderare, ut urbem pristine libertatis decori restituat et se illius constituat tutorem vel potius perpetuum dictatorem, ejectis inde papa et cardinalibus ceterisque ecclesiasticis, et ubi aliter fieri non possit, eis Omnibus ferro extinctis vel in Tiberim mersis, illorum spolia ca-piat; quodque ob eam rem Romam omnino venire decernit. his adjicit: si prirno congressu paucos ex suis faventes habeat, nihil dubitare, quin omnia ei ad vota succedant, idque sibi tum ex fatis tum ex favore populi repromittit. ad obtinendum vero castrum sancti angeli, quod suo voto plurimum obsistere videbatur, affirmat, se illud cogitasse, ut papam ac1 Petrum de Noxeto, primum pontificis secretarium, ad presentiam ca-stellani, qui Petri germanus est, vinctos adducat, ut sie metu 1 V et. 120 mortis instantis quam his comminabatur, castellanus ipse castrum restituat. hujus autem sui cogitatus ut majorem fidem astruat, certas illi1 catenas deauratas ostendit, quibus eos ante castrum collo ac manibus vincire decrevit. demum vero ab his duobus nil amplius exposcit, nisi ut Angelum Massa cogna-tum, Nicolaum Gralli, basilice sancti Petri canonicum, et Bapti-stam Sarram nepotes, Jacobellum Lelli civem ac Petrum de Monte rotundo phisicum et domus pontificis domesticum hujus sui voti conscios faciant eosque suo nomine admoneant, ut ad rem perficiendam necessaria parent, ut diem, qua hec com-modius fieri possint, annuncient, offerens se Rome constituere ad explendum facinus, dummodo dies quatuor ad eundum sibi indulgeantur. persuasi hi duo verbis hujusmodi et quasi de victoria certi mandata ad illos proferenda suscipiunt. dum hec illi sie disposita intelligunt, consentiunt et alios quosdam in conjurationem trahunt, singula parant diemque epiphanie, qua existimant papam, cardinales ceterosque curie optimates apud sanetum Petrum convenire, ad scelus hoc perpetrandum sta-tuunt et hec omnia Porcario nunciant. interea hi, qui Rome erant, variis modis attemtant, ut quam plurimos ad factionem inducant; sed dum hec apud multos querunt, facinus detegunt. nam ex his, qui requisiti fuerant, ut quidam dieunt, aliqui Ludovicum patriarchum Aquilegiensem, sanete Romane ecclesie cardinalem, apostolicum camerarium adeunt et quiddam adver-sus statum ecclesie traetari apperiunt. alii vero non patriarche sed Firmano cardinali hec deteeta referant. illud tarnen com-munius est, ambobus rem detectam fuisse, nam ambo sunt ad precavenda hujusmodi pericula multum intenti et ipsorum quemlibet separatim pontiiici intimasse. dum igitur papa hec intelligit, jubet omnia sepulta teneri, nulluni omnino signum ostendi, quo res deteeta cognosci possit; exploratores tarnen adhibet quasi aliquid aliud molliri veritus, ut quiequid traetari vel in urbe fieri contingeret intelligat. Stephanus autem horum ignarus in proposito perseverans Bononie se fingit gravi morbo teneri proindeque apud legatum se excusans equum fortissimum ad id jam dudum paratum ascendit, sequenti autem die unus ex servis domi relictis cedulam manu Porcarii obsigna-tam sub simili infirmitatis colore ad legatum defert sieque 1 fehlt V. 121 duobus diebus Porcarius fugam celat. vectus est igitur Porcarius equo illo, partim alio, uno tarnen servo contentus, nocti-bus quatuor et diebus totidem sicque Romam incognitus Jovis ante epiphaniam sero applicuit et in domum propriam se rc-cepit, sperans semper amicorum favore voti sui compos fieri. non fuit ea die notus pontifici Stephani adventus nee quis factionis caput haberetur; nam de Porcario non erat vehemens suspicio, quia omnes eum adhuc Bononie fore arbitrabantur. preterea1 ipse Porcarius cum paucis admodum ex suis, rei magnitudinem ac pondus considerans, se apperuerat. ineipiens totam fere noctem duxit insomnem; sequenti autem die ad-vocans ad se ex conjuratis plures, omnes fere pauperes et ab-jeetos, omnem eis suum cogitatum aperit utensque multis antea ad hec cogitatis persuasionibus uberrimamque futuram predam ostendens, illos priori proposito confirmat; de hinc aliquid sibi temporis ad naturam recreandam viresque corporis recuperan-das postulat sicque ad2 secreta cubiculi festinus se reeipit. fuerat interim pape nunciatum, Porcarium jam venisse et intra proprias edes esse, vix Porcarius sopori membra concesserat, cum Nicolaus Amidanus, episcopus Placentinus, vicecamerarius, equo sedens, stipatis quibusdam pedestribus circiter centum undecunque collectis, jussu pontificis Porcarii edes obsidet curamque adhibet diligentissimam, ne quis ex congregatis domum exeat, ut sie auetorem facinoris et ceteros ad palacium vinctos perducat. qui vero interius se continebant, dum sie omnia custodiri vident, quid acturi sint maxime dubitant. sed Stephanus cujusdam secreti loci ad exeundum non ignarus, fingens se ob necessariam aliam causam ab eis paululum sepa-rari, ad abditum illum exitum se confert et per eum, ceteris domi relictis, in domunculam subterraneam vicine cujusdam paupercule se reeipit. ex bis igitur, qui domi manserant,3 cum jam de Stephani reditu desperare inciperent, unus domum tutandam usque ad noctem persuadet, tunc hora quasi tertia post meridiem e contra Baptista magis ex expeetatione peri-culum imminere judicat et propterea periculum periculo eva-dendum consulit et omnino per medios hostes exeundum. pla-cuit hoc quatuor, qui tantum ceteris audaces magis videbantur. omnibus igitur animo titubantibus Baptista mortis intrepidus 1 Ott. propterea; V preterea auf Rasur. — 2 V in. — 3 V remanserant. 122 quatuor illos ut se sequerentur invitat. illis igitur cum sequenti-bus fores aperit et simul quinque irruunt in eos, qui ad Por-carii custodiam designati fuerant sicque ferro absque custodum vulneribus sibi per medios cuneos viam paraverunt. aberat tunc vicecamerarius; nam eques Qum aliis quibusdam domum circuibat; sed cum hec audit, illico cum ceteris ad fores ac-currit. reliqui vero, qui intra edes manserant, partim per posticum exeunt, partim per fenestras dimissi ad latebras con-fugiunt sicqne nemine eorum capto dissoluta est illa iniquorum congregatio. mansit Porcarius factionis princeps in ea domo, ad quam fugerat, usque ad noctem; sed postea quam nox jam advenerat, timoi'e, fame et frigore pulsus in sororis domum divertit et sumpto cibo vires paulisper reassumit. interea Clemens, Angeli Massa filius, capitur remque omnem apertius detegit. Porcarius vero dubitans, ne in sororis domo quesitus inveniatur, quendam Franciscum Gabadeum, infimi generis virum, ad cardinalem Ursinum transmittit, supplicans, ut sui misereatur eique in tanto periculo succurrens aliquem locum sue domus, in quo per aliquos dies latere possit, indulgeat. audit cardinalis humanissime Gabadeum, sed postquam intelli-git Porcarium in sororis domum se recepisse, nuncium vinctum ad pontificem mittit. reliqua vero, que de factionis principe audivit, per secretum ex suis intimat. Porcario igitur intra edßs sororis responsum expectante, unus ex capitibus regionum urbis quidamque ex marescallis et una secum satellites senato-ris domum, qua latere Porcarium dicebant, ingrediuntur, re-lictisque circa eam undequaque custodibus, omnia, que in ea erant evertenda, decernunt, donec hunc nepharium vinctum habeant. Stephanus hec sentiens arcam ingressus intra vestes sororis se recludi passus est, in qua parumper latuit; sed venientes, qui domum inquirebant, illum in ea latentem ex-trahunt. captus est igitur Porcarius, tarn gravis patrandi sceleris inventor, hora quasi septima noctis, ante quam apparitio-nis dies illucesceret, indeque ad palatium ductus in camera nobilis Nelli aliquandiu custoditus est. ibi plerisque ex iis, qui eum custodiebant, interrogantibus, sponte multa confessus est et illud maxime, quod nulli parcere sed omnes ferro, igne vel aquis extinguere decreverat, ut sie tandem vietör evaderet. post paululum temporis Nellus et alii quidam pontificem adeunt et captum Porcarium jam in palatio esse significant, quod papa 123 audiens humanamque et fbrtune conditioneml considerans, vices ejus doluit. interrogatus vero papa, quid de eo fieri juberet, nihil aliud respondisse fertur nisi, quod de eo agerent, quod eis videretur. intelligens hoc Nellus illutn saltem in custodia tenendum, donec plenior deliberatio super eo haberetur, ad castrum sancti angeli perduci jussit et castellano presentavit. impletum est brevi momento cujusdam auguris responsum, qui ab eo consultus, an palatium et castrum sancti angeli obtinere posset, l-espondisse fertur, si attemptaret facile intraturum. se-quenti die captus est Angelus Massa,2 Clementis adolescentis jam detenti pater. post biduum captus est Paulus de Alba doctor, qui ex seditione urbis Senator fieri debebat; sed Nicolaus Gralli olim canonicus et Jacobus Lelli, audita aliorum captura, illico fugam petierunt. Petrus autem de Monte rotundo, cui papa ducentos aureos in annos singulos, ut familie sue curam haberet, constituerat et nondum viginti diebus elapsis alios centum dono dederat, tot beneficiomm omnino im-memor et ingratus tanti facinoris conscius, etiam post biduum fugam arripuit; ad quem vero locum isti se contulerint incer-tum est; premium tarnen pecuniarum et id quidem magnum his edicto publico propositum est, qui aliquem ex Ulis, qui fugam dederunt, vivos presentaverint; illis vero, qui eos mor-tuos tradiderint, paulo minus, contra eorum autem receptatores et defensores, aut qui eos sciverint et non revelaverint, vel ipsormn bona detinuerint, pene diverse comminate sunt pendet-que adhuc edictum hujusmodi. domus Porcarii et Petri phisici mille et amplius foraminibus aperte sunt et ad eas cuique adi-tus patet. Angeli domus publicata est et per fiscum in alium translata, sed precium ejus ad reparationem basilice sanctorum apostolorum restaurationemque palacii eidem coherentis,3 quod nuper igne combustum erat, deputatum est. fisici et Angeli quondam uxores primo in monasterium detruse, dehinc sunt in4 insulam relegate. audivit tarnen ipsa Angeli uxor Stepha-num fratrem ad castrum sancti angeli, maritum vero et dementem filium ac alium quendam ignobilem apud capitolium affixos furca; nam Martis post apparitionem hi omnes pati-bulo et ultra per5 triduum pendere visi sunt, postridie vero doctor et Gabadeus sartor, quos supra designavi, tribus secus 1 fehlt 0. — 2 fehlt V. — 3 V coherenti. — * V ad. — 5 fehlt V. 124 capitolium una pendentibus adjuncti sunt et postremo quidam re et nomine peccator, qui ceteris omnibus deterior habebatur, simili capitali sententia punitus est. et sie tarn grande nefan-dumque facinus paueorum supplitio sopitum est. expeetabant plures majorem etiam vindietam publicam de plerisque aliis sumi, sed sive aliorum certitudo habita non sit, sive eorum magna fuerit multitudo, sive hoc egerit pontificis humanitas, fertur ipsum pontificem omnes, qui post hac hujus facinoris conscii fuisse reperientur, ab omni prorsus culpa liberasse. illud vero certum est, publico edicto mandatum esse, ne corte-sanus vel alius quisquam alicui Romano hujus facinoris crimen pro convitio improperet vel deineeps ascribat. omnem rei geste seriem intelligis. jam vale; nam tuus Stephanus Cacia de Novaria optime valet et se tibi commissum facit. ex urbe 'S. kalendas februarii 1453. 60.* Giovanni Campisio an Bischof JEneas; Born, 23. März 1453. Teilt ihm seine Ernennung zum Bischof von Piacenza mit. Aus Ottob. 337, Bl. 70 und Vatic. lat. 1787, Bl. 82*; auch in Law: 54, 19, Bl. 47* und Urb. 401, Bl. 30*. Johannes Campisius, electus Placentinus, Enee, episcopo Senensi, salutem -plurimam dicit. Dixit illa ut aliquando legisti: gratulor Etoliam titulis ac-cedere nostris. ego; mi pater Enea — sine, ut tuo te appel-lem nomine — dum cogito, me his1 litteris novo usurum esse titulo, qui tibi primo aspectu vel admirationem vel stuporem pariet, vix pre letitia lacrimas contineo, quas mihi excutit ipsa de tua; quam mei causa capies, voluptate cogitacio. cum enim has leges, re tibi nova et fortassis insperata vel verius inex-peetata, perculsus fies, non me latet, quanta animo pii patris Enee gaudia erumpent, quanta erit stabitque vultus hilaritas, quanta domum vel claritas animi vel consolatio implebit. videre videor, quibus2 oculis has ipsas3 aspicies, quam tibi he joeunde erunt; vellem coram esse, sed hec missa f'aeiamus, ne dum mihi indulgeo, nimis ineptus fiam. nimis hodie, mi pater sua-vissime, viribus et pugna heri mei Noxetanique nostri studio 1 V iis. — 2 fehlt in V. — ' V ipsas cum. 125 conatuque hoc tempore acerrimo pietate eximia summi ponti-ficis perfracta fuere illius here arma fuseque ejus acies. nee est, ut amplius fortune oppugnationem verear, sed ut bene ad-versus eam sperem. confido enim fore, ut habeam adjutorem dominum, qui nequaquam pati voluit, ut, que me oppressum usque tenuit, ea me tandem ad necem usque perduxerit. sed nimis diu expeetationem tuam moror; en te nunc gaudio in-explebili repleo. hodie sanetissimus dominus noster in sacro reverendissimorum patrum senatu magno omnium in me as-sensu me ad ecclesiam Placentinam promovit. in hac re facile fuit videre, quam aperte amorem suum effuderit Noxetanus; dum res in dubio erat, is mirum est quam quiescere non pote-rat, nisi rem mei causa perficeret, qua nihil illi fuit optatius. quid opus est verbis: eo animo, eo affectu, eo studio, eo conatu, iis verbis rem aggressus et persecutus est, ut is ipse omnia perfecisse videri possit et ut clarius exprimam, non aliter se totum in ea re perficienda exhibuit, quam mei causa suseeperat, quam idem ipse fecisset Eneas adeo, ut nimis dolore me affeceris, nisi tu pro hac re illi gratias non parvas tuis ad illum litteris egeris, idemque hero meo reverendissimo feceris. de summo pontifice, qui me immerito tanto munere donavit, non ausim dicere, ne nimium oneris tuis humeris imponam neve impudentius faciam. si tarnen prudentie tue videbitur, ut sanetitati ejus gratias pro hac ipsa re agas, fortassis non erit inutile. sed ut finem faciam ineptiis ista scripsi, ut officio satisfacerem, ut litteras aliquando ad te letas darem et ut de me leta legens magis indigeres, qui voluptati tue tibi mei causa parte congratularetur, quam qui litteras tuas ad me ferret, quibus mihi congratulareris. vale, domine mi sua-vissime et me tuum serva. Rome, die Veneris 23. martii 1453.1 61. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal; Wiener-Neustadt, 6. April 1453. Herzog Albrecht sei nach Wien gekommen; aber der Kaiser habe seine Friedensbedingungen abgelehnt. Über die weiteren Verhandlungen mit ihm und den 1 V hat verschrieben 1456. 126 Österreichern, des Eneas Friedensvermittlung und dessen Bedingungen. Aus Vindob. 3389, Bl. 100; von Schreiberhand mit Verbesserungen des Eneas; Weiß Nr. 1, Voigt 192. Johanni cardinali sancti angeli.1 Reverendissime pater et domine mi colendissime. post humilem recommendationem. liceret mihi nihil scribere ad vestram2 dignationeni, Dam et mihi nihil ex urbe scribitur. sed non expedit pari jure cum majori certare. ea propter, et si jam mensibus tribus nullas vestrarum3 acceperim litterarum, ego vero crebro scripserim, continuabo meum morem et que sunt apud nos innovata vestre4, dignationi significabo. nam qui bellum in diem expectabamus, jam metu soluti pacem habemus. id quo pacto factum sit paucis absolvam. scitis,8 Ludovicum, Bavarie ducem, Albertum Brandeburgensem pluresque prin-cipes ad festum Martini" preteritum venisse Viennam conatosque res componere, frustra trivisse tempus, deinde neque magistrum camere neque Waltherum Zebingher, qui apud Balneas cum gubernatore Hungarie et comite Cilie pacem tractarunt, quid-quam profuisse. nam hec omnia a me prius conscripta sunt, at postquam incassum ire tractatus omnes Albertus dux Austrie cognovit remque festinare ad bellum, timens sue domui, ne in-textinis contentionibus attereretur, cum venia cesaris Viennam se contulit ac regis Ladislai rectores allocutus. cum diu de pace tractatus habuisset, ad extremum conditiones aliquas attu-lit, que cesari nullo pacto placuerunt. eam ob causam nescio, qua ratione inducti Australes pacem avidius querere ceperunt, petitisque litteris securitatis prestantes oratores et suos et Hungaros ad cesarem transmitti curaverunt. qui, ut audien-tiam obtinuerunt, ad pacem se missos dicentes, coronam regni Hungarie, castra quoque et possessiones quasvis, Ladislao regi pertinentes, restitui petiverunt, de bono pacis et justitie cultu plura locuti. ad que cum cesar pauca pro tempore me respon- 1 Von Eneas später umgeändert zu: Reverendissimo in Christo patri, Aomino Johanni, cardinali sancti angeli, äomino suo colendissimo, Eneas, epi.9cop«s Senensis, salutem iplurimam dicit. Dafür wurde die Anrede bis recommendationem gestrichen. — 2 tuam. — 3 tuarum. — 4 tue. — B scis. * 11. November. Vgl. zu dem Folgenden des Eneas Geschichte Friedrichs, übersetzt von Ilg 2, 225—271; Voigt, Enea Silvio Piccolomini 2, 77—89 und Huber, Geschichte Österreichs 3, 89 ff. 127 dere jussisset, que pacis fuerunt, super corone castrorumque repetitione deliberationis tempus accepit. interim Albertus dux Austrie rursus paci se medium obtulit diebusque pluribus et cum legatis et cum consiliariis cesaris, quos domi apud se habuit, de pace tractavit et nunc spem bonam habuit nunc malam, quod horatim nove res emergebant discussionis egentes. ad extremum, cum omnia plana viderentur, nova contentio in-surrexit, que nullo pacto poterat extricari. nam castra, que in manu cesaris erant principatus Austrie, nonnullis impignorata nobilibus in administratione cesaris, Australes libera repete-bant. cesar vero ea pignora se ut tutorem fecisse pro necessi-tate patrie dicebat, neque passurum se, que fecisset tutorio nomine, rescindi, quod sibi dedecori esset et alienum consue-tudini Austrie. rursus illi: tutelam cesari eo modo commissam fuisse ajebant, cum consilio terrigenarum ut adininistraret, ideo-que 24 viros ei coadjunctos1 atque illis magistratu se abdicanti-bus 12. velle igitur se, que pignora cum illorum consilio cesar inscripsisset, regis sui ere reluere, reliqua cesaris oneri relin-quere. ad ea cesar: fateri adjunctos nunc 24 nunc 12, sed tandem cum 24 et 12 deposuissent officium, solum se in administratione tutele remansisse, annis fortasse 9 aut 10. in-dignuni esse, que tunc a sese gesta fuissent, ruere. magna liic contentio fuit,2 pignora 20 milium estimabantur, que neque a cesare neque ab Australibus extorqueri poterant. at Albertus, concordie cupidus, sinite, inquit, mihi onus hujus summe, 10 milia Ladislao, totidem imperatoi-i adimam. id nisi ratum habuerint argentum, ipse dabo. acceperunt Australes con-ditionem. cesar vero: neque aurum, inquit, dabo neque alium meo nomine dare sinam, quod utroque modo meus honor ledi-tur et a me gesta ruunt. neque flecti cesar quavis suasione potuit; consiliarii omnes territi erant neque cesari verbum audebant facere, quem turbatum et ferocientem videbant. tunc me rogant omnes, hortari cesarem meis verbis vellem. nam me illum benigne auditurum putabant mihique maxime id onus incumbere dicebant, qui et nuncius apostolicus et episcopus essem. id ego diutius recusavi, satis intelligens, inter mures 1 Später datos; der folgende Passus bis zum Schluß des Satzes gestrichen, aber am Rande uon Eneas wieder geschrieben. — 8 Von Eneas über der Zeile eingefügt. 128 esse contentionem. quisnam muscipole nolam appenderet? at ubi me omnes recusantem acrius incusabant, accersito Ulrico" in hac sententia cesarem allocutus sum: que tibi nunc dicam, invicte cesar, ut apostolicus nuncius et ut consiliarius tuus compellor tue serenitati proponere. mihi enim, dum sancte sedis apostolice legationem gero; nihil magis occumbit quam lites adimere, pacem procurare, maxime inter principes san-guine proximantes. dum tuus consiliarius sum, que tibi honori et commodo sint, aperire suadereque debeo. de pace nunc agitur, que te tuumque patruelem Ladislaum concernit, que si tue pietati placuerit, mox concludetur. ea res sanctissimo do-mino nostro pape jocundissima et acceptissima erit, qui nihil magis cupit, quam principum concordiam et unitatem, teque potissimum frui pace et fortunatissimum esse desiderat. pax vero, que tractata est, omnium judicio et honori tuo et utilitati conducit. namque ut detestabile est, inter consanguineos esse bellum, sie honorincum esse putant, proximum proximo bene velle. preterea in tua domo pax queritur. germanus tuus pacis capitula dietat, quem omnes sciunt, non dicturum, quod tibi non sit glorie. adversarii tui, quasi errarint, gratiam petunt; quod per te gestum est tutorio nomine ratum manet; que pignore castra tenes, non restitues nisi reddito auro, in Hunga-ria meliora castra tibi tuisque dimittuntur; pene nomine adversarii 80 milia auri florenorum pendent. si parva delicti pena est, magna erit indulgentie tue laus, quid de utilitate dicam? liberatus Australibus curis res tuas geres, Styrie Carinthieque negotia dispones, inde ad imperium te conferes, pacem inter principes communitatesque statues. dilaceratam rem publicam reformabis, peeuniam, quam in bello consumpsisses, retinebis et alias novas reeipies, parces tuis subditis. scis belli dubios exi-tus esse, cum potentibus et magnis regionibus litem esse tibi, raro pauciores vincere cernimus. quod si demus te victorem, cui nocebit tuus exercitus, nisi patrueli tuo domusque tue subditis? bellum hujusmodi hoc est, cujus victoria nihil emolu-menti possit afferre. nam preda militibus distribuenda est, opida, si qua expugnari contingat, reddere tandem patrueli oportebit. quis non videt declinandum bellum esse, quod cum periculo geritur et cum dampna minetur lucri nihil promittit. * Biederer, 129 ego eqiiidem, cesar, quocunque me verto in civitate, clamantes cives rusticosque video, pacem optantes. quibus ut miserearis, etiam tempus exposcit sacrum, quod, si deum petimus, ut nobis ignoscat, et nos aliis parcere convenit; ne cum servo nequam dampnemur, qui, misericordiam consecutus a doinino, con-servum suffocabat. nunc injurias oblivisci decet et vindictam remittere deo, nunc bellum horrere debemus, quod rapinas, in-cendia, cedes, adulteria nutrit, agros, urbes, templa devastat, neque jus neque fas locum habere sinit. miserere, cesar, mi-serere inopum rusticorum,. quos sine culpa gladius belli solet absumere; cogita, quot mala in prelio fiunt, pone ante oculos Bohemorum et Hungarorum statum. Uli hereticos adversantes habent, isti infideles. at si tecum litem habent et infidelibus et hereticis favorem impendes. quod si pacem recipis utros-que jugulas occasionemque Turcho auferes expugnande Con-stantinopolis. nam liberi Hungari non sinent, alterum Europe oculum in manus infidelium devenire. deinde ut serenitati tue plane loquar, omnes consiliarii tui hanc pacem commendant et ut amplectaris eam suadent. si consilium recipis nee bene suc-cedat, quod minime putaverim, nemo te arguet, qui consiliariis auscultaveris. ac si bellum gerens sinistram fortunam invene-ris, que sepe melioribus adversatur, omnes te unum culpabunt; qui plus te sapere credideris quam ceteri omnes. hec ego pro mea in te fide locutus sum et ut officio satisfaciam. tua nunc prudentia, quod in rem fuerit, aeeipiat. hec cum dixissem, turbato vultu me cesar aspiciens verbis theotunicis; quod me-cum insolitum est, credebam, inquit, te mecum sapere meique honoris cupidum. nunc video; omnes adversum me estis, neque mea vobis eure sunt, idque adversantes sciunt atque ideirco duriores sunt, nee niirum, quando meos omnes sibi faventes habent. at quoniam vos me negligitis, geram solus ego mei curam meoque honori solus consulam. ad ea pauca respondens supplicabam, ne cesar putaret vel me vel alios sui honoris pro-digos; qui sine suo honore inhonorati omnes essemus. sed nunquam verbum exculpere bonum potui; ob quam causam reversus ad alios consiliarios arguebam eos; qui me verba im-pulissent facere, que non putassem profutura. Uli contra utile me locutum esse dicebant, noctuque cesarem mea verba ad sese repetiturum. at nocte, que secuta est, Albertus dux multa cum legatis verba l'ecit eosque ad majora conduxit. itaque Fontes. II. Abt. 08. Bd. , 9 130 mane summo ad cesarem veniens rem omnem composuit et ac-cersitis legatis pacem sub spe rati habitionis publicavit. quo-modo autem et quibus legibus pax dicta sit, quia sanctissimo domino nostro ex ordine scribo, non puto necessarium repetere." Albertus Viennam ivit et Australes haud invitos ad pacem animavit, exinde in Sueviam iter fecit. ad festum Georgiib ratificatio expectatur, forsitan quia Hungari Turohum timent et Australes variare Bohemos sentiunt, libentius pacem acci-pient. jam hec scripseram, cum Thomas, capellanus imperato-ris, triplices litteras vestras1 ad nie detulit, in quibus de re Frisingensi et Pataviensi facitis2 mentionem jubetisque3 me cesarem alloqui. feci, quod imperavistis.4 cesar, etsi molestis-sime fert confirmationem electi Frisingensis,0 tarnen gratias agit dignationi vestre5 pro litteris ad se missis. et quia non putat, vestram6 rererendissimam -patemitaiem in eo consilio fuisse, ut ejus petitio sperneretur, qui semper ejus votis morem gerere studuistis,7 satis quoque intelligit, dominum nostrum sanclissimum non suo motu sed cardinalium suasu inductum confirmasse Frisingensem electum. utcunque sit res ista, pla-cabitur, postquam facta est. de Pataviensi ecclesiad oro et supplico, ne quid ordinetur, priusquam littere cesaris veniant, ne adversarii se jactent, imperatorem apud papam nihil posse. spero autem, imperatorem scripturum pro electo, postquam pax firmata fuerit. ad quam rem vehementer laboro et sentio jam cesarem inclinatum non tantum meis quam aliorum verbis; itaque non sit grave parum expectare. sie enim beneficio tol-letis injurias, si tarnen injuria est, quod actum in Frisingensi 1 tuas. — a facis. — 3 jubesque. — i iroperavisti. — 6 tue. — 6 tuam. — ' studuisti. a Die Bedingungen des Vertrages vom 26. März 1453 bei Ckmel, Materialien 2, Nr. 43. — b 23. April. — ° Nach dem Tode Joh. Grünwalders, 2. Dezember 1452, war Johann Tlmlbeck am 9. März 1453 zum Bischof von Freising ernannt worden. — a Bischof Leonhard von Passau war am 24. Juni 1451 gestorben; ÜT. Friedrich wünschte den Wiener Propst Albert von Schaumburg als seinen Nachfolger und wandte sich deshalb an das Kapitel; dieses aber wählte unter dem Einflüsse der bayrischen Herzoge Albert und Ludwig am 19. Juli 1451 den Freisinger Dompropst Ulrich von Nußdorf zum Bischof, der aber infolge des Widerstandes Friedrichs erst am 4. November 1454 die päpstliche Bestätigung erhielt. (Vgl. Beiträge zur Geschichte des Frzbistums München und Freising 2, 132, Anmerkung 2.) 131 ecclesia diximus. de prepositura electi Pataviensis, si quid pium bonumque valet, oro, ut magistro Ulrico Sunnenberger provideatur, qui nunc in facto Frisingensi magnas expensas .subiit, hortante cesare. nam ipse per se nullo pacto de hac ecclesia intromittere se volebat. ideo dignemini1 compati sibi, qui potest adhuc Romane ecclesie multum prodesse et in vestra2 dignatione plurimum confidit. per promotionem quo-que suam ad hanc preposituram, si fiet, vacabit prepositura ejus Ratisponensis modici valoris. eam precor8 dignemini im-petrare pro domino4 Johanne Hindernpach,1 doctore6 et bono viro, certe fideli et sincero, qui hodie imperatori et imperatrici admodum gratus est et apostolice sedi puro corde affectus. sci-tis,6 quia alias cesar dignationi vestre7 scripsit et hanc preposi-turam sibi conferri petivit. de me puto etiam sine precibus memo-riam geretis,8 ne sperata cadam ecclesia, ne Metensis [!], quamvis dominus meus me excludat, ne bis cum cardinalibus succumbere cogar, ne patientia in furorem vertatur. at tantum de hoc. in facto Johannis Gers, quamvis maligna natura non mereatur auxi-lium, tarnen cesari vestro" nomine verbum feci. qui subrisit, non dedit responsum. at quia remisse injurie sunt omnibus, non puto illi aliquid imminere periculum. Misi dignationi vestre10 pridem tractatum quendam ad-versus Australes habitumb et historiam de Gothis a me factam breviorem. timeo, ne sim deceptus, ne in via perierint. lato-res fuere Johannes de Lysura et quidam doctor Nürembergen-sis. miror, si me decepere. nam vestra1' dignatio nullam de hiis rebus in suis litteris mentionem facit. de absolutione quo-que familiaris mei ab homicidii reatu nunquam habui responsum. sed facio finem meque vestre12 dignationi commendo. ex Nova civitate, die 6. aprilis 1453. Vester servulus Eweas episcopus Senensis.13 1 digneris. — 2 tua. — 3 Eneas korrigiert: precor impetrare. — 4 pro domino gestrichen; Johanni. — 5 doctori. — 6 scis. — ' tuo. — 8 geres. — 9 tuo. — 10 tue. — u tua. — 12 tue. — 13 Die Unterschrift gestrichen. "¦ Über Johann Hinderbach vgl. Hoffmann- Wellenhof, Leben und Schriften des Dr. Johann Hinderbach, in Zeitschrift des Ferdinandeums, 3. Folge, 37. Heft, S. 203—262. Es scheint nicht, daß Hinderbach die Propstei in Regensburg erhielt; wenigstens erwähnt er sie nicht in seinen autobiographischen Aufzeichnungen. — b Es ist die große, von ihm geplante, aber nicht gehaltene Rede gegen die Österreicher (Mansi, Orationes Pii 11. 1, 184-246). 9* 132 62. Bischof Eneas an Papst Nikolaus V.; Wiener-Neustadt, m 10. April 1453. Über die Freisinger und Passauer Frage und über K. Ladislaus. Aus Vindob. 3389, Bl. 102T; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß, Nr. 2, Voigt 193. Pape Nicoiao V-1 Beatissime pater et clementissime domine. post devota pedum oscula beatorum et humilem mei recommendationem.2 per tabellariuin. sanctitati vestre3 scripsi, que ad eam usque diem occurrerant. deinde fui cum cesare sepius nee de re Frisingensi taeui. sua serenitas satis intelligit rationes, que sanctitatem vestram4 moverunt, jamque omnia equiori f'ert animo ac vestre3 pietati ex suo more devotionem affectionem-que gerit. in facto Pataviensi expeetatur ratificatio pacis, deinde ad sanctitatem vestram4 scribetur. Australes pro pace facta his diebus processiones fecerunt egeruntque deo grates ingen-tes. hie quoque ob eam rem deo sacrificatum est. de Hunga-ris tarnen certitudinem nondum habemus. in festo saneti G-eorii" omnia clarescent. Bohemi jam retrocedere ineipiunt neque ratum videntur habere, quod sui oratores Vienne pro-miserunt; cum Saxonibus quoque bellum parant, vim regimi-nis apud hereticos dimittunt. catholicornm parva inter eos est auetoritas. Ladislaus a rege Francie requisitus ad congregatio-nem generalis concilii operam dare, unum doctorem ad illum misit, qui cum eo rem transigat. atque hoc clam Hungaris factum est, ut Varadiensis episcopusb jurejurando mihi affirma-vit. hec scribo, ut vestra5 sanetitas, quod ex usu sit aposto-lice sedi, consulat.. Ulricus Riederer/ insignis juris consultus, 1 Von Eneas erweitert zu: Beatissimo et clementissimo domino nostro, domino Nicoiao pape quinto summo pontifici Eneas humilis episcopus Senensis commendatum se facit. — 2 Die Anrede von Eneas gestrichen. — 3 tue. — 4 tuam. — 6 tua. a 23. April. Gemeint sind die Verhandlungen in Znaim, die Georg von Podiebrad die Würde eines Landesverwesers dauernd sicherten. — b Johann Vitez. — c Ulrich Biederer von Paar erscheint 1442 in einer Urkunde Friedrichs als Lizenziat (Ohmel, Heg., Anhang Nr. 28), brachte es bis zum Kanzler und Beisitzer des Kammergerichtes (Mitteilgn. d. Instit. 133 ex prebendis electi Pataviensis alteram cupit. id si est factu facile, bonum esse arbitror, sibi annuere, qui apud cesarem non ultimum locum tenet. commendo me vestre1 heatitudini ad ejus mandata paratum, maxime vero cupio et suadere non ab re presumo, ut electi prepositura Ulrico Sunnenberger" con-feratur, integerrimo et nulla in re ficto viro. ex Nova civitate Austrie, die 10. aprilis 1453. Vestre sanctitatis minimus servulus Eweas etc. 63. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal; Wiener-Neustadt, 10. April 1453. Über die gleichen Fragen wie im vorangehenden Brief. Aus Vindob. 3389, Bl. 102; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß, Nr. 3, Voigt 194. Cardinali sancti angeli.2 Reverendissimo in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.3 tabellarius apostolicus meas litteras de rebus, que nunc occurrebant, satis ut arbitror plenas ad vestram4 dignationem attulit. post ejus recessum fui sepe cum cesare locutusque de re Frisingensi. non invenio perseverare molestiam inde acceptam, quoniam causas intelli-git, quibus apostolica sedes inota est. cupit, ne similem in Pataviensi cogatur habere sufFerentiam. pacis ratificationem ad festum sancti Georii prestolamur Vienne magnifice, et hie pro /. österr. Geschforsclig. 7, Ergänzgsbd. 143), wurde 1440 Domherr in Augsburg, 1446 Domherr in Freising, war 1454 Kanonikus in Konstanz, in xoelchem Jahre er (pridie nonas novembr.) die Propslei in Freising erhielt (Reg. Vat. 430, Bl. 187). Er starb im Dezember 1462 in Wiener-Neustadt (Beiträge zur Geschichte des Erzbistums Freising 2, 132). 1 tue. —' 2 Von Eneas in folgender Weise erweitert: Reverendissimo in Christo patri et domino Johanni, cardinali sancti angeli, domino svio primario, Eneas, episcopus Senensis, salutem ^lurimam dicit. — 3 Diese Anrede später von Eneas gestrichen. — l tuam. a Sunnenberger tritt zuerst in einer Urkunde Friedrichs 111. vom 22. Dezember 1444 als Lizenziat in geistlichen Rechten (Okmel, Reg., Anhang Nr. 57) und in einer anderen vom 20. September 1448 als „unser Proto-notariusu auf (Mitteilgn. d. Instit. f. österr. Geschforschg., Ergänzgsbd. 7, 134). Über die Passauer Frage vgl. Ohmel, Hahsburg. Exkurse 4, S. 13ff., in Sitzungsberichte der Wiener Akademie, phil. Klasse, Bd. 9. 134 loco supplicatum est deo, ut pacem confirmet. de Hungaris nondum certitudo est. Bohemi cum Saxonibus bellum struunt ireque cum rege Ladislao satis consonant. is ad regem Francie quendarn doctorem misit de convocatione generalis concilii, quam ille petiverat responsurum. Hungari, ut Varadiensis episcopus mihi affirmavit, ejus rei non fuerunt conscii. in lit-teris; quas ad me dedistis1 neque de tractatu meo adversus Australes edito neque de historia Gothorum ad vestram2 digna-tionem missa mentio facta est. cupio scirc, an receperitis3 an ego deceptus sum. commendo me veverendissime ^aternitaü vestre,4 cujus sum perpetuus servus. ex Nova civitate 10. die aprilis 1453.5 64. Bischof Eneas an Kardinal Nikolaus von Kusa in Born; Wiener-Neustadt, 10. April 1453. TJber die gleichen Angelegenheiten ivie im vorhergehenden Briefe und über die Haltung des Georg von Puchheim dem Kaiser gegenüber. Aus Vindob. 3389, Bl. 103; von Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß, Nr. 4, Voigt 195. Cardinali sancti Petri.6 Reverendissime in Christo pater et domine mi clementis-sime. post humilem recommendationem.7 que per hos dies apud nos gesta sunt, scripsi nudiüs tertius. postea fui ad cesarem, qui omnem molestiam jam deposuit, quam de Frisin-gensi negotio acceperat. intelligit enim, apostolicam sedem non sine magna causa motam, at in re Pataviensi melius sperat, quam brevi compositum iri existimo. pacis ratificatio ad festum sancti Greorii proximum expectatur, pro qua re et hie devote et Vienne magnifice sacrificatum est. Bohemi adversus Saxones bellum ingens apparant; sunt, qui jam congressos eos conflictosque dicant. rumor tarnen incertus est. in Bohe-mia multi sunt, qui regnum nobile oblatum regi Ladislao sine peeunia vituperant resque novas moliuntur. heretici apud eos plurimum possunt, civitates ut ajunt omnes preter duas ad 1 dedisti. — * tuam. — 3 reeeperis. — * tue. — 6 Das Datum von Eneas hinzugefügt. — 6 Eneas ändert später: Eeverendissimo in Christo patri et domino Nicoiao, sancti Petri ad vineula cardinali ac pontifici Brixi-nensi, domino suo colendissimo, Eneas, episcopus Senensis, salutem plurimam dicit. — 7 Die ganze Anrede von Eneas gestrichen. 135 hereticos defecerunt neque tributum solvere volunt, quod jam regis nomine petebatur, nisi rex coronetur et nobiles suum regi debitum jus reddant. res erit non plana, ut existimatum est. rex Francie exhortatus est regem Ladislaum, una secum ad petitionem concilii concurrat. ad respondendum ei missus est Balthasar doctor, vestre1 dignationi non incognitus. dominus de Püchaim, qui bello superiori cesaris partes defendit, ut vidit pacem spretam, ad regem Ladislaum se contulit; deinde litteras ad cesarem misit, magnam pecuniam petens loco dampno-rum, que sui causa tulerat. cesar ei, quod justum esset, datu-rum se respondit. ille non contentus in consilio regis questus, auxilia contra regem efflagitavit nihilque obtinuit, dicentibus qui consilium regunt, satis esse cesarem sibi jus offerre. ille tarnen militem conducit quasi privatis viribus bellum gestm-us. id quamvis nocivum sit nihil tarnen amplius quam latrocinium dici poterit neque nos afficiet et gerenti quam ferenti noxium erit. de ecclesia electi Pataviensis expecto, quod scripsistis2 meque dignationi vestre commendo. ex Nova civitate die 10. aprilis 1453. Servulus vester Eweas etc.3 65. Bischof JEneas an Piero da Noceto* in Rom; Wiener-Neustadt, 10. April 1453. Über die gleichen Fragen. Aus Vindob. 3389, Bl. X03v; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß, Nr. 5, Voigt 196. Petro de Noxeto.4 Magnifice et generöse comes, amice primarie.5 non esset, quod scribam post tabellarium ad te missum, nisi pauca se offerrent. cesar quieto animo fert rem Frisingensem petitque Pataviensem ad scripta sua differri, que brevi mittentur. seit te sibi affectum resque suas solerter curare, cupit hoc sibi gesturn des, amat te et maximi facit. pax nondum firmata est, 1 tue. —¦ 2 scripsisti. — 5 Von Eneas gesh-ichen. — 4 Umgeändert von Eneas auf: Comiti magnifico et alto domino Petro de Noxeto, amico suo veraci, Eneas, episeopus Senensis, salutem plurimam dicit. •— ° Gestrichen. "¦ Über Piero da Noceto V(]l. Bd. 1, S. 58. 136 ad festum Georgii ratificatio expectatur. in Bohemia nove res parantur neque Ladislao regi, quod promissum est, futurum stabile creditur. Hungari quoque non tantum faciunt quantum spondent. Gischra receptus in gratiam regis militieque pre-fectus aliquantum offendere Johannem vaivodam existimatur, cujus potestas in regno regis voluntati prefertur. vale et maximo pontifici commendatum me facito, et ut ecclesiam spe-ratam obtineam cura. ex Nova civitate Austrie die 10. aprilis. Tuus Eneas etc.1 66. Bischof Eneas an den Erzbischof von Salzburg, Siegmund von VoTkerstorf; [Wiener-Neustadt, ca. 17. April 1453]. In seiner Stellung als apostolischer Legat sei er berechtigt gewesen, Amtshandlungen in der Salzburger Diözese vorzunehmen; der Erzbischof habe somit keinen Grund, sich zu beschweren. Aus Vindob. 3389, Bl. 104; eigenhändig. Weiß, Nr. 6, Voigt 197. Domino Salzburgensi.2 Reverendissime in Christo pater ac domine colendissime.3 reddite sunt mihi littere vestre,4 cjuibus querimini5 tanquam vestre6 jurisditioni prejuditium faciam, idque declaratis,7 quia causas assumam fori vestri8 contentiosi, quia parrochiales eccle-sias conferam, rectores instituens, quia nonnullis absentiam ab ecclesia indulgeam. respondebo breviter. equidem in vestra9 diocesi, quamvis annus est postquam ab urbe veni, solum duas causas audivi, rogatus et interpellatus admodum. alteram com-posui, in altera nondum lis contestata est. non est mihi voluptas neque otium audiendi causas, quamvis si audirem libenter, non putarem, id vestre6 -patemitati ingratum esse, nam id est onus aufferre non damnum inferre. ecclesias quoque fateor Grezen-sem et Nove hujus civitatis ad instantiam cesaris patroni me commisisse neque alias plures,10 ni forsitan aliquas minime exi-stimationis, quamvis mihi potestas latissima sit ab ea sede, a qua vestra,J dignatio auctoritatem habet, sed utor illa parce 1 Gestrichen. — 2 Erweitert zu: Keverendissimo in Christo patri domino Sigismundo, archiepiscopo Salzburgensi, Eneas, episcopus Senensis, apo-stolice sedis legatus, salutem phmmam dicit. — 3 Die Anrede später gestrichen. — 4 tue. — s quereris. ¦— 6 tue. — 7 declaras. — 8 tui. — 9 tua. — 10 Gestrichen ein folgendes estque mihi super hoc inde potestas unde et vestre patemitati reverende. 137 et cum causa, credo etiam admodum paucos esse, quibus ab-sentiam indulserim, neque id factum esse sine maxima ratione, in his si vestra1 paternitas reverendissima reputat se offensam, non est mihi gratum, qui libenter vestre2 dignationi com-placerem. quod si aliorum legatorum facta cum meis com-pensabitis,3 invenietis,4 et illos fuisse modestos et me minime superbum, qui etsi pluries interpellatus sum, appellationes a vestra5 sede interpositas accipere, omnes tarnen in hanc usque diem respui. utcunque tarnen sit,° quia dubitare videmini7 de mea legatione, dico et assero, me potestatem habere legati de latere et alias facultates speciales, a vestris8 etiam officialibus visas, in quibus omnibus non est mens mea, vestram9 digna-tionem offendere, sed illi potius complacere. nam et si possim in omni collatione unum reservare beneficium in provinciis mihi decretis, id tarnen hactenus nolui facere. atque tantum ad litteras vestras10 respondisse sufficiat, quas etsi11 aliquantu-lum duras tarnen equo animo fero et in partem recipio melio-rem, humanitatis et benivolentie vestre2 veteris non12 imme-mor.13 datum. Eneas, dei et apostolice sedis gratia episcopus Senensis, dicte sedis orator atque consiliarius imperialis.14 67. Bischof Eneas an Ulrich von Nußdorf, Eleläen von Passau; Wiener-Neustadt, 15. April 1453. Über die Stimmung am kaiserlichen Hofe in des Empfängers Angelegenheit. Aus Vindob. 3389, El. 104; eigenhändig. Weiß, Nr. 7, Voigt 108. Domino Pataviensi.15 Reverende pater, dominej honorande.16 quo sim animo erga personam vestram17 quantumque vestre18 sim promotioni 1 tua. — 2 tue. — 3 compensabis. — * invenies. — 5 tili — 6 Ein folgendes certiore gestrichen. — ' videris. — 8 tuis. — * tuara. — 10 tuas. — 11 Ursprünglich folgte duriores fuere quam decuit mit dem Zusätze am Rande ad oratorem apostolicum. — I2 haud. — I3 humanitatis — im-memor am Rande. — 14 Die Unterschrift später gestrichen. — 16 Von Eneas später erweitert auf: Eneas, dei gratia episcopus Senensis et apostolice sedis legatus reverendo patri, domino Ulrico electo Pataviensi snlulem plurimam dicit. — 16 Gestrichen. — IT dignationem tuam. — 18 tue. 138 affectus, vir bonus et doctus, cancellarius vester1 ex me nuper accepit. nam vestri2 mores, nobilitati conformes, nulli non sunt amandi. id facit, ut, que mihi per hos dies ex Roma scripta sunt, de re vestra3 ad vos4 minime celem. ea hujus-modi sunt, scribunt mihi non parvi judicii patres, rem vestram6 bonum exitum habituram, quamprimum cesar in vestrum favo-rem supplicaverit/ quia in eum et summus pontifex et sacer senatus inspiciat. cesarem autem ad hoc jam pronum intel-ligo, si pax hoc in loco conclusa ex condicto ratificetur. date7 igitur operam, ut, que promissa sunt, quantotius compleantur; sie navis vestra8 incolumis portum applicabit. egoa unum autem ex fide bonaque mente commoneo, censurarum, que in adversarios cesaris fulminate sunt, ut memineritis,10 ne quid illinc rei vestre11 insurgat impedimentum. procuratoribus vestris12 mandatum, quod ex usu fuerit, committendum erit. ego exinde queeunque potuero pro vestra3 dignatione etiam non rogatus curabo libens13 neque alium me geram erga dominatio-nem vestram5 reverendam quam vestro14 antecessori me pre-stiti. valete15 in Christo optime atque inter benivolentes unum me credite;16 non vulgarem, ex Nova civitate die 15. apri-lis 1453. Vester17 Eneas, episcopus Senensis, apostolice sedis orator. 68. Bischof Eneas an Papst Nikolaus V.; Wiener-Neustadt, 17. April 1453. Über österreichische Angelegenheiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 104; eigenhändig. Weiß, Nr. 8, Voigt 199. Pape.18 Beatissime pater et clementissime domine post devota pedum oscula beatorum et humilem mei recommendationem.10 per tabellarium, qui novissime hie fuit, scripsi de pace inter 1 tuus. — 2 tui. — 3 tua. — 4 te. — 5 dignationem tuam. — 6 Ursprünglich pro vobis scripseris, später pro te supplicaverit. — 7 da. — 8 tua. — 9 Gestrichen. — 10 memineris. — u tue. — la tuis. — la Ursprünglich folgte et qui erga vestrum antecessorem. — u tuo. — 1S vale. — 16 crede. — 17 tuus; folgendes servitor gestrichen. — 18 Erweitert zu: Beatissimo pape Nicoiao quinio, summo pontifiei ac doraino nostro, Eneas humilis episcopus Senensis sese commeridatum facit. — v\Die Anrede gestrichen. 139 cesarem et Ladislaum regem recepta. non tarnen confirmata, quia1 ratificatio ad tempus dilata fuit, quod jam instat. non scimus adhuc, quid acturi sint Hungari; speramus tarnen paci locum futurum, nisi deus nos magis ac magis punire voluerit. de re Frisingensi pacatus est cesaris animus, qui omnia in meliorem accipit partem, que vestra2 sanctitas agit. in facto Pataviensi recipietur conclusio pace ratificata sei'ibeturque in electi favorem. ecclesiam ejus" ex vestro3 munere commendari mihi expecto neque timeo praticas multorum adversas, dum pietatem vestram4 mihi affeetam vel non merenti sentio. res Bohemie nonnihil mutationis habent. in festo divi Georgii ex more gentis conventus indictus est Präge; sunt, qui mutare conclusiones Vienne5 faetas vellent, quidam eas manutenere Student. expeetabimus, si deus dabit, rei eventum. mens cesaris est, facta0 pace hac estate ad imperii partes ut ajunt pro-ficisci, quod electores expostulant, ut reipwMice labenti con-sulatur. ego, si pacem domi esse audirem, in eo tempore Senis me reeiperem. sed audio, sie res se habere, ut necessarium mihi sit, exilium diutius ferre. commendo me vestre7 beati-tudini, cui parere presto sum. ex Nova civitate 17. apri-lis 1453. Minimus servulus Eneas episcopus Senensis.8 69. Bischof Eneas an Kardinal Juan Carvajal in Rom; Wiener-Neustadt, 17. April 1453. Vier die gleichen Fragen. Aus Vindob. 3389, Bl. 105; eigenhändig. Weiß, Nr. 9, Voigt 200. Cardinali saneti angeli.9 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.10 satis, ut arbitror, his diebus dignationi vestre11 a me scriptum est, cum tabellarius apostolicus hie fuit; nam et pacem conclusam inter cesarem et 1 nam. — 8 tua. — s tuo. — * tuam. — 5 Ursprünglich Bohemie. — 8 soli-data. — 7 tue. — 8 Gestrichen. — ° Umgeändert in: Revei'endissimo in Christo patri domino Johanni cardinali saneti angeli, domino suo, Eneas, episcopus Senensis, salutem plurimam dicit. — 10 Gestrichen. ¦— n tue. " JEs handelt sich um die Kirche in Irdning; vgl. Weiß, Aeneas Silvius Piccolomini S. 296; darnach ist Voigt 2, 77, Anmerkung 1 zu berichtigen, der die Kirche Hirningen nennt. 140 Ladislaum regem significavi et ad res Frisingenses Patavienses-que respondi. nunc pauca ex more meo addam, ne quis sit, qui meis litteris vacuus ex his regionibus ad vestram1 digna-tionem proficiscatur. quod2 scribere volo hoc est. expectamus in dies ratificationem pacis, nam festum sancti Georgii datus est terminus. speramus quietem, nisi deo aliter visum fuerit. in Bohemia conventus ad dictum festum haberi debet. sunt, qui mutare datum ordinem vellent. mihi non est exploratum, quid sit reiTpublice Christiane melius, regem admitti per Bohe-mos, ut est condictum, an excludi. deus quod sibi melius videbitur efficiet. Hungari quiescunt, expectantes rebus Bohe-micis terminatis suum regem habere, de Turcho nihil audi-mus: utinam nunquam aliquid audiremus; neque enim rumor de ipso est, nisi cum nocet, ego etsi optarem subveniri Gre-cis, plus tarnen pacari Italiam cuperem, et amore patrie et ut domum reverti possem atque inter meos mori. misi ad vos3 pridem tractatum adversus4 Australes editum et historiam Gotorum brevitatam. nee scio an reeeperitis,5 namG littere vestre7 nullam efficiunt mentionem. comiti Troie, viro nobili et virtute prestanti, non remotius celum fuit in agro Senensi morienti, quam si eum Hispania oecumbentem reeepisset neque rustica manus mortem reddidit turpiorem. recommendo me vestre8 dignationi, cui servire cupio. ex Nova civitate die 17. aprilis 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.0 70. Bischof Eneas an Kardinal Nikolaus von Kusa in Rom; Wiener-Neustadt, 17. April 1453. Über die gleichen Fragen wie im vorangehenden Briefe. Aus Vindob. 3389, Bl. 105; eigenhändig. Weiß Nr. 10, Voigt 201. Cardinali sancti Petri.10 Reverendissime in Christo pater et dominc colendissime, post humilem recommendationem.11 pacem inter cesarem et 1 tuam. — 2 Hin ursprüngliches expeeta gestrichen. — 3 te. — 4 de. — 5 Eneas ließ hier aus Versehen die ursprüngliche Pluralfovm stehen. — 6 Für ursprüngliches quod. — 7 tue. — 8 tue. — 9 Gestrichen. — l0 Erweitert zu: Nicoiao cardinali sancti Petri ac pontifici Brixinensi, domino suo, Eneas, episcopus Senensis, Balutem ylurimam dicit. — " Gestrichen. 141 regem Ladislaum factam per tabellarium apostolicum vestre1 dignationi notam feci, si modo tabellarius ad vos2 venit. pen-dere tarnen ratificationem significavi. ea nunc expectatur, nam divi Georgii festum termino prefixum fuit. speramus bene, nihil adversi audimus. utinam non fallat nos opinio! in Bohemia nove res in dies oriuntur. conventus jam Präge haberi debet, ut de rege recipiendo concludatur. sunt, qui malignantur et qui datum ordinem effringere cupiunt. quid in rem sit fidei Christiane non plane intelligo; deus ipse, qui meliora erunt, ap-parabit. de Turcho neque audio quicquam neque audire cupio, quando rumor ab eo veniens mala Christianitati portendit. cesar; si pacem habebimus, estate proxima Sueviam petere avet et rei publice consulere. ego, si nostra Italia pacaretur, domum magis peterem, quam eum sequerer. supplico suadea-tis3 apostolico eulmini, omni conatu pacem Italie querat, frustra enim obsistere Turchi conatibus studebit, nisi domum quietam habuerit. res Pataviensis ecclesie bene terminabitur, si pax hie habita rata erit. expecto vestro4 auxilio electi5 ecclesiam mihi committi. sum vester0 ubique. ex Nova civi-tate die 17. aprilis 1453. Servulus vester Eneas episcopus Senensis.7 71. Bischof Eneas an Johann von Lysura in Hom;& Wiener-Neustadt, 17. April 1453. Über die gleichen Angelegenheiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 105"; eigenhändig. Weiß Nr. 11, Voigt 202. Johanni de Lysura.8 Reverende pater, amice honorande.9 aeeepi ex Romana curia litteras vestras10 cognovique uti de nie verba fecistis.11 1 tue. — 2 te. — 3 Eneas ließ hier irrtümlich die Pluralform sielten. — * tuo. — 5 Für ursprüngliches suam. — 6 tuus. — ' Gestrichen. «— 8 Erweitert zu: Eneas episcopus Senensis Johanni de Lysura optimo juris interpreti et amico sing'ulari salutem plurimam dicit. — 9 Gestrichen. — 10 tuas. — 1! fecisti. " Johann von Lysura war zu Lieser an der Mosel zu Anfang des IS. Jahrhunderts geboren, nahm an den Verhandlungen des Konzils in Basel teil, luo Eneas ihn kennen lernte, und wurde 1436 Generalvikar des Kurfürsten von Mainz und sein Vertreter am Reichstage zu Frankfurt 144G und zu Rom 1447. Anfangs ein Gegner Eugens IV., wandte er sich ihm seit 1443 zu, wie man behauptet, durch Geld bestochen, so daß in seiner 142 ago vestre1 humanitati quas possum gratias. dixi cesari, que jussistis.2 is adhuc est in proposito fixus, si pacem habebi-nms; nam promissa pax ad festum sancti Greorgii ratificari debet. est animtis ejus cito ad imperium ascendere ac rei publice consulere, et si facultas erit, illi rei dabit operam, quam vos3 hie aperuistis.4 in facto palatini nihil est innova-tum, res est in primis terminis, culpa quorundam, quibus et honesta et inhonesta venalia sunt, vestra6 tarnen prudentia huic vulneri medebitur. imperator cum ascenderit, principum consilio non privatorum ducitur et illius domini melior erit conditio. rogo, me domino meo Treverensia reverendissimo commissum faciatis,6 cui servire maxime cupio, eique sepe scriberem, si tabellarios haberem frequentes. valete7 optime et me ut soletis8 amate.9 ex Nova civitate die 17. apri-lis 1453. Vester Eneas episcopus Senensis.10 Reverendo patri domino Johanni de Lysura decretorum doctori ac sacri palatii apostolici causarum auditori, amico optimo et honorando.11 72. ¦ Bischof Eneas an den österreichischen Kanzler Stephan Aloch;h Wiener-Neustadt, 18. April 1453. Bittet ihn, den beiliegenden Brief an den Bischof Viteg von Großwardein, dessen Aufenthaltsort ihm unbekannt sei, weiter 0u leiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 105; eigenhändig. Auch im Kod. 159, Bl. 75T der Studienbibl. Olmütz, aber ohne Datum. Weiß Nr. 13, Voigt 204. Venerabilis vir, amice carissime. scribimus aliqua pro nostra benivolenti consuetudine reverendo patri domino12 epi- Beimat das Witzivort entstand.: Cusa et Lysura pervertunt omnia jura. 1454 wurde er praepositus ecclesiae s. Mariae ad gradus in Mainz (Reg. Vatic. 402, Bl. 404); er starb am 24. August 1481. F. X. Kraus in AUg. Deutsche Biographie 14, 466; Falk im Katholik 1896, II, 437 ff. und Joachimsohn, Gregor Heimburg 56, Anmerkung 3. 1 tue. — * jussisti. — 3 tu. — * apeuisti. — 5 tua. — G faoias. — ' vale. — 8 Irrtümlich stehen geblieben. — 9 araa. — 10 Unterschrift gestrichen. 11 Adresse gestrichen. — ls Gestrichen. a Jakob von Sirk. — b Stephan Aloch, österreichischer Kanzler, erscheint unter den Bäten, die K. Ladislavs am 24. Juli 1453 nach Breslau sendet, um über die Heirat seiner Schwester Elisabeth mit Kasimir von Polen zu beschließen; vgl. Palacky, Urkundliche Beiträge (Fontes rei: Austriac. II, 20) S. 63. 143 scopo Varadiensi, regni Hungarie cancellario. sed quia nesci-mus ubi locorum is nunc sit, confisi de vestra1 humanitate litteras ipsas ad vos2 dirigere presumpsimus,3 neque enini dubium nobis est, quin ad eum nuntios frequentes habeatis.4 rogamus igitur, scripta nostra ad eum quam celeriter trans-mittere velitis.6 id nobis singularis gratis loco erit. et quoniam curias non ignoramus aliena scripta semper habere suspecta, ut liberius amico servire possitis,6 non erit nobis molestum, si litteras nostras aperueritis7 legeritisque.8 nihil enim de rebus9 a nobis scribitur, que nunc aguntur. tantum velitis10 lectis omnibus epistolam claudere et itineri suo committere. nos, si quibus in rebus gerere vobis11 morem possumus, admoniti non erimus desides.12 valete13 et nos illustri principi comiti Cilie atque, si fas est, inclito regi Ladislao commissum facite.14 ex Nova civitate die 18.,5 aprilis 1453. Eneas, dei gratia episcopus Senensis et apostolice sedis orator. Venerabili et docto viro domino Stephano, cancellario Serenissimi principis domini regis Ladislai in Austria, amico honorando.10 73. Bischof Eneas an den SeJcretär des Königs Ladislaus, Nikolaus; Wiener-Neustadt, 27. April 1453.'- Dankt für die Geschenke des Bischofs Vites von Großivardein, dem er jüngst durch den österreichischen Kanzler ein Schreiben zusandte. Aus Vindob. 3389, Bl. 106; eigenhändig. Weiß Nr. 12, Voigt 203. Eneas, episcopus Senensis, Nicoiao Hiingaro, incliti regis Ladislai secretario, amico probo, salutem \>lurimam dicit. 1 tua. — 2 te. — ° Ursprünglich decrevimus. — * habeas. — 6 velis. — 6 possis. — 7 aperueris. — s legerisque. — 9 Ein folgendes principum, que nunc oecurrunt gestrichen. — 10 velis. — n tibi. — u admoniti ursprünglich hier. — ls vale. — " facito. — I6 Aus ursprünglichem 20 korrigiert. — I6 Die Adresse später gestrichen und dafür an den Kopf die folgende gesetzt: Eneas episcopus Senensis viro docto et venerabili Stefano, cancellario Austrie, salutem ^lurimam dicit. a Das Datum des Briefes, 27. April, ist aus 24. korrigiert; da Eneas wohl nicht grundlos die Korrektur vorgenommen hat, schließe ich mich ihm gegen Voigt an, der den Brief auf den 17. April verlegt. 144 Venerabilis amice honorande. nimis me atque iterum nimis venerandus pater, episeopus Varadiensis, suis muneribus et quidem magnificis cumulat. sufficiebat egregius equus, rur-sus me pellibus honorat, quibus uti reges decet. oro meo nomine gratias sue dignationi dicatis1 meque sibi commenda-tum efficiatis.2 ego Uli optimam fortunam cupio successusque omnes felicissimos et honores, qni sue virtuti conveniunt. non possum non amare tantum patrem; quis est adeo ferox atque immanis, qui benefacientes non diligat? virtus" tanti domini non munera ejus ut apud me pignus amoris solidi eternique sit faxo. vestra3 quoque probitas inter nos erit media, rogo deum supplexque peto, ut ceptum pacis negocium inter magnos reges, principes nostros, ad calcem ducatur. sie liberius sepe et sine uUa suspicione inter nos littere currere poterunt. quod scripsistis* de Florentino mercatore curabo apud cesarem ab-solvere. si sua majestas annuet, geram vestro5 desiderio mo-rem. quod sequetur ex voluntate ejus pendet. id brevi faciam vobis0 notum. scripsi nuper domino7 episcopo non breves epi-stolas misique cancellario Austrie illas ad eum dirigendas; petebam commodari mihi historiam Hungaricam. nescio an meis litteris iter suum datum sit. rogo id sciscitemini8 ex cancellario ipso et si nondum misse sunt, curate9 ut mittantur. valete10 et me amate11 vestri12 amantem. ex Nova civitate die 27. aprilis 1453. Eneas, episeopus Senensis, imperialis consiliarius.13 74. Bischof Eneas an Papst Nikolaus V.; Wiener-Neustadt, 28. April 1453. Über Angelegenheiten des Königs Ladislaus. Aus Vindob. 3389, Bl. 106; eigenhändig. Weiß Nr. 18, Voigt 212. Beatissimo domino nostro pape Nicoiao Eneas Senensis sese commendatum facit. Beatissime pater et clementissime domine, post devota pedum obscula beatorum et humilem mei recommendationem.14 quibus conditionibus inter dominum cesarem et Ladislaum 1 dicas. — * efficias. — 3 tua. — 4 seripsisti. — 6 tuo. — e tibi. — •7 Gestrichen. — s scisciteris. — 9 cura. — 10 vale. — n ama. — 12 tui. — ,s Später gestrichen. — " Von Beatissime ab gestrichen. 145 Hungarie regem pax nuper condicta fuerit, superioribus litteris meis apud mnctitatem vestram1 satis testatum est. illud autem inter alia scripsisse me sum memor, quod rati habitio ex parte Ladislai regis ad tempus expectari debuit; id termini2 ad festum sancti Georgii prefixum fuit. nunc mei ofncii est, quid secutum sit exponere. expectatum est tempus rati habitionis. interea Viennenses et Australes ceteri summa ope nixi sunt, ut pacis leges approbarentur. sed Hungari et comes Cilie non sunt visi ad rem bene animati. contentiones multe intercesse-runt, adeo ut Azingher, qui maxime auctoritatis inter Australes habetur, dicere auditus est: Magnum est, quod imperatori proinisimus, retrocedere indecorum est et alienum consuetudini nostre, qui tenere promissa so.lemus. si qui sunt, quibus fidem fallere pronum est, agant ipsi ex more suo, nos quod diximus ratum habere decet. sed nee sie obtinere potuit. itaque 'cum terminus appropinquaret3 neque ipsi Australes cum Hungaris et comite Cilie convenire possent, misit rex Ladislaus legatos ad cesarem, qui dicerent4 rem adhuc pendere, quoniam comes Cilie5 diu absens fuisset neque in ejus reditu expediri6 negotium potuisset, quia idem comes in Moraviam" de magnis rebus acturus processisset, peterentque terminum sancti Georgii ad sanetum Johannem Baptistam1' prorogari,. id quoque addicerent, si placeret cesari, reverso ex Moravia comite velle regem Ladislaum apud Balnea7 cum sua majestate convenire, ducere secum comitem Cilie, gubernatorem Hungarie et alios, qui ad pacis traetatum idonei viderentur. eoque modo8 compositionem optimam esse sperandam. quod si cesar hanc conventionem abnueret, ut legatos suos ad Viennam mitteret iu eodem tempore peterent, de -Pataviensi quoque electo facerent verbum, ut pro eo vestre9 semetitati scriberetur. ad hec cesar post-quam deliberationem habuit in hunc modum respondit. ait, se speravisse, in tempus ut condictum erat emitti ratificationem; mirari cur sit neglectum. mutationes10 de conventu ad Balnea faciendo vel de mittendis11 ad Viennam legatis non videri ne- 1 tuam. — 2 Ursprünglich tempus. — 3 Ursprünglich itaque venit terminus. — 4 Ursprünglich qui peti qui tarditatem. — 6 Ein folgendes non gestrichen. — 6 Ursprünglich componi deli . . ..— 7 Ursprünglich ad balnea. — 8 Ein folgendes sperandam esse gestrichen. — 9 tue. — 10 Folgendes quoque gestrichen, — n Folgendes legatis gestrichen. a Nach Znaim (vgl. Bachmann, Gesch. Böhmens 2, 434). — b 24. Juni. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 10 146 cessarias. ad complacentiam tarnen patruelis datum terminum cum suis conditionibus ad festum sancti Johannis prorogare se non inyitum; rem quoque Pataviensem eodem modo differen-dam esse, sie legati recesserunt. nos in expeetatione sumus. possum ego nunc aliquantulum reprehendi, qui superioribus meis scriptis spem quodammodo certam pacis feci. sed fateor, me non esse profetam neque profete filium. nescio Ventura, prudens futuri temporis exitum caliginosa nocte premit deus.1 non debui tarnen nimis polliceri. confiteor erratum, sed fue-runt rationes alique me moventes, quas tunc exposui. neque ille nunc cessant. Australes magnopere servare cupiunt pro-missa, idemque dicunt velle plebes Hungarorum. sed ajunt comitem Cilie et gubernatorem Hungarie adversos esse, id putant, qui plus sapiunt, ea ratione fieri, quoniam non sit illis duobus pax utilis. stante enim bello alter Ungariam, alter Austriam gubernabit et tonsis alienis ovibus bene sese vestient. quod si quieta sunt omnia, timent quietos populos jugum de-ponere. interim quoque id Student, ut G-eorgius de Poggiebrat secum sentiat et Bohemiam ipse dispilet; sieque tres viri tria imperia devorent. rex puer, nobilis pupillus, nomine sit conten-tus. nescio autem, quo pacto res Bohemice terminari poterunt. dominus de Eosis Greorgio est adversus." qui unum allicit alterum avertit. ibi quoque res fidei multas difficultates habet, non puto, quod traetatum est, locum habere de transitu regis in Bohemiam ad festum sancti Johannis. sed stulte ago, qui futura predicere audeo; deus hec sibi reservata retinet, satis est mihi de preteritis loqui. neque ista exaete scribi possunt, si quid ex auditu referendum est; raro enim duo consonant. recommendo me vestre2 heatudini, ad cujus- mandata promptis-simus est animus. ex Nova civitate die 28. aprilis 1453. __________ Minimus servulus Eneas episcopus Senensis.3 1 Ursprünglich folgte insulse egi, qui volui de. — 2 tue. — 3 Gestrichen. tt Palacky, JDejiny ndrodu ieskeho 4, 152, sagt, Ulrich von Rosenberg habe im Anschluß an Hunyady und die Ungarn die einzige Möglichkeit gesehen, sich der drohenden Übermacht Georgs von Podiebrad gegenüber behaupten zu können. Vgl. das Schreiben Ulrichs an seinen Sohn Heinrich vom Ende September 1452 im Archiv cesky 3, 63. 147 75. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Born; Wiener-Neustadt, 28. April 1453. Über dieselben Fragen. Aus Vindob. 3389, El. 107; eigenhändig. Weiß Nr. 19, Voigt 213. Domino Johanni, cardinali sancti angeli, patri doctissimo et optimo, Eneas, episcopus Senensis, salutem -plurimam dicit. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime, post humilem recommendationem.1 intellexistis2 ex meis litteris superioribus pacem inter regem Hungarie et nostrum cesarem ex ratificacione ad festum Georgii pendere. nunc secutum quid sit, accipite.3 comes Cilie, qui cum patre fuerat, dum res tractata est, ^eversus non videtur paci effectus neque ratam eam. habere voluit. fertur et gubernatorem Hungarie secum sentire. Australes in sententia perseverant optantque pacem. ideo rex Ladislaus missis ad cesarem legatis proroga-tionem termini ad ratificandum petiit usque ad festum sancti Johannis Baptiste proximum, idque concessum est. petivit etiam rex idem, ut cesar pro electo Pataviensi ad dominum nostrum scriberet, qui rem hanc cum alia suspendit. dignetur vestra4 veverenda patemitas dare operam, ne quid medio tempore in ea causa innovetur, quod bonum puto pro sancta sede aposto. lica. Bohemi sunt in novo tractatu cum rege Ladislao, ad quos missi sunt in Moraviam comes Cilie et Ulricus Azingher." alia non occurrunt digna notatu. commendo me vestre5 reverende paternitati. ex Nova civitate die 28. aprilis 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.6 76. Bischof Eneas an den Kardinal Nikolaus von Kusa in Born; Wiener-Neustadt, Ende April 1453. Über dieselben Fragen. Aus Vindob. 3389, EL 107"; eigenhändig. Weiß Nr. 20, Voigt 205. 1 Durchgestrichen. — s intellexisti. — 3 accipe. — 4 tua. — 5 tue. — 6 Unterschrift durchgestrichen. a Vgl. über die Verhandlungen in Znaim Stari letopisove" ceSti 162 und Archiv ceski) 4, 416. 10* 148 Cardinali sancti Petri.1 Reverendissime etc.1 ut sciatis,2 que geruntur apud nos, suscipite3 hec pauca. comes Cilie, qui non fuit in tractatu pacis, inter regem Ladislaum et cesarem nostrum habito, nunc a patre reversus nititur omnia solvere, idemque fertur guber-nator Hungarie querere. Australes servare promissa cupiunt, non potuit tarnen rati habitio in tempore fieri. petita est dila-tio ad festum sancti Johannis Baptiste et concessa est. Bohemi cum rege Ladislao conventum ha,bent in Moravia, ad quem missi sunt comes Cilie et Azingher. dicuntur Bohemi novas res querere, comes Cilie, ut docti rerum ajunt, querit Georgico-nem in regno Bohemie gubernatorem confirmare, ut sie tres viri tria magna dominia gubernent: Johannes Hungariam, Georgius Bohemiam, comes ipse Austriam, quod difficile factu est stante pace. ideo bellum queritur; sed Uli hoc, alii aliud Student facere. superior deus, que sibi ex usu visa fuerint, admittet. res Pataviensis apud nos ut res pacis dilata est. vestra4 dignatio studeat, ne cesareo voto molestum aliquid fiat, cum modica dilatione poterit dominus noster saneüssimus et ecclesie prodesse et imperatori morem gerere. commendo me vestre5 reverendissime ipatemitati, cui servire cupio. rogo, ut studeatis6 Italie nostre pacem dare, quamvis id nostris Italicis magis ineumbat. datum7 in Nova civitate 18.8 aprilis 1453. 77. Bischof Eneas an Piero de Noceto in Rom; Wiener-Neustadt, Ende April 1453. In derselben Angelegenheit. Aus Vindoh. 3389, Bl. i07"; eigenhändig. Weiß Nr. 21, Voigt 206. Domino Petro de Noxeto.9 Magnifice et generöse comes, amice honorande.10 aeeepisti nuper ex me, pacem inter cesarem et regem Ladislaum traeta- Gestrichen; dafür Colendissimo patri, domino Nicoiao cardinali sancti Petri ac pontifici Brixinensi Eneas, episcopus Senensis, salutem ¦plurimam dieit. — 2 scias. — 3 suseipe. — * tua. — 6 tue. — 6 studeaa. — 7 Ursprünglich folgte ut supra. —¦ 8 Daß das in der Handschrift stehende Datum unmöglich richtig sein könne, haben bereits Voigt und Weiß am gegebenen Orte gesagt. — 9 Später am Bande: Eneas, episcopus Senensis, Petro de Noxeto, comiti palatino, amico magno salutem ytlurimam dicit. — 10 Anrede durchgestrichen. 149 tum ad festum divi Georgii pendere. nunc scito protractam rem ad festum sancti Johannis Baptiste. in causa est comes Cilie, cui bellum pace videtur antiquius et fortasse sibi ita usu evenit, qui propter inimicitias Australium et imperatoris guber-nationem regis Ladislai et Austrie adeptus est, quod nunquam in pace nactus fuisset. seit imperia hisdem teneri artibus, quibus ab initio parta sunt, studetque turbida esse omnia, sed unum ipse, aliud alii cogitant." rex hominum et superum deus ex arbitrio suo euneta disponit, nos futura previdere non pos-sumus; ille, quod factu optimum duxerit, id amplectetur et nos, quo voluerit, ducet. oro te domino nostro sanetissimo assidue instilles, Italie paci operam det, ne hortus mundi dis-sipetur. id ego maxime timeo, tanta est nostrorum hominum rabies. opto pacem patrie, tum quia bene illi cupio, tum ne semper exulem, qui pace facta donmm redirem. vale.1 ex Nova civit'ate die 18. aprilis 1453.2 Tuus Eneas, episcopus Senensis. 78. Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Rom; Wiener-Neustadt, Ende April 1453. In derselben Angelegenheit. Aus Vindob. 3389, Bl. 108; eigenhändig. Weiß Nr. 22, Voigt 207. Senf leben.3 Venerabilis amice carissime.4 scripsi vobis5 superioribus meis litteris, pacem conclusam fuisse inter cesarem et regem Ladislaum, sed pendere rati habitionem ad festum sancti Georgii. verum id fuit. sed intervenientibus difficultatibus, quas comes Cilie ingessit, iterum ratificatio ad festum sancti Johannis Baptiste prorogata est. nescio, quid sequetur, quamvis deo magis pacem quam bellum placere sciam. alioquin tarnen peccata nostra quietem non merentur. ille, quod melius erit, 1 Ursprünglich folgte datum ut supra. — 2 Über die Datierung dieses Briefes gilt das zum vorangehenden Briefe Gesagte. — * Durchgestrichen, darüber später Eneas, episcopus Senensis, probatissimo amico Henrico Senflebenn, decano Vratislaviensi, salutem, yilurimam dicit. — * Unterschrift gestrichen. — B tibi. a Vgl. V. Lug, Das Verhältnis des Grafen Ulrich von Cilli zu König Ladislaus Posthumus. Programm, der städt. Handelsschule Beichenberg 1904, S. 43. 150 nobis dabit. Australes maxime pacem Optant, qui vident in sese omne belli pondus redundare. ex Hungaria parum regi datur, minus ex Bohemia. nunc dieta est cum Bohemis in Moravia, ad quam comes Cilie et Azingher missi sunt, dicun-tur Bohemi novas res querere, alia non occurrunt. commendo vobis1 negocia mea, maxime de annata remittenda. si pax esset in Tuscia, redirem domum. valete2 et si Hernestus inde non recessit, dicite8 ei, ut quantocius redeat.4 ex Nova civi-tate die 19.5 aprilis 1453. Vester Eneas, episeopus Senensis.6 79. Ein Unbekannter an Bischof Eneas in Wiener-Neustadt; Rom, 29. April 1453. Privatangelegenheiten. Aus dm. 70, Bl. 349, bei Voigt Nr. 214; hier aus Göttweih 390, Bl. 108"; beide Handschriften bieten einen sehr verderbten Text, aus dem der Sinn nur mit Mühe zu erraten ist. Reverende pater. abscedit a nobis venerabilis Ernestus, imperialis nunccius, qui nichil potuit in Frisingensi ecclesia obtinere, quia erat, quando accessit, de ipsa provisum. voluis-semus- ipsum usque ad nunccii missi adventum apud nos7 morari, noluit8 propter expensas. ' ecclesia Pataviensis9 tribulat omnes. dominus nosfer10 firmus perseverat perseverabitque, quantum possum cognoscere. cum providebitur, verba habe-mus a pontifice summo de parochiali ecclesia vobis11 con-ferenda. curate etiam cum litteris ad dominum nostrum™ qui vos13 amat, me juvare, ne cfedat ratio a vobis14 negligi et curari a nobis. scribite domino Petro de Noxefo, reverendo domino Bononiensi et quibus videbitur. non potui adhuc obti-nere remissionem, sed remittetur etiam, si papalis auctoritas debet intervenire. boni animi estote.15 ex Roma, 29. aprilis 1453. 80. Piero da Noceto an Bischof Eneas in Wiener-Neustadt; Born, 1. Mai 1453. Private Angelegenheiten. Am dm. 70, Bl. 349, bei Voigt Nr. 215; hier aus Kod. Göttweih 390, Bl. 108". 1 tibi. — 2 vale. — ' dicito. — 4 Ursprünglich folgte datum ut supra. — 5 Über die Datierung vgl. das zu den vorangehenden Briefen Gesagte. — 8 Unterschrift gestrichen. — 7 Hs. vos. — 8 voluit. — ° pacis. — 10 v. — ll nobis. — 12 vestrum. — la nos. — u nobis, — I5 esto. 151 Epistola magnifici domini Petri de nobilibus de Noxeto, sanctissimi domini Nicolai pape V. secretarii, reverendo in Christo patri Enee Silvio, episcopo Senensi, sdlutem pZwi-mam dicit. Reverende in Christo pater et domine mi singularissime. post recommendationem. gratissime fuerunt littere vestre, quas nuper per tabellarium vestram accepimus, sanctissimo domino nostro atque mihi multis de causis, precipue intellecta bona valetudine ipatemitatis vestre et pace cum honore et commodo cesaris nostri, cui plurimum afficimur, conclusa, nee alius jucundius novum nobis aiferri %poterat, prout etiam videbitis per litteras domini nostri ad ipsum cesarem et ad ^aternitatem vestram. de re vestra certa sit dominatio vestra, quod nun-quam dabitur a me oblivioni et opportuno tempore bene de ea confido. de prepositura illa pro domino veluti et parochiali ecclesia Tpaternitaü vestre fiet seeundum quod scripsistis in lit-teris vestris oecurrente vacatione. de novis Italie nil habeo, quod scribo iisdem, et tot bellis adhuc ardet .et fluetuat quibus ante, commendo me dominationi -vestre et expeditionem hujus cursoris, quem dominus noster ~ ad paternitatem vestram dirigat. litteras, que Senensibus dirigebantur, per fidelissimum nunc-cium misi. Rome, ex palatio apostolico 1. die mensis maii 1453.1 81. Bischof Eneas an Giovanni Campisio, Bischof von Biacenza; Wiener-Neustadt, 5. Mai 1453. Glückwunsch aus Anlaß seiner Ernennung zum Bischof. Aus Vindob. 3389, Bl. 109; eigenhändig. Weiß Nr. 23, Voigt 216. Domino Johanni Campisio,a episcopo Placentino.2 Reverende in Christo pater, amice honorande.3 Johannes Nihili, astronomus insignis, heri-ad me letus venit bonumque se nuntium afferre ait. percontantique mihi, quidnam rei esset, 1 Der Text istm zwar auch in der Göttweiher Handschrift nicht ganz ein-xoandfrei, aber doch verständlicher als bei Voigt. — 2 Später ergänzt zu Eneas, episcopus Senensis, domino Johanni Campisio, episcopo Placentino, amico preeipuo, salutem ¦plurimam dicit. — 3 Anrede gestrichen. a Campisio xoar am 23. März zum Bischof ernannt worden. Die Nachricht brauchte ungefähr einen Monat bis nach Wien, so daß das Datum des Briefes dadurch gesichert erscheint. 152 optimus vir et amicus summus/ inquit, tuus Johannes Campi-sius, fama clarus philosophus, Komane curie vetus mancipium, jam denique manumissus est laborumque fructus accepit. quero, quid factum sit, incipioque letari. respondet, venisse Roma hominem, qui Nicolaum Amidanum ex Piacentina eccle-sia ad Mediolanensem translatum dicat, ecclesie vero Placen-tine doctum quendam virum2 parvo corpore, grandi virtute, secretarium vicecancellarii prefectum esse, arbitrari te bis de-notatum signis. do fidem remque certam habeo, jam te ponti-ficem factum, afficior summo gaudio, felix nuntium, faustum novum mecum mente volvo fioque letior in horas, dum te cre-visse intelligo atque inter principes ecclesie jam sedere. nam etsi multe majoresque te eure quam prius urgebunt, tua tarnen virtus in altiori loco magis elucescet' neque de lodice paranda semper anxius eris. jam tibi mihique bene est,3 deus optimus maximo sacerdoti, domino nostro, gratias referat, qui tui me-moriam habuit. sit ei vita longa, quietus animus, bene parens Christianus populus, quando ad doctas mentes inspicit atque benemerentes effert. jam me sue pietati maxime obnoxium sentio, qui, cum partem unam mei promovisset, nunc quoque alterius curam habuit: jam integer gaudeo. sed nee r.everen-dissimo domino vicecancellarioa me parum debere arbitror atque Noxetano nostro, veteri sodali, quos rem tuam summo conatu juvisse non ambigo. superest modo, in Italiam me re-verti atque tibi convivere. sie vita nostra jocundior erit, cum simul et vigiliarum et laborum meminerimus. quod si nostra Etruria pacem haberet jamjam itineri me committerem. sed vale tandem meque tuo ex more communi domino cardinali commendatum facito, cui has novitates ex his regionibus re-ferre poteris: cesarem habere pacem, non tarnen certam. pendet enim adhuc rati habitio, que cum deberet ad festum saneti Greorgii preteritum fieri, jam protraeta est ad nativi-tatem Johcmnis Baptiste. suntque qui dicunt, eam pacem, ut dieta est, minime amplexuras partes, idque comes Cilie sub-ordinat, cui bellum pace magis frugiferum est. inter Bohemos 1 Ein folgendes tuus gestrichen. — 2 Ein folgendes statura gestrichen. — * Folgendes una voluntas semper gestrichen. a Kardinal Francesco Condulmaro; vgl. des Eneas Brief an diesen vom 14. Mai 14S3, Nr. 89. 153 et regem Ladislaum conturbate aliquantulum res fuerunt, nunc composite sunt. Georgius, regni Bohemie gubernator, et aliquot alii barones ad regem venerunt triduoque Vienne morati et honorati admodum bona mente recesserunt regemque in Bohemiam iturum coronamque recepturum ajunt. ea summo pontifici dominus cardinalis exponere poterit. vale iterum. ex Nova civitate die 5. maii 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.1 82. Bischof Eneas an den Erzbischof von Mailand, Niccolb Amidano;* Wiener-Neustadt, 5. Mai 1453. Glückwunsch zu seiner Ernennung. Aus Vindob. 3389, Bl. 109v; eigenhändig. Weiß Nr. 24, Voigt 217. Domino Nicoiao, archiepiscopo Mediolanensi.2 Reverendissime in Christo pater et domine colendissime.3 credo te certum esse, promotio tua, etsi omnibus placeat, paucos tarnen esse, qui tantam inde voluptatem acceperint, quantam mihi magis sentio quam possum dicere contigisse. noio igitur multa4 de meo gaudio dicere tibi, qui me intus et in cute nosti, qui mearum omnium cogitationum es con-scius. satis est te scire scriptum mihi esse, Mediolanensis ecclesie, maxime atque vetustissime et Italie primatis, ponti-ficatum accepisse. novi ego Bartholomeum de la Capra,b con-civem tuum, doctum et darum poetam,5 dum illi ecclesie pre- 1 Unterschrift gestrichen. — 2 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, domino Nicoiao Amidano, archiepiscopo Mediolanensi, patri optimo, sa-lutem 'plurimam dicit. — 8 Anrede gestrichen. — * Folgendes tibi dicere qui me inter durchgestrichen. — 5 doctum — poetam am Moyn.de zugesetzt. "¦ Amidano aus Cremona, der 1448 Bischof von Piacenza geworden war und den K. Friedrich am 18. April 1452 zum kaiserl. Bat ernannt, am 14. Juli in den Adelstand erhoben hatte (Beichsregistraturbuch P, Bl. 69), wurde am 19. März 1453 an die Kirche von Mailand versetzt. Vgl. Jos. Ant. Sax, Archiepiscoporum Mediolanensium series hist.-chronologica, Milano 1755, 3, 898—900. — b Capra war am 80. September 1433 gestorben; am 7. Juni 1435 folgte ihm Pizzolpasso (über seine Bedeutung auf dem Gebiete der Mass. Literatur — ihm verdanken wir die Auffindung von Donats Terenzkommentar — vgl. Sabbadini, Scoperte 120—122), nach dessen Tode Enrico Rampini am 23, August 1443 die Stelle erhielt, dem am 3. August 1450 Giovanni Visconti folgte, der am 3. März 1453 starb (vgl. Eubel, Hierarchia cathol. 2, 207). 154 fuit, qui me loco filii dilexit. successor ejus Franciscus de Picciolpassis Bononiensis vir, qui studio litterarum vite mores equavit, dum Basilee fuit, raro sine me prandere voluit. sepe me domo traxit invitum, libros omnes mihi communicavit, pre-posituram sancti Laurentii contulit, pluribus me beneficiis cu-mulavit. post illum de sancta Kosa, vir nobilitate generis et vite sanctimonia illustris, me quoque inter amicos habuit. quartus qui ei1 substitutus est, de Vicecomitibus notus mihi fuit nomine tantum. sed non debuit illa ecclesia pastorem habere, qui me non amaret. itaque venit ad te; cui me di-lectissimum atque carissimum scio, qui me quamvis sine merito tarnen maxime colis. estque inter nos amicitia verax, que nullo tempore extingui potuit neque extinguetur. deus igitur tibi longiorem quam illis vitam prebeat faxitque, ut simul ali-quando vivamus. multo enim mihi suavior erit tecum yita quam cum illis fuit. nam etsi ut illi doctrina et vite boni-tate me superarunt, tu quoque superas, etas tarnen inter nos convenit. ambo enim in vespero sumus. apud illos autem cum essent senectute graves, mihi levis juventa fuit. vale et apud summüm presulem cura, nostra ut Italia pacem re-cuperet. sie me quoque recuperabit.3 ex Nova civitate die o.3 maii 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.4 83. Bischof Eneas an Giacomo Tolomei* in Ferrara; Wiener-Neustadt, 6. Mai 1453. • Venvandtschafüiche Angelegenheiten. Aus Vindob. 3389, BL 111; eigenhändig. Auch im Kod. 159, Bl. 75 der Studienbibl. Olmütz. Weiß Nr. 29, Voigt 218. Jacobo de Tholomeis.5 Eximie doctor, frater amantissime.6 cognovi ex tuis lit-teris, Franciscum nepotem ineum ad te venisse sanum tibique 1 Folgendes succe. gestrichen. — * Folgendes datum ut supra gestrichen. — 8 Korrigiert aus ursprünglichem 20. — i Unterschrift gestrichen. •— 6 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, fratri suo Jaeobo de Tholomeis, comiti palatino et insigni jurisconsulto, salutem ytlurimam dicit. — 6 Anrede gestrichen. a Giovanni und Giacomo Tolomei hatte K. Friedrich am 18. Mai 1452 zu Pfalzgrafen ernannt (Ohmel, Reg. 2862—2863); die Ernennung zum con-siliarius ist im Registraturbuch P nicht eingetragen, 155 carum esse, id mihi voluptati est; scio te curam ejus habere, ut moribus et doctrina clarus evadat. placet illum Andree Bentii, prestabilis jurisconsulti, auditorem esse. Andream1 enim fratris loco habeo nee2 me dubium habet, eum amare, que mea sunt.3 verum quia grammatica hostium est omnium disciplina-rum, cupio Franciscum in ea doctum fieri idque tue eure com-mitto. mittam tibi aliquid argenti, quo eum vestias, quam pri-mum seivero virum venire ad te,4 cui tuto aurum committi possit. auctum esse tibi salarium gaudeo et merito factum non ambigo. de litteris consiliariatus allocutus sum cesarem, cui res persuasa est;5 tuam virtutem dignam eo honore ducit. litteras conscribi jussit, ut sigillate expediteque fuerint, mox ad te mittentur.6 interim bono animo esto. conjugem tuam, ho-nestam et prudentem dominam,7 meo nomine salvere jube, filios omnes benedicito. opto quam primum domum repetere, sed tribulatio patrie me deterret, in qua nostri generis homines sine pace tuti esse non possunt. illustri domino ducia meo nomine has novitates dicere poteris: pacem esse inter cesarem et regem Ladislaum eo modo compositam, ut8 nuper scripsi; verum rati habitionem, que ad festum saneti Georgii fieri de-buit, rursus ad nativitatem saneti Johannis Baptiste prorogatam esse, id facit comes Cilie, cui bellum quam pax utilius esse videtur, neque fortasse male opinatur, quoniam Australes pacem habentes imperium ejus minime ferrent. Georgius, regni Bohe-mie gubernator, nuper Viennam venit biduoque cum rege Ladislao moratus recessit. nunc Bohemi conventum habent traetantque, quo pacto regem reeipiant atque coronent. id brevi futurum speratur. rex ipse modo apud Balneas letam vitam agit, itinere quatuor horarum a nobis abest. vale. ex Nova civitate Austrie die 6. maii L453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.0 84. Bischof Eneas an seinen Vikar Bafaele Primadüio in Siena; Wiener-Neustadt, 7. Mai 1453. Ersucht ihn als 1 Vorangehendes nam gestrichen. — * et scio gestrichen. — 3 Folgendes cupio grammatiee ne gestrichen. — i Ursprünglich vos. — s Folgendes mandatum. gestrichen. — 6 Ursprünglich mittam. — 7 Später feminam. — 8 Ursprünglich quem. — 9 Unterschrift gestrichen. a Borso von Este. 156 seinen Stellvertreter in Siena, seine Pflichten getreulich zu erfüllen. Aus Vindob. 3389, Bl. 110; eigenhändig. Weiß Nr. 25, Voigt 219. Vicario nostro Senis; Raphaeli Primadicio.1 Venerabilis dilecte noster.2 ex litteris tuis, quas novis-sime ad nos misisti, cognovimus te admodum esse turbatum, tum propter diutinam absentiam nostram, tum quia necessarii nostri sepe te molestant in rebus judicialibus, nunc hoc nunc illud petentes, quod tibi non videtur concedere justum. verum ut paucis tecum agarnus, nos te quidem boni et equi tenacem esse non dubitamus. ideo te judicem nostro loco constituimus, scientes quia non poneres in agilitate tua scandalum neque ti-meres faciem potentis, quodque nemo tibi nisi jus imperaret. quod te facere gaudemus neque nos aliud cuiquam nostrorum aut scripsimus aut injunximus unquam. ideo te rogamus, ut perseveres, quo cepisti modo, neque magni pandas rumores. sine loqui homines, que velint, tu tarnen recitus esto; verum illud vide, ne dum proximorum nostrorum voces parvi facis3 resistis-que indigna petentibus, alios quosvis audias, comminantes pro-hibentesque malefactores punire. Dam te Omnibus terrori esse convenit, qui vitam non bonam ducentes dominicum gregem inficiunt. id tute optime nosti canonum peritia callens, tu nostram personam geris. ita te facere oportet ac si esses epi-scopus. pone te nostram personam gerere et habere vicarium atque ea facito, que tuum vicarium facere velles. noli nobis absentibus deesse, dura donec revertamur. insignem tenes locum, magistratus ut nosti virum ostendit. habes teathrum, ubi tuam virtutem ostendas. nos quidem cum magna molestia domo absumus cupimusque magnopere ad nostros reverti lares. sed adversantur nobis tempora. bellum, quod apud vos est, et patrie nostre conditio exilium nobis temporale indicit. credi-mus te tua prudentia cognoscere eos turbines, qui nunc patriam agitant, non suadere nostrum4 reditum. nam etsi episcopum tunc maxime domi esse decet, cum sunt adversitates, suis ut filiis consulat omnique ope sit presidio, id tunc demum verum est, quando filiorum animus consilii capax in bonam partem 1 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis docto viro Raphaeli Primadicio, decretorum doctori ac vicario suo ialutem ¦plwimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — s Ursprünglich times. — l Ursprünglich memo. 157 monita parentis accipit. at ubi frustra nitendo1 nil alius quam odium queras, silere atque abesse satius est, donec tempus me-liora permittat, nos et nationem nostram novimus et civium nostrorum, cum bellum viget, mores, expectamus pacem, quam si deus dabit, e vestigio nos domi habebis. age igitur, mane, persevera, bonum habeto animum. virtus in adversitate per-ficitur. nos tui memores2 et amantes sumus. vale. ex Nova civitate 7. die maii 1453. 85. Bischof Eneas an Francesco Tolomei* in Siena; Wiener-Neustadt, 7. Mai 1453. In Angelegenheiten Sienas. Aus Vindob. 3389, Bl. HO; eigenhändig. Weiß Nr. 26, Voigt 220. Francisco Tholomeo, juris interpreti.3 Eneas, episcopus Senensis, Francisco Tholomeo, claro juris interpreti et canonico Senensi, salutem plurimam dicit. extra tuam memoriam dati sumus, postquam Senis abscessi-mus, qui nihil ad nos scribis; nos tarnen tui sumus memores et amamus tuam virtutem. cupimus aliquando ad nos litteras des, quibus de tua et aliorum amicorum valitudine certiores reddamur. accepimus dominum Johannem Delagazaria,1 canonicum alium nostrum, jam episcopum Grossetanum factum esse, id nobis summe voluptati est, qui viri virtuti afficimur. spera-mus te aliquod suorum beneficiorum consecutum, nisi tua for-tuna te pauperem amet. nos reverti domum admodum cupimus, sed terret nos patrie turbatio. vellemus in pace domi esse, quod nostre conditioni conducere nosti. rogamus te vica-rium nostrum ad patientiam atque perseverentiam horteris, ne terreatur cujusquam minis, nos ex eo nihil exigimus, nisi ut omnibus equa lance jus reddat. vale et nobis aliquando aliquid scribe. confratres tuos et nostros canonicos nostro nomine salvos dicito. ex Nova civitate ut supra. 1 Ursprünglich nitaris neque. — * Ursprünglich non erimua tuorum. — 8 Nicht gestrichen; die folgende ausführliche Adresse am linken Blattrande eingefügt. "¦ Der nachmalige Papst Plus III. 158 86. Bischof Eneas an Qiovanni delle Gazarie, Bischof von Grosseto;* Wiener-Neustadt, 7. Mai 1453. Wünscht ihm Glück anläßlich seiner Ernennung sum Bischof. Aus Vindob. 3389, Bl. 110"; eigenhändig. Weiß Nr. 27, Voigt 221. Episcopo Grossetano.1 Reverende in Christo pater, amice honorande.2 capellano meo Thome; tui amanti, ex domo sua scriptum est, Grossetane urbis episcopum te factum esse, nee aliud quidpiam.3 id re-signatione tui avuneuli gestum arbitror, qui ei ecclesie prefuit; nam senio gravis tibi fortasse loco cessit.b id si verum est, admodum mihi placet, qui te fratris et habeo et amo loco. ne-que alium pontificem illa ecclesia te mihi gratiorem assequi potuit. oro te, ne me dubium diu teneas, nanque si te episcopum sensero, maturius domum repetam, habens equalem in ordine meo, quocum4 vivam amice atque suaviter. interim meam ecclesiam meosque omnes tibi commendo, atque ut Franciscum Tholomeum, jurisconsultum perspicacem et sacer-dotem mundum, ex pristina consuetudine5 diligas et observes oro. vale. ex Nova civitate6 7. die maii 1453. 87. Bischof Eneas an Goro Lolli" in Siena; Wiener-Neustadt, 7. Mai 1453. Persönliche Angelegenheiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 110"; eigenhändig. Weiß Nr. 28, Voigt 222. Gregorio jurisconsulto.7 Quamvis te magnis rei publice curis oecupatum non ambigo, non tarnen excusatum te habeo in8 tarn diutino silen- 1 Erweitert zu: Eneag, episcopus Senensis, reverendo patri Johanni, episcopo Grossetano salutem ¦plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 8 Folgendes puto patruum gestrichen. — i Folgendem dulciter gestrichen. — 6 Folgendes ames oro gestrichen. — 8 Folgendes ut supra gestrichen. — 7 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, fratri suo Gregorio, jurisconsulto prestabili, salutem plurimam dicit. — B Folgendes tanto gestrichen. a Ernannt am 22. September 1452 zum Bischof von Grosseto. — b Sein Vorgängen- Memmo delle Gazarie war 1462 gestorben. — ° Über Lolli, den Sohn von Eneas' Tante Bartolomea aus ihrer Ehe mit Niccolb Lolli, vgl. Bonacursius, De pontif. epistol. scriptoribus 63, 151. 159 tio. quis enim est, qui non aliquando amicorum rnemor, tem-poris aliquid furetur, in quo scribat amico saltem se vivum esse, verum ego postquam Senis abscessi, cujus rei annus est, nihil a te litterarum accepi. rogo igitur negligentiam corrigas et aliquando mihi de statu duo nostrorumque omnium et totius urbis conditione scribas. cupio enim audire, quibus in termi-nis res nostre site sunt et an mihi tuto redeundum sit. neque enim stante bello cum Florentinis aut ardente patria dissensioni-bus meum redditum existimo necessarium, et tarnen crucior longo exilio. tu ergo mihi quid sit ex usu scribito, qui melius presens omnia nosti. magnificis dominis nostris meo nomine hec dicere poteris: imperatorem mediante germano suo pacem cum Ladis-lao rege Hungarie inivisse, que in festo sancti Georgii jam preterito ratificari debuit, sicut hoc a me ante scriptum est; verum rati habitio protracta est et ad festum Johannis Baptiste fieri debet, si animi erunt ad rem ipsam inclinati, quod de Hungaris jam negatur. gubernator regni Bohemie Vienne per hos dies fuit composuitque lites omnes cum rege Ladisao," qui brevi petere Bohemiam debet et ibi coronationis festum celebrare. neque alia modo, genitricem tuam, fratres sorores-que meo nomine ut salvere jubeas oro. Francisco Patritio/ Gteorgio1 Andrencio et amicis ceteris ut salutes dicas2 utque rem Beltrami absolvas peto. ex Nova civitate' 7. maii 1453.8 88. Bischof Eneas an Andrea Benma in Ferrara; Wiener-Neustadt, 7. Mai 1453. Empfiehlt ihm seinen Neffen Francesco. Aus Vindob. 3389, Bl. 111; eigenhändig. Weiß Nr. 30, Voigt 223. Andree Bentio, jurisconsulto.4 Eximie doctor, amice optime.5 preter sententiam ex sen-tentia meus nepos auditor tuus factus est.6 non putavi hoc 1 Vorangehendes domino gestrichen. — 8 Folgendes peto atque vale optime. datum ut supra gestrichen. — 3 Das Datum später hinzugefügt. — * Erweitert zu; Eneas, episcopus Senensis, Andree Beatio, jurisoonsulto in-signi, solutem ylurimam dicit. — 6 Gestrichen. — 6 Ursprünglich ut supra. a Ladislaus hatte am 2. Mai Georg von Podiebrad in seiner Würde als Gubernator von Böhmen bestätigt und diese zugleich auf sechs weitere Jahre verlängert. — b Briefe von Francesco Patrizzi an Papst Pius II. im Kodex 284, Bl. 143—150 der Biblioteca Ciassense in Ravenna. Seine Ecloga 160 tempore id fieri. nulli tarnen eum quam tibi discipulum conti-gisse magis placere potest. vestra familia semper nostre con-juncta fuit. genitor tuus Hugo, medicorum sue etatis sine contentione princeps, patrem meum Silvium dilectum habuit. inter nos vetus benivolentia est. gaudeo meum nepotem apud te esse, nihil commendo, nihil rogo, scio te plus acturum quam nostre preces efficere possint. satis est, te nosse, illum esse meum; sie enim tuus est, quoniam amicorum inter sese communia omnia sunt, vale et prestantissimum germanum tuum magistrum Sozinum, tuam consortem totamque familiam meis verbis salvam dicito. ex Nova civitate die 7. maii 1453. 89. Bischof Eneas an den Kardinal Francesco Gondulmaro in Born; Wiener-Neustadt, 14. Mai 1453. Dankt ihm für seine Bemühungen um Campisios Ernennung sum Bischof von Biacenza. Aus Vindob. 3389, Bl. 111"; eigenhändig. Weiß Nr. 31, Voigt 224. Domino vicecancellario.1 Keverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime. post humilem recommendationem.2 scribunt mihi amici mei, qui Eome sunt, reverendum patrem dominum3 Johannem de Christi natali ad ineütum Eneam pontificem Senensem (Kod. Biccard. 636, Bl. n und dm. 414, Bl. 142—146) wurde 1483 in Padua gedruckt; ein Gedicht des Eneas an ihn: Aurea dona duces mittunt im Biccard. 1166, Bl. 67, Bologna U. B. 2687, Bl. 57, Berlin, Hamilton 482, Bl. 93. — Vgl. Briefwechsel I, 1, 11. — • Andrea Benzi war ein Sohn Ugo Benzis aus Siena; mit seinen Brüdern Carlo, Francesco, Sozzino und Lodovico bewarb er sich 1447 um das Bürgerrecht von Florenz, das ihnen auch erteilt wurde; am 21. Oktober 1451 finden wir ihn nebst seinen Brüdern Sozzino und Francesco unter den Professoren der Universität (Documenti di storia itdl., Vol. 7. — Statuti della universitä Fiorentina, S. 453 und 461). Aber schon das Jahr zuvor war Andrea Professor in Ferrara gewesen, ebenso wie sein Bruder Francesco (Borsetti, Historia Ferrarie gymnasii 2, 31, 34). Und es scheint, daß er hieher bald wieder, jedesfalls schon 1452, zurückkehrte. Unter Pius IL wurde er Advokat des päpstlichen Stuhles, als welcher er den Prozeß gegen Sigismondo Malatesta führte; in Rom ist er am 6. März 1472 gestorben (Mazzuchelli, QU scrittori Italiani 2, 2, 782—783). 1 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, reverendissimo in Christo patri, domino Francisco sacrosanete Romane ecclesie cardinali, episcopo Por-tuensi ac vicecancellario Balutem j>lurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. -•- * Gestrichen. 161 Campisium ad ecclesiam Placentinam esse promotum idque vestra1 cura vestroque2 non parvo conatu factum affirmant, plurimumque vestram3 dignationem extollunt, que familiäres suos benemerentes efferre studet. id ego maxima cum voluptate accepi, quippe quia amico singulari, quia fratri optimo, quia bono doctoque viro jam tandem bene successisse cognovi. sentio me propterea obligatum vestre4 dignitati; nam Johannis Campisii promotionem duco meam, quecunque in eum beneficia conferuntur, ea quoque in me collata recipio. duobus jam et viginti annis inter nos amicitia continuata est, diu Basilee, Mediolani, Novarie Papieque simul viximus. post-ea sepe locis disjuncti5 fuimus, nunquam animis separati. so-lida semper stabilisque nostra benivolentia mansit, sane quod ex honesto profecta erat, itaque dum mihi episcopatus obvenit, non me nisi medium in altum6 ascendisse putabam, Johanne, in quo pars mei altera vivebat, demissius agente.7 at nunc cum eo integer sum promotus. ago dignationi vestre4 gratias. utinam aliquando meam voluntatem ostendere possim. verum ne sim yerbosior, apud magnum patrem,8 epystolam claudens id solum peto,9 ut Placentino episcopo collatum beneficium10 non illum tantum sed me quoque obnoxium vestre11 dignationi tenere putetis12 illoque13 veluti filio, me tanquam mancipio utamini14 atque ambos pro fide devotioneque caros habeatis.15 ex Nova civitate ut supra.10 90. Bischof Eneas an Papst Nikolaus V.; Wiener-Neustadt, M. Mai 1453. Dankt ihm für des Campisio Ernennung zum Bischof von Biacensa; politische Neuigkeiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 112; eigenhändig. Weiß Nr. 32, Voigt 225. Summo pontifici Nicoiao.17 Beatissime pater et clementissime domine post devota pedum obscula beatorum et humilem recommendationem.18 que 1 Später tua. — 2 tuoque. — 3 tuam. — 4 tue. — 3 Ursprünglich separati. — ° provectum. — 7 Ursprünglich inter infime plebis vulgus remanente. — s Ursprünglich id solum peto. — 9 Ursprünglich ut de me non aliter quam de Placentino sentiatis. — 10 Folgendes mihi gestrichen. — u tue. — 12 Später putes. — 13 Vorangehendes cupiens ut gestrichen. — 14 Später utaris. — 16 Später habeas. — 16 Später gestrichen; dafür pridie idus maias 1453. — 17 Erweitert zu: Nicoiao summo pontifici Eneas, episco-pus Senensis, sese commendat. — 18 Anrede später gestrichen. Fontes. II. AU. 68. Bd. 11 162 vestra1 beatitudo facit; etsi omnes commendant, ,ego quoque laudare admirarique soleo cuncta. in promotione tarnen clari viri et optimi patris, Johannis Campisii, quem nunc ad epi-scopatus culmen evectum amicorum littere tradunt, parumper hereo, plus ne merita hominis tandem cognita premiataque laudem, an diutius neglecta postpositaque8 culpitem.3 sed cum res omnes mente volvo, intelligo beatitudinem vestrani4 non tarn potuisse antehac quam voluisse benemerenti viro prodesse expectasseque tempus idoneum, quod modo non frustra datum est. itaque fateor ingentes5 gratias vestre0 laeatitudini referendas, cum ab omnibus Johannis amantibus tum a me, qui ei vetustissimus amicus sum, quique eum pie-tati vestre6 sepe commendatum feci. sed non possum gratias nisi verbales reddere; animo gratus esse possum, facto non possum.7 sufficere quoque Romano pontifici non ambigo, ani-mos ei hominum affectos esse, cetera ei abunde suppetunt. ego quidem Johanne promoto apprime gaudeo, nam et virtuti sua premia reddita video et sodalem optimum e terra levatum. tum quoque illud mihi voluptati est, quod benefactum hoc vestre8 sanctitatis bene locatum omnes, qui Johannem norunt,9 summo studio probant laudantque vestram10 providentiam, que viros11 virtute prestantes extollit. ac tantum de promotione Johannis dixisse voluerim. de rebus communibus hec scri-benda se offerunt. Georgius Bohemie gubernator, ut nuper scripsi, superioribus diebus biduo Vienne fuit rediitque domum donatus. ajunt coronationem regis Ladislai ad festum nativi-tatis dominice protractam esse, quia non sint regi pecunie in eam rem deprompte, apud Viennam pestis incipit neque locus hie mundus est. imperator Grez petere instituit/ ubi eum imperatrix manet. rex Ladislaus nuper legatos misit, dicens, se maximo conatu apud Hungaros instetisse, ut pacem, que dieta esset, amplecterentur. illos vero omnino negasse, quia regni limites liberos intactosque alieno dominio vellent, dixisse-que regem ad vendicationem confinium juramento obnoxium. 1 tua. — 2 Korrigiert in postpositave. — 3 Ursprünglich folgte sed intelligo vestram heatitudinem. — * Korrigiert in tuam. — & Ursprünglich magnas. — 6 tue. — 7 Ursprünglich folgte neque aliud ex. — 8 tue. — 9 Ursprünglich norunt Johannem. — 10 Korrigiert in tuam. — " Folgendes ex-cellentes gestrichen. a Nach Ohmeis Reg. 3059 erscheint K. Friedlich erst am 2. Juni in Graz. 163 rogabat ergo imperatorem, pro castris Hungaricis alia in Austria reciperet; quod imperator respuit, dicens, nova, que offerebantur, castra longe minoris esse quam Hungarica. decre-tum igitur est expectari, quod in festo Jdhatmis Baptiste re-sponsi detur. inter Norimbergenses et Albertum marchionem Brandeburgensem pax conclusa est;" itaque non erit ea de causa necessarium ascendere ad imperium, nisi alia causa vocet.1 idque nobis voluptati est, qui domi libenter simus. commendo me vestre2 pietati. ex Nova civitate ut supra.3 91. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Born; Wiener-Neustadt, 14. Mai 1453. Dank, daß er sich um die Ernennung Cam- pisios »um Bischof von Biacensa bemüht habe. Aus Vindob. 3889, Bl.llf; eigenhändig. Voigt 226, N. 432, B. 413. Petro de Noxeto.4 Magnifice comes, amice honorande.5 in eo loco, ad quem tua te virtus evexit, ut primus Romani pontificis latus stipares, multa abs te acta sunt, que me tibi maximopere devinciunt. nullum tarnen est ex omnibus tuis operibus, quod mihi vel jocundius vel acceptius fuerit, quam Johannis nostri Campisii sublevatio, quem diu jacentem humi, calcatum fortune pedibus, inopia pressum, tua ope tuoque studio et ingenti conatu jam erectum et inter principes ecclesie collocatum suis litteris ac-cepi. fecisti probe, quod amicum, quod bonum virum, quod te decuit. nam Johannes philosophie disciplinis imbutus, in omni genere doctinarum apprime peritus, ingenio perspicaci,6 facun-dia tereti, moribus mansuetis, amicitie tenax nimis, si verum 1 Folgendes nee plura gestrichen. — 2 Hier ist die Korrektur in tue nicht durchgeführt worden. — ' Später pridio idus maias 1453. — 4 Erweitert zu: Eneas episcopus Senensis alto et potenti viro Petro de Noxeto, eoiniti Palatino, salutem ^hirimam dicit. — 5 Anrede gestrichen. — 6 Ursprünglich singulari. a Im Frieden von Lauf, 27. April 1453, wurde eine endgiltige Vereinbarung zwischen Nürnberg und dem Markgrafen Älbrecht von Brandenburg getroffen; die Stadt mußte eine Entschädigung von 25.000 Gulden nebst einem jährlichen Leibgeding 'von 3000 Gulden an den Markgrafen zahlen, der dagegen auf seine Rechte bezüglich Gostenhof und auf die Klöster der Stadt verzichtete (vgl. 0. Franklin, Albrecht Achilles und die Nürnberger, 8. 43, und Stcidtechroniken: Nürnberg 2, 414f.). 11* 164 fateri velimus, nimis diu inter infimos habitus est, nam sive hominis virtutes pensitas, sive obsequia, que Romane curie nunc apud Hungaros, nunc apud Theutonos pluresque gentes prebuit, mente revolvas, non est, cur ei quisquam preferri de-buerit. sed habet jam tandem virtutis premia; bene est; nihil serum videri debet, quod bene fit. quo longior miseria fuit, eo dulcior felicitas adventat. pauci sunt, qui vitam omnem feliciter agant. alios prima, alios postrema tempora fortunatos recipiunt. recte cum his agitur, quibus pars1 vite posterior leta est. eos fortuna hostes habet, quos ex felicitate in erum-nas precipitat, quibus miserrimum est fuisse felices. at noster Campisius dum juvenis fuit, dum ferre labores potuit, sudare, algere, acriter cum fortuna pugnavit. nunc victor factus, Senium levius feret. jam seeurus est, jam tutus est a tegete et baculo. gaudeo illi mihique, tibi gratias ago, cujus et consilio et ope res gesta est. nihil est, quod non tibi debeam. tuus sum, quantus sum. multa sunt in me tua beneficia, qui sepe me juvisti, extulisti maxime. at prius mediam mei partem fovebas, alteram, que in Campisio vivebat, incultam relinque-bas. nunc agrum totum excoluisti. integer totus gaudeo. di-vina tibi pietas benigna sit teque cum maximo presule diu beatum habeat, nunquam te deserat, terram tibi viventi suster-nat,2 morienti celum aperiat. vale et me maximo pontifici fa-cito commendatum. ex Nova civitate pridie idus maias 1453. 92. Bischof Eneas an Bischof Giovanni Campisio; Wiener-Neustadt, 14. Mai 1453. Glückwunsch su seiner Ernennung zum Bischof von Piacensa. Aus Vindob. 3389, Bl. 112"; eigenhändig. Weiß Nr. 33, Voigt 227. Reverende in Christo pater, amice honorande et domine honorande.3 fecisti probe, qui primus omnium tuam mihi pro-motionem significasti neque me letitie tue diu expertem esse voluisti. sed nihil est, quod amantem diu latere possit. rumor 1 Ursprünglich etas. — 2 Ursprünglich vitam tibi jocundam, finem letum. — 3 Der Brief war ohne Überschrift; die Anrede wurde gestrichen und dafür am Bande die Adresse hinzugefügt: Eneas, episcopus Senensis, reve-rendisaimo patri Johanni Campisio, episcopo Placentino, aalutem ¦plwi-mam, dicit. 165 prius ad me venit, quam tu scriberes. id meis ex litteris in-telliges. nam biduo ad te ante litteras dedi; quam tua scripta reciperem, volavit ad me felix nuntium et animum de tua for-tuna anxium letum fecit. non dico tibi, quis sit meus animus, nam tu illum atque ego juxta novisti, quippe qui medium ejus possides. quo sim gaudio ex te ipso intelligis. que tua voluptas est, e,adem mea est. una promotio, una letitia ambo-rum est. plenum gaudium sola locorum distantia impedit. nunc me reverti, nunc te visere atque amplecti desiderium tenet. sed dabitur hoc quoque aliquando, si divina potestas eo nos vultu intueri pergit, ut modo cepit. multum ego summo sacer-doti, multum reverendissimo domino nostro communi1 vice-canc«llario nee minus Petro Noxetano fateri me debeo, qui tui fuerunt memores, qui tuam virtutem extulerunt, qui tuis labori-bus premia contulerunt ac paupertati demum tue finem impo-suere. deus his tuo meoque nomine bona digna retribuat. ego his scribo, quemadmodum ex copiis litterarum mearum, quas his includo, cognosces. si tibi visum fuerit curabis, scripta mea eis ut restituantur. vale. et que pontificis sunt jam tibi arma compara et nobis scribe frequentius. ex Nova civitate ut supra.2 93. Bischof Eneas an den. Kardinal Nikolaus von Kusa in Bom; Bruch, 24. Mai 1453. Über die Passauer Frage; in seiner eigenen Angelegenheit ist er mit dem Wohlwollen des Papstes zufrieden; politische Neuigkeiten. Aus Vindoh. 3389, Bl. 113"; eigenhändig. Weiß Nr. 35, Voigt 228. Domino saneti Petri.3 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.4 aeeepi litteras vestras5 humanitatis et officii plenas, quibus de benefieiis electi Pata-viensis mentionem facitis;6 ago gratias et pro domino7 Ulrico Sonembergher et pro me, quoniam ambobus prodesse cura-vistis.8 sed non sunt beneficia vestra,9 que verbis compensari 1 domino n. c. gestrichen. 2 Später pridie idus maias 1453. — a Erweitert zu: Reverendissimo in Christo patri domino Nicoiao — ursprünglich stand hier. Jobanni — cardinali saneti Petri Eneas, episoopus Senensis, salutein Tplurimam dicit. — 4 Anrede gestrichen. — 5 Korrigiert in tuas. — 6 facis. — ' Später gestrichen. — 8 cum — visti. — 8 tua. 166 possint, facta autem mihi desunt; itaque malo silere quam in-eptus videri. allocutus sum dominum1 Ulricum de medio vestro2 ad concordiam accomodo.3 sibi quamvis pax accepta pluri-mum sit, tarnen suo honori non videtur conducere.4 cupit sibi primum provideri, postea intendit monita et consilia vestra5 sequi, sie enim sperat, rumorem extingui, qui eum esse extra pontificis maximi gratiam predieaverat. super e.a re suas litte-ras. habebitis,6 ideo non me magis extendo. verum hec res non poterit cito fieri, quia pax traetata neque ratificata est ne-que in brevi ratificanda creditur; prorogatum est hoc negocium ad nativitatem saneti Johannis Baptiste. forsitan et ulterius prorogabitur, ut sunt mores hominum. cesar autem quantum suspicor non contentabitur electum promoveri, nisi pax firrne-tur. si negocium in longum ibit, interim vestra reverendissima ipaternitas'' de hac re poterit amplius agitare. de alio negocio meo non est, quid refricem. satis est superque satis, pontificem maximum de me bene cogitare mihique bene agere velle. id ego et cesaris scriptis et vestre promotioni ac reverendissimi domini mei saneti angeli adjumento ascribo, sumque ipsa voluntate contentus, et si nihil amplius sequatur. cesar rem ex se movit, ipse sequatur, ego tarnen omnibus sum obnoxius, qui mihi bene esse cupiunt, quod de vestra5 dignatione minime dubito. de novitatibus parum est, quod queam scribere. Bohemi nunc conventum Präge habent; cupiunt regem cito ad corona-tionem proficisci. Australes excussi auro dilationem petunt ad nativitatem dominicam. nescio, quid sequetur. venit nudius tertius unus ex Praga, qui ait multa verba facta esse de resti-tutione bonorum ecclesiasticorum, sed nulluni esse magis ad-versum, quam dominum de Rosis. ego nulli ejus rei mentem bonam esse opinor, gravis res est et odiosa omnibus restitutio. in Reno bella sunt, que nota magis vestre8 dignationi quam mihi arbitror. Norimbergense discidium etiam compositum esse non ambigo vestram reverendissimam paternitatem ignorare, cui me humillime recommendo.9 ex Pruk die 24. maii 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis. 1 Später gestrichen. — 2 via tua. — * aecomoda. — 4 eam tarnen honori suo n. putat c. — 6 tua. — 6 habebis. — 7 tua dignitas. — 8 tue. — 9 te cognovisse. 167 94. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Rom; Bruch, 25. Mai 1453. Über die Passauer und Freisinger Angelegenheit und die Familiäre Pieros. Aus Vindoh. 3389, El. 114; eigenhändig. Weiß Nr. 36, Voigt 229. Domino Petro de ISfoxeto.1 Magnifice et generöse comes, maior honorande.2 grate sunt mihi semper littere tue, ex quibus te bene valere intelligo et mei amantem perseverare. nuntius apostolicus, qui scripta tua ad me detulit, 19. man ad Novam civitatem venit. mox cesari apostolicum brere tradidi, quod sibi gratissimum et ac-ceptissimum fuit, multumque illa verba humanitatis et beni-volentie plena sue serenitati placuerunt. inter alia vero maxime libuit, quod de Pataviensi ecclesia scribebatur; timebat enirn, ne sine suo consensu de illa provideretur. optime fecit pietas domini nostri scribendo, que illo in brevi continentur. de pre-positura quoque magistro Vlrico Sonembergber conferenda ad-modum gratus cesar est. ego vero tibi gratias ago, qui factum ecclesie parrochialis pro me retinende apud dominum nostrum expedivisti; facis enim ex tuo more amico consulens. cesar tibi valde affectus est. nuper dixi majestati sue de tuis familiaribus, quibus adrersarii dati sunt in primariis precibus. id multum sue pietati displicuit dicenti,3 nolle te offendere quo-vis modo bonum amicum, sed res per errorem sie acta est. littere pro tuis familiaribus Venetiis raptim expedite fuerunt per caneellariam Australem neque registrate fuerunt. postea omnes littere primariarum precum per imperialem caneellariam expedite sunt, venerunt igitur, qui petiverurit primarias preces ad collationem tuorum familiarium. qui regit caneellariam imperialem0, retulit cesari, locum vacare atque ita contulit per igno-rantiam. et quippe cesari res molesta est et quamvis ad eccle-siam Tridentinam consanguineus sui marescalli preces obtinuisset, tarnen mandavit, fieri declarationem pro tuo familiari, litteras- 1 Gestrichen und erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, magnifico et alto comiti domino Petro de Noxeto, salutem ylurimam dicit. — s Anrede gestrichen. — 3 Ursprünglich dieens. a Vizekanzler Ulrich Wetzli. 168 que lator presentium deferet. in collatione vero Metensi, quam Desiderius tuus obtinuerat, quia filius marchionis Badensis nomi-natus est, quam vis per errorem, non est visum majestati cesaree, illum principem, consanguineum suum, offendere neque familiari tuo nocere intendit, sed dimittit unum quemque in suo jure, cupit tarnen cesar, te intelligere, rem factam esse per errorem, ut supra dictum est. nee plura de hoc. que sunt apud nos nova, non scribo tibi, quia ex litteris meis ad dominum xioskum sanetissimum singula intelliges. cupit cesar habere agnos dei jam noviter consecratos, sicut dominus noster sibi promisit, jussitque hoc me domino nostro scribere, quod factum est. rogo tarnen te, ut rem hanc promoveas, ne oblivioni detur, et si fieri potest cura, ut aliqui etiam mihi inter illos mittantur. vale mei, ut soles, memor et amans. ex Pruka Stirie, die 25. maii 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.1 95. Bischof Eneas an Kardinal Filippo Galandrini in Eom; Gras, 27. Mai 1453. Dankt ihm für seine Bemühungen in Angelegenheit seiner Sieneser Kirche. Aus Vindob. 3389, Bl. 114"; eigenhändig. Weiß Nr. 37, Voigt 230. Domino Bononiensi.2 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.3 non scripsi hactenus dignationi vestre,4 quamvis ope vestra6 indigerem. sciebam enim bono patri non opus esse monitori. id confirmant amici ex urbe redeuntes. ajunt enim, dignationem vestram" mei me-morem sepe de me verba fecisse rebusque meis bene affeetam fuisse. itaque possem videri rusticanus aut paulo rudior, nisi benignitati vestre4 gratias agerem, que nee rogata neque ad-monita quidem mihi prodesse studet. facit hoc natura bene instituta, cui benefacere consuetum est. at ego, etsi scio me debitorem, unde tarnen obligationem solvam non scio. tantum illud dicere possum, quia vester7 sum; vestrumque8 est me pro arbitrio uti. si dabitur aliquando redire Senas, particulam 1 Unterschrift gestrichen. — 2 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, reverendissimo patri domino Philippo, eardinali Bononiensi, salutem Tplurimam dicit. — 3 Anrede gestrichen. — 4 tue. — B tua. — 6 tuam. — 7 tuus. — 8 tuumque. 169 debiti reddam.1 intellexi vestram2 dignationem benivolam fuisse mihi, ut annata per sacrum collegium dimitteretur ecclesie Se-nensi; id tarnen ceteros cardinales non annuisse. non est tarnen, cur minus tenear voluntati vestre.3 spero autem adhuc cardinales ipsos benignius erga me acturos, quibus die nocteque servio et serviam vita comite. oro, vestra* dignitas perseveret atque ubi potest sacro collegio commendatum me faciat, ne graver hac solutione, que mihi impossibilis est. multis ego ex-pensis gravor, sed his omnino succumberem atque opprimerer, quod ne fiat ex vestra4 ope confido. neque alio modo, nisi ut sanctissimi domini nostri pedibus verbo vestro8 commender. que sunt apud nos novitates sue sanctitati & me scripta sunt; quia illa audietis,6 repetere non est necesse. cupio semper bene esse reverendissime ^atemitati vestre,3 cujus imperio parere nunquam recusabo. ex Grezia Stirie, die 27. maii 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.7 96. Bischof Eneas an den Melden von Passau, Ulrich von Nußdorf; Graz, 27. Mai 1453. Gibt ihm den Bat, sich auf alle Weise die Gunst des Kaisers, su erwerben, um honfirmiert su werden. Aus Vindob. 3389, Bl. 114"; eigenhändig. Weiß Nr. 38, Voigt 231. Electo Pataviensi Ulrico de Nustorff.8 Reverende pater et domine honorande.9 scripsi pridem dignationi vestre,3 que mihi videbantur in facto ecclesie Pata-viensis; habui responsum vestrum,10 ex quo intellexi, que scripse-ram non displicuisse dignitati vestre3 cognovique datam esse operam pro concordia mediante magistro Ulrico Sonemberger, consiliario imperiali, qui ad eam rem optime affectus est. verum quia non est secutus . optatus effectus, sed adhuc nego-cium pendet, non puto me erraturum, si ad huc aliqua re-scripserim, que ad vestrum10 et ecclesie bonum tendant. signi-ficavi alias vobis11 negocia vestra4 apud sanctissimum dominum nostrum bonum exitum habitura, si cum imperatore in gratiam 1 Ursprünglich solvarn. — 2 tuam. — 3 tue. — * tua. — 5 tuo. — 6 au-dies. — 7 Unterschrift gestrichen. — " Am Rande erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, Ulrico Nustorfio electo Pataviensi salutem yhtrimam dicit. — 9 Anrede gestrichen. — 10 tuum. — n tibi. 170 rediretis.1 idem quoque nunc confirmo, sed addo amplius, non putare me f'acile, vestram2 confirmationem habere locum, nisi cesar pro vobis3 scripserit. hoc satis aperte ex litteris amico-rum intelligo. ideo possum velut unus ex servitoribus vestris4 consulere et suadere, ut velitis5 omnes vias amplecti, per quas imperatoris gratiam assequamini.6 scitis,7 quia ecclesia vestra8 temporalia ab imperio habet, cum eritis9 episcopus consecra-tus, nullus erit dominus Tester/0 nisi imperator. digna res est; ut ejus voluntati condescendatis.11 si quid ab eo grave petitur, cogitate,12 quia etiam adversus eum excessum est graviter per capitulum vestrum.13 cogitate,12 quia bonum est redimere vexa-tiones et consequi pacem firmareque statum suum, dum non estis14 confirmatus. varie pratice tenentur, que si hodie non habent locum, cras possent sortiri effectum. scio mirabilia et maxima per aliquos etiam tacente cesare de Pataviensi ecclesia cogitari. nemo satis tutus est; corda hominum multas habent latebras; hodie amicus est, qui cras inimicus erit. vos15 satis aperte videtis10 in hoc disturbio ecclesiam vestram17 multiplici-ter18 adnichilari, quod si confirmationem haberetis19 negocia vestra20 suum ordinem reciperent et ubi nunc exponitis21 au-reum, non exponeretis22 argenteum nummum. quibus ex rebus cum vestra20 confirmatio in hoc pendeat, ut cesaris scripta habeatis,23 curate24 huc aliquem ex vestris28 cum pleno man-dato transmittere, qui cum magistro Ulrico et aliis amicis hanc rem componat, quia26 magnis vos27 anxietatibus relevabit.88 si quis vester29 huc venerit, ostendam ei, verum esse palpabiliter, quia non promovebirnini30 apud pontificem maximum in hac ecclesia Pataviensi, nisi imperator scripserit. nolitis31 igitur amplius differre, scripta ejus querere32 modis33 convenienti-bus,33 neque confidatis33 vobis34 grave sit recognoscere dominum, qui potest vobis34 in pluribus gratiam impendere. si qua erunt35 nimis onerosa, magister Ulricus et alii de remedio pro-videbunt. ego quoque, quamvis minima sit mea vox in hac 1 redires. — a tuam. — 3 tibi, — * amicis tuis. — 5 velis. — ° assequa-ris. — ' scis. — .8 tua. — 9 eris. — 10 tuus. — u condeseendas. — lä cogita. — 1S tuum. — 14 es. — u tu. — 10 vides. — 17 tuam. — 18 Gestrichen. — lö haberes. — 20 tua. — 21 exponis. — 12 exponeres. — 2S pape mittantur. — 24 cura. — 25 tuis. — 26 sie. — 2? te. — 28 ex-plicabis. — 20 tuus. — ao promoveberis. — 3I nolis. — 32 quere. — 33 Gestrichen. — 34 tibi. — 36 petantur. 171 curia, tarnen pro virili curabo rebus vestris1 consulere. qui hec bono zelo scribo, cupiens dignationi vestre2 omnia pro-spere succedere.3 valete4 optime in Christo, ex G-rez5 die 27. maii 1453. 97. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Eom; Gras, 3. Juni 1453. Politische Neuigkeiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 115''; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß Nr. 39, Voigt 232. Cardinali sancti angeli.6 Reverendissime in Christo pater.7 harum bajulus notus reverendissime -paternitaii vestre8 sine meis litteris noluit iter facere. ideo pauca hec scripsi, que vestra9 dignatio referre poterit sanctissimo domino nostro. venit cesar in Styriam con-gregavitque nobiles regionis, ut si pugnandum sit, presto omnes sint. qui se admodum volentes obtulere datusque est rebus modus, rex Ladislaus legatos ad cesarem misit, qui hie sunt, hodie audientur. instant pro causa electi Pataviensis magister camere, magister Ulricus Sunnenberger et ego, conamur quan-tum possumus, quod res expediatur. remoti adhuc sunius, quoniam electus parum se humiliat. nescio quid sequetur. laborabimus pro virili, et si res effectum sortietur, mox litteras sanctissimo domino nostro et dignationi vestre2 dabo, Austra-les, ut dixi alias, cupiunt pacem, Hungari alieni sunt, nesci-mus adhuc, an rati habitioni locus erit. in Hungaria quam-plures latronesa congregati montem oecupavere, ex quo rapinas agitant, nee facile corrigi possunt. rex Ladislaus prorogationes ad intrandum Bohemiam querit, Pruteni huc misere petentes, ne causa, quam habent, cum subditis prorogetur, expeetantque Judicium ad festum sancti Johannis et venient aliqui episcopi exinde. Treverensisb suos hie oratores habet, petens et solici-tans cesaris transitum ad partes Suevie. In Vratislavia omnes Judei in vineula conjeeti referuntur, quia in sacramentum do- 1 tuis. — 2 tue. — 3 ut succedant. — 4 vale. — 5 Ursprünglich Nova eivi-tate. — 6 Am Rande erweitert zu: Cardinali sancti angeli, patri optimo et colendissimo, Eneas, episcopus Senensis, salutem ylurimam dicit. — ' Anrede gestrichen. — 8 tibi. — 9 tu. " Der Tscheche Axamit und sein Genosse Talafus, die das nördliche Ungarn unsicher machten. — b Jakob von Sirk. 172 mini debaccati dicuntur." puto id inventum esse ad extorquen-das novello regi pecunias. frater Johannes de Capistrauo in Polonia profectus asseritur,b regis1 litteris provocatus. Roche-zana inter Bohemos dietim redditur insolentior. Johannes astro-nomus existimat heresim Bohemicam ex siderum mala con-junctione futuri anni augmentum habituram. deus, que meliora sunt, plebi sue annuat.- valete2 et sanctissimi domini pedibus commendatum me facite.3 ex Grez, die 3. junii 1453. Servulus vester 'Eneas, episcopus Senensis.4, 98. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Born; Gras, 7. Juni 1453. Über die Gründe der Verzögerung von Ladislaus' Beise nach Böhmen. Aus Vindob. 3389, Bl. 116'; eigenhändig. Palacky, Urkundl. Beiträge (Fontes rer. Austriac. II, 20, 8. 572), Weiß Nr. 40, Voigt 233. Cardinali sancti angeli.5 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime. post humilem recommendationem.6 scriptum a me est his diebus et sanctissimo domino nostro et vestre7 dignationi semel et iterum, regem Ladislaum ad ingressum Bohemie dila-tiones querere, id nunc quomodo successerit, paucis absolvam. conventus in Praga totius regni habitus est; ad eum legati Ladislai venientes in audientia publica dixerunt, regem libenter, ut condictum esset, velle ad coronationem proficisci; sed quia non dum pax firmata foret8 cum cesare, necessarium sibi videri, transitum ejus differri usque ad nativitatis dominice festivi-tatem. idque petebant regni proceres, equo animo ferre, deinde secretam audientiam coram baronibus tantam9 habuerunt, in 1 ejus. — 2 vale. — 3 facito. — i Unterschrift gestrichen. — 6 Am Bande erweitert zu: Patri optimo et colendissimo domino Jobanni, eardinali sancti angeli, Eneas, episcopus Senensis, salutem -plurimam dicit. — 6 Anrede gestrichen. — ' tue. — 8 esset. — 9 Gestrichen. a Vgl. De expulsione Judeorum ed. Semlcowicz in Monumenta Poloniae hist. 3, 785—789 und De persecutione Judaeomm Vratislaviensium a. 1453 ed. Ketrzynski a. a. 0. 4, 1—5. — b Johann von Oapistrano zog erst am 21. August von Breslau, wo er die Feierlichkeiten der Verlobung Kasimirs von Polen mit der Schwester des Königs Ladislaus mitgemacht hatte, nach Krakau. 173 qua magnopere rogarunt, regi dilationem dari; cui non esset argentum ad subeundos viarum sumptus neque decorum videri, tantum regem non magnifice regnum ingredi. Bohemi ad ea dixerunt, conventa Vienne servanda esse, regnum non posse diutius sui regis absentiam ferre. si non posset rex maximum apparatum habere, mediocrem sumeret. atque ita legatos di-misere, ut qui nullam vellent coronationis prorogationem con-cedere. inter se tarnen concluserunt, si rursus dilatio petere-tur, 20 aut 30 dierum indutias1 non esse negandas. sie res ille pendent. gubernator Bohemie navem quo vult impellit, regnum ex arbitro ducit, pacem tenet, jus reddit, omnibus terrori est. inter alia, que Bohemi ex rege petunt, hie arti-culus est: de benefieiis ecclesiasticis regni Bohemie nequam Romanus pontifex potestatem habet, id documenti causa re-fero, quia mala mens, malus animus illorum est. noster Pro-copiusa ad coronationem sui regis proficisci vult et forsitan illic remanebit, quia gubernatori carus est et aliis baronibus aeeeptus, neque inutilis erit apostolice sedi, illic manens. nos hie sub expectatione conclusionis pacis sumus. cum Patayiensi electo traetatum habemus, forsitan concordia fiet; eum magister Ulricus Sonenbergher et magister camere dueunt; ego utrique parti, que bona existimo, nitor suadere. alia non oecurrunt. cupio aanetissimi domini nostri pedibus commendari. ex Grezia, die 7. junii 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis. 99. Bischof Eneas an Johann Nihili in Prag; Gras, 13. Juni 1453. Über die politischen Verhältnisse Böhmens; Jcann ihm Jceinen Bat erteilen, da ihm die Dinge zu wenig bekannt sind. Aus Vindob. 3389, Bl. 117; eigenhändig. Weiß Nr. 41, Voigt 234. Domino Johanni Nihili.2 Venerabilis vir, amice optime.3 hoc mane4 dum missam audirem, retulit mihi Johannes Inderbachius, et tuus amicus et 1 Ursprünglich folgte se minime. — 2 Erweitert am Rande zu; Eneas, episcopus Senensis, Johanni Nihile Bohemo, astronomo perdocto salutem ]>luri-mam dicit. — s Anrede gestrichen. — 4 Ursprünglich folgte in missa. " Prokop von Mabstein. 174 meus socius, audivisse, te huc ad nos venisse. id erat mihi voluptati cupiebamque te quam primum visere et alloqui. sed dum quero rei veritatern, invenio te non dum venisse, sed litte-ras a te missas esse, quas tui loco avide vidi, in quibus multa complexus es et ornate et prudenter, quam vis te ais timere, dum ad me scribis, ut simphoniaci meliore musico pre-sente trepidant ludere, quod a te non est formidandum, cujus scripta non apud me indoctum solum, sed apud omnes doctis-simos commendari possunt. intellexi, que de Bohemia scripta sunt tibi, cupio et opto omnia tua1 esse felicia, consulere tarnen non audeo in tanta re. turbulentum est regnum Bohemie, nihil adhuc ibi certum est. hereticorum adhuc2 quam Catholicorum melior est conditio, nescio, quid erit in adventu regis; mala inditia sunt, quando hereticis committitur rerum summa, super his tarnen nihil consulo. vellem esse tecum3 et audire ad longum omnia et disputare de singulis et cuncta ruminare. tunc etsi sum ebes ingenio, tarnen possem ex circumstantiis rerum aliquid dicere, quod ad rem tuam* faceret, quam meam duco. ne-que enim tibi consilium darem, quod ipse non susciperem, si tuis essem in terminis. dabis igitur mihi veniam, si non consulo aperte, dum non habeo plenam rerum notitiam. de cesare nostro non est mihi dubium, quin tibi provisurus sit cum tempore, nam te amat et magni facit. ego illi virtutem tuam etsi commendo, non tarnen tantum dicere possum, quantum vellem et quantum res exposcit. sed meus animus ad bonum tuum pro-movendum semper est paratissimus. quomodo res tue Rome sint expedite non scio, quia littere clause sunt, ut intellexisti. optavissem, apertas fuisse, sie enim profuturas magis existima-vissem. at, quod non est factum, poterit aliquando fieri. scio quia Romani pontificis in te bonus et sincerus est zelus. noster dominus1 Procopius, ad comitem Cilie missus, in dies rediturus expeetatur. de Prutenis aeeepi, que scribis; placet te fecisse verbum de me domino1 Varmiensi.a ego ubi potero justitie et equitati faveam. gravia mihi videntur, que de Praga scribun-tur, et paritura novitatem. deus bene omnia pro suo arbitrio diriget, quamvis nobis ejus consilii ignote sint cause, vale et 1 Ursprünglich vestra. — 2 Gestrichen. — 3 Ursprünglich vobiscum. — 4 Ursprünglich vestram. a Bischof von Ermland war damals Franz (Resel) Kuhschmalz (1424 bis 10. Juni 1467). 175 cura ad nos venire, si commode potes. ex Grez, die 13. junii 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 100. Bischof Eneas an Antonio de Goppo, Bischof von Triest; Gras, 14. Juni 1453. Seine Bitte, daß dem Bogen von Venedig und dem Papste wegen Wahrung seiner Freiheiten und alten Hechte geschrieben werde, habe der Kaiser erfüllt: das Pontificale, das er in seiner Eigenschaft als Legat oft br'auche, werde er dem Bekan bei nächster Gelegenheit zurücksenden. Aus Vindob. 3389, Bl. 117"; eigenhändig. Weiß Nr. 41, Voigt 235. Domino Antonio, episcopo Tergestino.1 Reverende in Christo pater, amice honorande.2 susceptis litteris vestris3 e vestigio cesaream majestatem accessi4 remque vestram5 exposui6 petens, nt et dominio Venetorum7 pro manu-tentione libertatis vestre8 et antiquarum consuetudinum scribe-retur et sanctissimo domino nostro in vestram9 et capituli vestri10 favorem littere mitterentur, quas res majestas ipsa libenter concessit mandavitque ad meum nutum scribi. littere11 commisse sunt expedienturque quam primum. sed tabellarius vester12 expectare illas noluit, ideo per alium, qui primo ad vos13 venerit, certum nuntium mittentur. si qua alia possum pro vestra reverenda -paternitate14, paratus sum et voluntarius. insuper quia decanus vester10 instat pro pontificali, quod habeo penes me, rogo velitis15 eum hortari, ut patientiam habeat, dum sum in his partibus, quia sepe ipso indigeo propter officium legationis. liber non est perditus neque deterioratus, sitque certa16 vestra reverenda ipaternitas, quia quam primum ex his regionibus recedam, quod non17 puto diu differre, mox librum ipsum remittam. nee alia in presentiarum. dominationem vestram18 omnipotens bene feliciterque conservet, mei memo- 1 Am Rande erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, bono patri domino Antonio, episcopo Tergestino, salutem plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 tuis. — 4 Ursprünglich accessimus. — 6 tuam. — 6 Ursprünglich exposuimus. — 7 Ein folgendes et domino nostro sanetissimo gestrichen. — 8 tue. — 9 tuum. — 10 Nicht korrigiert. — u Ursprünglich folgte non. — 12 tuus. — " te. — 14 pro te. — 16 velis. — I6 certus; vestra — paternitas gestrichen. — 1T Ursprünglich folgte erit diutius. — 18 te. 176 rem. cupio salutari meo nomine sef Antonium de Leo, can-cellarium, ser Franciscum Stella et alios amicos. ex Grez, die 14. junii 1453. Vester Eneas, episcopus Senensis. 101. Bischof Eneas an den Er&bischof von Trier, Jakob von SirJc; Graz, 22. Juni 1453. Hat in seiner Angelegenheit beim Kaiser vorgearbeitet, der dem Erzbischof sehr günstig gesinnt sei. Aus Vindob. 3389, Bl. 119v; eigenhändig. Weiß Nr. 44, Voigt 237. Domino Treverensi Jacobo.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime. post recommendationem.2 venerabilis vir scolasticus Con-fluentinus, servitor vester3 ad cesarem veniens vestras4 mihi litteras reddidit, benivolentia et humanitate plenas, quas in-genti cordis letitia suscepi. est enim mihi singulare gaudium, cum me intelligo in vestra5 memoria locum habere, laboravi ad ea; que dignatio vestra5 scripsit, ferventi animo. quomodo autem res ipse expedite sint, scolasticus idem plene referet. ego optassem in Omnibus ad unguem vestro6 desiderio satis-factum; sed hac vice non potuit plus obtineri. gaudeo tarnen, quia cesarem vestre7 dignationi affectissimum intelligo, nee dubito, quin in dies majora8 ab ejus majestate consequamini.9 multa et magnifica verba de vestra veverendissima ¦paternitate10 locutus est ipse cesar plurimumque in vestra5 virtute et benivolentia confidit decrevitque, mittere unum ad loquendum cum vestra dignatione.11 de his rebus, quas Johannes de Lysura, vir oculatissimus, in Nova civitate attigit, velit dignatio vestra,5 cum ille venerit, toto pectore rem aggredi. spero multa illinc nasci posse bona et in imperio et in vestra5 ecclesia. faxit deus, ut cito cesarem ad partes Alamanie superiores conducere valeamus; non dubito, quin vestra5 dignatio prima sit, que ejus consilia dirigat, que res mihi esset12 joeundissima scienti vestras13 1 Gestrichen, dafür am Rande: Clarissimo et optimo patri domino Jaeobo, archiepiscopo Treverensi, sacri imperii prineipi electori, Eneas, episcopus Senensis, salutem phtrimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 familiaris tuus. — 4 tuas. • — 5 tua. — 6 tuo. — 7 tue. — 8 majora in dies. — 9 consequaris. — 10 de te. — n tecum. — 12 erit. — ls tuas. 177 suasiones ad commune bonum tendere. denigue illud peto ex vestra reverendissima paternitate1 in agendis apud cesarem, dum ejus curiam sequor, ne me velitis2 exoneratum esse, sed mihi imperetis3 et ad me scribatis,4 quia mei conatus ad vestra5 placita nunquam deerunt. nee putetis6 me premium exposcere, nam premium ipsum mihi ingens est, cum vestra dominatio7 dignatur8 in suis9 me uti rebus mihique pre-cipere. ac tantum hac vice, commendo me vestre10 digna-tioni, cujus mandata volens executurus expecto. ex Grez, die 22. junii" 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.11 103. Bischof Eneas an Johann de Lysura; Gras, 25. Juni 1453. Dankt ihm für seine Förderung und berichtet über Ungarn und Axamit. Aus Vindoh. 3389, Bl. 119V; eigenhändig. Weiß Nr. 45, Voigt 238. Venerabilis vir, amice honorande.12 ex Eoma vestre10 lit-tere mihi reddite sunt, quas libenter aeeepi, cum ex; Ulis vestram13 in mea promotione diligentiam non vulgarem intel-lexerim. inde vobis14 et domino meo reverendissimo15 Tre-verensi gratias ago, qui me veluti suam creaturam dignatus est promovere. quiequid sequatur, scio suas commendationes mihi utiles esse meque in altum tollere, nam tunc homines existimantur, cum a viris existimatis commendantur. sed mitto ista, cum satisfacere tante benignitati nequeam, solum me dico perpetuum esse maneipium domini mei Treverensis et vestrum10 in quaeunque re fidelem servum- in rebus, quas modo scolasti-cus Confluentinus apud cesarem prosecutus est, quid egerim ex ipso intelligetis.17 voluntas bona,18 potestas modica19 fuit. non tarnen omnino res in cassum ivit, in tempore meliora sperare licet, non uno die Roma magna fuit, tempus omnia peragit. 1 ex te. — s velis. — 8 imperes. — *¦ scribas. — 5 tua. — 8 putes. — 7 tua; auch dieses später gestrichen. — s dignaris. — 9 tuis. — 10 tue. — J1 Unterschrift gestrichen. — 12 Anrede gestrichen, dafür am Sande: Eneas, episcopus Senensis, vijro admodum perito Jokanni de Lysura, . decretorum doctori, salutem Tplurimam dieit. — 13 tuam. —'¦ 14 tibi. — 16 Gestrichen. — ,s tuum. — " intelliges. *— l18 magna. — 19 parva. Pontes. II. AM. €8. Bd. 12 178 de re, quam in Nova civitate cepistis,1 mittetur cito unus, qui cum reverendissimo domino meo2 Treverensi et vobiscum3 agat. vos4 ita rem curabitis,5 ut voluntas cesari siet quanto-cius ad vos6 proficisci. de novis haruni partium hec veveren-dissimo domino meo Treverensi referre poteritis:7 in Hungaria nova turbatio nata est. Axamit3, Bohemus, latro insignis, in eas regiones dilapsus, quas olim Giskra occupavit, cum non parvo predonum comitatu. quinque munitiones fortissimas con-struxit, castra duo, que fuerant Giskre, expugnavit totamque sibi terram censualem fecit. fertur exercitum habere 5 milium pugnatorum, omnibus Stipendium prebet, predam inter omnes equaliter dividit tantumque his dat, qui ipsa die divisionis veniunt, quantum qui pondus diei et estum tulerunt. evangelio namque, ut Bohemis est mos, ad litteras heret, sensum negli-git. multi ex Ticinis regionibus ad eum concurrunt. rex Ladis-laus regno suo timens intelligensque, nonnullos Hungaros illi faventes esse, exercitum convocat famamque publicam facit, adversus Axamit arma se sumere. sed quidam arbitrantur, altiori eum consilio moveri; dicunt enim gubernatorem Johan-nem Huniat parum regi obedire, nam 24 milia aureorum in annum ad cameram regiam promisit; quod superat, sibi retinet, regnum pro suo arbitrio regit, hunc magnum, illum par-vum facit. itaque Ladislaus regis nomen habet, Johannes rem; id comiti Cilie non est gratum, qui sperat, Ladislao regnum obtinente se futurum, quod modo Johannes est. sed non potest gubernatorem arma8 tenentem propellere. bellum ei indicere grave est. excogitatum est igitur adversus Axamit congregari exercitum ex Austria, Moravia, Hungaria regemque personaliter proficisci, ubi congregati barones omnes fuerint; tunc Johan-nem facile posse deprehendi compellique, regni castra resti-tuere. que res non parum in se discriminis habet nee credi-bile est, id gubernatorem latere, cavereque sibi, qui, cum potentia et astu valeat, non sinet se deprehendi. de hoc consilio Ladislai magnus rumor est, mihi tarnen non est res ex-plorata. videant ea hi, quorum de capitibus geritur.9 hoc 1 cepisti. — * cum Treverensi. — 8 teoumque. — 'tu. — 6 curafcis. — 6 imperium. — ' hec habeto. — 8 euneta. — e agitur. * Vgl. den Erlaß des Königs Ladislaus an die Kaschauer bei Teleky, Eunyadiah kora 10, S86 und des gegen Axamit aufgebotenen Ladislav Hunyady an die Bartfelder bei Katona 13, 94. 179 tantum dicere certo possum, oratores terre Pruthenorum,1 qui ad cesarem veniebant fidemque publicam Ladislai regis habe-bant, apud Moraviam latrones incidisse excussosque bonis omnibus vix ab illis fuisse dimissos, nonnullis eorum occisis." pax inter cesarem et Ladislaum dudum tractata atque promissa neque ratificata est neque rupta. stamus inter spem et metum.2 mala voluntas hostium non sinit confirmari pacem, bellum geri non permittit adversa regni Hungarie fortuna, quamvis non-nulli putant, Ladislaum, postquam exercitum congregaverit, repetiturum a cesare, que sua sunt illaturumque bellum nisi petita reportet.3 sed valete4 tandem meique memoriam habete.6 ex Grez, die 25. junii 1453. Vester Eneas, episcopus Senensis. 103. Bischof Eneas an den Erzbischof von Köln, Dietrich von Mors; (Qrras, 25. Juni 1453). über dieselben Fragen. Aus Vindob. 3389, Bl. X20T; eigenhändig. Weiß Nr. 46, Voigt 239. Domino Theoderico Coloniensi.6 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime. post humilem recommendationem. non scribo sepe digna-tioni vestre, quia non occurrit necessitas neque in vanum occu-pare occupatum principem juvat. nunc quia familiaris meus, vir bonus Henricus Steynhoff, presbiter vestre diocesis, ad vestram dignationem partesque sue originis proficiscitur, non putavi indignum, aliquid pro eo scribere ad vestram reveren- 1 Ursprünglich Pruscie. — 2 Ursprünglich stamus in dubium. — ' quam vis — reportet Bandbemerkung. — 4 Tale. — 5 habe. — 8 Dieser Brief ist später nicht redigiert worden. a Die Vertreter des preußischen Städtebundes, Gabriel von Baisen, Bamschel von Krixen, Hans von Thauer, Thielemann von Wege, Bfans Mazkow, Bürgermeister von Kulm, und der Bürgermeister von Danzig, Wilhelm Jordan, wurden auf ihrem Wege durch Mähren in der Nähe von Brunn von einem Herrn von Miltitz und zwei anderen Adeligen aus Mähren überfallen, ihrer Papiere und ihres Geldes beraubt und zum größten Teil gefangen genommen; nur Gabriel von Baisen konnte, obwohl er verwundet war, sich auf seinem schnellen Bosse nach Wien flüchten. Hans von Thauer, die beiden Bürgermeister und zwei ihrer Begleiter wurden gefangen auf das Schloß Miltitz geführt; vgl. Voigt, Geschichte Preußens 8, 304. 12* 180 dissimam paternitatem enmque illi facere commendatum, ut si qua in re vestro presidio indigeat id ei non desit, sed sue pro-bitatis intuitu et mea intercessione favor sibi qportunus ex-bibeatur. quamvis enim . mea parvitas* nihil censenda sit, tarnen scio humanitatem vestram me inter suos habere mihi-que bene velle et aliquid pro me facere non gravari. itaque presumpsi hac vice hunc honestum presbiterum; de me optime meritum, meis litteris commendare.2 atque bec causa scriptio-nis fuit, deinde officii mei esse putavi, que nunc apud nos sunt novitates sacre dominationi vestre nota efficere, ut statum harum partium non minus quam vestrarum turbatum intelli-gendo, temporis malignitatem tanto feratis equius, quanto com-munius mala contingunt. nova, que hie habentur, hujusmodi sunt: in Hungaria" etc. 104. Bischof Eneas an Johann Frunt, Stadtschreiber von Köln; Gras, 26. Juni 1453. Über dieselben Fragen. Aus Vindob. 3389, Bl. 120^; eigenhändig. Weiß Nr. 47, Voigt 240. Domino Johanni Frunt.3 Venerabilis vir, amice et frater amantissime. quid sit, quod ad me non scribis, nequeo suspicari, nam et vivere te audio et amare me; et habere tabellarios, qui huc veniunt fre-quenter, non ambigo. itaque veniente ad te familiari meo Henrico, Johannis, quem nosti, fratre,11 excitare te volui, ut scribas aliquando teque mei memorem ostendas. nam etsi quod pollicebaris in Portu Naonis" fieri non potuit, non tarnen est, cur nostra benivolentia lesa sit. ego te, non tua diligo; tua virtus eterna est, amor, qui ab ea proficiscitur, non potest esse cadueus. rogo igitur, scribe ad me sepius meque re-scribere coge. et amicitie Viennensis habe memoriam.. hunc Henricum tue amicitie commendatum cupio. nova, que apud 1 Ursprünglich scio quamvis enim parvus. — 2 Ursprünglich efficere commendatum, — 3 Auch dieser Brief wurde nicht redigiert. » Der Brief sollte offenbar dieselben Nachrichten über Ungarn bringen wie der vorausgehende und der nachfolgende; aus diesem Umstände ergibt sich auch, wie bereits Weiß bemerkte, das Datum des Briefes. — b Heinrich Steinhof. — c Pordenone. 181 nos sunt, bis paucis verbis habe: in Hungaria etc. vale mei memor et amans ex veteri more. datum in Grez, die 26.1 ju-nii 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.8 105. Bischof Eneas an Goro Lolli in Siena; Gras, 1. Juli 1453. Klagt um den Tod der Mutter seines Vetters; sehnt sich, in die Heimat zurückzukehren; Familienangelegenheiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 121; eigenhändig. Weiß Nr. 48, Voigt 241. Grregorio Lollio, doctori legum, Senensi.3 Mirabar, Gregori amaatissime, quid fieri posset, quod ad me non scriberes; querebar amicis omnibus, arguebam te mul-tis litteris, admonebam excitabamque neque sine causa, nam post4 meum ex domo recessum ultra5 annum exul unas tan-tum litteras abs te acceperam. nunc autem invenio, te scripsisse ad me sepius, sed scripta tua in via diu retenta sunt, quomodo id factum sit nescio, deus his veniam det, qui me frustra habuerunt. Septem dies sunt, cum littere tue mense martio Senis Scripte ad me6 venerunt. hodie vero tres simul epistole ex tuis mihi reddite sunt, ab Venetiis misse, quibus intelligo, non te culpabilem, qui diligenter scribis, sed bajulos fallaces fuisse. mitto nunc ista et ad ea, que scribis, venio. optavi te mihi sepius scribere, nunc vellem te nunquam ad me dedisse litteras. conturbasti enim me tuis litteris, quibus me de morte genitricis tue non mihi quam tibi minus dilecte cer-tiorem fecisti. nequeo dicere, quanto me dolore affeceris; scribere ista sine lacrimis non possum. heu me miserum, qui dul-cissimam matrem perdidi. fuit illa mihi eo loco, quo Victoria, que me genuit. nimis acerba est mihi hec commemoratio, video paulatim meos omnes deficere, pater meus tuusque obiit, patrui et avunculi nostri viam universe carnis ingressi sunt, amite nature concesserunt. cogito, jam me fata deposcere; timeo, ne in exilio moriar; cogito dietim redire, multa obviant. Ursprünglich 25. — 2 Unterschrift gestrichen. — s Später ergänzt zu: Eneas, episcopus Senensis, salutem iplurimam diät Grregorio Lollio, Senensi, doctori legum. — * Ursprünglich folgte sex menses. — 6 Ursprünglich intra. —¦ ° Ursprünglich mihi. 182 o me miserum, qui neque patrem vidi morientem neque ami-tam eque ac matrem amatam luce migrantem videre et ultima verba dicentem audire potui. spero tarnen, illis, quia bene vixerunt, piorum loca patere. sed transeo ista, que me nimis cruciant. si talia de patria sum auditurus, malo nunquam ad me quisquam scribat, quamvis et acerba et dulcia sunt amicis scribenda. de meo reditu, ut breviter agam tecum, speravi, me preterita quadragesima Senas reverti, id quod mihi cordi fdit. quod1 non veni, in causa fuerunt lmjus terre divisiones et scripta Roniani pontificis, qui me apud cesarem manere jus-serunt. equidem si tu me domum repetere cupis multum, ego maxime idem desidero, qui me durum exilium agere et vitam morti similem ducere sentio. omnis mihi dies annus est, studeo ad reditum semper, scribo frequenter Romano pontifici, ut me revocet aut redeundi licentiam inpartiatur. id nondum potui obtinere; confido tarnen prope diem futurum, quod volo. ad proximum auptumnum, nisi fallor, obtihebo libertatem2 re-meandi. quod faciam, ut tibi, ut matri, ut ceteris amicis, ut populo satisfaciam, ut ecclesie debitum reddam, ut mihi et anime mee vivam. quod autem plura me Senis manentem ex Romano pontifice consequuturum sperem, quam hie morantem, non me deeipio. nunc et si non multum, tarnen aliquid Romanus presul cardinalesque me existimant, intuitu cesaris non mea virtute; at cum Senis fuero, neque papa neque cardinales mei memoriam habebunt, novi curie mores et sanguinem pre-latorum; non me deeipio, non sentio in hac re tecum, ut prope papam vivens pluris existimer. favorem Romana curia, non homines querit; habet multos, qui me virtute superant, at qui cesari cari sint, non habet prelatum Italum nisi me. ideo mo-menti alieujus dueor ac cum cesaris curiam reliquero, quia non ero utilis nee carus habebor. scio hec palpoque manibus ita futurum, nee tarnen minus redire festino; satis mihi domi est; satis dueo, me mee civitatis episcopatum habere, senex sum, diu vixi, multa vidi, restat jam quiescere et id evi, quod superat, inter necessarios dulcemque sanguinem patrie vivere. jam mihi non est alium desiderium, quam ut ossa ei terre re-stituam, que dedit. non spero jam plura neque desidero; deus me altius erexit quam merui. utinam mors mihi hac dignitate, 1 Uraprünglich sed quod. — 2 Ursprünglich facultatem. 183 quam teneo, digna contingat. de monasterio Turris dudum in-tellexi, que acta sunt, non fuit res mihi nimis molesta, quia prius cogitata a me fuerat. non latet me ingluvies illorum ho-minum: habeant, teneant, devorent omnia. satis est, si nos vivere sinunt neque nos viventes deglutiunt. quod putas aliter rem potuisse transire, si presens fuissem, longe falleris; nam si non timeor apud cesarem, minus Senis timebor; ego quidem Senas1 ea mente revertar, ut quod sum; id maneam usque ad mortem neque honore neque opibus augendus, bonum animum habiturus, si non minuar. de hoc si tu aliud sentis, differo tecum certamen ad meum reditum. credo, cum me latius au-dieris, sententie mee herebis. Antoniam viro desponsatam gau-deo, nam virum bonum doctumque illi spero contigisse, multum-que tuo judicio in hac re tribuo; tu illum mihi commendasti, tuam opinionem plures mihi confirmaverunt. ego illum allocu-tus, quantum sapio, inveni dignum hominem, quem nostrum esse vellemus. liberasti et me magna molestia, quia Franciscam sororem tuam meamque nobili viro promissam affirmasti; bonum opus operatus es. quieta jam omnia sunt, restat2 tibi de uxore aliquando provideamus. rem Beltrami absolutam audivi liben-ter. itaque molesta mihi et jocunda scripsisti, at multo plus fellis quam mellis hac vice tua scripta tulerunt. nihil enim hec leta ad molestiam de morte tue matris sunt, sed illis, que natura statuit, obviare non possumus. toleranda magis quam arguenda sunt; diu scivimus et nos et nostros inorituros; pre-parare animos ad ea debuimus; culpa nostra est, quod inparati reperimur. de vicario accepi, que scripsisti. sororia tuis litte-ris3 Bartholomeus mihi significavit. credo te tua sapientia satis armatum contra sinistras suspitiones; non est, quod me tibi excusare velim, qui nihil erravi. tu scis capita hominum esse diversa; ut vultus hominum, ita et animi dissimiles. scripsit ille ad me sepe, se meum esse vicarium, optare se juris reddendi plenam habere facultatem, ne cujuspiam imperio a via juris recedere cogeretur. laudavi ejus propositum, scripsi, ne quemquam decretorum et canonum auctoritati preferret justumque se omnibus exhiberet. id non credidi solum, sed scivi, tibi non esse adversum. neque enim me latet, te ea Ursprünglich folgte reversurus. — 2 Ursprünglich folgte modo. — ° Ursprünglich folgte dominus. 184 velle et prosequi, que sunt honesta, teque meum honorem maxime cupere. itaque cum illa scripsi, tunc potissime scri-bere me intellexi tuum consilium et audiendum et sequendum, cui, que justa sunt, sola placent. verum quia ut.ais alio modo res recipitur, rogo te, ne multum hoc ponderes1 dissimulesque donec redeam, quia non est mea intentio diu abesse, credo te credere, tuum pedem mihi cariorem esse cujuscunque extranei capite. si putarem me longo tempore2 abfuturum, scriberem nunc meam voluntatem.3 at quia animus mihi est, quam pri-mum redire post auptumnum, malo per me ipsum quam per alios hec terminare negocia. invenies certe, quia non sum erga te meosque mutatus. • Bartholomeum4 canonicum semper credi-dimus5 bonum virum et credo hodie. non est, cur aliud opi-ner. res meas sue fidei commisi. si quando scribo, ut ejus actionibus intendas, non ad suspitionem id tendit, sed quia plures oculi plura vident. bonum existimo, te quoque ejus facta prospicere et domui consulere mee. de bello regis Ara-gonum nihil ex vobis aut aliis quibuscunque intelligere valeo. cuperem tarnen scire, ut res se habent, sie enim de meo reditu melius deliberare possem. nos modo his in regionibus pacem habemus. in Hungaria surrexit quidam latro nomine Axamitj qui secum habet 5000 hominum magnasque rapinas agitat. rex Ladislaus coegit exercitum, ut adversus eum iret. nunc videtur mutasse propositum velleque Bohemiam intrare, ut ibi coronetur; nam Bohemi id maxime exigunt. vale. ex Grez Stirie, die 1. julii 1453. 106. Bischof Eneas an Juan Fernandi;* Grast, ca. 1. Juli 1453} Politisches aus Österreich. Aus Vindoh. 3389, Bl. 122; eigenhändig. "Weiß Nr. 49, Voigt 242. 1 Ursprünglich folgte sed cum homine. — '2 Ursprünglich diu. — a Ursprünglich mitterem ad te procuraturum, ut de alio provideres vicario. — * Vorangehendes dominum gestrichen. — 6 credidi. "¦ Juan Fernandi de Silveira war einer der Bevollmächtigten des Königs Älfonso in der Heiratsangelegenheit zwischen K. Friedrich und jßleonore von Portugal (vgl. Chmel, Reg. 2918, und Mater. I, 2, 358). — b Das Datum fehlt dem Briefe, der aber inhaltlich dem vorangehenden gleicht und somit wohl mit ihm gleichzeitig sein dürfte. 185 Domino Johanni Fernandi de Portugallia.1 Eximie doctor, amice honorande, post mille salutes.2 venientem ad te familiärem tuum ex hoc loeo nolui meis litte-ris vacuum reverti. que scribam, non sunt alia nisi quia cupio, tibi bene esse teque memoriam mei habere, nos in pace sumus, non tarnen certa; miseria hostium nos quietos esse sinit. in Hungaria surrexit quidam latro nomine Axamit, qui habet secum 5000 hominum multaque spolia facit. ejus causa Ladislaus rex exercitum induxit, ut illum expugnaret. postea Bohemi venientes petiverunt eum ire Pragam coronatio-nis solemnia celebraturum; nisi id ageret3 non bene eum habi-turum illo in regno dicebant. itaque mutato proposito rex ille Pragam ire decrevit intra mensem coronamque suscipere. hoc nobis medio tempore pacem tribuit. serenissima imperatrix bene valet et cesar. oro me commendes serenissimo domino4 regi Portugallie meque suum facias. dominum Lupum* meo nomine salvum dici cupio. vale et me ama perpetuo, nam tu a me maxime amaris. 107. Bischof Eneas an Kardinal Juan Carvajal in Born; Gras, 10. Juli 1453. Über den Bischof von Sahburg; politische Neuigkeiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 122"; eigenhändig. Weiß Nr. 50, Voigt 243. Domino sancti angeli.5 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime, post humilem recommendationem.6 cognosco ex litteris vestris,7 reverendissimum dominum, dominum8 episcopum Salzburgensem vel suum procuratorem de meis actibus esse con-questum; nam ea tangitis,9 que ab ipso mihi scripta sunt, ago vestre10 dignationi gratias, que me paterno affectu commonitum 1 Am Bande: Eneas, episcopus Senensis, Johanni Fernandi, legum doctori Portugallensi, solidem Tplurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 Ursprünglich folgte male. — * Gestrichen. — 5 Adresse gestrichen, dafür am Bande: Johanni, cardinali sancti angeli, patri colendissimo, salutem ¦plurimam dicit. — 6 Anrede gestrichen. — 7 tuis. — 8 reverendissimum — dominum gestrichen. — 9 tangis. — I0 tue. * Lupus de Almeyda, der zweite der Bevollmächtigten König Alfonsos. 186 facit. verum, ut sciatis,1 quo pacto me gero in legatione, mitto cum presentibus copiam litterarum mearum, quas eidem Salz-burgensi rescripsi." non est mea intentio, vel sibi vel alteri cuipiam inferre gravamen. utinam sciret vestra2 sapientia, que a me gesta sunt omnia, inveniretis,8 me parce usum auctori-tate et non nisi vehementer requisitum. utcunque sit, non est, cur multa faciam verba, quando hac me legatione brevi spo-liare curabo. multa me scripta ex Senis vocant, nisi redeo cito domum* omnia mea ruunt, labitur domus, agri vastantur,5 arescunt vinee, populus omnis mihi maledicit, necessarii mei nequeunt absentiam meam diutius tolerare. ob has causas de-crevi lapsa estate petere licentiam a cesare saltem ad tempus. spero me illam habiturum ad 6 menses, si non longiorem. tunc cessabit legatio mea, quamvis etiam nunc quoad exercitium cessat, nisi quod nudius tertius rogante cesare abbati Runens^ ecclesiolam quandam consecravi, de qua puto rumorem audieri-tis,c quia archidiaconus de Grauelino" pretendit se lesum. sed abbas habet licenciam sedis apostolice, itaque non curo suas querimonias. hec de legatione sint dicta, puto ante tres menses esse apud vestram reverendissimam ^atemitatem1 et de his atque aliis loqui latius. nam Senas petiturus necessario prius Romam veniam, quia Florentia non patet iter. tunc quoque videbo, si tantam ex collegio sacro merui gratiam, ut annate possim oneribus liberari, quamvis audio aliquos esse, qui me hoc indignum beneficio dicunt, quia cum Basiliensibus non perseveravi in adversitatibus; quasi melius sit in malo per-manere quam ab illo recedere. et illi fortasse, qui hec locutus est, ita contigit. nam perseverasse sibi auctio dignitatis fuit, aliis vero paupertatis et miserie cumulus. sed de hoc presens loquar. de meo familiari absolvendo nunquam merui habere responsum. video non esse necesse, me repetere, quod non libenter auditur. qui nihil petit, nunquam repulsum patitur. hoc me deinceps remedio uti oportebat, si nolo gravis mihi ipsi et amicis esse, scripsistis8 expectare vos9 pacem sancti 1 scias. — J tua. — 3 invenires. — * Senas. — 5 deseruntur. — 6 audies. — ' apud te. — 8 scripsisti. — 9 te. " Vgl. Brief Nr. 66. — b Es handelt sich um die St. Ulrichskapelle am Ulrichsberg bei Reun; vgl. A. Weiß, Aeneas Silvias Piccolomini, S. 284. — ° Erhard Kornmetz, Pfarrer in Oratwein; vgl. Weiß, a. a. 0. 187 Georgii. at ego jam diu scripsi, res esse mutatas, dilatio re-cepta fuit ad festum sancti Johannis Baptiste. sed neque tunc consumata res est neque pacem neque bellum liabemus. Australes pacis cupidi sunt, Hungari contra, sed his quoque datum est, quod agant. Axamit Bohemus cum quinque, ut ajunt, milibus latronum Hungariäm ingressus aliqua castra cepit, munitiones edificavit, spolia multa abduxit conflixitque resistentes Hunga-ros. ejus causa indixit rex Ladislaus exercitum famamque fecit, velle se ire adversus hostes. at Australes noluerunt, ut erant jussi, exercitum cogere. misit tarnen rex mille de suis Australibus in Hungariäm, ipse cum sua curia jam intrare debet Moraviam, deinde ad festum Michaelis ait, se velle1 ire Pragam coronamque accipere, quod Bohemis tardum. videtur, maxime Catholicis, quibus Georgiconis imperium grave est. dominus de Rosis jam egre fert, preferri sibi Georgium; putabat enim, quia in campo contra Novam civitatem fuit, totam sibi Bohemiam committi debere. sed Ladislaus ab eo regnum reci-pere vult, qui potest dare; itaque Georgius omnia potest. nunc minores ex Praga depulsi sunt, ut sperent Catholici sub novo rege novas invenire mutationes. Pruteni de ordine" hie sunt agitaturi Judicium cum adversariis de liga, sed alia pars abest. nam legati venientes in Moravia cum multis bonis capti sunt neque adhuc dimissi, quamvis rex Ladislaus, sub cujus fide miseri deeepti sunt, ad eorum liberationem vehementer inten-dat. hec habui, que modo scriberem. cupio recommendari domino nostro sanetissimo, ad cujus pedes cito me presentare decrevi, visitaturus2 semel suam semetitatem, antequam moriar. valete3 in domino optime. ex Grez, die 10. julii 1453. I Ursprünglich folgte intrare. — ' Ursprünglich non tarnen molestaturus suam sanetitatem sed visitaturus. — 3 vale. II Die Vertreter des Deutschen Ordens waren Bischof Franz von Ermland, der Oberstspittler Heinrich Reuß von Plauen, der Vogt von Leipe, Georg von Eglofstein, der ermländische Domherr und Rat des Hochmeisters, Lorenz Blumenau; ah Redner des Ordens waren Dr. Peter Knorr und Gregor Heimburg gewonnen. Die gezwungene Abwesenheit der Städtevertreter benutzten die Abgesandten des Ordens, um den Hof möglichst für sich zu gewinnen; besonders K. Ladislaus und Johann Giskra waren ihnen gewogen (Voigt, Geschichte Preußens 8, 302—306). 188 108. Bischof Eneas an Stefano Caccia di Fara in Born; Graz, 12. Juli 1453. Politische Neuigkeiten; Gerüchte über den Fall Konstantinopels. Aus Vindoh. 3389, Bl. 123; eigenhändig. Weiß Nr. 51, Voigt 245. Domino Stefano de Novaria.1 Venerabilis et eximie doctor post salutes plurimas.2 gra-tissime mihi fuerunt littere tue, quas novissime ad me scripsisti. res enim Italie ex illis intellexi, que prius incognite mihi fue-rant. legi eas imperiali majestati non sine tua commendatione et laude, rogo in eo scribendi officio perseveres; sie enim et cesari rem gratam facies, nam qui ad verum atque ad ordi-nem res Italas nobis scribat preter te nemo est. alii somniando scribunt, tue littere vigilantis hominis sunt, sed aeeipe nunc vicem meam, non tarnen equalem, nam tibi par esse non pos-sum. habeto tarnen ex me aliqua. pax, que ratificari debuit, adhuc pendet neque bellum est neque pax vera, silent tarnen inter nos arma. causa est, quoniam Australes cupidi pacis sunt, Hungari contra, rex Ladislaus, puer et aneeps, quid agat in tanto negocio nescit, subsistit igitur neque bello neque paci respondet. nos quoque silemus, quoniam castra possidemus, neque provocabimus adversarios, etiam si mille annis taceant. Hungaris tarnen3 novum flagellum supervenit: Axamit, homo Bohemus, cum 5000 latronum Hungariam infestans, adversus quem Hungari profecti sepe prostrati sunt, nunc major appara-tus in eos fit. rex quoque ex Austria mille mittit eo milites fuitque intentionis, per se ipsum in exercitum ire. postea mutavit propositum, quia Australes noluerunt consentire in exercitum comparandum, timentes, ne id3 fieret contra impera-torem sub colore Axamit. ipse vero rex in Moraviam modo proficiscitur, deinde ad festum Michaelis ingredi Bohemiam de-crevit. provincia illa suo more nutat, Catholici solito magis vexantur, deus illa negocia respiciat. hie habentur nova horri-bilia de perditione Constantinopolis, que utinam falsa sint! 1 Am Hände: Eneas, episeopus Senqnsis, Stefano de Novario, jurisconsulto amico bono salutem -plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 Gestrichen. 189 quod cupis committi tibi negocia aliqua cesaris, fiet me pro-curante, si quid erit tua cura dignum faciam que te consilia-rium appellari. verum ego spero brevi tecum esse, res mee Senensis ecclesie presentiam meam exigunt; itaque decrevi licentiam petere eundi domum et ibi ad aliquos menses ma-nendi. id faciam circa Michaelis festum, quando mitius est in Italia celum. tunc transitum Roma faciam et te cupide videbo. de promotionibus Mediolanensi et Piacentina admodum letatus sum. id tarnen mihi amarum est, quod Placentinam dubiam dicis. spero tarnen viro bono et docto non defuturum dei auxi-lium. de annatis scripsisti, me multum debere reverendissimis dominis meis Firmano et sancti angeli; at ego non intelligo me liberatum adhuc. tunc vere tenebor, cum rem absolutam acci-piam, quamvis illorum patrum alia sunt multa in me merita, propter que omnia ipsis1 debeo, quibus oro iterum et iterum me commendes. vale et domino2 Petro de Noxeto, viro optimo et maximo, commendatum me facito. ex Grez, die 12. julii 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 109. Bischof Eneas an Papst Nilcolaus V.; Graz, 19. Juni und 12. Juli 1453. Über die Verhältnisse in Ungarn und den Räuber Axamit; meldet die Eroberung von Konstantinopel. A aus Vindob. 33S9, Bl. 118; eigenhändig. Weiß Nr. 43, Voigt 236. B aus Vindob. 3389, Bl. 124Y; von Schreiberhand. N. 162, B. 162, Voigt 244. (Weder Voigt noch Weiß haben bemerkt, daß der erste Brief vollständig in dem zweiten enthalten sei; Weiß zitiert zwar die Randbemerkung dimitte lianc, nicht aber die darüber stehende Notiz hec epistola est in alio quinterno. Die Fassung A kann nicht abgeschickt worden sein, da sie sonst nicht in die Fassung B wäre aufgenommen worden; letztere bietet also den wirklichen Text des Schreibens. Ich bringe beide Fassungen, weil sich an ihnen und den Änderungen der ersten Sed,aktion genauer als sonst die Sorgfalt erkennen läßt, mit der Eneas an wichtigeren Schreiben feilte.) A. Nicoiao quinto, universali pape, domino nostro sanctis- B. Nicoiao quinto, universali pape, domino nostro sanctis- Ursprünglich. illis. — s Gestrichen. 190 simo, Eneas; episcopus Senen-sis, commendatum se f'acit.1 Pietas vestra;2 sanctis-sime maxime pontifex, etsi mille curis involuta fessaque est, non tarnen ut arbitror, litteras meas, quas nunc scribo, male libenter audiet. emerse-runt enim novitates in Hun-garia scitu digne et admirabi-les, que totum regnum contur-bant neque vicinas regiones uti quiete permittunt. he cujus-modi sunt, decrevi paucis apo-stolico3 cnlmini notum facere.4 Hungaria ho die et ultra et citra Danubium latissimas ter-ras occupat. quod citra Danubium est, olim Pannonia fuit, que ab horienti Moesiam, ab oc-cidenti Noricum habuit, septem-trionem ei Danubius, austrum Illirici montes excepere. que 1 Am Bande. — 2 tua. — 3 Ursprünglich folgte vestro. — * Der Anfang des Briefes lautete ursprünglich: Pietatem Vestram, sanetissiine maxime pontifex, quamvis mille uuris involutam fessamque non ambigo, non tarnen abhorrere scripta, que novitates afferunt de longinquis regio-nibus arbitror. nam ea Teluti recreantia atque reddentia spiri-tum legi solent. hinc ego sepe et multum ad beatitudinem vestram scribo, neque sine meis litteris his ex partibus Romanam curiam quodeunquam accidere sino. scio quippe nobili et alto ingenio nulluni esse cibum sua-viorem quam res multas audire atque intelligere. simo, Eneas, episcopus Senen-sis, commendatum se facit. Invitus quidem, beatis-sime pater, que adversa sunt, scribo. sed compellit me debi-tum officii mei, qui jussu pie-tatis vestre1 Germaniam inco-lens, quecunque accidunt, sive secunde sive adverse sortis novitates apostolico teneor eulmini notas facere. sane per hos dies nova res in Hungaria exorta est, quamvis mala et adversa paci bonisque moribus, tarnen scitu digna et admira-bilis, quam vestre1 sanetitati referre hac epistola breviter institui. Hungaria, sicuti vestre beatitudini2 constare non ambigo, et ultra et citra Danubium latissimas terras occupat; quod citra Danubium est, olim Pannonia fuit, que ab orienti Moesiam, ab oeeidenti Noricum habuit. septentrionem ei Danubius, austrum Illirici montes excepere, quos Isidorus, magno errore, ut mihi videtur, de-ceptus, Apenninos vocitat. que trans Danubium Hungaria ja-cet, pars Scithie prius erat duasque gentes habuit, Gepi-das, qui contermini Germanis fuerunt, et Dacos, non qui nunc Daci vocantur, quorum rex ad occeanum Germanicum inter Suetiam et Saxoniam la- 1 tue. — * beatitudini tue. 191 trans Dariubium Hmigaria est, prius pars Seithie fuit duasque gentes habuit, Gepidas, qui con-termini Germanis fuerunt, et Dacos, non qui nunc Daci vo-cantur, quorurn rex ad occea-num septemptrionalem latissimo regno potitur, sed qui ea loca tenuerunt, que modo Transsil-vani occupant opposita Mossie, montibus in corone speciem cincta. in hac parte Hungarie, que Gepidarum fuit, opidum est, quod Sepusium incole vocant, pro Gepusio.1 Gleba illic vini frumenti-que ferax, auri quoque et ar-genti divites vene.2 terra opti-mis compaTanda, msi sua se bonitate3 corrumperet. verum4 latrones ex omnibus provinciis per circuitum depulsos ipsa soli ubertas invitat. illuc5 enim velut asilum habent omnes, qui domis6 vel propter ino-piam vel propter flagitium exulant, armati sese recipiunt censualesque7 sibi accolas red-dunt. sepe illic, dum Sigis-mundus imperavit, latronum receptacula fuere. neque sub tissimo regno sed pamstri potitur, nam hi Dani melius ap-pellantur, sed qui ea loca te-nuerunt, que nunc Transsilvani occupant, vicina Tartaris in corone speciem montibus cincta. in hac parte Hungarie, que Gepidarum fuit, adhuc territorium est, quod Sepusium appellant pro Gepudio, ubi aque rivus habetur, in quo mersa i'erri materies in cuprum verti-tur. gleba illic frumenti ferax, auri et argenti divites vene, multum pecoris, aer salubris, terra optimis comparanda, nisi sua se ubertate corrumperet. verum latrones, ex omnibus provinciis per circuitum depulsos, ipsa soli invitat fecun-ditas. illuc enim velut asilum impunitatis habeant, omnes qui domo vel propter flagitium vel propter seditiones exulant, armati sese recipiunt censualesque sibi accolas reddunt. sepe illic, dum Sigismundus imperavit, latronibus receptacula pa-tuere, neque Alberto cesare raptoribus ea regio caruit. sub rege Polonie pax miseris inco- 1 Der Satz ist uon fuit an durchgestrichen, dafür am. Rande: adhuc hodie territorium est, quod Sepusium appellant pro Gepudio (ursprünglich auch hier Gepusio) ubi aque rivus, in quo mersa ferri materia in cuprum vertitur. — 2 Ursprünglich dives gleba est frumenti vinique ferax, ubi et argenti et auri vene reperiuntur. — 8 Ursprünglich ubertate. — * Der Satz wurde öfters begonnen und wieder gestrichen: 1. sed p. . . . 2. at predones quieumque. 3. sed invitat ubertas soli ex longinquis. — 6 Ursprünglich ibique. — 6 Ursprünglich domi exulant. — ' Ursprünglich Yectigalesque. 192 Alberto cesare raptoribus ea regio caruit. sub rege Polonie pax miseris incolis ignota fuit. GKskra Bohemus, non alto loco natus, multa vi animi et corporis eam regionem sibi sub-egit, multa ibi prelia varia fortima confecit, sepe cum paucis magnas hostium suo-rum copias fudit, sepe victor, raro victus. tandem Hungarie proceres ipsumque regni guber-natorem ex se pacem petere compulit civitatesque regionis diutine ac miserande servitutis jugo contrivit. novissime autem cum Ladislaus, Alberti filius, patemum regnum suscepisset Giskramque data pecunia pos-sessioni1 cedere suasisset, spes erat, quieturam terram atque post longas belli calamitates dulcis tandem otii suavitate fruituram. sed minime ita Visum superis: novus latro nova prelia miscet. inter montes ac Silvas,2 que Hungariam Polo-niamque disterminant, diu latro-cinatus est Bobemus quidam,3 cui nomen Axamit, quod la-tine villosum siricum sonat.4 obscura domo obscuris parenti-bus ortus, sed audax homo, manu promptus, periculi con-temptor, cujus multa facinora referuntur. hie postquam Gris- lis ignota fuit. Giskra Bobemus, non alto loco natus, multa vi animi et corporis eam pro-vinciam magna sibi ex parte subegit, multa ibi prelia varia fortuna confecit, sepe cum paucis magnas hostium suorum copias fudit, sepe victor, raro victus. tandem Hungarie proceres ipsumque regni guber-natorem mortuo rege Polonie pacem ex se petere compulit civitatesque regionis illius diutine ac miserande servitutis jugo contrivit. novissime autem cum Ladislaus, Alberti filius, paternum regnum suscepisset GHskramque data pecunia Se-pusinis opidis cedere suasisset, spes erat, quieturam terram atque post longas belli calamita-tes dulcis tandem oeii suavita-tem fruituram. sed minime ita visum est superis: novus latro nova prelia miscet. nempe inter montes et silvas, que Poloniam Hungariamque disterminant, diu latrocinatus est Bohemus quidam, obscura domo vilibus-que parentibus ortus, sed audax homo, manu atque ingenio promptus, laboris patiens peri-culisque contemptor, cujus multa facinora referuntur. qui cum siriceam duploidem domino, cui serviebat olim fura- 1 Ursprünglich regioni et. — 2 Ursprünglich inter silvasquem ontesque. — 8 Ursprünglich homo. — * Der Satz cui — sonat gestrichen, dafür am Rande: id ei nomen datum quod [später wieder gestrichen, dafür qui cum) siriceam duploidem domino, cui serviebat, olim furatus fuerit 193 kram amotum audivit terram-que milite vacuam agnovit, congregata1 non parva latro-num manu in eam regionem, quam modo prescripsimus, ve-nit duabusque arcibus, natura et arte munitis, aut vi aut dolo receptis; mox ruricolas apertis villis commorantes ferro atque ignedeterritos, ministrare victui necessaria, pecunias menstruas dare sibique ad omnem nutum parere compulit.2 cumque mu-nitiones aliquot locis oportunis construxisset atque in his pre-sidia collocasset, civitates quo-que munitas sibi tributarias reddidit.3 deinde astutus homo/ quia in potenti regno diu cras-sari sine magnis copiis se non posse intellexit, ad ingenium Bohemicum rediens pulchram fallaciam comentus est,5 qua latrones6 universos ex proxi-mis regionibus ad se traheret. omnibus, qui sub eo militare tus esset, cognomento Axamit appellatus est, quod latine vil-losum siricum sonat. hie post-quam Griskram Sepusio amotum audivit terramque milite vacuam agnovit, congregata non parva latronum manu, quasi in ejus locum suffectus regionem invasit duabusque arcibus, natura et arte munitis, partim vi partim dolo receptis, mox ruricolos in apertis villis commorantes ferro atque igne deterritos, ministrare victui ne-cessaria, pecunias dare menstruas ad omnemque nutum presto esse coegit. cumque munitiones aliquot locis oportunis construxisset atque in his presidia collocasset, civitates quoque munitas sibi tributarias reddidit. deinde astutus homo, quia in potenti regno diu crassari sine magnis copiis se non posse intellexit, ad ingenium Bohemicum rediens, [später esset) cognomen Axamit (ursprünglich Axamitus nom. . . . Axamit sortitus est, später cognomento Axamit) assecutus {später appellatus) est, quod latine villosum siricum sonat. 1 Ursprünglich congregatis. — * Ursprünglich mox accolas ruricolas, qui villas apertas incolunt, nisi ferrum ignemque vellent experiri {später ferrum ignemque minatus) afferre sibi menstruas pecunias jussit. uni-versas sibi parere compulit atque civitates quoque munitas terrere. — s Ursprünglich mehrere Fassungen versucht: 1. nee civitates muro cinetas liberas pa . . . 2. nee civitatibus muro cinetis libertatem. 3. civitates-que munitas sibi tributarias fecit brevique adeo crevit, 4. constructis. 5. erectis quinque. 6. constructis quinque munitionibus, in quibus presi ... — 4 Auch dieser Satz wurde wiederholt begonnen: 1. hie ut. 2. vero astutus homo in magno regno diu. 3. deinde astutus homo diu maximum regnum sine magnis copiis. — 5 Ursprünglich Bohemico inge-nio pulcrum comentum. — ° Ursprünglich folgte hier ad se. Pontes. IT. Abt. 68. Bd. 13 194 volunt,1 stipendia publicavit, homini equestri in ebdomadam aureum nummum, pedestri mediana partem2 ac tributorum et spoliorum onrnium equam cuique distributionem.3 quicquid enim ex rapinis venit, quicquid tributarie ville civi-tatesque afferunt in communi reponitur cumque prefinitum tempus adest; emerita cuique exinde stipendia persolvuntur;4 quod superat viritim dividitur atque, ut mos est Bohemorum ad evangelii corticem suam vitam instituere, tantum con-sequuntur, qui ultima die men-sis ad Stipendium veniunt, quantum qui mensem integrum arma tulerunt.5 qua re cognita omnes; quos flagitium, egestas, conscius animus domo propu-lit,6 ad eum confluxere. ex qui-bus ille 5000 pugnatorum con-flato exercitu jam non Sepusinis tantum sed universis Ungaris terribilem formidabilemque7 se pulchram fallaciam eommentus est, qua latrones universos ex proximis regionibus ad se trälleret, omnibus enim, qui sub eo militare vellent, stipendia publicavit, homini equestri in ebdomadam aureum nummum, pedestri mediana partem ac tributorum et spoliorum omnium equam cuique distributionem. quicquid enim ex tributis ra-pinisque corraditur, in communi reponitur cumque prefinitum divisonis adest tempus, emerita cuique stipendia persolvuntur; quod superat, viritim dividitur atque, ut mos Bohemorum est, ad evangelii corticem cuncta referre, tantum consequuntur, qui ultima die mensis in societatem belli ve- niunt integrum arma tulerunt, , quantum qui mensem sie enim evangelium velle ait, in quo ultimi venientes his, qui prima hora venerant, operarii comparantur. qua re cognita 1 Später vellent. — 2 Ursprünglich in ebdomadam equestri aurem nummum, pedestri medietatem ejus. —• 3 Mannigfach geändert: 1. spolia deinde quecumque. 2. ac spoliorum omnium equam cuique distributionem. 3. pecunias tributarias in communi recepit, rapinas omnes publice vendit tributaque simul colligit neque. 4. tributa rapinasque. — * Ursprüngliche Fassungen: 1. certoque tempore presenti multitudine. 2. et ad certum usque tempus servatur. 3. tum exinde. 4. inde stipendia cuique emerita. 5. tum deinde. — 5 Ursprüngliche Fassungen: 1. neque ibi plus habet qui diutius servivit, sed ut Bohemi ex evangelio vitam suam instituunt. 2. neque tempus sdrvitii inspicitur; sed tantum habent, qui in ultima die mensis venerunt, quantum qui mensem totum operati sunt. 3. et quoniam evangelii. 4. et quoniam ad. — ° Ursprünglich propulerat. — 7 Ursprünglich: 1. timori. 2. terrori. 3. terribilem atque formidandum. 195 prebet.1 neque Johannes Hu-niat, gubernator, hujus hominis impetum2 compescere potest, qui etsi majores sepe motus sedaverit majoresque hostes regnum ingressos deleverit, non tarnen modo latronis hujus obviare conatibus audet, cui3 et nonnulli regni barones oc-culte manus porrigunt, quibus gubernatio Johannis diutumior graviorque videtur. ob quam rem vocatus est Ladislaus rex, ut in Hungariam adversus la-trones cum exeroitu proficisca-tur, nisi regni magnos motus subditorumque Tarias clades4 experiri velit. hie ergo; etsi Bohemis ad nativitatem5 divi Johannis Baptiste6 Pragam se petiturum promiserit, tarnen quia majori periculo prius oc-currendum est, in omni Austria atque Hungaria delectum haben jussit. et quam vis contra latrones7 res agenda est, in eastra tarnen proficisci se se promittit. sie enim facilius regni proceres conventuri cre-duntur. vero simile est, post- omnes, quos flagitium, egestas, conscius animus domo propulit, ad Axamit confugiunt. ex quibus ille jam 5000 pugnatorum conflavit exercitum ac non Se-pusinis tantum sed universis Hungaris terribilem formida-bilemque se prebet. neque Johannes Huniad, gubernator, hujus hominis impetum compescere potest, qui etsi majores sepe motus sedaverit majoresque hostes regnum ingressos deleverit, non tarnen modo latronis hujus obviare conatibus audet, cui et nonnulli regni barones clam manus porrigere perhibentur, quibus gubernatio Johannis diuturnior graviorque videtur. ob quam rem inter-pellatus est Ladislaus rex, ut in Hungariam adversus latrones proficiscatur, nisi regni magnos motus subditorumque varias clades audire velit. hie autem, et si Bohemis iturum se Pragam promiserit, tarnen quia majori periculo prius oc-currendum putavit, exercitum tota Austria atque Moravia 1 Ursprüngliche Fassungen: 1. que res adeo populäres animos erexit, ut jam exercitus 5000 pugnatorum conflaverit (später apud illum oonflatus sit). 2. qua re cognita. 3. populäres plurimi omnino omnes doini. 4. qua re cognita omnes ere alieno gravati domo pulsi. 5. ere alieno gravati. 6. qua re cognita omnes alieno ere gravati parricide, sacrilegi pro male-factis Judicium timentes. — 2 Ursprünglich tantum. — 3 Ursprünglich quia et nonnulli barones Axamit oeculte juvant Johannis imperio (ursprünglich imperium) stomacati, cujus gubernationem. — 4 Ursprünglich kurz maximam cladem ex . . . — 5 Ursprünglich festum. — 6 Ursprünglich folgte sese promiserit. — ' Ursprünglich in omni Austria delectum habevi jussit bvevique contra latrones. 13* 196 quam copie simul fuerint, regem, quia puer est, Johanni* com-missa gerendi belli cura, in tu-tum aliquem se locum recipere, ubi pugne prestoletur eventum. hec modo ex Austria atqueHun-garia ad nos modo novitates delate sunt, quas vestre1 pie-tati conscribere haud2 indi-gnum putavi. nee alia modo, recommendo mepedibus vestre1 heatiücdinis, cujus mandatis au-diens persevero. ex Gretio Stirie, die 19. junii 1453. Servulus Eneas, episcopus Senensis. congregari mandavit, publice dictitans, adversus Axamit personaliter se velle proficisci; per-suaderi tarnen populo non pote-rat, regem puerum adversus latronem duetare exercitum, sed opinabantur nonnulli, hanc esse comitis Cilie et Jobannis gubernatoris Hungarie tegnam, qui pacem cum cesare traeta-tam habere ratam nequaquam volunt nee militem congregare possunt, cupientibus. otium Au-stralibus. ideo quasi Axamit exterminaturi ingentes habere copias studebant, quas con-gregatas in cesarem verterent. quidam vero altiori consilio rem pensitantes in caput Jo-hannis cudendam fabam exi-stimabant, qui parum regi paret nee amplius quam qua-tuor viginti milia florenorum, ut ajunt, in annos singulos regali erario contribuit; quod superat sibi retinet regnum-que pro suo arbitrato guber-nat, hunc extollens, illum hu-milians, ut Imperium apud eum, regni titulus apud Ladis-laum esse videatur. judica-bant igitur aliqui, comitem Cilie locum ejus appetere ne-que posse ad eum pervenire, nisi Johannem fraude circum- 1 tue. — 2 Ursprünglich non. a Die Bekämpfung des Mäubers übertrug Ladislaus dem, neu ernannten, erst 20jährigen Ban von Daimatien und Kroatien, Ladislaus von Huniady, der seine Aufgabe geschickt durchführte. 197 reniat. eum igitur commentum esse, ut convocentur omnes ex Hungaria, Austria Moraviaque barones in exercitum ad pre-sentiam regis: causam convocationis Axamit abunde prebere non posse: Johannem -non comparere, comparentem autem in vincula recipi compellique, regni quecunque bona sibi usurpa-verit, regi reddere, tumque comitem voti compotem fieri. que res mihi haud vero similis esse visa est. neque enim facile decipi gubernator potest, oculatus homo et amicis prudentibus circumdatus. frustra quippe jacitur rete ante oculos pennato-rum. utcunque foret, Australes insidias veriti, sine conventu terrigenarutn delectum habere militum negaverunt. comes autem, qui multis non ignorat invisum se esse, congregationem multitudinis veluti pestem vitavit, ne ut ante cesaris, sie et tunc suum jugum ex cuter et. itaque carere exercitu mahnt, quam convocando populum regnum suum in dubio ponere. ne tarnen nihil omnino fecisse videretur, mercenarios milites ere publico mille conduxit atque in Hungariam misit, qui se copiis gubernatoris adjungentes in Axamit vaderent. quomodo autem res acta inter illos sit, non dum exploratum habeo; timendum est, ne fortuna latronibus faveat, ut sepe malis quam bonis est melior. interea Bohemorum legati Viennam venere peti-veruntque regem ad eos quamprimum iter facere coronamque regni aeeipere; nisi hoc ageret, mutationes in Bohemia timen-das dicentes.1 his responsum est, regem ad festum sancti Michaelis iturum, prius etsi maxime velit, non posse, multis in Austria Moraviaque negoeiis oecupatum et auro excussum non habere comitatum regi convenientem; cum tempore fieri omnia. legati quamvis responsi eos tederet, illud tarnen in Bohemiam relaturos se promisere. interea fratres sancti Francisci, qui per Sigismundum cesarem 'post rnultas Husitarum clades ad Pragam redueti fuerant, conante Rochezana repulsi sunt, sacerdotes, si qui bene de fide sapiunt, infinitis contumeliis afficiuntur. omnia in manu hereticorum habentur, neque illic Christiana religio, postquam Bohemi baptismum suseeperunt, magis unquam op-pressa fuit, quam modo; neque predia neque corpora tueri possunt, qui fidem orthodoxam seeuntur. ex arbitrio perfidi et hominum, qui vivunt, sceleratissimi Rochezane euneta geruntur. Ladislaus enim rex Georgio gubernatori potestatem regni in 1 Gestrichen. 198 clericos laicosque concessit. is vero, quia communionis labem induit, Rochezane, quem maxime timet, nihil contradicit. tem-poralia solum curat, spiritualia Rochezane permittit. sie regnum illud nobile et olim opulentissimum ab hereticis ex integro gubernatur, quod ante hunc diem inauditum est. quamvis enim Hussitarum rabies primas in regno partes aliquando possederit, semper tarnen aliquot civitates atque barones ecclesie Romane ritum servantes extra imperium illorum mansere. nunc omnis nobilitas omnisque plebs Georgio paret. hie prineeps, hie caput habetur, nee dubium est, quin mores dominantis imitari ser-vientes studeant. inde malum ingens regno imminet et vicinis regionibus immensa calamitas, nisi rex Ladislaus cito Bohe-miam ingrediatur rebusque modum adhibeat meliorem, quod futurum multi sperant. ego cum videro tunc credam. dolenda sunt hec, que modo narro, sed protestatus sum ab initio de rebus adversis me verba facturum. pergam ultra, non ut mo-lestus sim vestre1 sanetitati, sed uti vestrum solium2 quantum valeo nihil ignorare sinam, que Germanos inter agantur. dum Bohemi atque Hungari, que dieta sunt, gerunt, Pruteni, qui adversus magistratum ordinis sanete Marie Teuthonicorum cer-tum inter se non laudandum fedus pepigerant, vocati ad Judicium cesaris, legatos ex se primarios homines delegerant, qui majestatem cesaream accedentes, causam suam tuerentur. sed fu.it his iter per Moraviam, latronibus inhabitatam terram, ubi tanto quisque nobilior ducitur, quanto spolia majora commisit; ibi homines intereepti sunt excussique rebus omnibus, aliquibus eorum occisis, in captivitatem dedueti, quamvis et cesaris et Ladislai regis publice fidei litteras haberent. sieque dieta judicii die circumducitur neque spes est justitie locum fieri. procedere namque adversus absentes, qui comparere non possunt, nulla ratio patitur. proferri dies sine consensu partium non potest, quando ex compromisso res agitur. neque procuratores magni magistri consensum prorogationi adhibent; quoad tarnen cesar potest ad concordiam navat operas. sunt enim aliqui ex parte civitatum, qui et juri stare non possunt, compositionis tarnen admittende potestatem habent. neque in hac re magna spes est, civitates enim fedus dimittere, religiosi permittere nolunt. quod si rebus infectis hinc partes abeant, magnum diseidium tue. — 2 solium apoatolicum. 199 magnumque malum instat. religio potens est, armis, amicis, auro habundans neque civitates nude sunt; quinque et quinqua-ginta simul opida' juncta sunt, civitates imperii, quas vocant stagnales, cum his sentiunt, opemque pollicentur. rex quoque Polonie vicinus civitatum partes adjuturus tinietur, qui sepe religioni et magno magistro fuit infestus." viri seniores cum vetera mente revolvunt, admodum verentur, ne Bohemis Pru-teni similes fiant, indeqne magnus ille et clarissimus Teuthoni-corum ordo pellatur. bec ad extrema Germanie pertinent et ad occeaneum versa, parum mediterraneos movent bomines. sed quid illud borribile novum modo allatum de Constantino-poli? tremit manus, dum hec scribo, borret animus neque tacere indignatio sinit neque dolor loqui perniittit. beu mise-ram Cbristianitatem. pudet jam vite, feliciter ante bunc casum obiissemus! Italia, Germania, Gallia et Hispania magna ex parte salva, prob pudor ab effeminatis Turcis inclitam urbem Constantinopolim capi permittimus. credo bec jam vestre1 pie-tatis aures accepisse: egredior Germaniam et Greciam pergo. Turcborum imperator magnis militum copiis Constantinopolim proximis his diebus obsidione terra marique cinxit atque ad-motis machinis et insultu ter facto expugnavit, populum om-nem gladio extinxit, säcerdotes diversis tormentorum generi-bus excarnificavit neque sexui neque etati pepercit; quadra-ginta et amplius milia personarum illic occisa referuntur. qui res gestas ad nos ex Rascia venientes enarrant, Paleologum, qui apud. eos imperavit, capite multatum, filium ejus erectum fuga in Pera modo obsessum ajunt. nolo ista sigillatim pro-sequi, que per alios et melius et verius sanctitaii vestre1 con-scripta esse non ambigo. satis est mibi cum vestra2 pietate de tanta Christianitatis ruina dolere. urbs, que post Constan-tinum in annos 1100 et ultra duraverat neque unquam in pote-statem venerat infidelium, spurcissimorum Turchorum, hoc in-felici anno direptioni patuit. Roma quoque post suam conditio-nem in anno 1164 per Gothorum regem Athlaritum direpta refertur. sed hie ne templa sanctorum violarentur edixit. Turchos 1 tue. — a tua. " Es ging allerdings das Gerücht um, der Städtehund wolle, falls der Kaiser gegen ihn entscheide, sich den Polen anschließen (Voigt, Gesch. Preußens 8, 293). 200 autem in ecclesias dei sevituros quis dubitet? doleo templum illud toto terrarum orbe famosissimum Sophie vel destrui vel pollui. doleo infinitas sanctorum basilicas opere mirando con-structas vel ruine vel spurcitie Maumethi subjacere. quid de libris dicam, qui illic erant innumerabiles, non dum Latinis cogniti? heu, quot nunc magnorum nomina virorum peribunt? secunda mors ista Homero est, secundus Piatoni obitus. ubi nunc pbilosophorum aut poetarum ingenia requiremus? ex-tinctus est fons musarum, utinam tantum nobis superaret in-genii, ut hanc calamitatem dignis vocibus deplorare possemus. admodum ista cor meum urgent atque expungunt, sanctissime pater. video simul et fidem et doctrinam deleri. idque nostra desidia accidit, qui solum presentia respicimus. quod si fer-ventiores ad rem Christi publicam animos adhiberemus, hec profecto nefanda clades inferri nobis minime potuisset. certus sum; quia merore magno vestra1 scmctitas est affecta multum-que rei hujus deplorat eventum, neque ab re quidem. nemo est enim, cui magis tanti mali fama, quam vestre2 pietati sit obfutura. nam scriptores omnes, qui apud Latinos Eomanorum pontificum gesta referent, cum ad vestrum3 tempus fuerit ven-tum, in hanc sententiam de vestra1 gloria scribent: Nicolaus papa quintus natioue Tuscus sedit annis tot; Patrimonium ec-clesie ex tirannorum manibus vendicavit, divisam ecclesiam unioni reddidit, Bernardinum Senensem in cathalogo sanctorum annumeravit, palatium sancti Petri construxit, basilicam ejus mirifice reparavit, jubileum celebravit, Fridericum tertium coronavit. pulchra hec et decora de vestro4 nomine predica-buntur, sed illud omnia funestabit, cum in fine adjicietur: at hujus tempore urbs regia Constantinopolis a Turchis capta di-reptaque est, nescio an diruta incensave dici poterit, quamvis in manu hostium data minus exusta nobis quam integra possit obesse. itaque luet vestra1 fama sine vestra1 culpa, qui et si totis conatibus opem ferre misere civitati studuistis,5 non tarnen Christianis regibus persuadere potuistis,6 ut arma simul ca-pescentes commune fidei negocium adjuvarent. negabant tantum esse periculum, quantum dicebatur: mentiri Grecos mendi-careque pecunias arbitrabantur, omnia ficta vanaque reputabant. fecit vestra1 b'eatitudo, quod potuit. nihil est, quod vestre8 1 tua. — * tue. — 3 tuum. — 4 tuo. — B studuisti. — 6 potuisti. 201 clementie possit impingi, sed tarnen impinget hoc vestrox nomini posteritas rerum ignara, cum vestro1 tempore Constantinopolim amissam didicerit. timui semper hoc, heatissime pater, cum multa ex sententia vestre2 glorie succedere animadverterem, ne sinistrum aliquid emergeret, quod felicitatis cursum impe-diens lacrimabilem afferret materiam. ecce, quod timui, ex duobus Christianitatis luminibus alterum jam videmus erutum,3 orientalis imperii eversam sedem, Grrecam omnem gloriam ex-tinctam cernimus. majores nostri Ierosolimam, Accaron, An-thiochiam perdiderunt, fateor, ingens malum, sed nulla clades moderne ruine comparanda est; in Asia et in aliena posses-sione nostri veteres urbes amisere, nos in Europa in nostro solo, inter Christianos potentissimam urbem, orientalis imperii caput, Q-recie columen, litterarum domicilium ab hostili manu sinimus expugnari. jam regnat inter nos Maumethus. jam nostris cervicibus Turchus imminet, jam nobis clausus est Eusinus et Tanais inaccessibilis factus, jam Valachis Turcho parere necessum est. inde ad Hungaros, inde ad Grermanos Turchorum gladius penetrabit et nos interim domesticis quati-mur odiis: reges Francie et Anglie inter se litigant, G-ermani principes invicem bella gerunt, raro Hispania tota quiescit, Italia nostra pacis expers de alieno jure contendit. quanto melius tantum armorum tantumque militie in hostes fidei ver-teremus? verum, beatissime pater, non scio, cui magis quam vestre8 sanctitaii hec cura debeatur. vestrum* est jam assur-gere, scribere regibus, mittere legatos, monere, hortari principes atque communitates in aliquem communem locum aut veniant aut mittant. nuncque dum malum est recens Christiane rei publice consulere festinent, pacem aut indutias inter socios \ fidei componant atque junctis viribus adversus saluti-fere crucis inimicos arma moveant. spero equidem, si vestra5 sancütas suo ex more hec negocium fervido et ardenti animo totoque corde promovendum acceperit, et deum et homines as-sensuros, futurumque brevi, ut insolentie sue Turchos peniteat atque in altum Christiana fides emergat. hec habui, que nunc ad vestram6 pietatem scriptione digna putarem. et quamvis de tanto et tarn arduo negocio majores viros quam ego sim loqui deceat, quia tarnen Christianus sum, nihil a me alienum puto, tuo. — 2 tue. — 3 Hs. erectum. — 4 tuum. — s tua. — 6 tuam. 202 qnod Christiane religionis utilitatem concernat. nee ambigo, que per me scribuntur, euneta pietatem vestram1 in partem acci-pere meliorem. nee alia modo, reconimendo me vestre2 pietati, quam pius et optimus deus ad felicem ecclesie sue statum diu ac votive sospitem et letam conservet. ex Grezio Stiriensi, die 12. julii 1453. 110. Bischof Eneas an Bartolowmeo de Massa in Siena; Graz, 13. Juli 1453. ßieneser und Familienangelegenheiten. Aus Vindob. 33S9, Bl. 124; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. N. 160, B. 160, Voigt 246. Eneas, episcopus Senensis, filio suo dilecto domino3 Bar-tholomeo de Massa, legum doctori, civi3 Senensi3 prestabili. Eximie doctor, fili carissime.* sex mensibus, postquam Senis Scripte fuerunt, restitute sunt nobis littere tue, quas licet veteres tarnen avide legimus, cum loqui tecum, quem habemus carissimum, videremur. est nobis voluptati, quod Antoniam tibi placere ais suosque mores laudas. speramus in dies ac-ceptiorem tibi futuram, si modo vestigia parentum secuta fue-rit. namque, ut de sorore nostra taceamus, in qua commen-danda posset nos fallere sanguis, quis Bartholomeo patre mo-destior? quis suavior? quis amantior? utinam juvenesceret homo ille, sed nimis jam senio confectus est. omnia per eta-tem labuntur, animus quoque fit tempore debilior. juvenescunt tarnen in filiis et quodam modo renaseuntur homines, quando paternos habitus sepe liberi referunt. tenes, quid dicere veli-mus? Antoniam sua virtus et imitatio paterna non sinet non esse gratam. nee plura de hac. de vicario cognovimus, que scripta sunt a te et a domino Gregorio; quoniam brevi ad vos redire studemus, non est cur multa super eo dicamus. habet dominus Gregorius mentem nostram. multa tolerare oportet homines, compati quoque alterutrum convenit; cuique suum vitium est, vivendum sine socio fuerit, qui vitium habenti no-luerint conversari. neque corpora sine macula neque animi sine menda reperiri facile possunt. cum domino Bartholomeo pro-curatore cupimus computum fieri, ne cum venerimus ejus rei curam habeamus; novimus eum bonum esse virum, sed nemo 1 tuam. — 2 tue. — 3 Gestrichen. — * Anrede gestrichen. 203 est, qui non egeat adjutore. ideo te hortanmr, cnm per occu-pationes licet, superintendas domui nostre. de frumento sepe mentem nostram intellexisti, credimus vos, qne meliora sunt, agere vivimusque animo quietiori, dum te curare simul cum Nanne res nostras intelligimus. commendamus tue fidei matrem et sorores nepotesque ac neptes nostras. Bartholomeo socero, ut nostro nomine multas salutes dicas bonumque animum fa-cias, optamus, quem loco patris habemus plurimumque videri optamus. Franciscum, ejus filium, salvere jubemus. Antonium nepotem, si quando errat, acriter corripito et ad Studium in-cendito. amicis nostris, Hominis1 Mariano Sozino, Gteorgio An-drenzio, Francisco Patritio, Thomasio et Antonio ac Guidoni Piccolominibus ne tedeat nostra vice salutes dicere et vale optime. ex Grezio, die 13. julii 1453. 111. Bischof Eneas an Francesco Tolomei in Siena; Graz, 13. Juli 1453. Ist mit allen seinen Verfügungen einverstanden. Aus Vindob. 3389, Bl. 124; Schreiberhand, mit Korrekturen des Eneas. N. 161, B. 161, Voigt 247. Eneas, episcopus Senensis, domino1 Francisco de Tholo-meis, canonico1 Senensi,1 juris pontificii doctori, salutem ^luri-mam dicit. Venerabilis et eximie doctor, amice et frater amaniissime. tuas litteras postquam Senis date sunt sex mensibus accepi-mus, in quibus de collatione cujusdam ecclesie mentionem facis cupisque tuum probari factum, quid ni probemus? aut quid a te fieri potest, non probatu dignum? placent nobis omnia, que facis, laudamus probamusque singula; nam et si rationem facti nullam afferas, vides quantum virtuti tue tribuimus, ipsa nos auctoritate moveres. habeto bonum animum; non est, cur tua gesta rescindere cupiamus; viveremus quippe securiores, si te vices nostra semper ducere sciremus. tibi nanque nihil honestate et animarum salute novimus esse antiquius. sed mit-timus hec, quoniam prope diem te visere atque amplecti spera-mus. interea cupimus reverendo1 patri1 novello episcopo Grosse-tano commendatos nos facias, cujus promotionem avide intel- 1 Gestrichen. 204 leximus, et si nemo ex nostris de re illa nobis scripserit. vica-rium nostrum tue caritati acceptum esse commendatumque cupimus, cui cum novissime scripserimus, non fu.it modo ne-cessum litteras multiplicare. vale et nos ama et nostra cura; ut soles, scitoque, te nobis esse carissimum. ex Gretio Sti-riensi, die 13. julii 1453. 112. Bischof Eneas an Kardinal Nikolaus von Kusa in Moni; Gras, 21. Juli 1453. Über die St. Lorenslcirche in Stanz, die Gesandtschaft des Deutschen Bitterordens, die in Mähren gefangen gehalten wird, über Axamit und über die Eroberung von Konstantinopel. Aus Vindob. 3389, Bl. 127; eigenhändig. N. 155, B. 155, Voigt 248. Reverendissimo in Christo ^atri et domino, domino T$ico-lao, sacrosancte Romane ecclesie tituli sancti Petri ad vinctila presbitero cardinali ac pontifici Brixiensi, domino suo colen-dissimo. Nicoiao cardinali sancti Petri pio et optimo patri Eneas, episcopus Senensis, salutem Tplurimam dicit.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime.2 venit ad me hac ipsa hora, qua scribo, vir bonus et vestri3 observantissimus, Hernestus protonotarius imperialis, ostendens mihi litteras vestras,4 in quibus sibi de quodam theo-lonio ecclesie vestre5 transmutando facitis6 mentionem, de qua re nonnichil simul locuti sumus; nam et meam quoque operam vestra7 dignatio requirere videbatur. non est, quod nunc ad hoc respondeam, quia non dum cesari verbum feci. decrevi cum ceteris servitoribus vestris,8 quos in hac curia plures habe-tis,9 rem ipsam cesareo eulmini exponere et commendare. quod responsi habebo, illud vestre dignitati10 quantotius notum effi-ciam, cui servire in omnibus sum obnoxius, atque utinam tan-tum possem, quantum vellem. nee plura de hoc, propero ad alia: reverendissimus pater archiepiscopus Salzburgensis quandam pridem capelle fundationem confirmavit in valle Murze in loco, 1 Am rechten oberen Bande der Hs. steht die Adresse (wie oben im Druck) wiederholt. — 2 Anrede gestrichen. — a tui. — * tuas. — s tue. — 6 facis. — 1 tua. — 8 tuis. — ° habes. — 10 tibi illud. 205 non remoto a sancto Laurentio,a ubi per invocationem divini nominis et per merita sancti Leonardi plurima dicuntur fieri miracula. confirmavi et ego fundationem ipsam ex auctoritate commissionis mee, ut qui populi devotionem augendam magis ac magis existimavi. deinde accepi, dignationem vestram,1 cum per id locorum transitum faceret, prohibuisse, ne capella ulte-rius edificaretur neve divina illic officia celebrarentur. itaque cum rustici et incole loci ad me redirent atque remedium pete-rent, dixi non decere me neque posse, contra tanti patris decre-tum aliquid agere, remisique illos a me vacuos. ipsi autem post aliquot dies per nobiles de Stupemberg ad presentiam cesaris introducti graviter questi sunt, pium opus divinum sanctumque apud eos ceptum impediri, dixeruntque murmur esse magnum in plebe, cujus devotioni obviam iretur. vocavit igitur me cesar ad se petivitque, votis ut annuerem et nobilium et popularium indulgeremque capellam edificari et divina ibi celebrari officia, addens, se magnum habere in sanctum Leo-nardum devotionem. at cum ego, non esse mei muneris, affir-marem, vestre reverendissime -patemitatis2 facta rescindere, petivit saltem permitterem ad tres menses celebrationem ibi divinorum haberi, ut interim vestra3 dignatio consuli posset; et ita feci. nescio an illi rustici adhuc miserint ad vestram presentiam;* quomodocunque autem sit, precor rescribere mihi dignemini,5 que causa moverit vestram1 mentem ad hujusmodi interdictum, ut secundum illud ego quoque excusare me pos-sim, quia non auderem neque vellem quovis pacto vestris6 ad-versari sententiis. mihi tarnen in valle illa dictum est et affirma-tum, nihil illic esse mali et omnia ad laudem dei fieri et bonam esse populi rectamque dovotionem, sed plebanum sancti Lau-rentii, ecclesie vestre7 canonicum, pro suo privato jure adver-sari. utcunque sit, meum non est de vestris6 actibus judicare, qui sequi debeo, non preire; nee alia de causa certitudinem peto, nisi ut excusare me cesari et aliis supplicantibus effica-cius possim. nunc ad novitates venio. Pruteni de ordine sanete Marie sunt apud nos in curia petuntque Judicium ad-versus communitates, que ligam contra se fecerunt. pars ad-versa oratores miserat, sed illi apud Moraviam, latronum 1 tuam. — 2 tua facta. — 3 tua. — * ad te. — 6 digneris. — 6 tuis. — 7 tue. a St. Ulrichs- und Leonhardskirche bei Oberndoi-f in Stamz (Weiß, a.a.O. 288). 206 patriam, intercepti sunt spoliatique bonis omnibus in vineula conjecti, propter quam causam dicta dies judicii necessario circumducitur. nescio; an illi poterunt in brevi reddi libertati. rex enim Ladislaus, sub cujus salvo conductu capti sunt, ad eorum liberationem obnixe operam dat petivitque jam Brun-nam personaliter propinquusque est ei latroni, qui illos detinet. puto in curia sua multos esse, qui scelus hoc ne puniatur ad-jutantur, ut sunt mores hominum: alii amicitia, alii pecunia muneribusque deliniuntur. quecunque autem finem captivi habeant, non video hac vice terminum cause Prutenorum im-poni posse. rex ipse Ladislaus in Bohemiam iturum se ad festum Michaelis promisit, quamvis Bohemi id citius expeti-verint. Georgius ibi plenam gubernationem habet multumque Rochezane favet; Catholici oppressi sunt, heretici dominantur; minores monachi, qui tempore Sigismundi Pragam redierant, instante Rochezana denuo pulsi sunt, dominus de Rosis et alii, qui fideles creduntur, parum votis habent. temporalia regni Greorgius, spiritualia Rochezana gubernat. nescio, quid fiet in adventu regis; puto, quia tenentes tenebunt; nam puer non poterit mutare regimen. in Hungaria quoque Johannes vai-voda gubernat, sed ibi latro quidam Axamit nomine, homo Bohemus, cum 4000 homintim infestare patriam cepit, castella quedam expugnavit, munitiones erexit, spolia multa abduxit, resistentes Hungaros aliquot conflixit. nunc adversus eum to-tum regnum est occupatum atque hinc factum est, ut nos pacem habeamus. nam licet Hungari tenere conventa nolint, non tarnen audent, aliis inpliciti bellis, nos invadere. Australes autem libenter pacem tenerent,1 sed non audent inconsultis2 Hungaris. quibus ex rebus eo deducta res est, ut pacem sine pace habeamus. de Pataviensi ecclesia silentium est. timeo, ne diuturniorem vacationem ejus esse contingat, quando electus humiliare se cesari penitus respuit. ego, quid ibi dicam, nescio; malo silere quam male loqui. accepi regem Ladislaum in ea re atque aliis legatos suos Romam misurum.3 transeo ad majora, que magis urgent, quamvis" res orientis satis notas et nimis, heu nimis notas dignationi vestre* non dubitem, 1 ratificarent. — 2 invitis. — 3 Dieser Satz steht am Sande und wurde später gestrichen; darüber mit verblaßter Tinte: licet iterum incipi. — 4 tue. » Von hier ab im clm. 27063, Bl. 80—83 als selbständiges Schreiben. 207 non tarnen ab re arbitror, de illis cum vestra1 pietate et collo-qui et condolere, qui partes illas olim yidistis2 et quantum inde Christiane r'eligioni possit emergere prejudiciuin. optime nostis.3 quomodo se habeat Grecia ad reliquam Europam non ignora-tis.4 Thracie situm scitis,5 Constantinopolitane urbis magnitudi-nem, murorum molem, adjacentis maris et terre qualitatem pulchre tenetis.6 que sit Turchorum potentia, que Latinorum negligentia, non latet vestram7 dignationem. sed cur hec tarn longius prosequor? nempe quia infelix, infaustum, durum, hor-rendum ad nos delatum est nuncium, Constantinopolim ex-pugnatam, Peram Turchis deditam, classem Christianorum, que opem ferre obsessis ibat, victam interceptamque esse, ajunt enim, qui de Rascia ad nos veniunt, imperatorem Turchorum pridie calendas junias ad urbem Constantinopolitanam machi-nas bellicas admovisse insultusque trinos dedisse: primis duo-bus succubuisse multosque suorum admisisse; deinde iratum omne militum robur—ducenta enim et ainplius milia virorum in exercitu fertur habuisse—muros adire atque conscendere scalas jussisse. ipsumque inter pugnatores profectum aliis minatum, aliis premia policitum, tertium insultum magna via summoque conatu. aggressum, tandem fatigatis magis quam victis opidanis rupto cujusdam veteris porte muro urbem introisse, datis edictis, ut a sex annis supra omnes utriusque sexus persone necarentur. imperator nove Rome captus, mox capite trunca-tus asseritur. sacerdotes et universi monachi diversis tormen-torum generibus lacerati necatique sunt, reliquum omne vulgus gladio datum. tanta sanguinis effusio facta, ut rivi cruoris per urbem currerent. sie nobilissima urbs per Con-stantinum primum condita in manus infidelium venit, ab ejus conditione anno 1130, vel paulo post.8 tanto quoque tempore vel paulo pluri senior Roma steterat, quando primum a Gotis irrupta9 est. Athlaricus enim anno ab urbe condita 1164 Romain irrupit. at hie ne basilice sanetorum effringerentur edi-xit. quid autem factura sit Turchorum rabies in urbe regia non scio, suspicari facile est: inimica gens nostre religionis nil ibi sanctum, nil mundum relinquet; aut destruet nobilia templa aut certe profanabit. heu templum illud Sophie, toto 1 tua. — 2 vidisti. — 3 nosti.— 4 ignoras. — ° scis. — 6 tenes. — 7 tuam. — 8 circa. — 9 capta. — 208 orbe famosissimum, noningentis quondam sacerdotibus celebra-tum, mirabili opere, pretiosa materia constructum vel ruine jam patet vel Maumethi spurcitie subjacet. monacborum ab-dita, sahctorum sancta lupanaribus servient. aut delebitur civitas nobilis aut in majus Christiani populi detrimentum Turchorum sedes efficietur. o insignis Grecia, ecce jam tuum finem. quis non tuam indoleat vicem?1 plurime olim urbes in Grecia fuerunt ingentes2 fama rebusque potentes, legimus Thebanorum res gestas; Lacedemoniorum et Atheniensium illu-stria facta; fuit Corinthiorum non contemnenda respublica; clare olim Micene; Larissa potens pluresque memorabiles urbes, quorum, si nunc requiras muros, nee ruinas invenias. nemo solum, in quo jacuerint, queat ostendere, sola ex tanta ruina vetustatis Constantinopolis superabat, que de parvo Bi-zantii ambitu, a Pausania quondam eonstrueta, per Constanti-num cesarem in emulatione urbis Rome ad incredibile fastigium ereeta fuerat.2 tantum mirabilium operum, tantum armorum, tantum litterarum, tantum glorie habuit, ut omnium civitatum damna hec urbs sola recompensare videretur. hinc post pacem cum Gratiano faetam et a Theodosio confirmatam veniens Con~ stantinopolim rex Gothorum Athanaricus miratus urbis regie splendorem ac magnitudinem velut stupens dixisse fertur: deus terrenus est imperator et quisquis adversus eum manum move-rit, ipse sui sanguinis reus existit. et licet post divisum impe-rium sive translatum ad Francos, ut melius loquamur, sepe Constantinopolis in manus hostium venerit, ut tarnen vestram3 dignationem dicere solitam memini, nunquam illa urbe Christiani nominis hostes potiti sunt neque basilice sanetorum de-struete sunt2 neque bibliothece combuste neque despoliata peni-tus monasteria. itaque mansit usque in hanc diem vetuste sapientie apud Constantinopolim monumentum, ac velut ibi domicilium litterarum esset, nemo Latinorum satis videri doctus poterat, nisi Constantinopoli per tempus4 studuisset. quodque fiorente Roma doctrinarum nomen habuerunt Athene, id nostra tempestate videbatur Constantinopolis obtinere. inde nobis Plato redditus, inde AristoteKs, Demostenis, Xenophontis, Tuchididis, Basilii, Dionisii, Origenis et aliorum multa Latinis opera die- 1 Dieser Satz am Rande. — 2 Gestrichen. — 3 tuam. — * per tempus Constantinopoli. 209 bus nostris manifestata sunt, multa quoque in futurum mani-festanda sperabamus. at nunc1 vincentibus Turchis et omnia possidentibus, que Greca potentia tenuit, actum esse de litteris Grecis arbitror. nunquam mea sententia major Q-reco nomini jactura quam modo contigit. Xerses et Darius, qui quondam magnis cladibus Greciam afflixere, bellum viris, non litteris intulerunt. Romani, quamvis Greciam in potestatem suam re-degissent, non solum Grecas litteras aspernati non sunt, sed ultro amplexi veneratique referuntur, adeo, ut tunc quisque doctissimus haberetur, cum Greci sermonis videretur peritissi-mus esse.2 nunc sub Turchorum imperio secus eveniet, sevis-simorum hominum, bonorum morum atque litterarum hostium. non enim, ut quidam rentur, Teucri sunt neque Perse,8 qui nunc Turchi dicuntur.4 Scitharum ex media barbarie genus profectum est, quod ultra Euxinum Pirricbeosque montes ad occeanum septentrionalem sedes prius habuisse traditur, ut ethico philosopho placet. gens ignominiosa et incognita, forni-caria incunctis struprorum [!] generibus, lupanarium cultrix, que abhominabilia queque comedit, ignara vini, frumenti atque salis. nulluni diem festum agens, nisi augusto mense, quo Cesari-Octaviano J censum dedit in auro littorico, non coacta, sed sponte sua videns, ceteras regiones censum prebere.5 sa-piunt igitur adhuc aliquid originis sue, licet in Asia multis morati temporibus aliquid pristine deformitatis amiserint seque non nihil excultos reddiderint; devitant enim adhuc vinum, car-nes equorum, vesontium vulturumque comedunt. in libidinem provoluti sunt, litterarum studia parvi faciunt, incredibili fastu 1 nunc vero. — 2 Grecissimum se ostenderet. — 3 Teucroram sunt soboles neque Persarum. — 4 Ursprünglich folgte; haberent enim humanitatis aliquid si soboles horum essent verum quid ego de his acceperim apud Ethicum. — 6 Ursprünglich lautete der Satz: unde autem et qui sint, ut ego ex Ethico philosopho accepi, paucis referam. ethicus ait, Thur-cos olim Birricheos montes ao Tarracontas insulas ad Euxinum coluisse, ad aquilonem versus, gentem ignominiosam et ineognitam, fornicariam in tantis struprorum [!] generibus, lupanaribus deditam, abhominabilia omnia jumentorum, ursorum, vulturum, milvorum bubonumque carnes come-disse, vinum penitus ignorasse, neque sale neque frumento usos. statura deformes diem festum non coluisse nisi augusto mense ob hoc, quod temporibus Ottaviani Augusti censum dederunt, in auro litorico, quod neque prius neque postea fecerunt et tunc quidem sponteque videntes vicinas regiones censum dare arbitrati sunt, quod dicitur dierum nonum ortum esse. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 14 210 superbiunt. in quorum manus venisse Grecam eloquentiam non scio, quis bone mentis non doleat; ubi enim modo facunda ingenia requiremus? precisus'est fluvius omnium doctrinarum, musarum desiccatus fons. ubi1 nunc poesis, ubi1 nunc philo-sophia requiretur?2 fateor multis locis apud Latinos studia litterarum esse illustria, ut Korne, Parisius, Bononie, Padue, Senis, Perusii, Colonie, Vienne, Salamantice, Oxonie, Papie, Erfordie. sed rivili sunt omnes isti, ex Grecorum fontibus derivati. a fönte precide rivum, precisus arescit. quo pacto in rivo reperias aquam, cum fontem ipsum invenias ari-dum? non possum non dolere, sancte pater, cum talem fieri jacturam video litterarum. majores nostri putabant, que litte-ris mandarentur, eorum eternam esse memoriam. inde poeta quidam non insulse dixerat: eripiunt quemvis a mortis dente camene. et noster Naso" nunquam se moriturum opere pre-claro consumato putavit, dicens: jamque opus exegi, quod non Jovis ira nee ignes, nee ferrum nee edax poterunt abolere vetustas.3 et infra:b nomenque erit indelibile nostrum. Virgi-lius" quoque Eurialo et Niso suis versibus eternitatem largiri posse putavit, dum ait: fortunati ambo, si quid mea carmina possunt. nulla dies unquam memori nos eximet evo. nee Flaccus3 aliter sensit, cum de se ipso ait:4 exegi monumentum ere perennius regalique situ pyramidum altius, quod non imber edax, non aquilo impotens possit diruere aut innumerabilis annorum series et fuga temporis; non omnis moriar. deeepti omnes sunt; moriuntur etiam muse, labuntur e memoria poeta-rum scriptorumque omnium quevis egregia opera. quot jam poetas cum tempore nomen amisisse putandum est? nihil est sub sole5 perpetuum; que prineipium habent, bis quoque finis suus est. diu vivunt, qui litteris consecrantur, non tarnen im-mortales fiunt. surgunt nove secte, fiunt novi litterarum caracteres, surgunt6 ingenia diversa, que omnia tollunt; quic-quid ante se fuit, ineptum putant, ecce nunc Turchi litterarum et Grecarum et Latinarum hostes, ut suis ineptiis7 locum fa-ciant, nullum librum alienum esse sinunt. hi nunc Constantino- 1 Gestricken. — 2 sepulta videtur. — * nee potent ferrum neo edax abolere vetustas. — * dicit. — 6 luna. — 6 emergunt. — 7 litteris. * Metamorpho». 15, 872. — b Ebenda 876. — ' Aen. 9, 446. — d Carm, III, 30, 1—6. 211 poli capta quis dubitet incendio quevis scriptorum monimenta concedentnr. nunc ergo et Homero et Pindaro et Menandro et omnibus illustrioribus poetis secunda mors erit. nunc Greco-rum philosophorum ultimus patebit interitus. restabit aliquid lucis apud Latinos, at fateor neque id erit diuturnum, nisi mitiori nos oculo deus ex alto respexerit fortunamque vel imperio Romano vel apostolice sedi prebuerit meliorem.1 cum sede Eomana vivunt littere,2 qua sublata perit omnis doctrina.8 sed hanc quo in statu videamus, supersedeo dicere; de Con-stantinopoli, non de Eoma sermonem incohavimus, cum qua cadente Grecas interisse litteras et dolemus et angimur. magnum est hoc detrimentum, sed multo majus illud, quod fidem Christianam comminui et in angulum coartari videmus. nam qui totum illum orbem occupaverat, jam ex Asia Libia-que profligata neque in Europa quiescere permittitur. multum est, quod Tatari Turchique tenent citra Thanaim et Hellespon-tum, Saraceni quoque apud Hispanos regnum occupant; parum est, quod in orbe Christi nomen retinet.4 terra, in qua visus est deus noster et annis 30 et amplius homo cum homini-bus conversatus, quam miraculis illustravit, quam proprio san-guine dedicavit, in qua primi resurreetionis flores apparuerunt, jam diu propter peccata nostra crucis inimici conculcant. terra benedicta, terra promissionis, terra lacte fluens et melle scelerate gentis imperio paret. en ipsam dei viventis civitatem officinasque nostre redentionis sanctaque loca agni immacu-lati purpurata cruore Saracenorum jam diu manus pedesque poUuerint. an non ipsum Christiane religionis sacrarium sanctumque lectum conculcant Maumethi satellites, in quo propter nos vita nostra obdormivit in morte? Carolus magnus multo sudore primo terram illam vendicavit, deinde perditam recuperavit Gotifridus. ad quam retinendam etiam Conradus cesar Ludovicusque rex Francorum non dubitarunt coactis exercitibus in Asiam proficiscu at cum postea nostri principes desidie se dederunt, neque Ierosolima neque Anthiochia neque Accaron in potestate nostra remansere. quicquid in Asia tenui- 1 Ursprünglich: videmus Imperium in extremis laborare, apostoliea quoque sedes in precipiti est, nulla jam superioribus reverenlia prebetur, quis-que sibi dominus est nisi dextera dei lat. . . — 2 vivunt moriunturque Latine littere. — 3 qua — doctrina gestrichen. — * obumbrat. 14* 212 mus, turpiter amisimus; fugientes victoriam Maumeto reliqui- mus. ingens jactura, maximum dedecus. verum tolerabilius fuit civitates, quas inter hostes habuimus, amittere quam his expelli urbibus, que nostro in solo fundate Christianisque ante fuerint. quid est, quod modo amisimus? quippe regiam civitatem, orientalis imperii sedem, Grece gentis columen, secundi patriarche solium. heu late patens Christiana quon- dam religio quomodo coartaris et deficis? ex quatuor maximis patriarchis solus tibi Bomanus superat? quo pacto jam stare potes, ex quatuor columnis, quibus omne stetit ecclesiasticum edificium, tribus ademptis.1 ex duobus oculis alterum amisisti. nisi divina te miseratio respicit, parum est, quod de tua salute speremus. quippe Turchorum imperator Constantinopolitana potitus victoria non, ut plerosque Teterum fecisse legimus, de- sidie se se tradidit, sed Peram mox aggressus vicinam urbem et a Liguribus longo tempore possessam in deditionem accepit. classem, quam summus pontifex Nicolaus cum Venetis ac Ja- nuensibus et Cathelanis in auxilium Grecie miserat,2 sive tem- pestatibus actam, sive per ignorantiam locorum inclausam, sive alio quovis infortuDio male defensam, ut rumor est,8 intercepit, maximas ibi opes, bellicorum instrumentorum vim summam, armorum omnis generis ingens pondus adeptus est; puberes omnes occidit tantisque nunc cladibus Christianum populum affecit, quantis ante hac multis seculis inauditum arbitror. tri- plicem ille parvo in4 tempore gerit triumphum, nos triplici conflictu consternati5 jacemus. ferunt, qui de Venetiis ad nos veniunt, omnia ibi luctibus plena esse nullamque domum va- care merore. hinc matrone, inde viri lugent. alie maritos, alie filios, alie fratres deflent, nulli non propinqnus ademptus est. privatim et publice lamenta audiuntur.6 consternatus senatus jam non Ponticam aut Siriacam seu Creticam solum, sed Adriaticam quoque navigationem amisisse videtur, neque ab re. Albanie partem Turchi tenent; quid si nunc victoriam prosequantur, quo pacto Turchorum potentie Durachium re- sistet, cui Constantinopolis par esse non potuit. inde Brundu- 1 Ursprünglich subtractis. — 2 struxerat. — " ut — est über der Zeile. — •* sub uno. — 6 Ursprünglich debilitati. — 6 Ursprünglich hie patrem, ille filium luget, conjuges maritos deflent amissos, fratr . . . nemo est, qui vel fratrem vel propinquum non perditum doleat, senatua ipse mente — privatim publieeque lamenta audiuntur. 213 sium ex parte Italie vicinum quis tuebitür? claudent Adriati-cum sinum? magna jactura Veneti nominis, sed major Chri-stianitatis, que superatis Venetis non habet amplius maris im-perium. neque Cathelani aut Genuenses, quamvis potentissimi sunt, sine Venetis pares poterunt esse Turchis. satis erit Ulis Affricanorum molestias et assiduos compescere impetus, quibus cum perpetuis contentionibus agitantur. hec mihi, pie pater, et dolenda1 et miserrima videntur, ex quibus habemus de pre-terito, que doleamus, et de f'uturo, que timeamus.2 '3" Jolenti condoleo. res mala est, spes multo deterior. vidi adem Grecorum, nunc Latinorum ruinas expectamus. a est vicina domus, nunc nostra prestolatur incendium. qui sunt jam medii inter nos et Turchos? parum terre parumque nos hinc atque inde disjungit aquarum. imminet jam nostris cervicibus Turchorum gladius et nos interim intestina gerimus bella, fratres persequimur et hostes crucis in nos grassari sinimus. Germani adversus Germanos3 irati furiunt; Italum sanguinem manus Itala fundit, neque Galli neque Hispani inter se con-veniunt. inter finitimos viget ubique simultas, immortale odium et male sanabile vulnus. oportunum Turchorum ductor sibi tempus elegit. tuto Grecos invasit, dum Latinos inter se divi-sos accepit. auferat sibi mentem deus vadendi in nos ulterius, dum sumus discordes. neque frater fratri, nee filio pater fidit. actum de nobis est, nisi divina pietas adjumento fuerit.4 sed vigilantibus atque agentibus superi favent, ignavos fugiunt. nisi se quisque juvet, frustra divinam petiverit opem. audentes fortuna juvat, timentes negligentesque procul abigit. ob quas res licet sanctissimum dominum nostrum universumque sacri senatus ordinem ad rei publice Christiane salutem5 summo nunc studio intentum esse6 confidam, magnopere tarnen opta-rem hoc tempore vestram7 prudentissimam dignitatem esse Rome; scio currentem equum calcaribus urgeretis8 neque ullam in tanto negocio negligentiam pateremini.9 nunc istum nunc illum cardinalem alloqueremini10 neque apostolicas aures sineretis11 esse quietas. sperarem vestra12 solicitudine brevi 1 acerba. — s ex — timeamus am Rande. — * Theutones cum Theutoni-bus. — 4 actum — fuerit am Bande. — B ad — salutem am Bande. — 6 fore. — ' tuam. — 8 urgeres. — 9 patereris. — 10 alloquerere. — 11 sineres. — 1S tua, 214 provisionem fieri, qua non solum adversus infideles Christiana res defendi sed suis in sedibus Turchi quesiti, conteri atque deleri possent. puto autem in tanto negocio aut revocabitur ad urbem vestra1 dignatio communi utilitati consultura, aut certe jubebitur, suscepta legatione Germanicam gentem ad succuren-dum labenti fidei2 excitare. quod si neutrum horum fieret, licet sus ego Minervam instruere presumam, optimum tarnen factu putarem ultro dignitatem vestram3 snmmo pontifici ac sacro collegio litteras dare, ut nunc in tanta rerum asperitate totis assurgant animis neque pecuniis neque personis ignoscant, dum nova sunt vulnera, remedium querant neque putrescere per incuriam sinant. vocent reges et principes in certum ali-quem locum, dicant conveniendi diem, mittant legatos de latere summi pontificis, exponant mala, que passa est modo Christiana res publica, dicant4 que futura timentur pericula, provi-dendi modos aperiant, inter Christianos aut pacem aut inducias belli componant, crucem predicent, remissionem peccatorum polliceantur; intonet apostolica tuba, nihil negligat, nihil hoc tempore omittat. non est michi dubium, si locus rebus accomo-dus nominetur, quin reges aut veniant aut mittant bonisque animis hoc fidei negocium amplectantur. ego quidem jam cesari non clanculum, sed in publico consilio de hac ipsa re non pauca verba feci. inveni mentem ejus et volentem et ap-prime ardentem. sane multi ex senatoribus, qui aderant, dum me hortantem cesaremque respondentem audiverint, uberes la-crimas emiserunt. vidissetis5 senes veneranda canitie suas manus in hanc expeditionem prompto corde offerentes et qui se mori beatos dicebant, si militantes adversus impiam barba-riem caderent. taceo robustos viros et ferventi sanguine juve-nes, quibus unius diei mora in tali negocio annus esse videtur. arbitror et in aliorum principum curiis itidem inveniri. neque Renensium nobilitatem neque Grallorum magnanimitatem neque prudentiam Italorum neque Hispanorum fortitudinem aut Anglorum audaciam in tali necessitate defuturam vel ratio sua-det vel animus timet. quippe Bohemos, Hungaros, Polonos ipsa loci propinquitas admonebit; fiet, mihi credite, fiet communi omnium Christianorum consensu6 passagium, si Romani 1 tua. — 2 Ursprünglich excitare ad passagium. — 3 tuaui. — * vaon-strent. — 6 vidisses. —¦ 6 Über der Zeile. 215 pontificis hoc tempore surrexerit auctoritas • ac bonorum pre-dicatorum, inter quos esse vestram1 pietatem commune Judicium habet, fideles ac diserte voces in fines orbis terre sonue-rint. neque necessarium erit, de Mathatia vel aliis exempla proponere, qui pro paternis legibus cum paucis adversus hostium innumerabiles copias pugnando vicerunt. est terra nostra fecunda virorum fortium, exercitum innumerabilem componere licet.2 robusta juvenum peetora in armis haberet3 sive viros, sive equos, sive arma requiras, superiores Christiani sunt Turchis. nihil est, quod nobis obsit, nisi vel negligentia vel dissensio nostra. sive mari, sive terra pugnandum est: velimus solum, victores erimus. sola quondam Italia Greciam, Asiam, Libiam Egyptumque armis cepit.4 quid nunc adjunctis Germanie Gallieque viribus agat?5 scimus majorum nostrorum memoria, quotienscunque Latinorum vires convenerunt, orienta-lium populos contremuisse semperque nostros exercitus re-measse victores, nisi forsitan aliquando peccatis populi deus iratus vel pestilentia nostros vel fame contrivit. nam Marte manifesto semper victoria penes Latinos fuit. quod si nunc bonis animis Christianus populus non avaritie,6 non inanis glorie cupidus, sed dei solum zelo accensus, pro fratrum sa-lute, pro lege Christi, pro augmento Catholice fidei sumpserit arma, respiciet, non est dubium, ex alto dominus plebein suam letusque super filiis hominum hereditatem suam tuebitur ac non solum de Turchis, si perseverantes erimus, sed de Saracenis quoque ceterisque barbaris gentibus victrici dextera sua triumphum nobis elargietur. hec habui, que nunc digna-tioni vestre7 conscriberem, nimis fortasse presumptuose; sed traxit me fervor animi simulque putavi, dignitatem vestram8 quecunque a me dicuntur, in partem accipere meliorem. valete9 in Christo meique nonnunquam veluti fidelis mancipii memoriam habete.10 ex Grezio Stirie, quod Bavaricum vocant, 12. calendis augusti 1453. 1 tuam. — 2 potest. — * habet. — * vicit. — s Ursprünglich folgte: sane quotienscunque maximos viros er . . . non est abbreviata neque impotens facta manus domini. . . . Quotiescunque Latinorum vires in unum coacte maiorum nostrorum mcnia fuerunt. — 6 non tetre avaritie causa. — 7 tue. - 8 tuam. — ° vale. — I0 habeto. 216 113. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Rom; Gras, 25, Juli 1453. Bittet in der Frage der Besetzung des Bassauer Bistums um seine Unterstützung. Aus Vindob. 3389, Bl. 132; von Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß Nr. 52, Voigt 249. Domino Petro de Noxeto.1 Magnifice comes major honorande.2 venturi ad sedem apostolicam, sicut fama est; oratores incliti regis Hungarie et Bohemie, multa cum domirio iiostro sanctissimo tractaturi, inter alia petent ecclesie Pataviensi electum prefici in epi-scopum et pastorem. seit tua magnificentia, quid cesari in ea re scriptum promissumque sit; puto id ratum firmum et stabile futurum, si tarnen aliqua ratione motus summus pontifex in hoc Ladislao regi, in aliis cesari complacere decreverit, ut sepe summorum decreta pontificum immutantur, oratum te cupio, ne vel Ulricus Sonembergher vel tuus Eneas circa pre-posituram Frisingensem et parrochialem ecclesiam oblivioni dentur, sed sua cuique promissa serventur. nos ambo in te spem fiximus; ne decipi posse tuo fulti auxilio confidimus. hec erant, que modo scribenda se offerebant; nolo te multis tenere, quem credo maxime oecupatum. solum te rogo; si de pace nostre Italie agitur, id toto pectore eures; sie enim Turcho-rum molestias et vitare poterimus et oblivisci, quod si pergi-mus in viscera nostra ferrum stringere, quis non actum de illo populo dixerit, qui suo et hostili gladio confodietur. vale et ama, ut soles, tuum Eneam. ex Grezio Stiriensi, 8. kalendas augusti 1453. 114. Bischof Eneas an den Kardinal Domenico Capranica in Born; Gras, 27. Juli 1453. Bittet ihn Um seine Verwendung für einen Deutschordensbruder, bezweifelt infolge neuerer Nachrichten die Eroberung von Konstantinopel; über böhmische Angelegenheiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 132; eigenhändig. N. 156, B. 156, Voigt 250. Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, comiti alto et prudentissinio domino Petro de Noxeto salutem •plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. 217 Domino cardinali Firmano. Reverendissime in Christo pater et domine colendissime post humilem recommendationem. venit ad me lator presen-tium Georgius Mair, frater ordinis beate Marie Theutonieo-rum, exponens mihi, quod ipse alias cupiens dictum ordinem intrare ac profiteri, falso fratribus ipsius ordinis acolitum se esse dixit. deinde receptus in ordine,1 neglectis minoribus ad subdiaconatum, diaconatum et presbiteratus ordines promoveri se fecit diuque ministravit in illis.2 suscepit tarnen postea minores, ut ait, ordines ab episcopo Curcensi; nee dispensatio-nem super premissis obtinuit, de3 quibus rebus nunc tristis et dolens, ut sibi de remedio dispensationis pportune provide-rem, lacrimando me rogavit. quod cum sibi denegarem, quia facultas mea ad id se non extendit, petiyit ulterius, sibi ut consilium quid acturus esset, preberem.4 suasi ergo ei, ad Romanam curiam se conferret ibique peccatum suum deflens misericordiam peteret. ait, id se libenti animo facturum. sed cum de licentia superiorum suorum id agere non posset, peti-vit, ut sibi auetoritate legationis mee illam sibi concederem. interrogavi, cur licentiam non possit a suis majoribus habere; dixit, quia vellent profectionis causam agnoscere, quam si eis aperiret, certus esset, quod ab eis ex ordine repelleretur coge-returque, deinde perpetuo mendicare. motus hac ratione dixi, me sibi licentiam ei dare, quantum possem quantumque mea se se facultas extenderet, atque has litteras in ejus rei testimo-nium sibi concessi. supplico igitur, vestra dignatio eum re-commissum habeat sueque necessitati subveniat, ex quo dolens ad cor reversus peccata sua deflet. pia mater ecclesia non claudit redeuntibus gremium neque mortem p.eccantis sed con-versionem querit. cupio preces mee sibi apud dignationem vestram proficue sint. nee alia super hoc modo, de novitati-bus harum partium nihil habeo, quod scriptura dignum putem; nam silere euneta videntur. pacem habemus sed incertam. de Turchis fuerunt hie nuper horrenda nova ex Rascia atque etiam ex Venetiis missa fuitque vehemens rumor, Constantino-polim perditam, classem Christianorum amissam, Peram Turcho traditam. id cesari et omni curie sue molestissimum erat, religione. — 2 Ursprünglich et illis diu postea ministravit. ad cor autem deinde reversus. — 3 super. — * Ursprünglich ultervus preberem. 218 quemadmodum aanctissimo domino nostro super eo negocio non brevem epistolam scripserim. nunc feliciora relata sunt aut non tarn aspera nova. dicitur enim, presidium domini nostri intrasse Constantinopolim ac regiam urbem defensam esse, per-ditas tarnen nonnullas naves. itaque mente quietiori sumus. cesar ad inquirendum verum nuntios misit, quos prope dies expectamus. de Bohemia hec sunt, que cupio sanctissimo domino nostro fieri nota. rex Ladislaus ad festum Michaelis eo se iturum recepturumque regni diadema promisit. Greorgiconem regni gubernatorem usque in diem coronationis et ultra ad an-num recepit; compactata, ut ajunt, cum Basiliensi olim con-cilio facta confirmavit. Catholici in regno male mentis sunt dolentque, se Georgiconi utriusque speciei fauctori commissos, canonici capituli Pragensis ad me scripserunt, vocatos se ad coronationem dicentes, dicuntque se nescire, quid agant. si non eunt, timent regis indignationem; si pergant, formidant insidias gubernatoris et Kochezane verenturque, ne cogantur compactata recipere et Kochezanam in archiepiscopum admit-tere petuntque consilium meum. quia tempus adhuc longum est, scripsi eis, velle me de tali re scmctissimum dominum nostrum consulere. ideo hec supplico, dignemini pietati apo-stolice nota efficere, ut sua sapientia pro suo arbitrio pro-videat. putarem bonum esse capitulo ecclesie Pragensis in Pilzna comoranti unum breve scribi per dominum nostrum, in quo mandaretur illis, ne quid in facto compactatorum ad cujusvis instantiam attemptarent; id sufficeret eis pro excusa-tione. posset autem hoc breve dirigi reverendissimo domino meo sancti Petri et is ulterius facili modo ad Pilzinam trans-mitteret. hec cum fiducia scribo reverendissime dignationi vestre, quam rebus piis affectam non ambigo. cupio me semper esse in mente äignationis vestre reverendissime et Uli servire. ex Grez die 27. julii 1453. Servulus vester, Eneas, episcopus Senensis. 115. Bischof Eneas an das Prager Domkapitel; Graz, 27. Juli 1453. Kann im Augenblick nicht nach Trag kommen; erteilt dem Kapitel über seinen Wunsch Batschläge über die Haltung in kirchlichen Fragen. Aus Vindob. 3389, El. 133; eigenhändig. N. 157, B. 157, Voigt 251. 219 Decauö et capitulo ecclesie Pragensis.1 Venerabiles viri, amici honorandi.2 litteras vestras acce-pimus magnasque illas mentium vestrarum fluctuationes cogno-vimus, que bos impresentiartim non sine causa exagitant et super quibus nostrum consilium petitis. respondebimus brevi-ter prudentie vestre, que multa ex paucis comprehendere novit, affecti fuimus semper ecclesie vestre; utinam potuissemus ali-quando, ut optavimus, illi prodesse. certe missi ad partes istas per sanctissimum dominum nostrum anno proxime preterito spe-ravimus, et Bohemiam intrare; ad quam regionem legati de la-tere sancte sedis apostolice legationem3 habuimus et adhuc habe-mus; sed interciderunt aliqua impedimenta, propter que nostro desiderio locus esse non potuit, neque nunc in bis terminis Burnus, ut cum serenissimo rege Ladislao ad coronationem ejus transii*e possimus, nisi aliud sanctitas domini nostri nobis injun-geret, cujus mandatis pafere cogeremur. optaremus autem vestri causa id itineris assumere, ut vobis assistere et vestris rebus consulere possemus. at si nos non veniemus, de qua re nulluni mandatum habemus; forsitan alius veniet ex dispoaitione Romane sedis, cujus directio et auctoritas vobis utilior erit, quam nostra esse potuisset. atque hec ad ea dicimus, que nostrum in Bohemiam transitum respiciunt. nunc ad consilium, quod petitis, respondere pergimus. gravis res est et ardua, que vobis imminet et major quam per nos dirigi possit. scimus, vos esse prudentes, nee dubitamus, ex duobus malis quin id reeipiatis, quod minus possit nocere. tarnen aliqua pro captu nostro bona fide et sincero dicemus animo. sane pereipimus in utramque partein vobis imminere pericula, sive Pragam in-tretis vocati sive recusetis ire. si pergitis, duo pericula instant: unum ne per insidias adversantium in mortis aut carce-ris incommodum rapiamini, alterum ne compaetatis consentire ac Rochezane electioni subscribere cogamini. magna sunt hec et animi corporisque discrimen in se habent. at si vocati 1 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, apostolice sedis legatus, decano et capitulo ecclesie Pragensis salutem -pluriinam dicit. — 2 Der Anfang des Briefes hatte ursprünglich verschiedene Fassungen: 1. litteras vestras aeeepimus, quibus id dubium in quo estis. 2. cognovimus ex litteris vestris. 3. ex litteris vestris, quas pridie aeeepimus. 4. litteras vestras quamvis querelarum et anxietatis plenas libenter aeeepimus. Die Anrede später gestrichen. — 3 auetoritatem. 220 nolitis ire, contemptus regius opponi vobis poterit. multa contra vos dicentur, forsitan et in locum vestrum alii ponentur et im-plebitur nobilis ecclesia scismaticis et hereticis ministris. quid hie consulamus, sane heremus, timemusque, ne Sille voragini-bus immergamur, dum cupimus evitare Caribdim. uteunque sit, illud nobis prima fronte suadendum videtur: si vocat vos regia sublimitas, non existimamus declinandum Imperium, sed petendum salvum conduetum ad tempus non breve, quo re-cepto poterunt aliqui vestrum intrare Pragam, semper aliqui-bus extra manentibus. invenietis apud regem multos bonos viros, qui cause vestre assistent; informabitis consiliarios ejus, ius vestrum dicetis. credimus equidem, plures erunt cause vestre affecti quam Kochezane. neque putamus, vos compelli ad rem aliquam injustam et contra statum ecclesiasticum, dum publice securitatis litteras habebitis. quod si vobis aut de Rochezana in archiepiscopum reeipiendo aut de compaetatis amplectendis verba fiant, poteritis vos semper ad dominum nostrum referre dicentes, quod sine ejus speciali mandato nihil in talibus vos agere liceat, et ita vobis consulimus. neque nunc aliud dicendum videtur, nisi quia rogamus, ut forti animo temptationes perferatis, quoniam virtus in adversitate perfici-tur. nos tarnen hec, que ad nos scripsistis, sanetissimo domino nostro euneta conscripsimus supplieavimusque sue sanetitati, ut de vobis vestraque fidelitate paterno more cogitet. speramus aliquid sua sanetitas meditabitur, quod ad vestram ac regni vestri consolationem pertineat; nam et si nunc super rebus Grecorum afflictis multa disponere habet, non tarnen orto-doxorum, qui sunt in Bohemia, oblitus est. Christus dominus vos tueatur. valete et in divina sperate misericordia, que presto est cum sinceritate ad eam recurrentibus. datum in Grez Stirie, die 27. julii 1453. 116. Bischof Eneas an Wenzel von Bochoiva in Prag; Gras, 27. Juli 1453. Tröstet ihn über die Verhältnisse in der Prager Diözese und littet ihn, mutig auszuharren. Aus Vindob. 3389, El. 133; eigenhändig. N. 158, B. 158, Voigt 252. a Wenzel von Bochow, der alte Freund des Eneas, wurde 1448 von Prokop von Kladrub, dem Administrator des Prager Erzbistums, zum Kanonikus der Prager Kirche eingesetzt (Urkundenbuch von Krummau 2, Nr. 290), 221 Vencislao de Crummnau.1 Venerabilis et eximie doctor, araice honorande.2 quamvis litteras vestras3 libenter accepimus, que vestrara4 nobis memoriam recentiorem fecerint, contenta tarnen earum inviti audivi-mus, quippe dolemus ecclesie vestre5 insignisG negocia non bene ac votive succedere, simulque vobiscum7 timemus, ne pejora emergant. hortamur autem vos,8 quando vocati estis9 in aroem solicitudinis, ut forti pectore cunctis procellis resista-tis,10 ut vim omnem adversantis inimici solido scuto fidei re-pellatis;11 assistet vobis12 dominus et quamvis urgeri ventorum turbinibus suam navem patiatur, non tarnen sinet summergi. cum magis tribulatur ecclesia, tunc forti or assurgit. confidite13 in domino et yiriliter pugnate14 pro causa dei; dabitur victo-ria legitime pugnantibus. scribimus venerabili capitulo vestro/5 quid nobis in rebus vestris16 ex usu videatur. quia legetis17 una cum capitulo nostras litteras, non est cur verba repetamus. compatimur vestris laboribus,18 vellemus et consilio et auxilio esse, sed tantum facimus, quantum possumus. scripsimus domino nostro; speramus aanctiiatem suam res vestras19 minime neglecturam. que nobis rescribentur, curabimus vestre5 pru-dentie nota facere et ubicunque poterimus tarn vestre5 persone quam memorabili ecclesie Pragensi usui studebimus esse, roga-mus nos magnificis dominis de Kosis, patri et filiis, quorum memoriam colo20 et observo21 commendatos faciatis22 et ad vota eorum offeratis.28 valete24 in Christo optime. ex G-rez, die 27. julii 1453. Vester Eneas, episcopus Senensis, __________ apostolice sedis nuntius et orator. 1458 gefangen genommen, weil er beim Papste gegen Rokyzana aufgetreten war (Palacky, Urkundl. Beiträge 125), ist bei der Konsekration Pius II. in Rom und wird am 11. September 1458 zum Familiaris primae admis-sionis aufgenommen, wird Kaplan des heil. Stuhles, auditor causarum pa-latii apostolici und Administrator des Erzbistums Prag (Pessina, Phos-phorus septicornis S. 241) und stirbt am 13. Dezember 1460, wie das Gerücht ging, von den Ketzern vergiftet. Er schrieb Signa hereticorum 31 (Prag, Univ.-Bibl. XI. O. 8, Bl. 270). 1 Erweitert zu: Eneas episcopus Senensis, apostolice sedis legatus, domino Vencislao de Crummau, decretorum doctori, decano et administratori ecclesie Pragensis salutem plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — a tuas. — * tuam. — 6 tue, — 6 Pratensis. — 7 tecum. — 8 te. — 9 vocatus es. — 10 resistas. — u repellas. — is tibi. — 13 confide. — u pugna. — 15 tuo. — 16 suis. — 17 leges. — ls laboribus tuis. — 19 Bohemie. — 20 colimus. — 21 obsevvamus. — " facias. — 23 offeras. — !4 Tale. 222 117. Bischof Eneas an Qoro Lolli in Siena; Gras, 9. August 1453. Drückt ihm seine Teilnahme an dem Tode seiner Mutter aus und hofft, Mitte Oktober nach Siena zu kommen. Aus Vindob. 3389, Bl. 136"; eigenhändig. N. 164, B. 164, Voigt 253. Domino Gregorio Nicolai.1 Eximie doctor, frater amantissime.2 scripsimus tibi nuper de receptione tuarum litterarum, que nobis cumulatim reddite sunt, ex quibus ingratum illum et dolendum tue matris, amite nostre, sanctissime femine; cognovimus obitum. respondimus ad omnia, que significasti; non est cur multa dicamus modo, solum illud te scire volumus: supplicavimus cesari paucis ante hunc diebus repetendi domum ad tempus facultatem ut nobis daret. is autem, quamvis jubendi imperium habet, tarnen roga-yit ad 15. diem post festum divi Michaelis apud se maneremus. instat enim eo tempore coram sua majestate grande Judicium inter civitates quinque et quinquaginta Pruscie et fratres ordi-nis beate Marie Theutonicorum, in quo non vult nos abesse." necesse est igitur ad illam diem me perseverare.3 exinde mox conscensis equis ad vos veniemus et antequam intret adventus domini, si deus dabit, tecum4 erimus deque rebus singulis transigemus. fortasse medio tempore calamitas Constantinopoli-tana nostros Italos de pace cogitare magis quam hactenus ad-monebit. ex Gtretio Stirie, 5. idus augusti 1453. 118. Bischof Eneas an Bartolommeo de Massa in Siena; Gras, 10. August 1453. Hofft, Mitte Oktober nach Siena reisen su können; über Angelegenheiten der Sieneser Ki/rche. Aus Vindob. 3389, Bl. 136"; eigenhändig. N. 132, B. 132, Voigt 254. 1 (bestrichen, am Bande: Eneas, episcopus Senensis, Gregorio Nicolai fratri suo ao juris interpreti salutem plurimam, dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 ut perseveremus. — * vobiseum. a Der Gerichtstag war infolge der Gefangennahme der preußischen Bundesgesandten, deren Freilassung K. Ladislaus lange vergeblich betrieb, wiederholt verschoben worden: vom 23. Juli auf den 22. und schließlich auf den 29. Oktober. Gabriel von Baisen und Bamschel von Krixen waren indessen nach Preußen zurückgekehrt und hatten Martin Mayer mit der Vertretung ihrer Sache betraut (Voigt, Geschichte Preußens 8, 327). ¦ 223 Domino Bartholämeo Massano salutem ^lurimam diät.1 Eximie doctor, fili amantissime.2 inventis tandem alis littere tue ad nos convolarunt. credimus solas timuisse tarn longum iter, nam simul epistole tue reddite sunt;3 convenere apud Venetias, ut arbitramur,* sive aKo in loco Italie simul, priusquam Grermanie montes penetrarent; inde facto cuneo fortiores audentioresque transierunt. intelleximus te nostrosque omnes bene valere, quod nobis voluptati est. quia vero nostrum reditum suades esse celerem, consulis, que nobis in animo sunt; stat sententia, medio mensis ottobris omnino iter arripere. sie enim licentiam cesaris non sine labore obtinui-mus. vicarium nostrum speramus non recedere prius quam revertamur; tuam prudentiam non dubitamus ad id officii suf-ficientem. sed nosti clericorum morem, qui non equo animo ferunt, laicos sibi judices dari. de boc reversi latius colloque-mur. Antoniam tibi gratam et morigeram esse gaudemus; matrem et sorores nostras tue fidei commendamus; Barthola-meum cognatum nostrum, tuum socerum, Optimum virum, et Franciscum, ejus filium, salvere jubemus. de calculo cum procuratore facto intelleximus; quia redire intendimus cito, non plura dieimus. vale optime. ex Grretio, die 10. augusti 1453. 119. Bischof Eneas an seinen Prokurator Bartolommeo in Siena; Gras, 10. August 1453. Hier Sieneser Angelegenheiten; Privates. Aus Vindob. 3389, Bl. 137; eigenhändig. N. 133, B. 133, Voigt 26S. Domino Bartolomeo procuratori.6 Venerabilis dilecte noster.6 conquesti sumus, te non scribere, neque sine causa, nam littere tue nobis minime red-debantur. nunc vero intelligimus, te scripsisse, sed litteras in via mansisse. nunc enim7 aliquas ex his8 aeeepimus, quibus te plurimum facis excusatum. suseipimus verba tua bono animo et ita confidimus esse ut scribis. multa haberemus tibi re- 1 Ergänzt zu: Eneas, episcopus Senensis, dilecto filio suo, Bartholämeo Massano, legum doctori, salutem plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 nam — sunt am Rande. — * Über der Zeile. — ° Ergänzt zu: Eneas, episcopus Senensis, Bartolomeo procuratori et canonico suo salutem ¦pluri-mam dicit. — * Anrede gestrichen. — ' nam ex his. — 8 ex his gestrichen. 224 scribere, sed quia mense ottobris proximo ad vos iter arripere constituimus, sie enim cesar nobis annuit, non est, cur multa modo dicamus. de eunetis tunc transigemus. contentamur tibi et vicario nostro in simul bene esse ac facessere discordias. de frumento quoque, que atta sunt, comprobamus. cura, ut facis, diligenter negocia domus, ut redeuntes tuam solicitudi-nem atque solertiam commendare habeamus.1 domino Mariano Sozino, ut nos facias commendatos, cupimus. Nannem cogna-tum nostrum, ut officio suo aecurate det operam, nostro nomine hortare; de notario apud villas nostras tenendo pro red-denda justitia placet, et que nobis scripsisti. domino Gregorio et domino Bartholameo de Massa dicas, vel alteri eorum, et iit ipsi consuluerint navim uti faciat, nostro nomine imperabis. matri nostre, que vult queque petit, nulla ratione neges. sci-mus enim eam nihil optare, nisi que consona sunt rationi. Antonius nisi studiosus erit, nullam apud nos gratiam inveniet et penitebit eum negligentie sue, si redeuntes indoctum in-venerimus. Tomas capellanus noster tibi reconciliatus erit ex nostro jussu. vale. ex Grretio Stirie die 10. augusti 1453. 120. Bischof Eneas an seinen Vikar Bafaele Primadizi in Siena; Graz, 10. August 1453. Bittet ihn, auf seinem Posten auszuharren; er reise Mitte Oktober nach Siena ab. Aus Vindob. 3389, El. 137; eigenhändig. N. 134, B. 134, Voigt 256. Eneas, episcopus Senensis, domino Raphaeli2 Primadicio, vicario suo, salutem ^lurimam däcit. Venerabilis et eximie doctor, dilecte noster.8 seimus, non sine labore locum nostrum teneri a vobis.4 tarnen, quia cito redituri sumus, favente domino, rogamus breve hoc tempus equo animo feratis,5 ac seeundum annum officii vestri velitis implere.6 nos enim ad medium mensis ottobris hinc recedere constituimus domum reversuri. sie enim cesaris licentiam non sine labore obtinuimus. in rebus, que justitiam concernunt, 1 commendemus. — 2 Die Handschrift hat Micaheli; da aber der Vikar sonst immer Baphael genannt wird, trug ich um so weniger Bedenken, hier zu ändern, als die Adresse erst später hinzugefügt wurde. — 3 23er Salz ist gestrichen. — 4 te tenere. — 5 feras. — 6 tui impleas. 225 scitis,1 quia vobis2 plenum imperium commisimus; hortamur, ita faciatis,3 sicut de vestra4 et doctrina et probitate confidi-mus. nee plura impresentiarum. redeuntes autem plura vobis-cum5 conferemus. valete6 in Christo optime. ex Grrezio Stirie, 10. augusti 1453. 121. Bischof Eneas an Kardmal Juan Carvajal in Rom; Gras, 10. August 1453. Über die Eroberung von Konstantinopel; bittet um seine Unterstützung in der Frage eines Türkensuges; über die Angelegenheit des Prager Domkapitels und die preußische Gesandtschaft. Aus Vindob. 3389, El. 137"; eigenhändig. N. 135, S. 136, Voigt 257. Cardmali sancti angeli.7 ßeverendissirne in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.8 magno merore con-fectam esse dignationem vestram9 ex clade Constantinopolitana non ambigo. quis enim Christianus non doleat tantum vulnus illatum esse Catholice fidei? tristor et ego vobiscum,10 colen-dissime pater; et quidem, si aliquid possem, studerem pro mea virili, que Christiane rei publice putarem esse salubria. sed sum ego privatus homo, nihil ad me magna pertinent. at vestra4 dignatio, qüe inter senatores urbis locum habet summoque sacerdoti et assistit et consulit, non dubito, quin modo summo studio ad ea nitatur, per que Turchorum furor, ne ulterius ad nos progrediatur, reprimi possit atque retundi. nosco enim et zelum et favorem animi vestri/1 quia non pote-stis12 quiescere, dum res publica Christiana colliditur. novi quoque sanctissimi domini nostri meutern ad commune bonum et solidam et ardentem. itaque non sum omnino spe vacuus; confido adhuc aliquid fieri, per quod crudeli et enormi vulneri, nuper apud Grecos accepto, medeatur. sane qui sit animus imperatoris in ea re suis ex litteris; quas apostolico eulmini scribit, plenius intelligetis.18 non est, cur multa scribam; hoc solum dico: nunquam de ulla re cesarem aut frequentius loqui i scis. _ » tibi. — * facias. — 4 tua. — B tecum. — e Tale. — ' Später: Keverendissimo in Christo patri domino cardinali sancti angeli Eneas, episcopus Senensis, salutem -plurimam dicit. — 8 Anrede gestrichen. — 9 tuam. — 10 Gestrichen. — " tui. — 12 potes. — 13 intelliges. FonteB. II. Abt. 68. Bd. 16 226 aut attentius audire, postquam sibi annis servio decem, anim-adverti. ac tantum in hoc negocio. de Bohemia misse sunt mihi littere per capitulum Pragense; illas dignationi vestre1 remitto, ut de bis domino nostro sanctissimo verbum faciatis2 et si visum ex usu fuerit ad consolationem illorum aliquid re-scribatis.3 res Prutenorum cum suis civitatibus ad 15 dies post festum sancti Michaelis suspensa est propter capturam legatorum civitatis, ego statueram hoc mense domum petere et dignationem vestram4 Rome visere, sed tenuit invitum me cesar ad eam diem. exinde promisit mihi licentiam ad tempus dare, qua domum repeterem videremque res ecclesie atque paternas. legati predicti jam redditi libertati feruntur. Axa-mit, qui Hungaros premit, dicitur in dies majores clades regno inferre. recommendo me dignationi vestre1 colendissime, cui servire paratus sum. ex Grez die 10. augusti 1453. 122. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Born: Graz, 10. August 1453. Über die Passauer Bischofsfrage; Politisches. Aus Tinddb. 3389, El. 137; eigenhändig. N. 136, B. 136, Voigt 258. Domino Petro de Noxeto.5 Magnifice et generöse comes, major honorande.6 non est mihi dubium, quin res Grrecorum magnas et tibi et toti Romane curie occupationes prebeat, ideo te paucis tenebo. scripsi-sti mihi pridem, uti suaderem cesari, ne rem Pataviensis ecclesie amplius suspensam teneret sineretque, promoveri electum. id feci magno conatu et multis viribus, sed nihil profuit mea sollicitudo. cesar in suo proposito perseverat neque passurus est quantum in se,7 electum ipsum promoveri, nisi humiliatum. ille vero, nescio quid secreti habeat, superbus est neque digna-tur principi se submittere. habes8 quomodo res se habeat. nunc vestrum9 est, cogitare et facere, quod magis ex usu sit neque aliud circa hoc. nos hie neque pacem habemus neque bellum; pendet utrumque. in Hungaria magnos motus Axa-mit excitavit neque adhuc repressus est; Constantinopolitana tue. — 2 faoias. — 3 rescribas. — 4 tuam. — B Am Rande: Eneas epi-scopus Senensis domino Petro de Noxeto salutem yilurimam dicit. — 6 Anrede gestrichen. — ' se fuerit. — s intelligis. — ' tuum. 227 clades Hungaris terrori est. rex Ladislaus ad festum Michaelis ingressurus est Bohemiam, corone suscipiende causa, vale at-que his paucis esto contentus. veniam ad te cito et, si per curas tuas licebit, agam verbis, quod scripto deest. cupio sanctissimi domini nostri pedibus commendatum me facias. ex Grretio Stirie; 10. die augusti 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 123. Bischof Eneas an Heinrich Senf leben in Born; Graz, 10. August 1453. Über die Passauer Frage, über K. Ladislaus und seine Krönung. Aus Vindob. 33S9, Bl. 138; eigenhändig. N. 137, B. 137, Voigt 259. Domino Henrico Senf leben.1 Venerabilis vir, amice honorande.2 magna mihi consolatio est, quod mihi sepe de rebus curie scribitis,3 quamvis ali-quando que nolim audiam; sed significare oportet et bona et mala, quod vos4 accurate facere gaudeo. quia non succedit de annata non miror; est enim necesse, pauperem ut agam vitam; sie mea natura vult. forsitan propter res Grecorum statuet papa ex omni clero decimam coUigere; id deerit mihi; duplici malo plectar, dum uno cupio liberari. verum puto me, ut pri-dem scripsi, brevi ad vos venturum; tunc videbo, quidnam esse debeat de annata et omnem fortunam tolerabo fortiter. cesar annuit mihi post festum Michaelis expedita re Prutenica, ut domum ad tempus repetam. aeeeptavi temporaneam licen-ciam ac cum domi fuero per litteras aliam manendi facultatem vel impetrabo vel extorquebo, ne semper curialem servitutem serviam. de Pataviensi ecclesia non video, quod ex hoc loco unquam possit haberi conclusio. si tarnen papa per se aliquid ageret, cupio et domini Ulrici Sonenbergher et mei memoriam habeatis;5 sed puto mei infortunii augendi causa nunquam ecclesia Pataviensis expedietur. de pace olim traetata ut res se habet, sepe scriptum est a me, pendent adhuc omnia. Pucham, qua nobiscum prius fuit, jam hostis est propter sti- 1 Später: Eneas, episcopus Senensis, domino Henrico Senfleben, imperiali consiliario salutem plurimam dicit. — * Anrede gestrichen. — 8 scribis. — 4 te. — 5 habeas. 16* 228 pendia; que vel nimia petit vel pauca offeruntur. tractatur tarnen de concordia secum, de qua non est magna spes. sie semper aut bellum est aut belli metus. inquieta est hec terra et assiduis yexatur turbinibus. rex Ladislaus adhuc est in proposito petendi Bohemiam in festo Michaelis corone susci-piende causa, scribo aliqua reverendissimo domino meo saneti angeli de facto capituli Pragensis, scripsi et prius domino Fir-mano. rogo petatis,1 ut aliquid respondeant. de bello Italie quomodo sese habet, cupio domini Stephani* nostri litteris in-strui. velitis2 eum, ut scribat, commonefacere. alias dixi me habere litteras doctoratus pro amico domini Assisini, eas me-cum afferam, sie ei meo nomine dicere non gravemini.3 et valete optime. ex Grez die 10. augusti 1453. 124. Bischof Eneas an Stefano Caccia de Fora in Born; Graz, 10. August 1453. Bittet ihn um Auskunft über die Stimmung ''der Kurie betreffs eines Türkensuges. Aus Vindob. 3389, Bl. 138"; eigenhändig. N. 138, B. ?38, Voigt 260. Domino Stefano de Novaria.4 Venerabilis et eximie doctor, amice honorande.5 que nuper scripsisti mihi de rebus Italie cupide legi notaque cesari feci. expecto ex te plura. puto nunc de pace apud Italos agi, commonitos clade Grecorum. apud nos enim fama est, Constantinopolim expugnatam esse a Turchis, Peram captam, naves plures reeeptas, magnam Christianorum faetam cedem. nisi ergo nunc invicem paeificamur ac de modo resistendi Turchorum furori cogitemus, actum de nobis est, quippe cesar ad eam rem quam ferventissimus est, si modo papa et alii reges coneurrere velint. oro igitur te, ne pigriteris mihi de omni statu Italie scribere, quid agat in tanta novitate sacer orbis senatus, que mens sit summo sacerdoti, quid prudentes Italie viri de tali coneussione Christianorum sermocinentur. et si res ipsa quo gesta sit ordine scitur apud vos, cupio id mihi 1 petas. — 2 velis. — 8 graveris. — * Später: Eneas, episcopus Senensis, prestabili juris utriusque doctori, domino Stefano de Novaria salutem jilurimam dicit. — 6 Anrede gestrichen. a Stefano Caccia de Fara. 229 communicatum facias. nos his in regionibus nihil aliud novi habemus, quam ista de Grrecia allata noviter horrenda et do-lenda cuncto populo Christiano. que utinam tarn falsa essent quam vera timeo fore. vale et me ama ut soles. ex Grezio die 10. augusti 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 125. Bischof Eneas an Bischof Giovanni Gampisio in Bom; Grag, 10. August 1453. Bittet ihn um Nachricht, wie man in Bom über den Fall von Konstantinopel äenlä. Am Vindob. 3389, Bl. 138"; eigenhändig. N. 139, B. 139, Voigt 261. Domino episcopo Placentino.1 Reverende in Christo pater et amore frater. fecisti probe, quod te possessionem habiturum ecolesie significasti; jam enim scripta nonnullorum ad me venerant, qui se male tibi sperare ajebant, que res mihi erat molestissima. congratulor igitur tibi et gaudeo mihi, quia te pontificem non titularem audio, tua fortuna omnis mea est neque sine me vel tristari vel gaudere potes. videbo te, ut spero, prope diem. nam cesaris voluntate domum ad dies aliquot repetam, et si deus annuet curabo in ecclesia perseverare vivereque mihi et populo meo. interdum et Romam veniens te conveniam et dulcis nostre consuetudinis fructum capiam, quam vis talia jam ex Grrecia nova feruntur, que nulluni Christianum bonam habere mentem permissura videntur. apud vos non dubito illa esse quam notissima. quare mihi feceris rem acceptam, si, ut negocia Constantinopolitana ßome dicuntur gesta, me docueris. vale optime et reverendis-simo domino nostro communi commendatum me facito. ex Grez 10. augusti 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 126. Bischof Eneas an Papst Nikolaus V.; Gras, 11. August 1453. Bittet ihn, da die Eroberung von Konstantinopel sich bestätigt, 1 Später: Eneas, episcopus Senensis, rererendo patri, domino Johanni Campisio, episcopo Placentino, soZutew pjurimam dicit. 230 den christlichen Glauben gegen die Türken eu schutsen; Politisches aus Österreich und Ungarn. Aus Vindob. 3389, Bl. 139; eigenhändig. N. 140, B. 140, Voigt 262. Pape Nicoiao.1 Beatissime pater et clementissime domine post devota pedum obscula beatorum et humilem mei recommendationem.3 scripseram nuper sanctitati vestre3 de perditione Constantino-polis. deinde nova hie fuerunt, que civitatem illam adhuc per Christianos teneri dicebant. id mihi ad tempus consolationi fuit; sed nunc invenio, primum nuntium nimis verum fuisse. quibus ex rebus, et si mihi aliter non convenit de tanta re loqui, tarnen ut Christianus tacere non possum. multa cum cesare de hac calamitate rei publice Christiane sum locutus. invenio mentem ejus bonam, sed impossibile est preclare agere eum, cui desunt facultates. quod si vestra4 sanetitas, cui prin-cipes auscultant, ad hoc navarit operas, non est mihi dubium, quin furor Turchorum comprimi possit et Christiano populo bene consuli. tanquam igitur vermiculus scripsi nuper et modo scribo, uti ad rem hanc vestra4 pietas viriliter assurgat et toto pectore negocium fidei suseipiat scribatque cesari suum pro-positum, qui profecto volens est et apostolica mandata totis conatibus exequetur, quemadmodum ex suis litteris cognosce-tis.5 de rebus harum partium hec referre possum: Hungari ad festum Bartholameia proximum conventum habituri. sunt apud Possonium cum rege suo. ibi tria dieuntur agenda: primum danda est opera, ut pax cum cesare traetata ratificetur; ad id Australes cupientissimi sunt, comes Cilie alium animum habet, plus tarnen valituri boni quam mali creduntur; seeun-dum est, ut Axamit ex Hungaria eliminari possit, qui multas strages Hungaris dedit, ferturque jam 13 milia hominum in armis habere et ad eos jam confugisse Grischram nonnulli tra-dunt; sed hoc nondum certum est, quam vis recessisse eum mali animi a rege Ladislao constet; tertium est, ut de facto Turchorum consilium capiatur. hec de Hungaris. de Austrie veniunt nunc ad saneiitatem vestram6 legati regis, dieuntur acturi de 1 Später: Beatissimo pape Nicoiao quhito Eneas, episcopus Senensis, com-mendatum se facit. — * Anrede gestrichen. — 8 tue. — 4 tua. — B oognosces. — 6 tuam. a 24. August. 231 censuris et de ecclesia Pataviensi. de hoc ultimo seit vestra1 pietas, quid cesari promissum sit. durum est offendere tantum prineipem et ecclesiam semper vacare fortasse durius. nescio, quid dicam: vestra1 sanetitas meliorem partem eliget. ajunt aliqui, legatos illos etiam de compaetatis Bohemorum cum vestra2 saneiitate2 acturos. nam rex illa Bohemis promisisse fertur. male, ut intelligo, res apud Bohemos se habent, quando heretici dominantur. comes Cilie parum de fide curat, rex puer tantum cupit quantum sapit. nunc apud Vratislaviam inter regem Polonie et Alberti filiam matrimonium traetatur crediturque jam conclusum.a hec habui, que modo pietati vestre3 scriberem. commendo me pedibus vestre3 sanetitatis, quam divina pietas diu sospitem nobis prebeat. ex Grrezio Stirie die 11. augusti 1453. 127. Bischof JSneas an den Kardinal Domenico Cqpranica in Moni: Graz, 11. August 1453. Bestätigt die Eroberung von Konstantinopel; der Papst müsse jetzt Anstalten gegen den Türken treffen. Aus Vindob. 3389, Bl. 139"; eigenhändig. N. 141, B. 141, Voigt 263. Domino Firmano.4 Keverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.5 dedi nuper dignationi vestre3 litteras, per quas ajebam nova huc delata esse, que ca-lamitatem Constantinopolitanam denegarent. ita equidem factum est, nam de Venetiis illa vana letitia venit; sed nunc ex pluri-bus locis habemus, nimis verum fuisse primum nuntium.- nam et Constantinopolis capta per Turchos in servitutem redacta est, hominum magna cedes facta, anime multe abduete sunt et alia pleraque loca oecupata. quibus ex rebus verisimile est, superbum et crudelem hostem non quieturum neque per igna- 1 tua. — 2 Gestrichen. — 3 tue. — 4 Später: Beverendissimo in Christo patri et domirio colendissimo domino Dominico, cardinali Firmano, Eneas, episcopus Senensis, commendatum se facit. — 6 Anrede gestrichen. a Der Vertrag zwischen Kasimir und Elisabeth wurde am 20. August in Breslau geschlossen. 232 viam et socordiam tantam victoriam neglecturum. incumbit ergo apostolice eulmini, de tanti periculi aversione cogitare, admonere principes ac populos, instare, vigilare, festinare, nihil omittere ex bis, que ad rei publice salutem pertineant. ad quam rem licet sacrum orbis senatum ardentem non ambigo, tarnen dignationem vestram1 pro veteri Servitute mea his paucis one-rare presumpsi, quibus me veluti Christianum de talibus novi-tatibus anxium esse, Catholice religioni timere et provisionem optare cognosceretis. neque alia super hoc modo, de rebus Bohemicis aliqua nuper dignationi vestre2 significavi; si per occupationes vestras3 licet, cupio responsum habere, meque vestre2 paternitati reverendissime quoad possum facio com-mendatum, quacunque in re possum Uli serviturum. ex Grrezio Stirie die 11. augusti 1453. 128. Bischof Eneas cm ,den Kardinal Lodovico Scarampo in Born; Qraz, 12. August 1453. Fürsprache für den Pfarrer Jakob in Stein; über die Notwendigkeit eines Türkensuges. Aus Vindob. 3389, Bl. 140; eigenhändig. N. 142, B. 142, Voigt 264. Domino patriarche.4 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.5 assumpsit alias vestra6 reverendissima ^atemitas ad preces imperatoris in suum vica-rium honorabilem et modestum virum dominum Jacobum, ple-banum in Stein, qui et cesari carus est et omnibus acceptus. verum in litteris vicariatus nulla ei facultas commissa est aut conferendi beneficia aut in casibus reservatis absolvendi delin-quentes. sed hanc facultatem habere dicitur episcopus Pecti-nensis," que res domino Jacobo gravis est. audire enim causas et corrigere excessus odiosum est, nisi et potestas sit absolvendi et gratias concedendi. credit autem ipse et mihi satis verisimile videtur, dignationem vestram7 id inadvertenter omi-sisse. ea propter multum8 desiderat, ut officium suum ampliare 1 tuam. — s tue. — 8 tuas. — * Später: Eeverendissimo in Christo patri et domino Ludovico, patriarche Aquilegiensi, sancte Eomane ecclesie cardinali, Eneas, episcopus Senensis, commendatum se facit. — 5 mi — recommendationem gestrichen. — 6 tua. — ' tuam. — 8 Gestrichen. " Bedena. Bihen in Istrien. 233 dignemini1 et potestatem super premissis sibi concedere. ad quam rem, quia cesar scribit, non est opus multa me verba facere. tantum testificor, id futurum cesari carissimum et dominum Jacobum pro sua virtute id2 honoris mereri, cupiens etiam meas preces apud vestram3 dignitatem sibi utiles esse, in partibus istis non habemus alia nova, nisi illa horribilia et dolenda de Constantinopoli perdita.4 que ut nos hie contur-bant, sie et dominum nostrum et sacrum collegium merore afficere non ambigo. velit autem pietas divina omnibus Christianis regibus mentem dare, ut super his cogitent et ad ob-viandum Turchorum potentie festinent. de qua re parum spero, nisi dominus noster sanetissimus5 ejus rei se prineipem pre-bens6 dormientia hominum pectora excitaverit. recommendo me reverendissime ^aternitati vestre/ ad cujus mandata para-tissimum me semper habebitis.8 ex Grez die 12. augusti 1453. Yestre veverendissime ipatemitatis servitor Eneas, episcopus Senensis. 129. Bischof Eneas an Juan Femandi; Gras, 23. August 1453. Wundert sich über sein Schweigen; rühmt die Kaiserin. Aus Vindob. 3389, Bl. 140; eigenhändig. N. 143, B. 143, Voigt 265. Domino Johanni Fernandi, legum doctori, consiliario Serenissimi domini regis Portugallie.9 Eximie doctor, amice colendissime.10 quod ad me non scripseris per oratorem regis tui, id arbitror cause fuisse, quia me putasti jam redisse in patriam; nam quod mei oblitus sis; non cadit in mentem meam. novi enim, quia tenaciter amas, neque puerorum more variaris. miraberis ergo, cum scripta hec reeipies, in quibus me intelliges, adhuc G-ermanum esse ac vitam in exilio ducere, cum tibi me brevi domum velle re- digneris. — 2 hoc. — 3 tuam. — 4 Ursprünglich allata. — 5 Über der Zeile. — 6 Ursprünglich prebeat. — ' tue. — 8 habebis. — 9 Später ergänzt zu: Eneas, episcopus Senensis . . . sdlutem iplurimavi dicit. Ursprünglich trug der Brief die falsche, später durchgestrichene Adresse: Keverendissimo in Christof patri et [domino d. Ludovico, sacrosanete Ee. ecclesie titulo saneti Laurentii in Damaso presbitero cardinali, patriarebe Aquilegiensi ac sanetissimi domini nostri camerario, doniino meo colendissimo. — 10 Anrede gestrichen. 234 petere, dum penes nos aderas, affirmaverim. at causa reman-sionis mee fuit bellum Tuscie, quod rex Aragonum Florentinis intulit. id enim patriam meam in turbine multo tenuit, qua de re fuit mihi antiquius abesse, nunc vero; quoniam obnixe summus pontifex paci faciunde operas navat, spero, me brevi ecclesiam meam repetiturum ac dulcibus amicis et proximis usurum, quibus jam duobus et viginti annis carui, quam vis aliquando paucis diebus domi fuerim. hec volui tibi velut amico scripsisse, cui omnia consilia communicanda sunt, que apud nos aguntur ex oratore regio plenius intelliges. cesarea conjunx bene valet scitque hominibus uti, uti sunt; magnum tota Germania pulchritudinis nomen habet, sed majus pru-dentie atque modestie. utinam et soror una ex suis ad partes has nuberet, ut1 soror sorori consolationi esset; ad id ego, quantum valeo, tantum nitor et consulo. rogo te serenissimo regi tuo, quem nostri seculi decus magnum esse confirmant, commendatum et deditum me facias. dominum Lupum si re-dierit, salvum dicas meo nomine similiter alterum Lupum, qui quondam Basilee fuit mihi benivolus et singularis amicus. vale cum conjuge et liberis, si qui tibi adhuc nati sunt, ex Gretio Stirie die 23. augusti 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.2 130. Bischof Eneas an Papst Nilcolaus V.; Gras, 23. August 1453. Fürsprache für Thomas PirTcheimer in Nürnberg. Aus Vindob. 3389, Bl. 140*; eigenhändig. N. 144, B. 144, Voigt 266. Beatissimo patri et clementissimo domino nostro domino Nicoiao pape V. Eneas, episcopus Senensis, commendatum se facit.3 Beatissime pater et clementissime domine post devota pedum oscula beatorum et humilem mei recommendationem.4 sie enim. — 2 Unterschrift gestrichen. — 3 Späterer Zusatz; der Brief begann ursprünglich: Beatissime pater et clementissime domine post devota pedum obscula beatorum et humilem mei reeommendationem. sum memor scripsisse me pridem beatitudini vestre super ea lite, que (inter duos doctores vertitur apud Norimb. gestrichen) in curia vestre sanetita-tis de ecclesia saneti Laurentii Norimbergensis inter (doctos gestrichen) egregios doctores juris canonici magistram Thomam Pyrchamer et Petrum Knor vertitur. — 4 post — reeommendationem gestrichen. 235 quamvis meis litteris jam pridem spectatum et doctum virum dominum Tomam Pyrkamer* in jure canonico licentiatum vestre1 beatitudini commendaverim super lite, quam habet de ecclesia sancti Laurentü Norimbergensis cum adversario suo, tarnen quia lis ipsa nondum decisa est, non ab re puto, eun-dem vestre1 pietati de novo facere recommissum, ut in suo jure confoveatur. neque enim aliud is petit quam justitie com-plementum, quod etsi sperare omnes de summa vestre1 sancti-tatis equitate possint, hunc tarnen nonnulle prerogative certum reddere videntur; nam etsi ambo collitigantes boni viri sunt, docti et beneficio, de quo litigant, digni, quia tarnen unius esse debet, non duorum, hie merito preferendus est, qui et posses-sor est et civis et aeeeptus populo. quodque magis ponderan-dum arbitror, etiam cesarea majestas huic affecta est eumque in sua civitate hoc beneficium obtinere apprime cupit, quemad-modum ex suis litteris vestra2 dementia plenius intelliget. qui-bus ex rebus valde utile putarem,3 si fieri posset, quod in hac ecclesia predictus Thomas quietus dimitteretur et adversario suo de aliquo alio beneficio per modum concordie provideretur. sie enim vestra2 sanetitas illis civibus Norinbergensibus de sede apostolica bene meritis specialissimam gratiam faceret, ecclesie bene consuleret, virum bonum promoveret et cesareo eulmini, cui res cordi est, complaceret. hec pro debito meo 1 tue. — 2 tua. — * putaverim. » Thomas Pirkheimer war ein gebürtiger Nürnberger und seit 1452 Pfarrer bei S. Lorenzen. Das Schreiben des Eneas scheint ohne Wirkung geblieben zu sein; denn wir finden ihn bereits 1454 in Eichstett; 1458 wird er Propst in Regensburg. Pius II. ernennt ihn 1464 zum Propst des Stiftes S. Veit in Herrieden; 1465 ist er Pfarrer in Kelheim und stirbt 1512 in Regensburg (vgl. Will, Nürnberger Gelehrtenlexikon 7, 161—163 und Herrmann, Rezeption des Humanismus in Nürnberg S. 27). — Sein Gegner Peter Knorr ist der bekannte Kanzler des Markgrafen Albrecht Achilles, Vicarius bei S. Sebald; er wird 1445 dem Erzbischof von Trier zur Propstei von Wetzlar präsentiert (Ohmel, Reg. 2000), ist 1455 Beisitzer des Kammergerichts (Mitteilungen d. Instituts f. österr. Geschichtsforschung S. 44) und stirbt 1478. Ein Brief von ihm an K. Friedrich in Fontes rer. Austria-carum II, 42, S. 261; Empfehlungsbriefe des Gian Francesco Gonzaga und des Markgrafen Friedrich von Brandenburg für ihn im Kod. Vindob. 5089, Bl. 244—246. Sein Grabmal in der Kirche zu S. Lorenzen in Nürnberg (vgl. Will, Nürnberger Gelehrtenlexikon 6, 224 und Max Herrmann, Äibrecht von Eyb S. 18). 236 erga pietatem vestram1 volui scribere, cui me iterum atque iteram facio commendatum. ex Grrez die 24. augusti 1453. Sanctitatis restre servulus Eneas, episcopus Senensis.2 131. Bischof Eneas an Johann Tröster; Graz, 25. August 1453. Hat mit dem Kaiser gesprochen, der nichts gegen ihn hat. Aus Vindob. 3389, Bl. 141; eigenhändig; mit den Varianten des Kod. II, 122, Bl. 142 der Bibliothek Dietrichstein in Nikolsburg. N. 145, B. 145, Voigt 267 Eneas, episcopus Senensis, docto et prudenti sacerdoti3 domino* Johanni Tröster, amico suo salutem ^lurimam dicit. Binas epistolas tuas per hos dies accepi; in primis com-mendasti amici tui causam, in alteris tuum negocium.5 primis, ut te latere non arbitror, abunde satisfeci; alteris quoque gessi, ut potui, morem.6 fui cum cesare de tuo casu locutus, ostendi tuam innocentiam, monstravi tuam fidem, de tua doctrina sum locutus, supplicavi te in gratiam reciperet vellet-que te suis in dominus tuto esse, presentes fuerunt7 Ulricus Sonnenbergher8 et Johannes Inderbachius, viri boni et9 tui amantes. respondit cesar,10 nihil se habere adversum te favere-que tibi quando velles et ubi velles in suis territoriis moramf faceres. dominus Jacobus" tunc egrotus fuit neque potuit ser-moni interesse. quantum tarnen ad hanc partem res tua absoluta est potesque, cum voles, tuto venire.11 de servitio12 autem nescio, ubi nunc id tibi patere possit. si venerit Varadiensis antistes13 ero tui memor14 studeboque tuam conditionem effi- 1 tuam. — 2 Unterschrift gestrichen. — 3 Vindob. später: clerico; Dietrichst. fehlt die Titulatur. — 4 Fehlt D. — 5 Der Satz lautet in D: in primis com-mendasti tuum negocium, in alteris tui amici causam. — 6 Der Satz in D: ut de latere non arbitror, abunde satisfeci in tua quoque ut potui morem gessi. — 7 D: fuere. — s D: Gurcensis Sunberger episcopus; die Stelle zeigt, daß der Brief in D erst nach dem 5. November 1453 geschrieben sein kann, an welchem Tage Sunnenberger (Eubel, Sierarchia cathol. 2, 179 nennt ihn irrig Sinnenberger) Bischof von Gurk wurde. — 9 -viri — et fehlt D. — 10 In D folgt: leto benevoloque vultu. — " In D folgt der wichtige Satz: illugebitque amans mei quondam Caspar, si peccavit, penam. — 12 D: bonorabili servicio. — 13 In D folgt: Unga-rie regni cancellarius, nostrorum humanitatis studiorum ultra quos nunc latum regnum fert doctissimus. — 14 D: ero, ut debeo, tui bene memor. a Der Leibarzt des Kaisers, Jakob von Lodron. 237 cere meliorem. apud me non vacat locus, familia mihi equo major est1 et ego in dies dispono dommn repetere servilemque hanc vitam relinquere. hec ad causam dicta sint. tuas litteras probo et commendo et suadeo, uti perseveres. doctus es, fies brevi doctissimus neque virtuti tue locus deerit. vale. ex Grrez die 25. augusti 1453.2 133. Bischof Eneas an den Bischof von Toul, Guillaume FilasPre [Gras, zwischen dem 25. August und 3. September 1453]. Persönliche Angelegenheiten des Bischofs. Aus Vindoh. 3389, Bl. 141*; eigenhändig. N. 154, B. 154, Voigt 268. Domino Wilhelmo episcopo Tullensi.3 Reverendissime in Cbristo pater et domine mi colendis-sime post recommendationem.4 gratissime mihi fuerunt littere vestre,6 quas ex Hulma ad me scripsistis.6 intellexi namque dominationem vestram7 reverendissimam bene valere et me veteri ex more diligere. cognovi quoque in urbe Eoma pro me dicta esse a vobis,8 que oportuit, contentorque dato re-sponso. circa vestras9 res hie pendentes nihil innovatum est neque innovabitur, donec dicta dies assit. vestri10 adversarii nunquam hie fuerunt, postquam recessistis,11 neque quisquam ipsorum nomine hie comparuit. ideo nihil est, cur vereri novi-tates oporteat. nam etsi venissent, nihil in vestrum12 prejudi-cium sine vocatione fieret, ita cesarem dispositum et inclinatos consiliarios invenio. de me certe potestis18 vobis14 persuadere, quia ad vestrum12 commodum vigilantissimus essem. littere salvi conduetus per familiärem vestrum12 dominationi vestre reverendissime16 afferentur. scribit etiam cesar civitati Tullensi quemadmodum desiderastis,16 quamvis apud homines obstinatos parum valitura scripta putem, pro verbis verbera essent offe-renda.a fiet tarnen spero laudabilis finis pro vobis17 et ecclesia 1 apud — est fehlt D. — 2 Das Datum fehlt D. — s Ergänzt durch Eneas, episcopus Senensis, — salutem -plurimam dicit. — 4 Anrede gestrichen. — s tue. — 6 scripsisti. — ' tuam. — 8 a vobis gestrichen. — 9 tuas. — 10 tuL — " reeessisti. — la tuum. — " potes. — " tibi. — 16 dominationi — reverendissime gestrichen. — I6 desiderasti. — 17 te. a Zu der in Frage stehenden Angelegenheit vgl. den Brief Friedrichs vom 10. Dezember 1451, worin er den Bischof von Toul ermahnt, das Interdikt 238 vestra,1 si adversarii Judicium subituri comparuerint. alia non occurrunt. recommendo me dignationi vestre3 reverendissime, cui servire paratus sum, quoad possum.3 133. Bischof Eneas an Qoro Lolli in Siena; Graz, 3. September 1453. Klagt über seine Kränklichkeit. Über den Tod und das künftige Leben; Sehnsucht nach der Heimat. Aus Vindob. 3389, SI. 141T; von Schreiberhand mit Änderungen von Eneas. N. 146, B. 146, Voigt 269. Eneas, episcopus Senensis, domino Gregorio Nicolai, legum doctori, salutem iplurimam dicit.4 Litteras tuas, amantissime frater, sanus accepi, quibus egrotus respondeo. queres valitudinis genus neque ab re, adeo nullum mihi ignotum est. nulla sunt corporis aut incommoda aut pericula, que non pertulerim. febrium mille species sum expertus, tussi veluti cottidiano morbo assignatus sum: calculi passio familiaris est mihi; dolores iliorum Eome duodecim die-bus me vexarunt; oculos Patavi dolui, dentes in ultima Brita-nie parte,- quam nunc appellant Scotiam, non sine cruciatu per-didi; podagra, quocunque terrarum pergo, me sequitur. quid stomachi debilitatem aut ventris torsiones referam? nulla mihi molestia corporis non est nota. unum erat incommodum, quod nondum attigeram, urinarum profluvium ac vesice lassitudo veluti quedam paralisis. id nunc experior, non sine corrosione carnis et fluxu sanguinis, credo te cum hec au dies creditu-rum, me magno opere afflictum esse neque falleris, si ita credis. crucior enim et torqueor non corpore solum sed etiam mente. cujus enim tarn ferreus animus est, ut dolente corpore non do-leat? conjuncta sunt hec duo, corpus et animus, neque dum gerunt hominem, alterum alterius non turbari molestia potest. verum ego, et si angor, non tarnen ita consternatus sum, ut non animum ad mentem revocem cogitemque dolores istos aliquando vel sanitate finiri vel morte. medicus mihi vir bonus et mei und die geistlichen Zensuren, die er über die Stadt Toul verhängt hat, aufzuheben (öhmel, Reg. 3284 und Materialien 2, S. 89). 1 tua. — 2 Unkorrigiert. — 3 recommendo — possum gestrichen, dafür kurz Tale. — * Späterer Zusatz des Eneas. 239 amantissimus, quem optime nosti, nobilis eques Jacobus de Lo-drono, spem salutis proximam facit, cui ego multum tribuo, et propter doctrinam et propter fidem, quam scio in eo summam esse, itaque spero, me brevi convaliturum. quod si deus de-derit, mox equo conscenso ad te veniam, domi quod superest vite consumpturus. cogito tarnen et in alteram partem res posse deflecti. namque cum dubia vita sit bene valentis, que nam potest in egrotante certitudo reperiri? existimo fieri posse, ut vel hoc augescente morbo vel alio superveniente vitam ei, qui dedit, reddam. neque in hoc mihi consolacio deest. nam etsi mori extra patriam longe a necessariis nommlli miserum putent, ego quoque libentius inter meos quam inter exteros morerer. nescio enim quomodo molla ossa cubent manibus tu-mulata suorum; teneo tarnen menti, quod ille ait non illecebra-tus philosophus, undique tantundem esse ad inferos vie, imo etiam ad superos, ad quos me transiturum non despero. nam etsi magna peccatorum sarcina premor, majorem tarnen esse divinam misericordiam quam meam iniquitatem non dubito. in hac confido, in hoc me totum resolvo.1 nee ego cum illis sen-tio, qui post hanc vitam extingui animos putant ac propterea mortem timendam negant, in qua nihil sit mali, mortemque dieunt esse totum, quod ante nos fuit et quod nobis desinenti-bus est futurum, nam quid homini molestius dici potest, quam eum ita desinere morientem, ut nihil omnino post mortem sen-ciat? sitque velut extineta lucerna, que neque, priusquam ac-cenderetur, lumen habuit neque, cum extineta est, habet, hec enim, si crederem, terreret me profecto moriturum. sed per-suadeo mihi verum esse, quod magni philosophi tradiderunt, quod Christus salvator predieavit, quod mater ecclesia docet: exutis corpore animabus vitam esse alteram, in qua boni a malis seorsum habitent et alii beatum, alii miserum evum du-cant, prout in corpore gesserint, reeipientes. hec mihi vera consolacio videtur, cum vita excedendum sit, sperare, te in concilium migrare sanetorum, ascendere super sidera, intueri 1 Urspiiinglich folgte: neque ut Seneca ita me consolor. illa vero vana mihi consolacio videtur, quam Seneca in epistola quadam tradit, qui propterea non esse timendam mortem affirmat, quia nihil post modum nos lücerne comparat stultissimum dicens, si quis existimet lucerne pejus esse, cum extineta est quam antequam accenditur, sentit enim homines quoque. 240 celum, conjungi beatissimis angelis, divinitatis infinitatem intel-ligere, cognoscere trinitatem, et omnium, que nobis in terra manentibus obscura videntur, tenere causas, rationes inspicere atque ita mihi nedum in morte nihil mali, sed multnm boni esse persuadeo. his tarnen, quos Christus ad se vocat, — vo-cat autem omnes, qui cum vocantur, libenter eunt — talibus ego inter egrotandum exhortacionibus utor. preparo me, si vocer ad exitum, ut si forte vita pellar hujus secuK non tarn hinc ejectus quam desuper citatus videar. hec tibi pro egro-tatione mea sint dicta. verum, quia tibi nihil tacendum est, non me solum valitudo mea commovet, sed etiam Petri nepo-tis, qui febribus accutissimis detinetur. jam tarnen meliuscule se habet, extra periculum positus fuit, non sine discrimine libe-ratur, non sine tempore, libratim, ut ajunt, morbi veniunt, unciatim abeunt. sed ista parentibus suis occultanda sunt curandumque est, ut filium prius sanum intelligant quam egro-tum fuisse cognoscant. nunc ad id venio, in quo me vehementer accusas, velut patrie, parentum et amicorum penitus oblitum, qui nolim domum redire. non sum, Gregorii, ut esti-mas, meorumgw immemor. dies noctesque dulce solum patrie ante oculos habeo. nunc matrem, nunc sorores, nunc nepotes, nunc te mente revolvo. neque aliud cupio, quam domum quam-primum repetere. miror te posse opinari de me, quo scribis. etenim ubi ego vel dulcius vel suavius esse possim, quam ea in terra, que me produxit et usque in virum aluit, ubi amicorum copiam habeo et propinquorum et quod -maximum est, cum auctoritate et honore inter meos esse possum. an non putas me cupide ad ea colloquia reversurum, que aliquando simul amici consuevimus? ubi nunc Marianus Soeinus, nunc Franciscus Patritius, nunc Georgius Andrentius sermonem habeat? an non me delectabit, modo Franciscum Ptholomeum, modo Johannem Campanium, jam mihi episcopali dignitate equatum, audire loquentem? pretereo dulces cognatos et affines, festino sane neque aliud cogito, nisi ut quantocius ad vos redeam. sed curo, ne, dum tuo meoque desiderio satis-facere conor, cesaris animum offendam. decimum sibi jam annum servio, inveni gratiam in oculis ejus, crevi sub ejus umbra, multum me sua benignitas extulit, do operam cum bona gratia ab eo recedam, ne malus sit finis, ubi principium bonum meliusque medium fuit. omnium rerum exitus extimari 241 solet. petivi per hos dies licenciam visendi domum eamque cesar ita mihi concessit, si prius inter Pruthenos Judicium ageretur, cui dies 12. kalendis novembris1 dicta est. illum ergo expectare non cesarea solum voluntas sed etiam egritudo me cogit. tune autem, si sanitas aderit, itineri me statim com-mittam. interea te rogo; mearum rerum curam geras, matrem meam commendatam habeas, Bartholomeum cognatum, quem senio gravem accepi, meo nomine visites, vicarium horteris officium ad redditum continuare,2 Bartholomeum procuratorem domestice eure solerter intendere.3 amicis omnibus ex me multas -salutes dicas. senatui civitatis me commendes, cui ex his regionibus paucas novitates referre possum. nam dolendum illud et acerbissimum Constantinopolitanum novum jam dudum4 apud nos est. stulte Christiani prineipes egerint, nisi furenti-bus Turchis occurrere studuerint. Germani modo pacati sunt et, si quis eos ad eam rem excitaret, non apti modo sed etiam voluntarii reperirentur. rex Hungarie in Posonio conventum regni habet; tria ibi traetantur: de modo expellendi latrones, qui regnum infestant, de pace cum cesare firmanda ac de modis inveniendis; per quos Turchorum furor5 ne ulterius ser-pat comprimi possit.a vale. ex Grez Stirie, 3. die septem-bris 1453. 134. Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Rom; Gras, 3. September [1453]. Dankt ihm für seine Bemühungen in der An-natenfrage; über die Eroberung von Konstantinopel; hofft, Ende Oktober nach ItaMen swücksukehren. Aus Vindob. 3389, EL 143; von Schreiberhand, mit eigenhändigen Verbesserungen des Eneas. N. 147, B. 147, Voigt 270. Eneas, episcopus Senensis, Henrico Senftleben, imperiali consiliario, salutem ^lii/rimam dicit. 1 Ursprünglich octobris. —¦ s continuet. — 3 eure, ut solerter intendat. — 4 vetus. — s conatus. a Auf diesem Reichstage unterzeichneten, gewiß auf Betreiben des Grafen Ulrich von Cilli, der Erzbischof von Gran, Dionys Szecsy, der Palatin Ladislaus Gara, der Ban Nikolaus Ujlaky und der ObersÜandrichter Ladislaus PaUczy am 13. September eine Urkunde, worin sie mit deutlichem Einblick auf den von ihnen gehaßten Eunyadi dem Könige Ladislaus gelobten, ihm gegen aüe Gegner, gleichviel in welcher Stellung diese wären, beizustehen (Fontes rer. Austriac. 2, 30). Fontes. II Abt. 68. Bd. 16 242 Venerabilis amice carissime.1 grate sunt mihi semper lit- tere vestre,* ex quibus non mea solum negocia; quem cursum habeant, sed etiam de statu curie ac etiam3 tocius Italie certus fio, pro quibus rebus ingentes vobis* gratias habeo. ' intellexi, que nuper egistis5 in recessu cardinalis sancti angeli circa re- missionem annate. obligatis6 me dietim magis; faxit deus, ut aliquando vices rependere possim. de Constantinopoli cognovi, que scripsistis;7 ego quoque prius in ea re vobis4 litteras dederam, calamitosa et deploranda res est. sie nostre nequi- tie flagitant; discordamus omnes, Tulneramus nos ipsos, intus cedimur et exterius flagellamur; ultio peccatorum est, res male sunt, spes vero multo pejor. nam que tanto vulneri medela paretur, non intelligo; dormiunt nostri prineipes, de salute communi nemo cogitat, nisi pontifex maximus, quem de pa- canda Italia sollicitum esse aeeipio. nescio, quantum ejus voci- bus Itali pareant. sed et tanta res, quanta est Turchorum potentia, non Italos solum sed omnes contra se Christianos exposcit. nos istis in partibus quieti sumus. Greorgius de Puchaim cesari reconciliatus est. rex Ladislaus in Posonio conventum habet regni Hungarie; speratur confirmaturus cum cesare pacem. nam satis habet per se negocii adversus Axa- mit, qui cum magna multitudine latronum Sepusmos vexat. cogitare quoque de Turchis ultra omnes Christianos reges habet, qui eis vicinus est. promisit etiam Bohemis, ad festum Michaelis proximum Bohemiam se ingredi coronam reeepturus, que res forsitan faciant, pacem cum cesare ut libentius am- plectatur. hec habui, que nunc ad vos8 scriberem. finito negocio Pruthenorum, cujus causa manere me cesar voluit, domum repetam tumque vos8 visere curabo. ejus rei dies est 12. kalendas novembris. valete.9 ex Grez die 3. septem- bris 1453. 135. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Rom; Graz, 3. September 1453. Über die politische Lage in Deutschland. Aus Tindob. 3389, EL 143; von Schreiberhamd. N. 151, B. 151, Voigt 271. Eneas, episcopus Senensis, domino Petro de Noxeto, co-miti palatino saluteni iplurimam dicit. 1 Anrede gestrichen. — 2 tue. — 3 Gestrichen. — * tibi. — 5 egisti. — 6 obligas. — ' scripsisti. — B te. — 9 vale. 243 Magnifice vir, major honorande.1 scio te magnis urgeri curis, tum propter negocia Italie, tum propter cladem Con-stantinopolitanam; ideo te multis verbis teuere non audeo. quia tarnen necesse est; pontificem maximum, que apud nos geruntui', intelligere, scribam tibi quam brevissime harum partium statum; tu deinde sue sanctitati prout dignum putabis, scripta mea referes. cesar baronem quendam, quem vocant de Puchaim, superioribus diebus adversantem habuit. is modo re-conciliatus est, accepta quadam pecunie quantitate; super cete-ris contentionibus arbitrio cesaris se submisit. in Hungaria, ut alias apostolico eulmini scripsi, surrexit quidam latro nomine Axamit, qui cum magna predonum manu regnum vexat neque gubernator potis est eum regno deturbare. ob eam causam habet per hos dies rex Ladislaus omnes regni proceres apud Posonium congregatos cumque his consultat, quonam pacto regnum expiare latronibus possit. Valachi quoque contra gubernatorem arma moverunt, quem dominari sibi egre fere-bant.a est etiam, quod de Turchis in eo conventu cogitet, quos proximos habet, et jam nova elatos victoria plurimum timet. que res compulsura Hungaros creditur, ut pacem, quam diu cum cesare refutarunt, ultro deposcant, nisi malicia hominum magis ac magis exereverit. idem rex Ladislaus in kalendis octobris proximis Bohemiam intrare promisit, ibi coronam reeepturus; magni ob eam rem apparatus fiunt. ituri cum eo feruntur Albertus Austrie, Lodovicus Bavarie duces, ac Albertus mar-chio Brandeburgensis. Bohemi offerunt, queeunque bona ad coronam speetant, regi restituere partemque rerum ecclesiasti-carum redimere ab his, qui eas possident et pro regis arbitrio ecclesiis satisfacere; credo res aliquante minores futuras quam fama feruntur. in partibus Rheni qui dissidebant prineipes compositi sunt pacemque tenent. Ludovicus Bavarie dux ejus concordie auetor nomine, re autem marchio Brandeburgensis Albertus fuit, qui jam prineipum duetor est. res Pruthenicas arbitror te non ignorare in nostro consistorio pendentes esse, civitates tarnen, que contra religionem fedus iniere, non putan- 1 Anrede gestrichen. * Hunyadi hatte hier den Woiwoden Vlad eingesetzt. K. Ladislaus schenkt am 14. September 1453 die Gebiete von Suggy, Supan et Thwerd vocatos in comitatu Themessiensi dem Johann Hunyadi und seinen Erben (Teleki, Hunyadialc kora 10, 404). 16* 244 tur Judicium subiture; nam regis Polonie vires sibi accedere sperant et armis magis quam juribus fidunt. rex ille jam magistro Prussie litteras dedit, que suum animum in communi-tatum favorem erectum significant; cardinalis quoque Craco-viensis mihi scripta direxit, per que comprehendo, Polonos ipsos communitatum partem adjuvare. hac habui, que ad te scriberem hoc tempore; credo consultum esse, ne festinetur in processu contra civitates Prussie, qui modo apud vos agitandus dicitur, ne censure apostolice, sicut in Austria factum est, con-tempnantur; nisi enim spiritualem gladium materialis sequatur, parum est, quod populi formident. vale et apostolice sanctita-tis pedibus me commendato. post res Pruthenicas absolutas te visam, sie enim licentiam cesaris habeo. ex Grez, die 3. septembris 1453. 136. Bischof Eneas an Kardinal Juan Garvajal in Rom; Gras, 3. September 1453. Allgemeines über die politische Lage in Deutschland und Italien. Aus Vindob. 3389, Bl. 142; von Schreiberhand mit Verbesserungen des Eneas. N. 153, B. 153, Voigt 272. Cardinali saneti angeli.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.2 refocillatus sum ali-quantisper litteris vestris,3 ex quibus Romanum pontificem dare operam intellexi, ut et nobilis Italia pacem reeipiat et insul-tantibus Turchis Christiane vires resistant. nam me quidem Constantinopolitana clades magnopere angit. spero autem, si vocem apostolicam orthodoxi principes audiverint, Turchorum rabiem retrocessuram futurumque, ut nedum Constantinopolis recuperetur, verum etiam ut in suis sedibus Turchorum per-fidia comprimatur. ostendi cesari, que scripsistis,4 qui vestre5 dignationi gratias agit oratque, ut ad pacem Italie ferventi animo intendatis;6 quod in rem fidei sua serenitas prestare poterit, id non negabit; pax illa olim conclusa inter majestatem suam et regem Ladislaum nondum ratificata est, modo in Po- 1 Später erweitert: Johanni . . . Eneas, episcopus Senensis, commendatum se facit. — 2 mi — recommendationem gestrichen. — 3 tuis. — * scripsisti. — 6 tue. — 6 intendaa. 245 sonio Hungari sunt magnumque conventum habent. agitur ibi de hac pace firmanda, de latronibus regno pellendis ac de modis, per quos Turchorum conatus reprimi possint. exinde rex iturus in Bohemiam fertur, coronam suscepturus. multa. de bonis ecclesie restituendis dicuntur, que similia somnio videntur; durum est veteres possessores expellere. res Pru-thenica apud nos adhuc pendet; timendum tarnen est, ne rex Polonie contra religionem civitatum partes tueatur. principes Eheni compositi sunt, alia ex his partibus scripto digna non occurrunt. si dabitis pacem Italie, quam- speramus, domum e vestigio repetam et aliquando dignationem vestram1 videbo, quod pietas divina cito faxit. litteras reverendi patris domini Assisinensis* expeditas penes me habeo, quas per certum nun-tium ad eum mittam, quam primum occurrerit. recommendo me dignationi vestre,2 ad cujus mandata paratissimus sum. ex Grez, die 3. septembris 1453. 137. Kardinal Zbignew Ole&nicki an Bischof Eneas; Krakau, 10. September 1453. Dankt ihm für die Übersendung seiner Briefsammlung, in der er einige Irrtümer über König Wladislaiv und die Polen richtigstellt; schielet ihm sum Danke einen Marderpeh. Aus Vindob. 3389, El. 181*, von Schreiberhand; vgl. mit Ottob. 347, Bl. 7; Vatic. 1787, Bl. 8; Beg. 1878, Bl. 1 und Urb. 401, Bl. 9; auch in Law: 54, 19, Bl. 1—4; clm. 5335, Bl. 143; Wolfenbüttel Weiss. 90, Bl. 113. Gedruckt bei Dzieduszycki, Zbigniew Oleänicki 2, Beü. 15 und im Codex epistol. Poloniae ed. SoTcolowski und Szujski 2, 315 nach einer schlechten Handschrift des Grafen Szembek; Voigt 273. Sbigneus, miseratione divina sacrosanete Romane ecclesie tituli sanete Prisce presbiter cardinalis ac episcopus Cracovien-sis, reverendo in Christo patri, domino Enee, episcopo Senensi et imperiali consiliario, amico suo singulari salutem pZwn-mam dicit. Vereor jam nee ab re, ne quid tibi, vir clarissime, de me meo ex tarn diuturno silencio cogitacionis obrepat, quasi immemor negligensve factus sim tui in me meriti tueque quam 1 tuam. — 2 tue. a Bischof Francesco de Oddis von Todi. 246 sincere erga me benivolencie. antiquorum enim tradicione cognoscimus et proprie affectionis documento experimur, nichil esse tarn presens inter absentes quam epistolis et colloqui et audire, quos diligamus. et ut est apud Ciceronem in rheto-ricis, homines superioris evi ante carte et membranarum usum aut in dolatis ex ligno codicellis aut in corticibus arborum mutua epistolarum alloquia missitabant, unde et portitores ea-rum tabellarios et a libris arborum librarios vocavere. quanto igitur magis expolito jam artibus mundo id non debemus om-mittere, quod sibi prestiterunt, apud quos erat cruda rusticitas et qui humanitatem quodammodo nesciebant atque ideo reddi-tur mihi aliquando cupita rescribendi facultate, ne apud te vio-late amicitie et neeessitudinis arguar. debitum reddere nunc saltem duxi. Sed antequam id aggrediar, prius me super tante more silentio excusatum ostendam. enimvero accepto a te tuarum epistolarum libro justum consentaneumque censui, nichil ad rem ejus remandare, nisi ante totum vidissem. et quamvis tali in ipsum ferrer desiderio; ut etiam uno, ut ajunt, cum spiritu, si possibile fuisset, letus perlegissem, tanta tarnen multiplicium publicarum et privatarum rerum in dies vinciebat occupatio, ut in lectitando volumen illud aliquot absumerem aut verius transmitterem menses. sed nee hactenus fateor exe-gissem opus, nisi persepe furtivis noctium horis hesissem ad lectionem illius. nunc illud utcunque percontatus, si super laude ipsius quantum satis foret scribere vellem, legem epistole, que librum redolere non debet excederem. equidem, si verba epistolarum illarum ipsarumque contextum attendo, purgata ab omni umbrosa nodositate in morem lactis candidi nitent et pla-eido claroque sensu • in audiencium aures fluunt adeo, ut recte te verbis beati Ieronimi alloqui possim: magnum, Enea, habes ingenium et infinitam sermonis suppelectilem et facile loque-ris et pure facilitasque ipsa et puritas mixta prudeneie est. multi profecto, ut dicit Seneca, sunt, qui ad id, quod non pro-posuerant, scribere alieujus verbi placentis decore vocantur. quod tibi non aeeidit, sed habes verba in potestate. non enim te eifert oracio nee longius quam destinasti trahit, sed pressa sunt omnia et rei subiecte aptata. loqueris quantum vis ple-rumque plus significas quam loqueris. ego sane, ex quo aliquid litterarum intelligere cepi, detestatus sum morem illorum, 247 qui nescio qua persuasione ducti eam in dicendo et sentencia-rum suspensionem et verborum obscuritatem imitantur, ut non nisi ab attentissima mente quid velint intelligantur. fateor quippe, tunc demum scribentis dicentisque operam effectum suum assequi, si et dignitas accedit oracioni, quoniam que sine dignitate scribuntur ea nee sorciuntur fidem nee subsistere diu possunt. quo pacto respondisse Senecam apostolo legimus: pro-fiteor me bene aeeepisse lectionem litterarum tuarum, quas Gralatis Corinthisque misisti; et ita quidem, ut eciam cum honore divino eas audirem. spiritus enim sanetus in te excelsos vene-rabilesque sensus exprimit. vellem itaque, cum res eximias proferas, ut majestati earum eultus sermonis non deesset, at-que ego eultum hujuscemodi adesse satis tunc arbitror, quando et si non illorum priscorum oratorum, quos tantopere miramur, faeundiam, saltem eos, quo sub nostra etate Italia babuit et genuit, scribentis stilum pro viribus conseetamur. quod adeo te virorum clarissime assecutum tuis in opusculis conspexi, ut novellum quendam Ciceronem te dixerim; ipsum demum genus eloquii tui; cum Tulliana lucescit puritate, crebrum est in sen-tentiis ut non modo seriis sed et ludicris et jocosis de fugienda vanitate seculi hujus deque emulandis virtutibus et quod pre-cipuum est de consequendis yite celestis premüs. graves et egregias plerumque admiscueris sentencias in tantum quidem, ut officium poete, quo te per singulas titulasti epistolas, ap-prime videaris prosecutus esse, poetarum enim, quos omnium magnarum rerum atque artium sciencia nunquam latuit, inten-cionem in id preeipue vergere comperimus, si saltem ipsorum veri estimatores sumus, ut si quid in opusculis suis fabulosum inserant, vel ad moralem philosophiam, que virtutibus homi-num vitam instituit, vel ad phisicam, que nature secreta rima-tur, pertinere innotescant, vel ut splendidissimis laudibus virtu-tum, quas per exempla clarissimorum virorum dedueunt, aut viciorum dignis reprebensionibus, que per obscenorum bomi-num perditos mores cogitacioni nostre detestanda subjiciunt, le-gentium animos et oculos dulcedine delectacionis alliciant. fabule, si quidem unde dicte sint, et quis primus inventor ipsa-rum extiterit, queve cause illas fingendi priscos poetas impule-rint, memini, me Isidorum in suis ethimologiis narrantem legisse.a a Isidorus, Etymölogiae recogn. Lindsay, I, 40. 248 fabulas, inquit, poete a fando noniinaverunt, quia non sunt res facte, sed dum taxat loquendo ficte, que ideo sunt in-ducte, ut mutorum animalium inter se colloquio imago quedam vite hominum nosceretur atque ideo non sunt poetice intelli-gende fabule, prout cortex sonat exterior, quarum si latentum medullam acumine alcioris ingenii voluerimus perscrutari, in-veniemus poetarum scripturas modo naturalium rerum, modo laudabilium morum, modo egregiarum narracione historiarum ad nostre institucionem vite luculenti dogmate esse inventas. Sed nunc hec et reliqua, que ad laudem poetarum accu-rate dici possent, missa facio, quoniam supervacue viderentur illius artis et professori et peritissimo recensita. ad aliud in-stitutum — locos illos dieo, quibus mentionem feceris illius non obscure memorie principis Vladislai, Hungarie et Polonie regis — me converto. fateor enim me in Ulis plura collegisse, que in offensam dicti regis et primorum regni Polonie taliter accepi, ut pro honore et fama eorum pernecessarium ducerem, dictis Ulis apologiam facere. scribis etenim in epistola ad illustrem principem Philippum Maria, ducem Mediolanensem, Vla-dislaum regem Hungarie regnum occupasse, id tarnen non suo judicio, quoniam propter etatem aliena regna non cupiebat sed suorum suasu actum esse." in epistola vero ad Leonardum, Pata-viensem episcopum, ingressum, progressum ad usque occasum ejusdem largo satis stilo deliberativo simul et demonstrativo genere utens et narras et deplangis.b certum autem habeo de optima virtute tua et integritate nihil ambigens, sicut relator suggessit, ita te calamo tradidisse. verum, quia me teste et conscio adversatur in multis veritas, rem illam apud nos ceptam et demum actam sie aeeipe. subtracto ab hac luce serenissimo principe Alberto, Komanorum et Hungarie rege, legati insignes, quorum Johannes0 tunc Segniensis, expost Va-radiensis episcopus prineeps erat, Mathko banus Slavonie, Johannes de Peren,1 magister thawernicorum regalium, Emericus de Marceliis,2 Ladislaus de Palocz3 et plures alii, quorum bre-vitatis gratia nominibus abstineö, regni Hungarie Cracoviam 1 In allen römischen Hss. Lücke zwischen Johannes und magister: der Name, hier aus Codex Vind. und epistol. Poloniae. — 2 Vat. Emericus de Mar-cellus. — 8 Ottob. de Polen; Vat. Ladislaus Polen; Vind. Polontz. * Briefwechsel 1, 489. — b a. a. O. 1, 662 ff. — c Joh. de Dominis. 249 veniunt et exhibitis tam regine quam regni ejusdem prelato-rum et baronum litteris, oracione extensa referunt, per obitum Alberti regis se et regnum gubernatore et defensore destitu-tos. exponunt, quam maximum periculum regno illi immo fidei sancte et toti Christianismo propter Teuchros1 infestissi-mos et cometaneos hostes imminere, et cum se nulluni aliud eis post deum celi tam efficax offerat presidium, quo ejusmodi necessitati ipsorum oportune consulant per viscera misericordie dei et per ejus sanguinem in redemptionem nostram fusum ob-secrant, precantur et cum lacrimarum effiisione instant, et si zelum Christi habeamus, si fides ejus et animarum salus nobis eure est, compaciamur, misereamur et quam possumus ipsis feramus opem et determinatius sua commissa2 prosequendo, dari sibi Vladislaum primogenitum parentis sui in regem et defensorem summis desideriis petunt. res hec grandis ad-modum erat et magno dirigenda consilio et ideo explosa fuit omnis acceleratio, sano semper inimica consilio. et tandem post plures dies responsum hujuscemodi datum est, non con-venire Polonis in Hungariam manus protendere, ubi regina pregnans illico postumum heredem paritura esset, ad que illi tales mox protulerunt instruetiones consensu et collaudatione8 communi regine et prelatorum regnique majorum faetas, qui-bus res illa ut conficeretur ab omni timore et impedimento purgata ostendebatur, adeo ut quiequid eorum4 peticioni et de-siderio objiceremus, jam paratas responsiones proferrent. nunc ergo, cum taliter expostulati et quasi per deum adjurati com-munem suseeperimus causam, fer sentenciam, qua racione Vla-dislaus rex dici possit regnum illud oecupasse, pro quo etiam non dubitavit sanguinem et animam ponere, quo pacto deinde prelatos et proceres regni Polonie cupiditate et ambicione motos quis dixerit, qui suorum obliti commodorum pro communi utilitate rei publice Christiane suo se rege spoliantes alieno cum populo regnoque tradiderunt, quamvis intelligerent, eo modo regnum proprium et res ipsorum quam maxime ne-gligi. sed vicit, ut dignum erat, rei Christiane et ecclesie dei respectus. defendit nimirum nos ad rem hanc ab hujusmodi crimine, quia ex dono dei potens regnum proprium habemus, sufficiens ad omnia, que regno regnicolisque sunt necessaria. 1 Vat. TuiT.hos. — a Vat, promissa. — 3 Vat. laudatione. — 4 Reg. ipsorum 250 protenditur fere trecentis miliaribus sive leucis, a mari septen-trionis usque ad mare meridianum se porrigens, intra se copioso plurimum milite abundat. gleba quoque ubere metallo et ere multiplici ferax. nihil reruni alienarum cupimus. faxit deus, ut propriis rebus benegerundis compotes industrii et solertes simus. potuit, non abnego, fieri, ut scribis, quod regina enixa infantulum Ladislaum mandaverit legatis illis, ne quid ulterius attingerent. sed cur ipsa mentis sue illud arca-num regi et nobis non aperuit; qui per litteras et legatos in-vitabamur? audivimus, non nego, et nos quoque novum illud de nato puellulo. sed rege demum Budam ingresso tumque sen-simus, quia regina adversaretur et dissentiret. sed sera visa est nobis ejus hujuscemodi penitencia et absonum valde rati sumus, ut ipso regi ad locum illum adducto illuderetur et ut plurimarum nodositatum, que in bac re interponebantur, reso-lucio •facilior proveniat, copiam litterarum regni Hungarie, per quas omnium calumpniarum eliduntur instancie, presentibus in-clusam facio. addis dein, Dionysium, archiepiscopum Strigonien-sem, et Ladislaum banum de Grara1 sub lege et litteris salvi conductus Budam tunc advenisse demumque rupto federe pacis inibi captos et sub interminacione mortis, ut alter coronaret regem, alter eidem juraret fidelitatem, coactos. hoc ego lecti-tans supra modum miratus sum tarn effrenem fingendi licen-ciam, qui illud ausus fuerit suggerere casto pectori tuo. aderam et ego illis diebus Bude, obversatus sum illi prestantissimo cardinali et presuli. vidi eum debito honore exceptum plena-que libertate quoad voluit ibidem moratum, et nulla vi im-pulsum fidelitatis prestitisse sacramentum et peractis per ipsum coronacionis solemnibus ad suos revertisse penates. quod ita se res habuerit, idem ipse, adhuc enim vita fruitur, de se dicat testimonium. non diffiteor quidem Ladislaum de Gara,1 moder-num palatinum Hungarie, et per primores regni et per popu-lum stimulante forsitan illos justa ira, quod sub custodia ejus Corona regni de loco suo sublata erat, captum et, quod scripta tua non habent, in capitis periculum adductum fuisse. ea tarnen non pro caligine et obfuscacione nominis detergenda Vladislai regis sed pro sempitema atque immortali laude postero evo pro-menda induco. ipse si quidem honoris sui et federis dati maxi- Vat. Ladislaum Garam. 251 mus custos, quamvis tocius vulgi animos gravi furore erga palatinuin videret incensos, adeo, ut etiam vix manus aliqui continerent, habita oratione ad populum orientem sedicionis in palatinum. et suos adherentes facem miro mansuetudinis more extinxit asserens, se malle regno Hungarie deserto ad proprios descendere penates, quam fidem palatino datam prevaricatum iri dataque populo optione, quod mallent eligere aut suum subi-tum discessum aut palatini dimissionem, mox consensu et ac-clamacione populi palatinum et in libertatem et in vitam vin-dicavit. huic beneficio tali et tanto, quo reliquam omnem con-secutus est lucem, pessime respondens in sue libertatis auctorem sua et multorum aliorum arma convertit, sed justo dei permit-tente judicio omne robur suum per exercitum regium contritum confractumque est. multa milia in castris hostium cesa, ipse turpi fuga ex morte se subtraxit. gloriam postea et palmam triumplii de Teuchris1 habiti non regi Vladislao, sed Johanni vaivode maluisti ascribere, quod ille solus tanquam rei milita-ris peritissimus hoc bellum confecerit. profecto cum soli deo omnis et presertim belli victoria et successus dandi sint, et nusquam minus quam in bello eventus respondeant, non expe-dit in ea re refellendi gratia aliquid inaniter contrahiscere. est tarnen toti Hungarie regno res vulgatissima, quoniam si quid vaivoda ille belligerando feliciter gessit, rege presente et2 suis actum est; eo autem absente omnes bellici apparatus per vai-vodam tociens repetiti in maximam regni illius perniciem perie-runt. complures incliti barones et proceres et fere innumeri milites cesi sunt; vaivoda, quia peritus rei militaris et fuge, salvus semper elabitur. si verum est, quod dico, non usque quaque contendo, quia non certa scientia sed relacione illud3 accepi. dum bellum illud secundum4 et nostris rebus quam5 infaustum contra Teuchros6 strueretur, erat spes Hungaris nün-quam tempus illis datum fuisse, quo melius de victoria con-cipiendum fuerit. tum contra solitum magna pars militie Polonorum, qui regi aderant, ad lares proprios in Poloniam redierant, querentibus cunctis, cur id fieret, responderunt, decrevisse Hun-garos absentibus pugnare Polonis, ne presentibus ipsis ad Po-lonos victoria redundaret. sed multo consultius sibi Hungari 1 Tat. Turchis. — 2 Vat. presente cum. — 3 Vat. hoe. — * Vat. alte-rum. — 6 Reg. quoniam. — 6 Vat. Turchos. 252 prospexissent, si et alii nedum ex Polonie regno, sed et de aliis Christianitatis partibus fuissent accersiti. utinam saltem, qui tunc affuerunt Poloni, fuissent retenti ad dimicanduin contra illos sevissimos hostes! ad ultimum si jam saltem vai-voda ille cum Hungaris pro Christi laude hostibus terga non vertisset, fortasse malum hoc, quod hactenus plangimus, secu-tum non fuisset. vaivoda, rei militaris gnarus, taliter sibi et suis consulere non erubuit; Poloni hoc ex parentibus condidice-runt, ut ex bello nunquam fugiant: vincant aut moriantur ne-cesse est. sie aeeidit, quod rex, cujus casum, vir clarissime, digne deplangis et virtutes animique regii dotes aliquando non taces, cum suis Polonis, quia pro fide Christi bonum certamen subiit et perstitit, oeeideretur et, ut sperandum est, generosum illum spiritum polo daret, et quem in crebris epistolarum tua-rum passibus jam de immoderato regni Hungarie ambitu, jam de inutili administracione belli contra Teuchros1 initi carpis nee suis sed alienis auspieiis triumphos de Teuchris2 relatos appli-cas; plures graves scriptores miris in celum efferunt illum laudibus dignumque judicant, qui universalis ecclesie decreto in celicolarum numerum translatus ut martyr et sanetus vene-retur. ex eo presertim respectu, quod bella fere toti Europe formidabilia, quorum eum spectatorem vix anni paciebantur pro fide orthodoxa dilatanda, pro populo dei defensando non solum inpavide suseeperit et animose administraverit, sed etiain a Johanne de Hunyad, cui omnem glor.iam preteritorum triumpho-rum ascribis, desertus ad extremum pro castris dei dimicans cruorem fnderit in illo ultimo periculo suos adhortatus, ut mal-lent honeste patrio more mori quam turpiter fugere. tempus aptissimum visum est, quo nunc cum paternitate tua de rebus his agerem. Constantinopoli urbe nobilissima vieiis nostris capta, ad cujus capeionem3 judicio multorum laudatus a te4 dux exer-citus Johannes gubernator adjeeit sufferentias5 pacis pactis fir-mando cum Turchis hostibus, Grecis quod nusquam6 alias ante practicatum erat non inclusis. aliam te7 reor nunc sentenciam de Vladislao rege et gubernatore secuto hoc infausto et non tarn misero quam miserabili casu laturum, aliam laudem com- 1 Vat. Turchos. — s Yat. Turchis. — 3 Vat. captivitatem. — * a te fehlt in Ottob. — 6 Ottob. differentias. — 6 Vat. nunquam. — 7 Fehlt in Vat. und Ottob. 253 mendacionemqiie Vladislai regis in pectore tuo natam non dubito, ut velles, si daretur facultas non vita solum sed etiam Hunga-rie regno nunc illum potitum esse, nee ab re; multos enim habes hujus tue sentencie, quam ego tacitus te gerere suspicor imitatores, quorum omnium judicio, si Viadislaus rex superstes viveret, uniyersa Christianitas captionem Constantinopolis non deneret, quin immo letaretur nunc universam Europam brachio suo, fidei nostre et eultui restitutam. non sua ille temeritate, ut aliquibus asserere placuit, sed scelere nostro victus est, qui illum et in custodiendo stricto fefellimus et in administrando bello non adjuvimus, sed irrisimus. nos et rege et optimis heroieisque viris cum fratribus, cum cognatis, amicis et affini-bus spoliati, sortem tum publicam tum privatam lugere cogi-mur et afflictas eversasque res publicas deploramus. jam magnam partem Europe, jam Grecie imperium Turchus oceu-pavit, jam et a vaivoda Moldavie feodali regni nostri Polonie ceterisque prineipibus gravia tributa requirit, nichil tarnen defense, nichil armorum, niebil gentium comparari videmus, quon-iam qui talem casum, tale vulnus restauret1 et rescindat alius Viadislaus non extat. ad arcendum frigus brumale a corpore paternitatis tue, quod in calida regione ortum moleste hiemem suffert, mitto paternitati tue per hunc spectabilem militem Mco-laum Chrzastowsky pelliceam mardurinam; rogo digneris eam referre in aeeeptum. incolumem te et mei in oracionibus me-morem conservet dominus Christus, amen, ex Cracovia, 10. sep-tembris 1453. 138. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Eom; Gras, 18. September 1453. Über den Widerstand des Kaisers in der Frage des Passauer EleMen; sehnt sich, in die Heimat zurückkehren su können. Aus Vindoh. 3389, Bl. 144; eigenhändig. N. 148, B. 148, Voigt 274. Domino Petro de Noxeto.2 Magnifice comes, major honorande post recommendatio-nem.3 suseeptis litteris tuis una cum brevibus sanetissimi do-mini nostri mox cesaream majestatem adivi, que tunc forte in 1 Reg. restauraret. — 2 Später ergänzt zu: Eneas episcopus Senensis — comiti palatino salutem jilurimum dicit. — 3 Anrede gestrichen. 254 mensa sedebat. expectavi finem prandii, deinde semotis arbi-tris reddidi sibi apostolica scripta, fingens me nescire, quid illa continerent. cesar ut aperirem utque legerem jussit, quo facto remansit aliquantulum territus dixitque: alia ista scripta sunt, quam que nuper accepimus. cui ego, nova, inquam, cesar, impedimenta nova remedia querunt. deinde prosecutus multa in eam partem locutus sum, ut mentem cesaream ad voluntatem domini nostri sanctissimi perducerem, petivi quoque dari responsum. sed multum animus ejus turbatus erat, duo potissime considerans; unum, quod electus contra voluntatem suam in civitate imperialis feudi obtineret episcopatum, alte-rum, quod tarn manifeste et publice per oratores electi diffa-matus esset, quibus cum mederi verbis studerem responsum-que tandem deposcerem, ait se velle reliquos consiliarios habere atque cum his plenius deliberare jussitque, ut cum illis venirem ad se. res est dilata per aliquos dies, ut est modus curie nostre, que nihil absolvit sine mora. cum reventum est ad consilium, magister Ulricus Sonemberger et ego soli fuimus, qui partes electi juvimus conatique magnopere sumus, cesaris mentem ad illum inclinare. sed neque cesar flecti potuit ne-que reliqui consiliarii ejus propositi erant, ut electo mos gere-retur. sie res impedita est, eo tarnen deduetum negocium est, ut placeat cesari, ecclesie Pataviensi provideri de quaeunque persona excepto electo, quemadmodum ex litteris imperialibus plene pereipies. neque plus hac vice obtineri potuit. facit sibi hoc incommodum electus ipse, qui nimis visus est cesarem parvifacere. misit enim hue unum ex suis secretissimum marescallum scilicet curie sue per eumque non decem milia, ut mentiti sunt oratores sui Rome, sed duo milia tantum flore-norum obtulit, si cesar sibi injurias remittens pro eo pape scriberet. visum fuit cesari grave, tantam injuriam pro tarn parva peeunia remittere. ille autem dixit, se ad suum dominum iturum reversurumque post dies aliquot cum majori pote-state sperareque bene posse negocium terminari. sie ille abiit neque unquam reversus est. scripsimus magister Ulricus et ego ipsi electo sperabamusque negocium pro minori summa posse componi, quam quatuor1 milium florenorum. neque puta-bamus rem illicitam, quod ille peeuniam daret pro offensa do- 1 sex. 255 mino suo facta, si gratiam mereri vellet. est enim modus om-nium gentium, ut damna pecuuiis resarciant. ille autem electus, qui pluries mihi scripserat et magistro Ulrico, ut causam suam adjuvaremus, neque nuntium ad cesarem remisit neque ad nos rescripsit. nescimus, que causa eum retinuerit, nisi quia puta-bamus, habuisse eum scripta de curia, per que certificatus sit, etiam invito cesare papam sibi provisurum. sie bonus vir se ipstim impedit.1 et nunc procuratores bui cesarem publice dif-famant, quod quam moleste sublimitas imperatoria tulerit ne-queo tibi dicere.2 uteunque sit, cesar ad id devenit, ut placeat ei ecclesie Pataviensi de quavis persona provideri, dummodo electus exeludatur; per hanc viam poterit dominus noster ecclesiam illam pacificare. neque enim difficile erit alium reperire, qui suam ecclesiam electo tradat et aeeipiat Pataviensem, si vel Frisingensis vel Brixinensis vel Eystetensis vel Augustensis vel alius quivis requiratur. mihi tarnen hoc medium videretur magis quod subjiciam, videlicet quod dominus noster sanetissi-mus onus hoc concordandi electum cum cesare in se suseipe-ret et faceret, quod electus ratum se habere promitteret, quic-quid per suam aanetitatem determinaretur dandum cesari pro satisfactione injuriarum. putarem enim hoc imperatorem non recusaturum et sie ille ecclesiam obtineret. alioquin non intel-ligo, quod papa possit sine indignatione cesaris hunc electum promovere et possent in hac re nasci multa mala, nee expe-diret inter papam et imperatorem, qui modo se summe amant, nasci rubiginem propter hanc ecclesiam neque promissa oportet de facili rumpere. hec ad Pataviensem ecclesiam. quod litte-ras meas legis et summo pontifici, quatenus opus est, exponis, maxime mihi voluptati est multumque ideirco tibi sum ob-noxius. neque expeto, ut rescribas semper, qui tuas oecupa-tiones innumeras esse scio; satis superque satis est, si scripta mea dignaris respicere; tua tarnen humanitas omnem laborem" vincit et mihi vel manu propria rescribere non refugit. est in te constans amicitia neque defluit amor tuus. adhuc te Basi-liensem recognoscis et usure veteris memoriam tenes. scis quantas simul duximus noctes; pauci ex achademia super-sumus, multi ex amicis veteribus periere. quanto numerus amicorum restrictior est, tanto decet amorem esse ferventio- 1 sibi ipsi turbas facit. — 2 exprimere. 256 rem, quem te prestare in me summum nescio dicere, quantum me delectat. tu te ipse melius cogitabis, qui meos mores egregie calles. de patria, que scripsisti, plene apud me nota sunt; doleo terram illam tot cladibus affici; spero tarnen, sapientiam summi pontificis id curare, ut nostris saltem diebus ultimis pacem habeamus. quod si Christiani principes non tantum sapuerint, ut inter se lites finiant, invenient, qui eos docebit, Thurchorum imperatorem, et illa de nobis fabula de-cantabitur, quam de rana et mure scribit Esopus. deus tantum facinus avertat. verum ut de domo mea dicam, quamvis hoc tempore non fuissem illic quieto animo, ut ais, tarnen illi cives frequentibus me litteris vocitant, meamque moram tarn diutinam egerrime ferre videntur. nunquam ex Tuscia nuntius venit absque citatoriis litteris; sunt modo preces, modo mine, quibus ad reditum vocor. non video me posse amplius ob-sistere. cognosco me senem et de morbis quam pluribus gravem. itaque statuo si deo placuerit in patria mori. rogavi cesarem, ut indulgeret me domum visere. concessa est mihi licentia circa festum Martini quindecim ante diebus, eo tarnen pacto, ut redeam in curiam. dico me reversurum, si commodi-tas affuerit; at cum domi fuero per litteras me absolvam. ne-que enim meum est semper exulem esse, scio non multos mihi annos superesse, ne dicam dies; eos dignum puto inter dulces cognatos et affines consumere, quorum mihi et magna et honesta copia est. hie puto multos esse, qui propositum meum damnabunt et illos potissime, qui me majorem cupiunt. dicent: si mansisset Eneas apud cesarem, hoc illi et hoc evenisset. fateor, Petre amantissime, me pluris fieri, dum cesari servio, quam dum maneo domi. sed quid ad me falsa hominum existimatio? nolo ex alieno pendere; in me mihi stabilitatem quero. nolo semper servire, mihi vivere aliquando "decrevi. quis preterea novit, si apud Grermanos manens melius habiturus sim? ego de me ipso judico, quod in aliis inspicio et que pejora sunt posse mihi aeeidere non dubito, preparoque pectus meum adversus omnes fortune contumelias, si contra me velit irasci; quamvis in hanc usque diem non habeo, quod fortunam aecusem. nam sive honores sive opes sive alia hujus seculi bona inter homines eque distribuantur, scio me plus virili parte assecutum. itaque nihil est, mi Petre, cur non bono animo esse debeam. facio, quod suades, letus sum, gau- 257 deo his; que possideo, bonis, gaudeo in amicis, gaudeo in me ipso, utinam in alio seculo tantum mihi secunda sint omnia quantum in presenti fuere.1 quis enim me miserum dicere possit, qui et summi pontificis et imperatoris gratiam reperi? magna consecutus sum tuo favore et sanctissimi domini nostri benignitate neque despero, quin alia etiam majora ex vestra beneficentia suscipiam. non tarnen id apud me firmum est; scio posse mutari apostolicam mentem et alia multa contingere propter que fallatur opinio mea. immo, ut verum fatear, per-suadeo mihi nihil futurum esse ex his, que magna voce vel mihi vel cesari sunt promissa. non quod verba reputem data, sed quia mortales intelligo mores, revertar itaque domum ut is, qui velit inter suos mori et jam se muneribus» hujus seculi defunctum putet; si quid preter spem evenerit, id cum Terren-tio nostro deputabo esse in lucro. forsitan aliquis erit; qui cum turbinibus seculi exemptum me viderit, o Enea, dicat, solus scis vivere, sicut de Vaccia dictum scribit Seneca, et si illud non probat.2 hec volui apud te dixisse, ne mentem me putes gravem habere, qui jubes et bene jubes, ut animo bono sim; sum non bono solum, sed etiam jocundo atque eo magis leto, quod te cito visurum me arbitror. de litteris militie tue quam primum cesari verbum feci, mox commissa res fuit. amat enim te sua majestas tibique gratam rem facere cupit ac de»tua virtute graviter et magnifice loquitur. titulus litterarum erit ille, quem denotasti, neque deinceps tibi nisi magnifico scribetur. gubernatorem cancellarie nolui in hac re tua one-rare, quem neque in meis unquam negociis accedo, neque enim mihi amicus est. sed habet cesar duas cancellarias, imperialem et Australem; qui Australem regunt, ad unum omnes mihi benivoli sunt, ibi ego omnia expedio. illic est magister Johannes Inderbachius, decretorum doctor, singulari benivolentia mihi conjiinctus. huic provinciam commisi, is rem tuam libenter absolvit et animo volenti, itaque littere tue per latorem presentium expedite ad te venient. cum hec scripsis-sem, placuit Johanni Inderbachio, qui intra decendium ad curiam venturus est, litteras tuas retinere et illas secum af-ferre, ut cum aliquo munere ad te proficisceretur. nee ego id sibi negare volui, quando nullum exinde prejudicium fieri tibi 1 utinam — fuere am Rande. — 2 forsitan — probant am Rande. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 17 258 cognoscerem, nisi decem dierum moram intervenire.1 de bene-ficiis electi Pataviensibus ad eum modum distribuendis, ut scri-bis, habeo tibi ingentes gratias precorque id solidum esse pro-cures, si confirmari eum aut provideri sibi contingat. post hec jam scripta captata hora magis felici; allocutus sum iterum cesarem super facto prefati2 electi dixique sibi, me timere, ne tandem papa cogeretur electo providere, quia non facile reperi-retur, qui promovendus esset ad ecclesiam, quam ahus posside-ret, quodque durum esset Romano pontifici, insignem ecclesiam diutius vacantem dimittere et multorum principum pro electo rogantium spernere preces. quod si ille promoveretur inTita sua majestate nimis sibi dedecorosum esset; ex alia parte con-siderare me ajebam, grave esse sue serenitati consentire, quod suus inimicus non reconciliatus et qui nullam super damnis et injuriis satisfactionem impendisset, ad ecclesiam insignem sui feudi promoveretur. ob quam rem retuli me reperisse unum medium, per quod et sancüssimo domino nostro pape et sue majestati mos gereretur. id autem hujusmodi proposui sancti-tati, quod sua majestas remitteret ad dominum nostrum sanctis-simum plenum arbitrium componendi secum ipsum electum et inducendi eum ad satisfactionem pro damnis et contumacia impendendam et quicquid dominus noster in hoc facto ordina-ret, majestas imperatoria ratum haberet, proviso quod similiter electus ipse domini nostri arbitrio acquiesceret.3 confirmabam enim sperare me, sanciissimum dominum nostrum inducturum illum electum ad convenientem recompensam et tunc ille sine controversia posset promoveri. ad hec dixit cesar, se de domino nostro clementissimo plene confidere, jussit tarnen in con-silio rem proponi, quo facto omnes consiliarü hoc medium commendarunt et ita commissum mihi fuit, ut beatitudini domini nostri scriberem. sie ergo dominus noster dignetur hoc negocium in se assumere et inducere electum ad humilitatem et satisfactionem, quoniam cesar de suo arbitrio contentus re-manebit. alioquin vero stante illo contumace nunquam con-sentiret* eum2 promoveri,2 quemadmodum plenius et apertius super hoc de mandato cesareo apostolico culmmi scribo. non fuit visum certjs de causis, quod imperator hoc scriberet, sed cum — intervenire an den Band geschrieben. — 2 Gestrichen. — * oon-quiesceret. — * consentiet. 259 veniet intra paucos dies ad curiam Romanam super uno alio satis magno negocio dominus1 Johannes prefatus8 et ipse de hoc plenam habebit potestatem. tamen ex nunc cesar conten-tum sese dicit in eo futurum esse, quod sanctitas domini nostri inter ipsum et electum duxerit ordinandum, ita tamen quod ille de damnis et injuriis illatis aliquam faciat emendam, tantis excessibus convenientem. habes, quid in re Pataviensi per me factum sit; non potui plus, sed per hunc modum exi-stimo negocium ipsum bene consumari posse. vocet pietas domini nostri procuratores electi, qui dicunt multa imperatori oblata, et dicat eis, se velle negocium componere et si non habent potestatem, jubeat eos scribere domino suo et facul-tatem querere; eo modo aut res votivam habebit expeditionem aut honestius Ulis resistetur. potest autem sanctissimus dominus noster scribere cesari, se hujusmodi medium a me sibi transscriptum esse de mente et voluntate sue majestatis et di-cere, quod id velit arbitrium acceptare et tunc res erit planis-sima; et si2 videtur2 bonum esset, quod super hoc littere apostolice ad me mitterentur, ante quam hinc discederem. sie enim magis instruetus ad vos venirem. nee alia modo, vale optime et me summo presuli commendato curatoque, ut sua erga me benignitas augeatur potius quam minuatur. itidem ego pro te apud cesarem facio sedulo; de tuis familiaribus teneo, que scribis. vale. ex Grez die 18. septembris 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.3 139. Bischof Eneas an Giovanni Campisio; Gras, 18. September 1453. Bestätigt die Eroberung von Konstantinopel und berichtet über die politische Lage. Aus Vindob. 3389, El. 149; eigenhändig. Weiß Nr. 53, Voigt 275. Domino Johanni Campisio.* Eeverende in Christo pater, domine honorande.5 quamvis dura et acerbissima sint, que de Constantinopoli feruntur et a te certa scribuntur, libuit tamen intellexisse ex tuis litteris, 1 Inderbachius. — t Gestrichen. — ' Unterschrift gestrichen. — 4 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, reverendo in Christo patri, domino Johanni Campisio episcopo Placentino salutem flurimam dicit. — 5 Anrede gestrichen. 17* 260 que me minime fallunt, seriem rerum. idem, quod tu refers, ex Venetiis" ac etiam ex Rascia ad nos delatum est nuntium; » Von Francesco Foscari, dem Dogen von Venedig, war ein Schreiben vom 27. Juli an SC. Friedrich eingelaufen, das in der Nürnberger und Basler Ausgabe als Brief 159 mitgeteilt ist. Vindob. 3389, El. 134, von Schreiberhand; Weiß a. a. 0. S. 162 als angeblich ungedruckt. Es hat folgenden Wortlaut: Serenissimo et excellentissimo domino, domino Frederico, divina favente dementia Romanorum imperatori semper augusto ac Austrie Stirieque duci etc. illustrissimo, Franoiscus Foscari, dei gratia dux Venetiarum etc. recommendationem et prosperorum successuum in-crementa. Nihil nobis attulerunt novi, serenissime princeps, littere vestre cesaree majestatis, si, quemadmodum ipsa jseribit, gravi molestia ac merore commota perstiterit, cum primum innotuerit sibi acerbum et horrendum novum urbis Constantinopolis, quam perfidissimi Teucri magna Christianorum strage suo imperio summiserunt. est siquidem casus iste infelix tantum magnifaciendus, ut nil supra temporibus nostris contingere potuisset. at quoniam vestra serenitas neque enim indigne cupere videtur ejusce nefande rei seriem a nobis certius ac particularius intelligere, etsi hec referentes dolorem et amaritudinem renovemus, ut tarnen majestati vestre morem geramus, nuntiamus ei. dem: imperator Turcorum, qui cum maxima potentia incredibilique apparatu terra marique contra urbem Constantinopolitanam eastrameta-tus erat, die 29. maii preteriti civitati ipsi, quam circunqaaque obses-sam tenebat omnique tormentorum bellicorum genere debellaverat, maxi-mum et aeerrimum bellum intulit tandemque eam die ipsa innumerabili Christianorum clade subegit, rem utique obscuram, calamitosam ac Chri-stiano nomini summum in modum periculosam. hec si quidem nova, utinam tarn falsa essent quam nimium vera sunt! nam ea accepimus a capitaneo galearum nostrarum nuper huc regresso, qui ad illud via-gium Constantinopolis et Romanie cum nonnullis nostris triremibus more mercatorio profectus erat, quive cum eisdem galeis ad tutandam urbem illam usque ad ultimum ejus excidium constans permansit, ita ut magna pars hominum triremium earundem male perierit. nam partim trucidati, partim in miserabilem captivitatem deducti sunt, multi quoque nobiles, cives et mercatores nostri, qui in ea urbe aderant, cum facultatibus et bonis suis magni valoris aut gladio perierunt aut ad servitutem ipsam crudelissimam devenerunt nee absque magno ere redimi poterunt. preterea subinde nuntiatum est, Teucrum ipsum oecupasse civitatem Pere et quedam alia loca finitima cum magno Christianorum excidio, de qua tarnen re aliam certiorem notieiam nondum accepimus. enim-vero, princeps excellentissime, hostis iste truculentissimus adeptus est urbem preeipuam Constantinopolim nobilissimam, et tarn ratione situs, quam ex aliis dignis conditionibus aptissimam et mirum in modum ac-comodatam ad potentiam suam augendam, ita ut ubique terra et mari de hoc potentissimo hoste sit plurjmum dubitandum. et profecto nisi 261 non est, cur amplius dubitemus. cogitandum jam esset, quibus modis, que imminere calamitas cernitur, evitari posset. sed video Christianos principes intestinis odiis flagrare; male foris resistitur, si ab his, qui sunt intus, vulneramur. intelligo, do-minum. nostrum sanctissimum operas paci navare; sed audio Renatum regem Italiam intrasse. id mihi non videtur concor-die subservire. fertur oratores partium de pace tractaturos ad mandatum pape conventuros; timeo, ne id sit verba dare. cum circumspicio Christianos principes et eorum facta considero, in-venio omnes Thurci procuratores esse, viam illi omnes appa-rant, nihil est ergo, mi pater Johannes, nisi ut cogitemus, quod superest vite, in obsequio dei consumere atque ibi querere pacem, ubi nulle discordie urgere possunt. hie peregrini sumus, exilium agimus. in patria quietem speremus; quod his in terris solidum gaudium habere possimus, neque spes promittit neque ratio suadet. ego te prope diem spero videre atque amplecti, tumque de his et aliis plenius colloquemur. interea de regionibus his has novitates habeto. rex Ladislaus ex Posonio reversus in Austria conventum terrigenarum habet ordinatque rectores, qui ducatum regant, dum ipse aberit. nam Bohemiam ingredi ad festum Michaelis archangeli proximum statuit. Bohemi multa ei promittunt, ex quibus, ut est mos gentis, pauca servabunt. bene cum eo actum fuerit, si sua in Bohemia non exposuerit. Axamit insignis latro dietim amplius in Hungaria crassatur neque regni viribus eliminarj potest. verum illud est, quod scriptura dicit: ve terre, cujus rex puer est. Johannes vaivoda Transilvanorum imperium, quod sibi Ladislaus dederat, assequi minime potest. cupitint enim illi corone magis quam Johanni subesse. hec habui, que nunc tibi rescriberem. vale et reverendissimo domino meo tuoque, cardi-nali vicecancellario, ut commendatus sim, curato. ex Grrez, die 18. septembris 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.1 Christiane potentie aliter excitentur, ut huic morbo validis provisionibus oecurrant, antequam ulterius prolabatur, videre videmur magna pericnla ineumbere toti Christiane religioni, quibus non facile erit Christianis prineipibus resistere. datum in nostvo ducali palatio die 27. mensis julii indictione prima 1453. 1 Unterschrift gestrichen. 262 140. Bischof Eneas an Kardinal Juan Carvajal in Rom; Gras, [18. September 1453]. Über die Passauer Angelegenheit und die politische Lage in Österreich. Aus Vindob. 3389, Bl. 149"; eigenhändig. Weiß Nr. 54, Voigt 276. Cardinali sancti angeli.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.2 ex Venetiis accepi litteras vestras,3 que dignationem vestram4 Italice paci navare operam affirmabant. id fuit mihi jocundissimum. sed quid secutum sit non plane scio. rescripsi dominationi vestre5 reverendissime, cnpio bene terminatam esse legationem vestram;4 namque si nostra Italia pacem non assequatur, timendum est, ne, dum inter nos- acriter contendimus, aliorum preda simus. introitus Renati regis in Italiam" si verus est, ut fertur, pa-rum paci conducit. vereor, ne nostri principes procuratores Turchorum sint. deus, que de nobis fieri decreverit, optime novit, non est cur hoc vel illud oremus, optima pro jocundis deus dabit. legi cesareo culmini, que vestra6 reverendissima jtatemitas scripsit. gratanter cuncta recepit et obnoxium dignationi vestre5 se ait. noviter scriptum est sue majestati, cardinales omnes preter dominationem vestram4 in facto Pata-viensi esse sibi adversos, dominus etiam noster sanctissimus per suum breve significavit, nolle se amplius differre. quid respondeat cesar, ex aanctissimo domino nostro intelligetis.7 una spes est bene gerende rei, si fiat quemadmodum a me scribitur apostolico culmini; id enim cesari placet. veniet intra 8 vel 10 dies dominus* Johannes Inderbach ad sanctissimum 1 Erweitert zu: Domino Johanni cardinali sancti angeli Eneas, episcopus Senensis, salutem plurimam dieit. — 2 Anrede gestrichen. — a tnas. — 4 tuam. — 5 tue. — 6 tua. — 7 intelliges. * König Rene betrat Mitte August den Boden Italiens. Niccolb Soderini berichtet am 22. August an die Balia in Florenz: Questa mattina adi 21. e tornato mess. Benedecto Doria dalla riviera do ponente e dalla maesta del re Renata, e dice come legenti del re Renata sono tucte passate et con esse circa 2m cavagli et 3m fanti delle genti del dalfino et sono venuti in Asti (Buser, Beziehungen der Mediceer zu Frankreich 384 und Leroy de la Marche, Le roi Rene 1, 278). 263 dominum nostrum et vestram1 reverendissimam ipaternitatem super uno satis notabili negocio. ab eo singula cognoscetis.2 non est cur me modo multum extendam. rex Ladislaus pre-parat se, ut in Bohemiam eat. in Auatria magne divisiones sunt inter comitem Cilie et Ulricum Azingher. huic prelati et civitates favent, illi barones. Axamit adhuc vexat Hungariam. spero me brevi dominationem vestram1 reverendissimam con-venire, quia domum repetere non commoditas sed necessitas urget, mortuis, qui res meas gerebant, proximis et carioribus consanguineis et affinibus. recommendo me dignationi vestre3 supplexque peto, ut onere annatarum levare me velitis* sicut magister Henricus Senfleben spem facit. alia non occurrunt. recommendo me dominationi Yestre veverendissime.5 ex Grrez etc. 1*1. Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Born; Graz, 18. September 1453. Persönliches. über die politische Lage in Österreich. Au» Vindob. 3389, Bl. ISO; eigenhändig. Weiß Nr. 55, Voigt 277. Magistro Henrico6 Senf leben.7 Venerabilis amice honorande.8 suscepi litteras vestras,9 ex quibus intellexi, cum quanta diligentia et affectione res meas curatis.10 non est meiim, dignas persolvere grates. solum peto, ut circa illa duo instetis11 de annata remittenda et de ecclesia obtinenda, si promoveatur electus. deus vobis12 mer-ces erit, nee me penitebit, ubi possim ostendere gratitudinem. dominus Petrus de Noxeto scribit mihi futurum omnino, ut ecclesia mihi commendetur et ita confirmat papam promittere. nolite13 considerare, quid dicat cardinalis Metensis." quod pro-missum est cesari, non debet violari; ego quoque nepotes habeo, quibus me providere oportet, non minus quam ille, de quo ait Metensis. Franciscus Theutonicus est et iam in studio I tuam. — * cognosees. — 3 intelliges. — 4 velis. — 6 alia — reverendis-sime gestrichen. — 6 Ursprünglich Ulrico. — ' Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, magistro Henrico Senfleben, scriptori apostolico et imperiali consiliario salutem -plurimam dicit. — 8 Anrede gestrichen. — 0 tuas. — 10 curas. — u instes. — 12 tibi. — 1S noli. II G-uillaume Hugve d'Estaing (f 25. Oktober 1455). 264 insudat juris canonici et bene proficit; illi dabo ecclesiam in Windisgrez1" si istam habuero. litteras, quas ex Senis ad me misistis,2 plures habui. intelligo illa negocia Italica turbata esse, et timeo, ne pacis negocia in fumum eant. sumus omnes Turchi procuratores et illi viam paramus. deus melius con-sulat quam meremur. pax illa inter regem Ladislaum et cesa-rem nunquam confirmata fuit nee spes est, quod unquam con-firmetur. ille rex jam se disponit ad intrandum Bohemiam, ubi plura sibi promittuntur quam servabuntur. in Austria est magna divisio inter comitem Gilie et Azingher; illi barones assunt, isti communitates et prelati. Axamit adhuc vexat Hungariam. dominus de Pucbam nuper concordatus erat cum cesare, deinde pro parva re discordia renovata est. et sie semper tribulationes vigent. dominus Johannes Inderbach in Tina3 magna4 causa infra 8 dies iter ad vos aeeipiet et ab eo euneta intelligetis.5 ego quoque post expeditionem rei Prute-nice repetere domum decrevi, quia vocatus assiduis cognato-rum litteris amplius differre non possum et carissimus sororius meus novissime diem obiit. valete6 et cum facultas se offert reverendissimo domino meo Firmano commendatum me facitc.7 ex Grez die 18. septembris 1453. 142. JBischof Eneas an Francesco Tolomei; Grau, 25. September 1453. Klagt über die Schwierigkeiten, mit denen, da der Krieg in Italien fortdauert, seine Rückkehr in die Heimat verbunden wäre; nur wenn alle Parteien ihn riefen, könnte er ihrem Verlangen entsprechen. Aus Vindob. 3389, Bl. 147; eigenhändig. N. 152, B. 152, Voigt 279. Domino Francisco Ptolomeo.8 Eximie doctor, frater amantissime.9 que per nos gesta sunt in facto clari viri Johannis Peccii, coneivis nostri, ex ipso cognosces. nova Italie, que scripsisti, molesto ferimus animo, 1 in Castro Vindelico. — 2 misisti. — 3 Gestrichen. — * magna quadam. — 5 Unverbessert gelassen. — 6 vale. — 7 facito. — 8 Ergänzt durch: Eneas episcopus Senensis — canonico suo sÄfofem ¦plurimam dicit. — 9 Anrede gestrichen. " S. Parikraz in Mtenmarkt bei Windischgraz (vgl. Weiß a. a. 0. 292). 265 quamvis frustra augimur ex his. que sina culpa nostra fiunt. speravimus pacem procurante suinmo pontifice non defuturam Italie; nunc accipimus ardentius fervescere bella neque spem esse concordie. cupiebamus, domum reverti et cupimus, ne-scimus tarnen qua via penetremus. undique bella tonant. peregrinum induere non possum; prelatum agere periculosum est. statuimus tarnen ad vos ire, quando vocibus citamur omnium neque littera ulla ad nos venit, nisi reditum suadens. quid dicamus tantis precibus, nisi vincite, etiam cum nostro periculo? scimus cum quanto incommodo revertemur; offendi-mus cesarem, qui licentiam prebet invitus; papae rem ingra-tam facimus; mille nos hoc tempore viarum periculis objecta-mus; ad patriam redimus suspitionum plenam. in ancipiti diu fuimus; at cum videremus tot prßces et aliquando minas cognatorum experiremur, succumbere necesse fuit. veniemus igitur, quando ita suadetis omnes; scimus tarnen te, cum nos audieris, dicturum, hec si scivissem, nunquam de reditu ad te scripsissem per hoc tempus de nostro episcopo Senensi: nos enim extra Senas episcopatum habemus. intelleximus, que scribis; red'euntes de causa cognoscemus videbimusque sibi an nobis mitria debeatur. interea bonum habe animum et vica-rium nostrum hortare, ut viri cor se habere demonstret. nos etiam sibi ad eam rem litteras damus. vale. ex Grez, die 25. septembris 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.1 143. Bischof Eneas an Giovanni delle Gazsarie, Bischof von Grosseto; Gras, 25. September 1453. Freut sich über des Freundes Ernennung und hofft, bald in die Heimat zurückzukehren und mit den alten Freunden zu leben. Aus Vindob. 3389, B. 147"; eigenhändig. N. 149, B. 149, Voigt 280. Eeverendissimo in Christo patri, domino Johanni de Aga-zaria, ecclesie Grossetane pontifici, Eneas, episcopus Senensis, salutem Tplurimani dicit. Fuerunt mihi gratissime littere tue, ex quibus facttis sum certior non solum de tua dignitate, verum etiam de summa 1 Unterschrift gestrichen. 266 felicitate/ qua in hac promotione es usus, qui celerrime atque uno impetu ad summum evasisti. sentio me propterea deo gratum; quando et amici mei sue pietati sunt eure, tres uno anno ex his, quos in primis amavi, exaltati sunt: Nicolaus Amidanus ecclesiam Mediolanensem aeeepit,2 Johannes Campi-sius ad Placentinam vocatus est, tibi Grossetana obvenit. quis non me felicem dixerit, cujus amiei sunt fortunatissimi? verum, Johannes amantissime, duobus illis longe a me positis uti non possum nisi litteris. te frui etiam presente potero festinoque, ut quam celerrime ad te veniam teque complectar et una vivam tecum; nee scio quid hoc tempore ex divino munere3 magis optare potuerim, quam quod divina pietas in te mihi prestitit. ago sedulo superis gratias, qui me respiciunt, dum meos amicos extollunt. intelligo ex tuis scriptis, quam necessa-rius sit meus redditus ecclesie mee. idem quoque ceteri scri-bunt, omnes me vocant amici, necessarii, noti; vincor, venien-dum est. nam etsi cesari molestam rem facio neque summo pontifici morem gero ex Alamania recedens, satis est, quod ecclesie, quod patrie, quod mihi ipsi satisfacio. facessant omnes alie spes; vivere mihi cum Johanne Grossetano ponti-iice, cum Mariano Sozino, cum Francisco Ptolomeo, cum Gre~ gorio Lollio, cum Patritio, cum ceteris amantissimis patrie mee civibus majus dueo quam pape aut imperatoris gratiam. diu curialem servitutem servivi, diu militiam secutus sum, mitti tandem debeo et inter veteranos computari. queris quando hoc erit? ante Martini festivitatem hinc abire decrevi. quam-vis scribis non esse timendum bellum, quia Romanus pontifex paci operam navat; ego tarnen maxime anxius sum neque de pace magnam spem habeo, nisi deus oculo mitiori Italiam in-tueatur. aeeipiam tarnen iter etiam cum discrimine; raro enim res mee sine periculo fiunt; habeo deo grates, quia superare soleo quasvis difficultates. idem nunc mihi suadeo, et si fre-quenter objeetare se se periculis quam periculosissimum sit. quod sponte offers in agendis ecclesie mee tuum auxilium, ac-cipio admodum libenter. nam id erit non utile solum, sed etiam necessarium. germanum tuum cupio bene valere; et tu optime vale. ex Grez, die 25. septembris 1453. 1 Ursprünglicher Anfang: Fuerunt mihi gratissiine littere tue, que me certum reddiderunt et dignitatis acoepte et felioitatis in aeeipiendo. — 2 sortitus est. — s celesti numine. 267 144. Bischof Eneas an JBartolommeo de JKassano; Graz, 25. September 1453. Klage über den Tod seines Schwagers; hofft, bald in die Heimat zurückzukehren. Aus Vindob. 3389, Bl. ISO; eigenhändig. Weiß Nr. 57, Voigt 281. Eneas, dei gratia episcopus Senensis et imperialis con-siliarius, amantissimo filio suo Bartholomeo Massano, juriscon-sulto, salutem plurimam dicit. Bartholomeum, sororis mee virum, ut primum oculos clausisse tuis litteris intellexi, rion potui lacrimas continere. fluxerunt ubertim sponte sua prius, quam mens animum re-vocaret atque in morte probati1 et sancti viri non esse dolen-dum ex sacris codicibus admoneret. non est igitur apud me mirum, quod ex te audio/ te fore afflietum tali socero privatum, consternatam sororem amisso viro, quocum annos supra viginti consueverat, mestam et acerbissimo animo neptem Anto-niam tanto et tarn caro patre prius quam pubesceret orbatam.3 quomodo enim ejus hominis obitum sui non doleant, quem plo-rant alieni!4 neminem puto esse in civitate nostra, qui non talem virum rei publice perditum non amarissime5 defleat. verum ego cum mentis consilium admitto,6 cum Bartholoniei qui mores fuerint, que vita considero, et si nobis obest ejus transitus,7 cujus nobis consuetudo dulcis et consilium utile fuit, sibi tarnen congaudendum est,8 qui ex hoc ergastulo carnis evolavit et ad lucem clariörem, ad vitani dulciorem, ad secu-lum longe, quam istud esse5 putemus, delectabilius evolavit. vetus9 ut nosti philosophorum scola,10 qui bene vixissent, ho-rum animas cum ex corpore abirent in celum reverti docere non dubitavit, aliorum inferna petere. Cicero noster Omnibus, qui patriam auxerint, juverint,. defenderint, certum in celo patere locum affirmat; omnes, qui sapientes apud veteres 1 Ursprünglich proborum. — 2 Zuerst tue 1, dann epistola refert. — ° Ursprünglich orbatam antequam pubeßceret. — * Ursprünglich extranei. — 5 Über der Zeile eingefügt. —¦ 6 Ursprünglich audio. — 7 Ursprünglich folgte: sibi tarnen congaudendum cognosco. — 8 existimo. — 9 Ursprünglich veteres. — 10 Ursprünglich folgte: niorientibus anima, exce-dentibus ex corporibus animabus duplex iter patere non dubitavit. 268 habiti sunt, interire animas negant,1 mortibus animi loca mutant non extinguuntur. sed venit tandem ille magister verax, salvator seculi, qui mundum illuminans omnem excus-sit errorem;2 ab eo edocti sumus, quid sperandum bono, quid timendum malo, cum moritur, siet: ille nobis, si pie, si caste sancteque vixerimus, mansionem apud patrem suum in aula celesti, in paradiso felicitatis, in eterna beatitudine repromisit. cum ergo Bartholomeus vitam omnem cum laude gesserit, domum pudice gubernaverit, manus3 innocuas servaverit, lin-guam veracem custodierit,4 rei publice utiliter consuluerit, ne-cessarios, amicos, vicinos atque omne genus hominum adjuve-rit, religiöse de fide Catholica senserit, quis non illum ad ea profectum gaudia judicet,5 que sectatoribus suis6 salvator in evangelio9 promittit? est igitur ille, non dubito, junctus an-gelorum cboris, cum beatissimis spiritibus glorie conditoris as-sistit; itaque suum plorare - decessum mentis est parum con-siderate. non est, cur ejus causa doleamus, quem scimus jam esse felicem. sed neque nostri causa tristari oportet neque enim recuperari ejus vita lacrimis potest. nemo moritur et iterum nascitur, nemo nascitur et non moritur. vixit ille suum tempus, plenam etatem peregit, non fugit ex provincia sibi commissa, vocatus recessit, bene cum illo actum est, ad se-nectutem pervenit.7 corpus ejus morbi confecerunt, mentem integram reliquerunt. postquam excessit ex ephebis, semper ille vir fuit, nunquam repuerescere visus est, integer abiit ad superos. videamus8 ergo, ne dum mortem ejus acerbe feri-mus, invidere sue beatitudini videamur. quid est, cur tanto-pere affligamur? diu stare nobiscum non poterat, exeundum ei erat, quis diu senex vivere potest? nulli perpetua in ter-ris vita est, communis omnibus mors datur. precessit ille, nos sequemur. studeamus9 ita vivere, ut cum excedendum sit eo mittamur, quo ille pervenit. hoc ille ex nobis querit, securus jam sibi est, soUicitus nobis. quippe de Bartholomeo ego mihi 1 Ursprünglich folgte: migra .. . non extinguuntur. — 2 Ursprünglich: ac non, qui non verbo solum sed signis docu . . . ostendit. •— 3 Ursprünglich folgte: ab omni rapina servarit. — 4 Ursprünglich: lingua verace fuerit. — 5 Ursprünglich: ad meliora profectum existimet. — 6 Ursprünglich: nobis in evange ... — ' Ursprünglich folgte: nee niente alienatus nee. — 8 caveamus. — 9 Ursprünglich: studendum est si eum amamus. 269 ita persuadeo, idem cupio et tos faciatis. verum quia feniina-rum debiliora sunt pectora, tuum est, qui plus sapis, consolari et socrum et sponsam tuam. nam te ipsum non dubito, quin philosophie Studium satis admonuerit, mortem hominis non esse d ölen dam. quod soror et neptis de meo reditu cupiunt; id mihi maxime eure est neque aliud nunc studeo, nisi ut quam celerrime ad vos redeam. nam et si audio, turbatas apud vos res esse, fervere omnia bellis, iter insecurum plenumque dis-criminibus, ita tarnen me preces urgent meorum, tit vel cum maximo periculo et damno meo ad vos reverti proposuerim quam celeriter. movent me plurimum ecclesie mee negocia, quibus subveniendum intelligo, movent sororis preces, movent et matris imperia, cui adversari non possum. de Mortarama sum memor et anxius in re sua, sed facilius est, eam ex-peetare, quam me properare. non est, ut putatis, leve reverti, perdere gratiam cesaris, montes transire asperrimos,1 flumina tranare maxima,2 iter obsessum latronibus penetrare.3 ad hec vos me pericula vocatis nee refugiam; objeetabo me omni periculo, ut vobis morem geram. timeo, postquam voluntati vestre satisfecero, ne quis vestrum dicat: utinam nunquam redisset homo iste. non quia vobis me futurum tedio putem, sed quia multa in veniendo mihi instant discrimina, que omnia vestri causa vel superabo vel superare eonabor. vale. ex Grez, die 25. septembris 1453. 145. Bischof Eneas an seine Schwester Katharina; Graz, 25. September 1453. Trostbrief anläßlich des Todes ihres Mannes. Aus Vindob. 3389, Bl. 151*; eigenhändig. Weiß Nr. 58, Voigt 282. Carissima sorella. abbiamo inteso come a dio e piaciuto chiamare a se la buona memoria de Bartholomeo, tuo marito. sappiamo che se molto afflieta et dolente. preghiamoti che ponghi modo a facti tuoi e non volere contristarti indarno, per-che '1 morire e comune a ogni huomo, chi nasce, et noi ancora di di in di doviamo aspeetare esser chiamati. Bartholomeo e passato, et noi seguitaremo. voglia la divina misericordia, che 1 Ursprünglich: montes asperrimos penetrare. — 2 Ursprünglich: flumina periculosa penetrare. — 3 Ursprünglich: vadere. 270 noi siamo degni essere collul doppo la morte nostra peroche non dubbitiamo lui esse in buono et felice luogo, considerato che sempre fu giusto et virtuosissimo huomo. questo debba essere a te grande consolatione. inde appresso sai, che gia due o tre anni lui e stato molto grave, siehe era impossibile lui vivere longamente. pensa adunque di consolarti. noi ver-remo tosto di costa, et quello che ora scriviamo, piu larga-mente diremo a boccha. la persona savia non pone speranza in queste cose mondäne, che sono fragili et caduce. pensiamo di vivere in si facto modo, che nell' altro mondo troviamo la patria nostra, perche questa bisogna in ogni modo perdere et di di in di passiamo oltre. Antonia cia scripto di sua mano, che molto ci piace, fa ch' ella continui, perche ogni virtu sta bene a la persona, de facti di misser Bartholomeo, che lei ci scrive, non deliberiamo altro fare al presente, domando noi presto venir costa. conforto nostra madre et nostra sorella Laudomia e Ursina nipote e tueta la brigata, et vive in pace. Christo ti guardi, abbi buono animo. per me1 non Sarai aban-donata. datum in Grez, a di 25. septembre 1453. 146. Bischof Eneas an seine Nichte Antonia; Gras, 25. September [1453]. Trostbrief anläßlich des Todes ihres Vaters. Aus Vindob. 3389, EL 151"; eigenhändig. Weiß Nr. 69, Voigt 283. Dilectissima Antonia. ai fatto molto bene averci scripto, non credevamo che tu ancora sapesse, che cosa fusse penna. vediamo che tu se virtuosa et che vai di bene in meglio; avia-mone grande consolatione. preghiamoti che tu perseveri et che tu eia simile a quelle sancte domne,2 che scrivevano spesso al saneto Hieronimo. in questo farai a noi grandissimo piacere. de facti di misser Bartholomeo scriviamo a tua madre. di tuo padre non piglar piu dolore, peroche lui e in paradiso et aspeeta tueti noi di la. sia benedeeta in Christo; tuo fra-tello et tua sorella saluta per nostra parte, datum in Grez, die 25. septembre. 1 noi. — 2 Ursprünglich: una di quelle sancte donne. 271 147. Bischof Eneas an die Balia von Siena; Gras," 25. September 1453. Hat die Angelegenheit Giovanni Peccis günstig erledigt; über die politische Lage in Deutschland und Österreich. Aus Vindob. 3389, Bl. 152; eigenhändig. Weiß Nr. 60, Voigt 284. Dominis Senensibus.1 Magnifici et potentes domini honorandi.2 post recommen-dationem. quamvis sponte mea magnopere cupiam, spectato viro Johanni Thomasii de Pecciis rem gratam gerere, acce-dentibus tarnen precibus vestris, que penes me vicem mandato-rum obtinent,3 non est quod in ejus negocio quampiam inter-venire negligentiam patiar. feci ergo, quod mearum partium fuit, nihil omisi ex bis, que per me curanda videbantur. quo-modo autem res gesta sit; ex eodem Johanne plenius intellige-tis. puto et vestro et suo desiderio abunde satisfactum, quamvis res fuerit multis de eausis diffieillima et a me ipso antequam fieret impossibilis reputata. venio nunc ad novitates harum partium, quas ex me nosse4 optatis. he hujusmodi sunt: inter cesarem et Hungarie ac Bohemie regem Ladislaum ebdomada sancta; que novissime defluxit, pax composita fuit sub spe rati habitionis, que ad festum Q-eorgii fieri debuit, quemad-modum tunc senatui vestro significavi. sed adveniente termino rursus dies altera dicta est ratificationi ad nativitatem Johan-nis Baptiste neque tunc promissa completa sunt, non placent Hungaris leges pacis,5 quibus et aurum dare et castella que-dam dimittere jubentur; non tarnen cesari bellum movent, turbatum regnum habentes. surrexit enim in Hungaria in-signis quidam latro, nomine Axamit, natione Bohemus, qui cum magna predonum. manu Sepusinam terram devastat. ea est Hungarie portio trans Danubium, vicina Polonie et ad Va-lachiam respiciens, quam prisci mortales Daciam vocavere. habet 1 Gestrichen; dafür am Bande: Magnificis et potentibus dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senarum Eneas, episcopus ejusdem urbis salutem ¦plwimam dicit. — * Anrede gestrichen. — 3 Es folgten ursprünglich mehrere Versuche: 1. non jam voluntatis solum est. 2. non est in ejus negocio cur ullam possim Tel negligentiam vel tergiversationem. 3. non est in ejus negocio cur ullam vel possim vel velim. — * Ursprünglich: requirere. — 6 Ursprünglich: videntur Hungari male ad pacem inclin. 272 ille supra 6 milia latronum in armis, quos fratres vocat et cum quibus viritim predas partitur. occupavit loca quedam natura et arte munitissima. inde discurrens ingentes rapinas agit, vici-nas villas1 vectigales facit, remotas incendit, copias sepe contra se missas prostravit. sie Hungari vexati nobis magis concedunt, quam promittunt pacenr. habentes enim, que2 domi curent, externa negligunt. neque hoc solum eis incommodum est, viget et aliud intestinum apud eos malum. Transilvani enim, quos Ladis-laus rex Johanni gubernatori regni ob rem publicam bene ad-ministratam dono dederat, indignati ex mutatione dominii, qui sub corona potius quam sub Jobanne malunt esse, parere novo domino nolunt armisque se contra eum tuentur. sie Hungaria per se misera est, cujus olim fuit vicinis afferre miseriam. habet et Turchos ab latere, qui magnam regni partem oecu-pant, jam victoria Constantinopolitana superbissimos. rex eo-rum puer est tantisque rebus impar neque consilii neque auxilii in se copiam habet, is nunc intentus est, quo pacto coronam in Bohemia suseipiat, ad quam rem diem dixit festum archangeli Michahelis jam proximum. vocant eum Bohemi summisque preeibus orant, ut quam celerrime ad eos pergat, atque, ut est mos gentis, auri montes promittunt, cum eo venerit. satis erit, si nihil dare cogatur. lacex'um regnum est, quassatum et coneussum undique.3 due ibi factiones sunt:4 Catholici plures numero, heretici potentia majores, nihil est, quod illa ex gente sperari bonum possit.5 Georgius, guberna-tor regni,6 terrori omnibus est sequiturque maxime con-silium archimandrite, ypoerite et heresiarche Johannis Roche-zane, qui se contra sedem apostolicam in archiepiscopum erigere non dubitavit. timendum est, ne tenera regis etas Hus-sitarum venenis inficiatur, apud eos manens. deus meliora prebeat. in Austria quoque divisiones maxime vigent, civitates ac prelati unam partem fovent, alteram barones et nobiles; illis Ayzingherus quidam preest, vir sensatus et animi fortis, horum princeps est comes Cilie Ulricus neque ipse vecors; illi cesarem ad regimen patrie, dum puer est Ladislaus, iterum7 1 Ursprünglich: vicinos. — s Ursprünglich: quod do. — s Ursprünglich folgte: inter catholicos et h. — * Ursprünglich folgte: catholicorum et hereticorum. — B Ursprünglich: nihil ibi est sperare quod illic boni illic. — 6 Ursprünglich folgte: heretiea labe infectus. — 7 Über der Zeile. 273 optare se ajunt, hi eesari adversissimi sunt, sed cesari de rebus eorum nulla cura est, quorum fidem et variam et falla-cem expertus est. apud Rheni ac Suevie partes reformata pax est. marchio Albertus, qui cum civitatibus imperialibus diu1 bellum gessit, accepta pecunia in gratiam cum bis rediit, dux Borgundie cum Gandavensibus gravi prelio congressus victo-riam obtinuit stragemque civibus illis dedisse fertur, in qua supra 12 milia civium cecidere. non tarnen capta civitas est, sed dedita, ut ajunt, auri magno pondere repromisso.2a is3 nunc exercitum adversus aliquas civitates, que res novas mo-liebantur et ad regem Hungarie Ladislaum inclinabantur, in ducatu Luceburgensi traduxit terramque sibi ex integro sub-jicere conatur. in Pruscia, que ad mare Balteum pertinet, quinque et quinquaginta civitates adversus fratres ordinis beate Marie Theutonicorum, qui eis dominabantur, ex magna parte jugum excussere dicentesque, se nimis dure teneri, fedus in-vicem percusserunt,' quod fratres iniquum esse asserunt. sum-mus pontifex jam illud cognita causa damnavit, sed cum civitates non acquiescerent, ad tribunal imperatorium ambe partes vocate sunt ex compromisso earum. fratres ordinis ad dictam diem venerunt, legati civitatum, cum per Moraviam iter face-rent, latrones inciderunt magnumque pondus argenti pellesque pretiosas, quas cesari dono ferebant, amiserunt neque adhuc ex integro liberati sunt, quamvis rex Ladislaus, in cujus terri- 1 superioribus annis, — 2 sed — repromisso am Bande. — a Filippus. " Der Kampf zwischen Philipp dem Guten und der Stadt Gent, dessen eigentliche Anfänge in die erste Zeit der burgundischen Herrschaft zurückreichen, wurde durch einen Salzzoll und eine Abgabe vom Getreide und von den Mühlen, die der Herzog der Stadt auferlegte, ausgelöst. Lange Zeit leisteten die Genter Widerstand, aber von ihren Nachbarn, namentlich Brügge, trotz ihrer Versprechungen im Stiche gelassen, waren sie nur auf die eigene Kraft angewiesen, die dem miichtigen Heere des Herzogs gegenüber sich als zu schwach erwies. In der Schlacht von Gavre, 22. Juli 1453, geschlagen, mußten sie sich ergeben und am 31. Jidi die harten Bedingungen des Herzogs, die ihrer Selbständigkeit dauernd ein Ende machten, annehmen. Vgl. De Barante, Histoire des ducs de Bourgogne 6, 28—87; Dagboek der Gentsch cullatie 1446—1515 uitg. door A.G.B.Schayer, Gent 1842; Dagboek van Gent van 1447—1470 uitg. d. V. Fris; Frii in Handelingen der Maatschappij van Gent 4, 55—146 und Fris, Nieuwe oorkonden betreffende den opstand van Gent tegen Philips den Goede, Gent 1906. Fontes, n. AU. 68. Bd. 18 274 torio capti fuerunt, eos relaxari mandaverit. ob eam rem Judicium dilatum est, cujus dies ad 12. kalendas novembris1 statu-tus est. in dubium jam vertitur, an civitates denuo Judicium subeant, tum quia causam parum justam habere videntur, tum quia regem Polonie faventem habent et plus in armis quam in legibus esse presidii putare creduntur. sie partes Germanie tribulate sunt nee meliores quam Italice. itaque tempus sibi aptissimum Turchus invenit, quo Christianos invaderet. nostro et alieno gladio confodimur, procuratores Turchi omnes sumus Maumethoque viam preparamus; nisi mitiori nos oculo deus intueatur, maxima Christiano populo jactura instat. hec habui, que modo scriberem. recommendo me et ecclesiam meam se-natui vestro, spero me brevi ad vestras magnificentias ventu-ram, quarum mandatis presto sum obedire. cesar vestre rei publice2 affectissimus est et quantum fieri potest ut pacem sectimini suadet. ex Grez Stirie, die 25. septembris 1453. Eneas, dei et apostolice sedis gratia episcopus Senensis.3 148. Bischof Eneas an Qoro Lolli in Siena; Gras, 25. September 1453. Kündigt trotz aller Schwierigheiten seine Büclclcehr in die Heimat an. Aus Vindob. 3389, El. 153"; eigenhändig. Weiß Nr. 61, Voigt 285. Domino Gregorio doctori.4 Eximie doctor, frater amantissime.5 tuis et aliorum assi-duis voeibus accersitus domum, quid aliud agam, nisi ut quam primum veniam? multe sunt remanendi cause; bellum patrie, quod fervescere in dies magis ajunt; . imperium Romani ponti-ficis, qui me penes cesarem esse cupit; imperatoris affectio, qui me dimittit invitus. mtelliges ex me aliud, cum rediero, majus. sed vincit amor amicorum et patrie zelus. necesse est ecclesie subvenire, illi ante omnes obligatus sum. veniam, 1 Ursprünglich: ottobris. — 2 publice über der Zeile. — 5 Unterschrift gestrichen. — * Ergänzt zu: Eneas, episcopus Senensis, domino Gregorio, legtfin doctori et fratri suo amantissimo salutem -plitrimam dicit. — 6 Anrede gestrichen. 275 sinite rogare ulterius, vicistis, nemo in me supra quam vos potest. dicis, quando ante1 festivitatem divi Martini si vixero hinc recedere animus est, de via nihil judicare temporis conditio sinit. perdo ad vos rediens utriusque monarchi gratiam, plus mihi vos estis; quod jubetis amici, necesse est: faciam. malo cum vestro consilio perire, quam meo solo2 regem fieri. de litteris ad me missis non est, cur amplius queraris. a qua-tuor mensibus citra frequentes tuas epistolas accepi, hoc mense novem epistole tue mihi reddite sunt.3 de morte matris tue, amite mee carissime, dolorem tuum intellexi, meum sensi. re-scripsi tibi, non est frustra cor affligendum, Uli bene esse cupio,4 cujus vita sanctissima fuit. precessit, non recessit, se-quenda est; nee nos diu manebimus, fugit ante oculos vita. mors est, quiequid precessit. gaudeo Franciscam nuptui tradi-tam esse, novitates non scribo ad te, magnificis dominis nostris omnia nota efficio neque illa te latebunt. vale. ex Grez, die 25. septembris 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 149. Bischof Eneas an Mariano Sossini in Siena; Gras, 25. [27.9] September 1453. Hat die Angelegenheit des Giovanni Pecci günstig erledigt. Aus Vindob. 3389, Bl. 153r; eigenhändig. Weiß Nr. 62, Voigt 286. Eneas, episcopus Senensis, domino Mariano Sozino, claris-simo juris interpreti, salutem plurimam dicit. Brevissimas5 et tui similes6 ad me litteras7 scripsisti. ac-cipe breviores et mihi conformiores. commendasti Johannis Pecii, optimi et nobilis adolescentis, negocium.8 non fuerunt preces tue frustra,9 absoluta res est. vale. ex G-rez, 5. ka-lendis octobris 1453. prope. — 3 Gestrichen. — 8 hoc — sunt Randbemerkung. — * non dubito. — s Ursprünglich: brevissiniam. — 6 Ursprünglich: similem. — 7 Ursprünglich: litteram. — 8 Ursprünglich folgte: absolutum est. — 9 Ursprünglich: frustra tue preces. 18* 276 150. Bischof Eneas an Kardinal Juan Carvajal in Born; Graz, 35. September 1453. Warme Empfehlung Ulrich Sonnen-bergers. Aus Vindoh. 3389, Bl. 153*; eigenhändig. Weiß Nr. 63, Voigt 287. Domino sancti angeli.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.2 veniente Johanne Inder-bachio Eomam, qui vestre3 dignationis servum se se profitetur, vir doctus et omnium, que apud nos aguntur, gnarus, non est cur multa scribam. ipse mea vox erit, meum animum ex ipso cognoscetis.4 quia tarnen amici causa negligenda non est, dicam in re domini Ulrici Sonemberger pauca, non quod intendam eum commendare dignationi vestre,5 apud quam sua prece5 indigerem, sed ut testimonium veritati prebeam, quod ab ipso recipi non potest. res illa Curcensis* praticata est et conclusa, me non solum presente verum etiam laudante. scio pura et sincera omnia esse, quomodo initium habuerit et quo pacto deductä sit, scribo sanctissimo domino nostro. si quis aliter ausus fuerit dicere, scitote6 illum a vero procul esse, hec idcirco dixerim, quia cum in aliis ecclesiis Ulrieus repulsam habuerit, possent esse, qui eum contra jus fasque ambire dignitatem dicerent. sed cum mihi nota sit rei series et ipsius Ulrici sinceritas,7 dignum duxi etiam non rogatus veritati servire et homini, de Romana ecclesia bene merenti, ne quid ob malas linguas,8 que in omnem curiam serpunt, detrimenti patiatur, occurrere. habetis9 ergo, quamvis leviusculum est, testimonium meum, quod adversus obloquentes possitis10 objicere. cetera penes dignationem vestram11 abunde sunt, quibus amici causam juvetis. commendo me dignationi vestre3 reverendissime, et si possibile est, auxilio vestro12 annatarum sarcina levari cupio. ex G-rez, die 25. septembris 1453. 1 Adresse gestrichen. — 2 Später geändert zu: Eeverendissimo in Christo patri, domino Johanni, cardinali sancti angeli, Eneas, episcopus Senensis, commendatum se faoit. — 3 tue. — 4 cognosces. — s suis precibus. — 6 scito. — 7 et — sinceritas am Rande. — 8 Cod. lignas. — ° habes. — 10 possis. — " tuam. — 12 tuo. a Der Bischof sitz in Qurk war durch die Verzichtleistung des Bischofs Johann Schullermann frei geworden und Sonnenberger sollte die Stelle erhalten. 277 151. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Born; Gras, 25. September 1453. Empfiehlt ihm Johann Hinderoach und Ulrich Sonnenberger. Aus Vindob. 3389, Bl. 154; eigenhändig. Weiß Nr. 64, Voigt 288. Domino Petro de Noxeto. Magnifice et generöse comes, major honorande.1 Johannes Inderbachius, juris interpres ac cesarei culminis orator, mihi singulari benivolentia conjunctus est. id volui ut scires, ut ad te veniens non sua tantum virtute sed meam quoque ob causam tuum et favorem et auxilium inveniat. litteras tuas, quas de militia fieri jussisti, ipse dictavit et nunc ad te defert. cupit annumerari servitoribus tuis mererique tuam gratiam, quod sibi non difficile proposui et propter tuam in omnes leni-tatem et propter ejus prestantiam, qui vir bonus est et supra mores sue gentis doctus. causam is acturus est nostri Ulrici Sonemberger, imperialis consiliarii, quam cupio pro tua con-suetudine commendatam suscipias. honesta est enim et digna tuo favore, nam et cesari cordi est. si ostenderis, preces meas aliquid in hac re valuisse,2 me non parum extolles. in facto Pataviensis ecclesie scripsi tibi nuper, id esse imperatoris propositum, ut papa inter se et electum arbitretur et juditio suo acquiescet. id etiam Johannes ratificabit. rogo ergo, quia finis illi ecclesie eo modo dari poterit, ne me fraudari promis-sionibus patiaris; nam cardinalem Metensem adversari mihi subodoro, non tantum ut mihi incommodet, quantum ut amici sui causam promoveat. sed puto te non minus posse quam ille. vale. ex Grez, die 25. septembris 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.3 152. Bischof Eneas an Kardinal Nikolaus von Kusa in Bom; Graz, 25. September 1453. Empfiehlt ihm die Angelegenheit der GurJcer Kirche. Aus Vindob. 3389, Bl. 154v; eigenhändig. Weiß Nr. 65, Voigt 289. Umgeändert in: Magnifico et generoso comiti domino Petro de Noxeto Eneas, episcopus Senensis, salutem plurimam dicit. — 2 Ursprünglich folgte: magni pendam. — 3 Unterschrift gestrichen. 278 Domino sancti Petri. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationem.1 venit ad Romanam curiam dominus2 Johannes Inderbach, servitor vester,8 in facto ecclesie Curcensis, sicut ex eo cognoscetis.4 supplico, res illa commendata sit dignationi vestre,5 quoniam pura et simplex est omnique labe careDS. de re Pataviensi scripsi mentem cesaris domino nostro sanctissimo; si sua sanctitas medium apertum amplectetur, poterit res6 facillime componi. ibi rogo, ut mei sitis7 memor, quemadmodum alias spem certam dedistis.8 scripsi dignationi vestre5 ad Brixinam de rebus Constantino-politanis longam epistolam, nescio an illam habueritis.9 doleo, si perdita est. scribebam etiam de factis vestris10 apud cesa-rem agitatis. clerieus quidam vestre11 diocesis illas tulit, qui huc venerat impetraturus legitimationem. de novis harum partium n.on est opus me scribere, quia ex Johanne cuncta intelligetis.18 precor, operam detis13 ad pacem Italie, ne dum litigamus invicem preda Turchorum simus. valete14 et me commendatum inter servulos vestros15 habete. ex Grez, die 25. septembris 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.15 153. Bischof Eneas an Leonardo dei Benvoglienti in Venedig; Gras, 25. September 1453. Klagt über die Untätigkeit der Christen gegenüber den Angriffen der Türken und schildert die trübe politische Lage Europas; verteidigt sich gegen die Vorwürfe, als sei er ein Gegner Johann Gapistrans. Aus Vindob. 3389, Bl. 155; eigenhändig. Verglichen mit Par. lat. 4154 Bl. 90 mit der Bemerkung des Schreibers: Hanc ego Petrus Delphinus epi-stolam inTeni in cronica Martiniana Moysi Contareni; auch in Palat. lat. 1583, Bl. 132; Ottoh. 1170, Bl. 351; Venedig, Bihl. Marciana, cl. XIV, cod. 252; Vindob. 3244, BL 123". Weiß. Nr. 66, Voigt 290. 1 Umgeändert in: Keverendissimo in Christo patri et domino, domino Nicoiao, sancti Petri cardinali, Eneas, episcopus Senensis, commendatum se facit. — 2 Gestrichen. — " tuus. — 4 cog'nosces. — 5 tue. — 6 negocium. — ' sis. — 8 dedisti. — 9 habueris. — 10 tuis. — n tue. — ** intelliges. — 13 des. — u vale. — ls Unterschrift gestrichen. 279 Leonardo de Benevolcntibus, civi Senensi et apud illustre dominium Venetorum oratori, Eneas, episcopus Senensis, salu-tem -plurimam dicit.1 Bene a te factum est, qui res Latinas et Grecas ad me scripsisti. nam etsi captam2 Constantinopolim, Peram eversam, Turchum magna minantem, bellis Italiam extuantem neque spem esse concordie sciebam, non tarnen ordinem rerum; ut a te seriöse traditus est, tenebam. tuas litteras in senatu cesa-reo recitavi et quantum facundia suppeditabat, excitare torpen-tes animos sum conatus. audiverunt me omnes attente dignam-que rem putaverunt, pro qua cuncti Christiani et loquerentur et agerent. at cesar ipse ut tibi fatear, quod in re est, etsi Christiane religionis cladem invitus audit, non tarnen is est, qui tarn potenti hosti resistere possit neque Christianitas ea est, que unius capitis subire juditium velit. non est, cur cete-ras nationes referam. Germania suo regi3 minime obsequitur. quid dieo Germaniam? anno proxime decurso Austriam vidi-mus suo principi rebellantem. parum est, quod cesar per se potest, nisi Christiani principes in unum conveniant et unitis viribus sevissimum hostem a nostris finibus amoveant. sed neque reges hi sunt, qui vocatu cesaris comparere velint. nescio, quantum Romani pontificis voces audiant; teneo tarnen senten-tiam tuam, intelligo male futurum Christianis rebus, nisi Chri-stianorum unanimi consensu hostis impetus retundatur. cum vero nostrorum principum desidiam privatasque populorum inimicitias intueor, videre videor sterminium nostrum. omnes Turchi procuratores sumus, Maumetho viam omnes prepara-mus; dum imperare singuli volumus, omnes imperium amitte-mus.4 de proprio commodo sumus anxii, rei publice nulla cura est, privatis affectibus inservimus. hinc rex Alfonsus et Veneti, inde Florentini et Mediolanenses suas injurias pro-sequuntur. vindictam isti atque illi deposcunt; injurias Christo irrogatas pauci deflent, nullus ulciscitur. quare5 si facta nostra recte pensare vellemus, inveniremus deum procul dubio nobis jure merito magis infestum esse debere quam Turchis.6 ille 1 Par. hat die Aufschrift am Schlüsse: Spectabili viro Leonardo de Bene-yolentibus, civi Senensi, apud illustre dominium Venetorum oratori, amico et filio nostro carissimo. •— 2 Par. schiebt ein: urbem. — a Ursprünglich: principi. — * Par. amittimus. — 5 Par. quod. — ° Turclio. 280 deceptus ei, quem prophetarn esse credit, obsequitur; nos scientes mandata divina negligimus. insignis civitas, caput orientis, Grecie columen,1 imperii ac patriarche magni sedes prostrata jacet, insignia Christi salvatoris deleta sunt, loca suo nomini dedicata spurcitie patent, nomen ejus sine fine blasfe-matur, reliquie sanctorum ante ora canum porcorumque jaciun-tur nee excitari2 potest Christianorum somnus. quid cedes in regia urbe faetas referam, prostitutas virgines, ephebos mulie-bria passos, violatas sanctimoniales, omne monachorum femina-rumque genus turpiter habitum. horret animus dicere insoli-tum inauditum8 scelus, dicam tarnen ad confusionem nostram, qui talia pati possumus.* ajunt, qui presentes fuere, spurcissi-mum illum Turchorum ducem, sive ut aptius loquar,5 teterri-mam bestiam apud summam aram sanete Sophie propalara videntibus Omnibus nobilissimam virginem ac fratrem ejus adolescentem regalis sanguinis construprasse ac deinde necari jussisse.6 hec fiunt et silemus. parum est, quod deo debere nos arbitramur. sed ait fortasse quispiam, non posse facta in-i'ecta esse, verum si quis hortum nostrum7 ingressus vi poma nostra vel holera sustulerit, non est, quod iram nostram mode-rari quisquam possit; turgent animi, furiunt mentes, jubet arma bilis capere neque vel leve furtum sinit inultum ire. divine majestatis injurias sedatis animis toleramus. siccine Moyses factitavit? siccine Phinees aut Mathathias zelatus est legem domini? o miseri Christiani, ingratum genus hominum! nulla est natio tarn grandis,8 que habet deos appropinquantes sibi, sicut adest nobis deus noster. immensa benencia sunt, que nobis divina pietas elargita est. at ubi gratitudo nostra est? que nobis pro divino nomine cura imminet? que nos solicitudo pro Christi honore remordet? nulluni in Grecia simulachrum ejus relinquitur, nullum signum. taceo de sepulchro suo,9 quod Saraceni tenent; vetus illa res est. nova ista commemoro, nullum non templum in Constantinopoli profanatum est, omnia sacra polluta sunt, quid faciemus ad hec? credo iterum crueifigi dominum sineremus, si rursus mortalibus se aspecti- 1 Par. eulmen. — 2 exouti, ebenno Par. — 3 Ursprünglich: inauditum in-solitum. — * qui — posBumus am Rande. — 5 sive — loquar über der Zeile. — 6 necarique deinde jussisse, ebenso Par. — 7 Fehlt Par. — 8 Par. tarn grandis natio. — * Par. ejus. 281 bus presentaret. quid dixi? sineremus alios crucifigere dominum? vereor, ne nos ipsi nianus impias in eum ejiceremus.1 tanta est nequitia ac perfidia nostra. nam quid est, quod nos de lege divina servemus? que civitas non admittit usuras? quis jejunat, quis festos dies religiöse colit? quot falsa testi-monia, quot perjuria, quot adulteria dietim admittuntur? quis promissi tenax aut honesti amans reperitur? ille prüdentior habetur, qui plures fallit. nee parentes honoramus nee filios honesta docemus. in dominos rehelles, in servos2 superbi sumus. avaritie omnes studemus, libidinem sequimur, voluptati servimus. innocentie nullus est eultus. quid mirum, si furor domini supra nos excitatus Turchum elevat et inimici gladium super cervices nostras extendit? in leges divinas impie agere impune non cedit. Turchus igitur hostis immanissimus divino juditio Constantinopolim expugnavit, Peram delevit, multos mortales oeeidit, gravissimo vulnere Christianitatem afflixit. verum cum neque sie excitemur neque mores mutemus, pro-sequitur ille victoriam suam: Cicladas omnes invadit, Egeum atque Jonicum sihi mare substernit, nullas incolumes Grecie reliquias dimittit, transit etiam versus Hungaros, retro se nihil dubium, nihil adversum sibi relinquit. facile non repugnantes3 evincit. Italiam anno proximo invadere statuit, classem ingen-tem struit, bello quoque necessaria providet. transitum ex Durachio in Brundusium sibi delegit. hac olim Pompejus Cesarque trajeeit in Greciam, hac Latini sepe transeuntes exer-citus reges Asie domuerunt. non est ab re, si hac diebus nostris orientales copie penetrantes Latinas opes evertant. omnium rerum vicissitudo est, nulla potentia perpetuo manet. fuerunt Itali rerum domini, nunc Turchorum inchoatur Imperium, justa divine majestatis ira est. abusi potestate preeipi-tes imus, ex regno in servitutem damur, digna pro factis sup-plicia pendimus. hec ego non tuis4 solum litteris edoctus sum, verum etiam ex bis, qui de Rascia dietim ad nos convolant. ab his asseritur dispotus, que pretiosa et carissima sibi sunt, in abdita loca deportasse. neque enim satis Turcho fidit, quamvis habet cum eo fedus. nee enim quiequam levius apud illum esse quam fides traditur. dictum indictum facit, nihil 1 injiceremus. — 8 Ursprünglich: subditos. — 3 Par. pugnantes. — 4 Par, tuis non. 282 stabile, nihil in eo ccrtum est.1 sepe illud ab eo auditum fer-tur: neque magnus neque über imperator essem, si verbis obligari possem. timet igitur dispotus inconstantiam hominis. Hungaria et omnis vicinia potentiam ejus reformidat, qui proximam quanque2 victoriam3 gradum alterius ducit neque per soeordiam aut ignaviam torpescere milites sinit. hec nostri principes velut somnia reputant et inanes fabellas. crede mihi, Leonarde, et si nunc, dum vulnus est recens, nonnulli videntur incensi et de communi bono curare, tarnen post menses, ubi tepuerit fervor, non erit, qui verbum faciat. silebimus de his rebus et inter nos totis viribus concertabimus, donec veniat nuntius, qui Turchum jam litus Italicum appulisse confirmet. juditium dei est, plectimur pro peccatis nostris. proh! gentes in reprobum date sensum! cur viscera nostra confodimus, cur nostras maculamus manus? si mori placet et pectus aperire ferro, cur non potius hostili quam nostro gladio cadimus? quid bello civili querimus? imperium Turcho paramus, non nobis.4 illi fortasse durus esset introitus, si viribus suis Italia salvis expectaret adventum.5 sed conterimus nos ipsos, manus nostras brachiaque trunchamus, ne venienti Turcho supersit, qui vim ejus retundere possit. hec agunt6 Itali nostri, ut a te audio, nee enim7 summo pontifici querenti pacem aures prebent.8 indurati sunt, ruere cupiunt. sed nee ceteri Europe populi melius agunt, sequetur sua quemque calamitas. nescio, qui sit modo Hispaniarum Status, non arbitror eos ceteris Christianis quietiores esse. Grallia semper in motu est, nunc pulsatur ab Anglicis, nunc suo se se mucrone confodit. Philippus Borgundo-rum dux acerbo nuper9 prelio Grandavenses afflixit, modo in Luceburgenses copias movit, qui Ladislai regis Hungarie do-minatum vocabant. in Reno atque Suevia novissime lites com-posite sunt, nove tarnen pullulare timentur. Bohemi sub expeeta-tione novelli regis quieseunt, quem ad festum archangeli Michaelis proximum ad se venturum putant. non desunt tarnen illic simultates acerbissime inter hos, qui ritum Romane eccle-sie servant et qui novum quendam modum communionis in- 1 Ursprünglich folgte: qui propterea se magnum affirmat, solet autem illum usurpare, sermonem. — 2 Par. quameunque. — 3 Ursprünglich: qui potitus victoria. — 4 Par. non nobis paramus. — 5 Der Satz fehlt in Par. — 6 Gestrichen. — 7 quos. — 8 negare aure.s scribis. — ° Par. nunc. 283 venerunt, cum sacramenta divina suscipiunt. Australes non-dum cesari reconciliati sunt; leges pacis inter se dixerunt, quas deinde ratas habere recusant, suntque invicem civitates et barones admodum adversi. in Hungaria nove dietim con-tentiones emergunt. ibi latro insignis Axamit, homo Bohernus, cum magna manu predonum cuncta conturbat nee regni cona-tibus opprimi potest. in Pruscia, nobili provincia, quinque et quinquaginta civitates adversus ordinem beate1 Marie Theutoni-corum fedus percussere, super qua re lis modo apud cesareum tribunal pendet; sunt autem, qui rem potius armis quam legibus diffiniendam putant et inagnum illum Polonie regem cum civitatibus sentire confirmant. periculosa res et multum sanguinis effusura, nisi prius componatur quam ferrum partes stringant.2 hie est Europe vultus, hie status Christiane religio-nis. quoeunque me verto, aut bellum reperio aut belli metum. optimum Turcho tempus et ad pernitiem nostram aecomodatum. non latent illum nostre dissensiones, quiequid agimus, apertum ei est.3 non deest Asiatico prudentia sanguini, quando videbit invicem discordantes periculosius, tanto nos undique urgebit vehe-mentius. hec, mi Leonarde, dolenda et collacrimanda tecum oecurrunt, quamvis fortasse satius esset amovere ista de mente, que nostro consilio neque curari neque levari possunt. quid si ruat omnis terra, quam colimus? exules hie, non cives sumus, patria nostra in celis est. eo nostra feratur intentio,* vivamus celo et astris digni. fugere hinc oportet, brevis est quam facturi sumus in terris5 mora. nihil ad nos, hujus dominium quis obtineat; celum celi domino, terram autem dedit filiis hominum. nos si exilium nostrum patienter et moderate duxerimus, in adoptionem veniemus filiorum dei et in celesti patria mercedem accipiemus bene transacte peregrinationis. hec habui, que tibi de rebus Grecis Latinisque responderem. nunc ad ea transeo, que de saneto viro Johanne Capistranio at-tigisti. placet a te scriptum esse in excusationem meam, quamvis excusatione non egeat innocens. nunquam ego Uli pio et optimo patri detraxi, commendavi autem suos mores suamque vitam frequentibus litteris ac sermonibus. meo6 suasu Romanus eum pontifex in Germaniam misit, plurima in Par. sanete. — a Par. stringat. — 3 Par. est ei. — * Ursprünglich: eo noster aspiret intentus. — 5 Par. terram. — 6 In Par. folgt enim. 284 ejus laudeni a me cesari dicta sunt, in Vienna, maxima Austrie civitate, cum essen t, qui eum persequerentur, ego ejus partes acerrime defendi, multa in Bohemia de sua virtute predicavi. ad Romanam curiam et ad senatum vestrum Se-nensem sepe litteras dedi, sue commendationis plenissimas. quocunque locorum veni, nomen ejus extuli magnumque feci. inique agitur mecum, si hec mihi, que scribis, premia reddun-tur: malum pro bono fero. que me causa impellere potuisset, ut tanti viri famam lacerarem, qui me nunquam lesit? cur ego sancto viro invideam, qui nostre nationis gloriam ampli-ficat? non sunt credenda mala, ubi videntur bona, tu meo-rum scriptorum verborumque testis es. non est quod me putes Tirum vituperasse, quem me laudasse cognoscis. taceo de beata1 illa et illustris anima jam celum tenente divi Bernardini Senensis. nam quibus ego in locis ejus memoriam non celebrem facere sum annixus? quamvis humano preconio non egeat, qui divino testimonio commendatur. dicerem me in-felicem2 ac miserrimum, si unquam, non dicam loqui adversus tarn candidam animam sed somniare me quicquam accideret. nam spiritum illum sublimem atque clarissimum, in concilio deorum receptum summoque deo proximum esse non ambigo, cujus conversatione fuisse3 me quondam usum adhuc gaudeo et in partem magne felicitatis accipio. certe, Leonarde viro-rum optime, nunquam in mentem cecidit meam,* ut tanta et tarn clara nomina obfuscare conarer, quorum tantus splendor est, ut nee augeri commendando nee minui detrahendo pos-sit. intelligo tarnen, unde hec contra me jacula veniunt neque pudet referre. cum Senis agerem anno jam6 prope seeundo, accesserunt me duo fratres ex bis, quos vocamus observantes, qui postquam generalia, ut fert consuetudo, dixerunt, per-eunetati sunt ex me diligenter, quid rerum ageret ac ubi ter-rarum esset Johannes Capistranius, qua populorum frequenta-tione audiretur, quam gratiam Grermanice gentis haberet? ubi euneta bona0 audiverunt7 ad miracula transiverunt asserentes-que preeibus saneti viri multos in Germania mortuos suscita- 1 Ursprünglich: saneta. — - infelicein me crederem. — 3 Über der Zeile. — 4 Ursprünglich: in mentcra meam venit. — 5 fehlt Par. — 6 audiretur — bona fehlt in Par. — 7 An dieser Stelle steht von anderer Hand am Hände: ibi debet ineipi alter quaternus. 285 tos accepisse, vcritatem ex me quesiverunt. respoudi, me nihil horum compertum habere, tunc illi, qui non tarn verum quam testimonium qualecunque affectabant, contorto naso et inclinatis capitibus et, ut ypocritarum1 est, dimissis oculis a me recesse-runt. non est mihi dubium, quin horum me2 protervia detule-rit. nihil tarnen moveor; scio, que dixi, gaudeo conscientia mea. si frater Johannes mihi succenset, rem se non dignam facit, nee propterea virtutem suam non colam.3 suo nomini sueque fame4 favebo, dum vixero, neque bonum virum ti-mebo,5 qui nee deum timere debeo, ut Setiece visum est, in-cedens reeta. loquar tecum et libera voce dicam. multa ego de miraculis illis" patris audivi, nihil supra naturam ab eo factum vidi, non tarnen illo inficior, que ceteri narrant; pre-beo et auribus aliquid, pauca sunt, que oculis subjiciuntur; danda est gravibus viris fides, vulgi verba momento carent. frater Johannes, si quando me audiverit aut si negocium plane discusserit, inveniet se nihil habere, quod de me eulpet, et multa esse, que probet, cognoscetque me sue probitatis non amatorem solum sed etiam predicatorem.7 in hac causa ad eum non scribam, nee enim plebis rumusculos magni facio; ad verum esse vivendum, non ad opinionem scio.8 neque vir gravis et sanetus omnibus, que sibi referuntur, assensum pre-bet. is nunc in remotis agit nee facile reperiuntur, qui9 eum accedant. fuit in Polonia, deinde apud Vratislaviam egrotavit. quoeunque venit velut apostolus dei suseipitur. nescio an con-valuerit, deus eum incolumem Italis remittat; bono viro ubi-que patria est. vale et Laurentium nostrum, si quando ad eum scribis, meo nomine10 salvum dicito'. ex Grezio Stirie, die 25. septembris11 1453. 154. Bischof Eneas an Stefano Caccia di Fara; Gras, 29. September 1453. Der Kaiser hat ihn su seinem Consiliarius ernannt. Aus Vindob. 3389, Bl. 147; eigenhändig. N. ISO, B. 150, Voigt 278. In Par. folgt mos. — 2 Bar. me horum. — 3 Ursprünglich folgte: amabo virtutem s. — * sueque fame fehlt in Par. — 6 Ursprünglich folgte: recte vivens. — 6 Par. illius. — 7 Ursprünglich: et amatorem et predicatorem. — a ad verum — scio fehlt Par. — 9 In Par; folgt: ad. — I0 Par. nomine meo. — " In Par. folgt: anno domini. 286 Domino Stefano de Novaria.1 Eximie doctor, amice carissime.2 non habui dudum ex te litteras; nescio quo pacto vales. cupio tibi beni esse teque memoriam mei habere; tui ego, nisi fortasse dormiens, imme-mor esse non possum. hodie de te cesari verba feci, qui li-benti animo in consiliarium suum te accepit. litteras ejus rei intra paucos dies accipies per dominum Johannem Inder-bachium, qui ad curiam venturus est orator imperialis; ei suis in rebus assistere te oratum volo. interea vive nostri amans, et que geruntur in Italia tuis litteris me scire curato. vale. ex Grez, die 29. septembris3 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis.* 155. Bischof Eneas an Giacomo Tolomei in Ferrara; Gras, 25. September 1453. Familienangelegenheiten. Ans Vindob. 3389, Bl. 158T; von Schreiberhand mit Verbesserungen des Eneas. Weiß Nr. 61, Voigt 291. Domino Jacobo de Ptholomeis.5 Magnifice comes, frater honorande amantissime.6 reddite sunt mihi infra biduum epistolarum tuarum due, quibus intel-lexi, te gravi morbo detentum fuisse, nunc vero pene con-valuisse. conturbasti me litterarum tuarum principio, recreasti fine. sed nee tu solus egrotasti, me quoque gravis valitudo depressit et ad salutis usque desperationem deduxit. Petrus vero noster ita deeubuit, ut de sepultura magis quam de medi-cina me anxium redderet. sed sumus ambo divino munere extra periculum positi. ego ex integro valerem bene, nisi tus-sis domesticum malum dietim cresceret. Petrus nondum exit domum, gravis adhuc. durus est hie annus nostro sanguini. amita nostra Bartholomea, modestissima femina, diem obiit, Ergänzt durch: Eneas, episcopus Senensis — salutem ¦plurimam dieit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 Das Datum ist in der Handschrift verschrieben; es heißt dort aprilis. Auch das zeigt wieder, daß der Kodex kein Konzeptenbuch ist; in der Vorlage stand offenbar undeutlich als Monatsangabe IX, was bei der Abschrift dann als IV gelesen und abgeschrieben wurde. — 4 Unterschrift gestrichen. — fi Ergänzt zu: Eneas, episcopus Senensis, magnifico comiti iomino Jacobo de Ptholomeis, fratri suo, salutem plurimam dicit. — e Anrede gestrichen. 287 Bartholomeus, sororls mee maritus, vir optiinus mense augusto sepultus est. sie vel morimur vel egrotamus. hec nature lex est; pendere omnes hoc tributum oportet, invia rimus,1 Jacobe amantissime, non est, quod hie spem collocemus, cogitandum est; mansionem ut in patria nobis bonam paremus. eam bene vivendo acquirimus; vivemus autem bene, si nos et in dies mori et longius vivere non posse putaverimus. de Francisco audio libenter, que scribis; cupio illum continuare et virum fieri bonum. veniam ad te cito, nam domum repetere decrevi. tunc et satisfaciam tibi de sumptibus et quid tum amplius velim cum tuo consilio deliberabo. vadit modo Eomam Johannes Inderbachius, decretorum doctor et imperialis secretarius, amicus mens et sincerus et optimus; ab eo has litteras reci-pies. commenda eum et me prineipi tuo, cui ambo sumus deditissimi; magistrum Sozinum et dominum Andream, nostros coneives, meo nomine salvos dicito. cura, ut valeas optime cum conjuge et liberis,2 ut vos cum rediero letos inveniäm. vale. ex Grez, die 26. septembris 1453. 156. Bischof JEneas an Johann Sinderbach; Gras, 26. September 1453. Erteilt ihm Aufträge für Venedig, Ferrara und Siena. Aus Vindob. 3389, El. 158v; von Schreiberhamd mit Verbesserungen des Eneas. Weiß Nr. 68, Voigt 292. Domino Johanni Hinderpachio.3 Eximie doctor, amice singularis et optime.4 Jacobus Ptholomeus, legum interpres, frater meus, qui Ferrarie apud illustrem ducem moram trahit, hodie ad me litteras dedit, qui-bus modo responsum mitto. cupio, cum Ferrariam veneris, ad te hominem voces; parebit imperio tuo libens, nisi ex consue-tudine egrotaverit. ei qua mecum sis benivolentia notum fa-cito Franciscumque nepotem meum ut litteris operam ardenter prebeat admonitum reddito. in Veneciis habuisse me aureos 70 dicito mercatori quem novisti, Ethiopem nostrum libertate donari curato. oratorem Senensem ad te accersito; scribito 1 Sie Lesung ist nicht sicher. — s et liberis gestrichen. — 3 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, domino Johanni Hindernpachio, imperiali secretario, sedutem plurimam dicit. — 4 Anrede gestrichen. 288 mihi etiam ex itinere. si Tuscia iter facis, domum meam petito et pro voluntate rebus meis utitor. perge bonis avibus et sanitati stude, ut munere divino et sanus et jocundus ad nos quam primum redeas. Tale, ex Grez, die 26. septem-bris 1453. 157. Bischof Eneas an seinen Vikar Bafaele Primadid in Siena; Gras, 29. September 1453. Kündigt ihm seine "bevorstehende Abreise an und ermahnt ihn, mannhaft seines Amtes su walten. Aus Vindob. 3389, Bl. 151"; eigenhändig. Weiß Nr. 70, Voigt 293. Domino Kaphaeli de Primaditiis.1 Venerabilis, dilecte noster.2 litteras vestras3 accepimus his diebus duplicatas. cognoscimus vos* in agendis oportunam adhibere diligentiam. idem quoque ceteri de vobis5 scribunt. laudamus operas vestras3 deque vestro6 officio contenti sumus. rogamus nostrum reditum patienter expectetis7 neque enim diu differre mens est, sicut ex domino Glregorio cognoscetis,8 cui etiam diem recessus nostri ex his partibus faciendi scribimus, si tarnen deus cogitata nostra secundabit. scriptum nobis est, operarium ecclesie nostre multa sibi usurpare, que nostri juris sunt; hortamur vos,4 ne talia patiamini.9 sumite10 virilem ani-mum nee velitis11 justa promovendo minus audere, quam ille iniqua temptando. hec pauca nunc scribimus, quia venturi ad vos plenius de eunetis loquemur. valete12 in Christo optime et officio vestro13 viriliter ineumbite.14 ex Grez die 29. sep-tembris 1453. Eneas, dei gratia episcopus Senensis.15 158. Bischof Eneas an seinen ProJcurator Bartolommeo in Siena; Gras, 29. September 1453. Kündigt ihm seine baldige Abreise an. Aus Vindob. 3389, Bl. 157"; eigenhändig. Weiß Nr. 71, Voigt 294. 1 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, domino Raphaeli de Primaditiis, vicario suo salutem plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 tuas. — * te. — 5 te. — * tuas. — 7 expectes. — a cognosces. — 9 patiaris. — 10 sume. — u velis. — l* vale. — 13 tuo. — 34 ineumbe. — 16 Unterschrift gestrichen. 289 Domino Bartholomeo, proeuratori et canonico.1 Venerabilis dilecte noster.2 accepimus tuas litteras, qui-bus ais, te bene concordare cum vicario nostro; facis mea re mentis nostre conceptum. domum nostram a te bene dirigi et disponi confidimus. nos brevi xeverti proponimus cupimusque domum esse juxta exigentiani preparatam. quod tibi debemus ratione facta non retinebimus. hortamur, ut perseveres et tuam in agendis diligentiam continues. nobis es carus erisque perseverando carissimus. Antonium nostri parte urge, ut stu-deat se se doctum nobis redeuntibus ostendere. si secus erit, iratos nos inveniet. vale et domino Mariano Sozino nostro nomine salutes dicito. ex Grez; die 29. septembris 1453. Eneas, dei gratia episcopus Senensis.3 159. Bischof Eneas an Giovanni Pecci* in Siena; Gras, 30. September 14.53. Seine Sache sei günstig erledigt worden. Aus Vindob. 3389, El. 157"; eigenhändig. Weiß Nr. 72, Voigt 295. Jobanni de Pecciis.4 Spectabilis vir; tan quam fili amantissime.8 rem tuam magno labore absolvimus. quomodo perfectum negocium sit; cum redierimus, plene tibi referemus. fecimus pro te sicut pro filio necessarium esse putavimus nee unquam expediri rem posse credidimus nisi post factum, gaudemus tui causa, fortunam fuisse seeundam. tuus nuntius revertitur ad te cum litteris. yale. ex G-rez die ultima5 septembris 1453. Eneas, dei gratia episcopus Senensis.3 160. Bischof Eneas an Papst Nikolaus V.; Gras, 30. September 1453. Über die Entscheidung des Kaisers in der Passauer Frage und die Enthauptung Smirschichys. Aus Vindob. 3389, El. 158; eigenhändig. Weiß Nr. 73, Voigt 296. 1 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, domino Bartholomeo, proeuratori et canonico suo salutem iplurimam dicit. — s Anrede gestrichen. — 3 Unterschrift gestrichen. — * Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, Johanni de Pecciis salutem iplurimam dicit. — 5 Ursprünglich: 30. " Giovanni Pecci war wohl ein Verwandter jenes Pietro Pecci, der des Eneas Lehrer in jure civili et pontißcio gewesen war (Eneas, De viris illustri-bus, S. 27). Pontes. II. Abt. 68. Bd. 19 290 Pape Nicoiao.1 Beatissime pater et clementissime doniine, post devota pedum obscula beatorum et hnmilem mei recommendationem.2 de facto Pataviensis ecclesie scripsi nuper vestre heatitudini. majestas imperialis perseverat in eo, quod a nie scriptum est; aequiescet arbitrio vestro. solum faciat dementia vestra, quod electus se humiliet et aliquid pro delicto suo rependat et non det verba sed facta, si hoc fit potest heaiitudo vestra de illa ecclesia disponere nee majestas cesarea egre feret. nam quod scripsi nuper, suo ex mandato scripsi et sto in rei testimo-nium. dominus3 Johannes Inderbach missus ad vestram saneti-tatem idem confirmare jussus est. expecto ex promisso cle-mentie vestre ecclesiam parrochialem electi" pro sustentatione mei status. de novis harum partium hec habeat pietas vestra: rex Ladislaus infra quinquendium iter versus Bohemiam re-cepturus est. marchio Albertus Brandeburgen sis ad eum venit cum 300 equitibus secuturus eum. fertur et dux Bavarie Ludovicus venturus. coronatio regis magno studio prepara-tur. interea G-eorgico baronem quendam, Smirizschei11 nomine, catholicum et potentem captivavit et in Praga publice decapi-tari jussit. morti ejus hie titulus datus est: dicitur in hanc sententiam Ladislao regi scripsisse: si duo tibi capita sunt, rex optime, venire ad nos potes, dum alterum in Austria di-mittas, alterum ad nos feras. si unicum caput habes, tutius in Austria remanebis. quidam putant hoc fictum esse, ut nobilis baro et bene de fide sentiens necaretur. hec non potui saneti-iati vestre reticere^ cui me recommendo. ex Grez die ultima septembris 1453. Sanctitatis vestre Servulus Eneas, episcopus Senensis.4 161. Bischof Eneas an Leonardo dei JBenvoglienti; [Gras, 30. September 1453.] Bittet, den angeschlossenen Brief an Papst Nikolaus durch einen Eilboten nach Born zu senden. Aus Vindob. 3389, El. 1S8; eigenhändig. Weiß Nr. 74, nicht bei Voigt. 1 Erweitert zu: Beatissimo pape Nicoiao Eneas, episcopus Senensis, com-mendatum se reddit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 Gestrichen. — 4 Unterschrift gestrichen. a Irdning. — b Smirschitzky wurde am 7. September 1453 in Prag enthauptet (Bachmann, Gesch. Böhmens 2, 439 und Archiv iesky 3, 64). 291 Eneas, episcopus Senensis, Leonardo de Benevolentibus aakttem iplurimam dicit.1 Leonarde amantissime.2 si preces mee apud te quicquam valent, oro; ut litteras bis inclusas, quas ad sanciissimum dominum nostrum scribo, per aliquem ex cursoribus illustrissimi domini ad Romanam curiam mittas, quia sunt non parve im-portantie.3 et domino nostro sanctissimo in hoc singularem facies complacentiam. vale. datum ut in litteris superioribus. 162. Bischof Eneas an Nanni di Pietro in Siena; Graz, 30. September 1453. Seine Abreise ivurde durch die Erkrankung Pietros verzögert. Aus Vindob. 3389, Bl. 158; eigenhändig. Weiß Nr. 75, Voigt 297. Nanni Petri.4 Honorabilis vir, cognate carissime.2 tuas litteras accepi-mus, quibus nos de statu rerum nostrarum efficis certiores. bene a te factum est. speramus cito reverti et omnia videre et dirigere pro nostra prudentia. unum est tarnen impedimen-tum, quia Petrus tuus non dum convaluit ex febribus, quas patitur pene continuas; neque ducere eum. audemus neque re-linquere volumus, et egritudines auptumnales ut vulgo dicitur longe sunt, non est tarnen, quod mortis periculum timeamus. tu tarnen ista matri ne dicas, que ut scis nimis affligeretur nee suus dolor egrotum juvaret. Antonium intelligimus disco-lum esse nihilque boni agere. id videmus ex litteris suis, quas ineptissimas scribit. cuperemus eum meliorem ducere vitam et saltem bene scribere didicisse. si pergit male agere, caveat, ne domi eum redeuntes inveniamus. vale. ex Grez, die ultima septembris 1453. Eneas, episcopus Senensis.5 163. Bischof Eneas an den Kardinal Nikolaus von Kusa; Graz, 30. September 1453. Über den neuen Zoll, den der Kardinal in Klausen einheben will, und über den Tod Smirschitzlcys. Aus Vindob. 3389, Bl. 159*; eigenhändig. Weiß Nr. 76, Voigt 298. 1 Erst später hinzugefügt. — 2 Anrede gestrichen. — " parvi ponderis. — 4 Erweitert zu: Eneas, episcopus Senensis, Nanni Petri, sororio suo, salutem Tplurimam dicit. — r' Unterschrift gestrichen. 19* 292 Domino sancti Petri cardinali.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime, post humilem recommendationem.3 susceptis litteris vestris3 fui cum cesarea majestate remque Testram4 commen-davi quibus scivi et potui verbis. astiterunt mihi ambo Ulrici bonaque fide negocium vestrum5 adjuverunt. cesar in hac demum sententia respondit: placet sue serenitati, ut consen-sum litteratorium habeatis6 alicujus principis, in cujus dominio theolonium velitis7 erigere, eoque facto litteras obtinebitis8 in ea sententia, quam vestra9 supplicatio deposcit. super qua re ad majorem certitudinem vestram4 scripta cesarea recipietis.10 de theolonio novo in valle Clusarum constituendo hoc modo sub-limitas imperatoria contentatur: pro quolibet equo onerato, qui alias nihil solvisset, poterit dignatio vestra9 medium cruciferum recipere triennio continuo, deinde rursus ad cesarem recurrere oportebit; superque hoc litteras fieri precepit. hec sunt, que modo potuerunt obtineri. plura etiam si potuissem impetrare non neglexissem. ac tantum de re vestra.9 de communi hec dicam: speravi dignationem vestram4 esse Rome ibique cum ceteris patribus rei publice Christiane jam labenti consulere; necesse id enim esset, negliguntur omnia, ut video. fama est, jam Venetos Turchi gratiam querere missis denariis. puto, id agunt, quia torpere Christianos principes animadvertunt. sed prestaret humiliare se fidelibus quam infidelibus. rex Ladislaus apparat se magnifice, ut ajunt, Bohemiam ingredi.11 interea tarnen apud Pragam Smirischoni noto vestro,12 qui Ratispone fuit, cervix amputata est. id cause fertur, quia scripserit Ladislao, ne intraret Bohemiam, nisi adeo fortis esset, ut pre-cipere posset, additis his verbis: si duo capita habes, unum in Austria dimitte, alterum affer tecum; unum habens caput nisi poteris mandare cave ne venias. verum ille dum alieno capiti consulit suum perdidit. que res ceteris baronibus hor-renda et detestanda videtur. fama est, etiam Georgiconem, qui hujus rei auctor estitit, cum civitatibus Prutenorum fedus percussisse, que contra religionem conspirarunt. nam fratres 1 Ergänzt zu: Eneas, episcopus Senensis, reverendissimo in Christo patri domino Nicolao, sancti Petri cardinali, commendatum se facit. — a Anrede gestrichen. — 3 tuis. — 4 tüam. — 6 tuum. — 6 habeas. — ' yelis. — 8 obtinebis. — 9 tua. — 10 recipies. — n ingressurus. — 12 tuo. 293 ordims cesari super eo questi sunt, petentes Ladislao regi litte-ras dari, ut intercipiat; quod factum est. alia non occurrunt. recommendo me dignationi vestre,1 ad cujus placita sum para-tissimus. ex Grez die ultima septembris 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.2 164. Bischof Eneas an Antonio de Leo in Triest; Gras, 1. Oktober 1453. K. Friedrich weigere sich, die Leo verliehene Würde eines Pfahgrafen m einer erblichen zu machen. Nach dem Faksimile in dem Werke Händlers: Pel fausto ingresso di Mon- signore Bartolomeo Legat, Trieste 1847, hei Voigt 299; auch in Kamdlers Oodice diplomatico istriano. Spectabilis vir, amice carissime. recepi litteras vestras, quibus de comitatu vobis concesso ac de litteris expediendis facitis mentionem meque rogatis, apud cesaream majestatem ut pro vobis partes meas cum solicitudine interponam. sane pro vestris in me meritis cognosco me obligatum pro vestro et ho-nore et commodo laborare, quantum mihi possibile sit, idque feci pro viribus, fui cum cesarea majestate de re vestra non semel sed pluries locutus rogavique quantum potui et scivi, ut desiderio vestro satisfaceret. sed non potui quovismodo ob-tinere, quia licet cesar vestre virtuti affectus sit, dicit tarnen id non concessisse adhuc pro heredibus nisi paucissimis perso-nis et in alto statu collocatis, nee aliud a sua serenitate ob-tinere valui. de peeunia exbursata dixit velle se restituere, si non vultis privilegio misso esse contentus. fuerunt etiam lecte littere vestre in presentia mea imperiali majestati et iterum tunc recommendavi factum vestrum nee potui proficere. feci, quod fratris fuit, implevi officium amici, non possum ex principe ultra suum velle. forsitan alio tempore, quod nunc negat, libenter concedet.a alia non occurrunt modo, sum paratus, ubi 1 tue. — 2 Unterschrift gestrichen. * K. Friedrich hatte Antonio de Leo am 12. Mai 1453 die Pfalzgrafenwürde verliehen (Chmel, Reg. 3054); dieser erreichte die Erfüllung seines Wunsches im J. 1465 mit der Einschränkung, daß die Würde nur jenen seiner Nachkommen zuteil werden sollte, die sich dem Soldaten- oder Gelehrtenstande widmen würden. Er erhielt diese Auszeichnung als Anerken- 294 possum, desiderio vestro complacere. datum Grecz, die 1. ottobris 14Ö3. Eneas, dei gratia episcopus Senensis. 165. Bischof Eneas an den Kardinal Nikolaus von Kusa; Graz, 3. Oktober 1453. Hat in der Zollfrage alles getan, was in seiner Macht stand; berichtet über die Veränderungen in den Ländern des K. Ladislaus. Aus Vindob. 3389, Bl. 160; eigenhändig. Weiß Nr. 77, Voigt 300. Auch in Wolfenbüttel Weiss. 90, Bl. 106. Domino Nicoiao, cardinali sancti Petri.1 Eeverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime, post recommendationem.2 capellanus vester,3 qui Htteras ad me detulit in re theolonii Brixiensis transferendi,* quarnvis rogatus meas epistolas reciperet insalutato me abiit: credo ita domine sue diligenter et affectate servit comitisse Goritie, ut omnium aliarum rerum obliviscatur. venit post eum Henricus prothonotarius, legatus Sigismundi ducis?5 vir prestabilis et vestri amans, novasque litteras vestras mihi restituit. non est cur scribam statum rei, cuncta ex eo cognoscetis; habetis, tota quod mente petistis. inclinatus est cesar vestris precibus et animo libenti petitiones vestras exaudit. ego pro modulo meo existimo satisfecisse me non debito neque voluntati mee sed possibilitati. de rebus Italie audivi quam libentissime, quo scripsistis. cupio patrie pacem quam puto etiam Christianitati utilem. timeo tarnen, ne plus mali quam boni possint. de Valachis ceterisque vicinis Constantinopoli nihil inpresentiarum audimus. nee mihi vero simile est, illos arma sumere contra exteros, qui hostes domi habent. Johannes etiam gubernator nung seiner Verdienste um die Stadt während der Belagerung durch die Venetianer 1464. 1 Erweitert zu: Reverendissimo in Christo patri, domino Nicoiao, sacro-sanete Romane ecclesie tituli sancti Petri ad vineula presbitero cardinali, domino suo colendissimo, Eneas, episcopus Senensis, salutem pferi-mam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 Eneas hat in diesem Briefe vergessen, die Umformung der Pluralformen in die des Singvlars vorzunehmen. — 4 qui de theolonio transferendo litteras ad me detulit. — s Ursprünglich: ducis Sigismundi. 295 regni Hungarie, qui non nihil ad rem acturus putari posset, amotus regimine dicitur et Nicolaus vaivoda ei sustitutus; nescio tarnen, an huic mutationi locus erit. nam comes Cilie, ejus rei auctor, noviter extra gubernationem regis detrusus as-seritur1 et ab Australibus omnino dejectus. sie brevi tempore in tribus maximis Ladislai dominus tres insignes mutationes facte sunt; Srnirischo apud Boemos occisus, gubernator Hunga-rie depositus, comes Cilie in Austria destitutns est. que si vera sunt, digna pro meritis comiti referuntur videmusque nostro tempore grande scelus punitum. alia non oecurrunt. recommendo me dignationi vestre, cui studebo quoad vixerim et complacere et servire. ex Grez die 3. ottobris 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.2 166. Bischof Eneas an Esterolo Visconti; Graz, 4. Oktober 1453. Hat mit dem Kaiser in seiner Angelegenheit gesprochen; dem Grafen von Montferrat ivird geschrieben; gibt ihm den Bat, ohne dringenden Grund die Heimat nicht zu verlassen. Aus Vindob. S389, Bl. 161"; eigenhändig. Weiß Nr. 79, Voigt 301. Domino Hesterolo de Vicecomitibus.3 Magnifice et generöse domine, amice honorande.4 aeeeptis litteris vestris fui cum cesarea majestate, que revera admodum moleste fert tribulationes vestras concessitque scribi marchioni Montis ferrati juxta desiderium vestrum. duci Sabaudie non scribit, quia ille est in quadam indignatione cum imperio nee jam dudum sibi scriptum est. ego quantum scio et possum suadeo, ne sine causa necessaria domum relinquatis, quia non ubique reperietis amicos et necessarios. in patria melius est omnia pati, quam apud exteros exulare. si possem re juvare, ut verbis consulo, id facerem libenter; si qua putatis me posse pro vobis, utamini amico vestro. valete. ex Grez, die 4. ottobris 1453. Vester Eneas, episcopus Senensis.2 1 Ursprünglich: dicitur. — - Unterschrift gestrichen; am Rande: scriptis et conclusis jam litteris, que de gubernatore Hungarie referebantur, veritate carere pereepi. — 3 Erweitert zu: Magnifico -viro Hesterolo de Vicecomitibus Eneas, episcopus Senensis, salutem \>lurimam dicit. — 4 Anrede ge strichen. Am Hände steht nochmals von des Eneas Sand die Anschrift: Magnifico viro, domino Hesterolo de Vicecomitibus, imperial! familiari, amico meo honorando. 296 167. Bischof Eneas an Ulrich von Rosenberg; Wiener-Neustadt, 11. Oktober 1453. Über die Maßnahmen des Papstes gegenüber der Türkengefahr. Aus dem Original im Wittingauer Archiv gedr. hei Palacky, Urkundliche Beiträge z. Geschickte Böhmens (Fontes verum Austriac. II, 20, S. 64). Magnifico et potenti domino Ulrico de Rosis, majori meo honorando. Magnifice et generöse domine honorande. leto et jocundo animo vestras litteras accepi, per quas intellexi, nondum mente vestra nomen excidisse meum. facio maximi in tanti viri me esse memoria, quem veneror et observo unice. quod de me scire cupitis, breviter absolvam: sum modo apud cesarem ut soleo inter consiliarios minimus et inutilis. circa festum divi Martini est animus domum petere, quoniam meorum necessario-rum litteris vocor. visitabo et Romanum pontincem, si deus vitam facultatemque dabit. ibi, si quid est a me gerendum, quod vestre rei conducat, scitis, habere me hominem, cui impe-rare possitis. nescio, an brevi huc revertar, quoniam etas mea quietem poscit et fessum corpus labores recusat; amici quoque domi me volunt. de rebus Turcliorum hec scribere possum: nemo est, qui curam ejus rei gerat nisi Romanus pontifex. is operam dat inprimis, ut Italia pacem habeat, misit legatos ad partes dissidentes sancti angeli et Firmanum cardinales;a modo utriusque partis legati Rome conveniunt. ibi spes est, aut pax concludetur aut inducie ad plures annos ducentur. deputavit autem Romanus pontifex tres cardinales, qui modos excogitent, per quos refcmdi Turchorum violentia possit; tres alios elegit, qui modos execucionis admoveant. exinde mandatum est cardi-nalibus, uti decimam partem reddituum suorum ad hanc rem contribuant; creditur et decima imponenda super omni clero. ipse autem Romanus pontifex omnes camere redditus ac pro-ventus et insuper decimam partem patrimonii sancti Petri in hoc opus segregavit intenditque legatos et ad cesarem et ad reliquos orbis principes transmittere, instare, hortari monere- " Oarvajal ging am 18. Juli nach Florenz, Venedig und Mailand, Oapra-nica am 20. Juli nach Neapel (Pastor, Geschichte der Päpste 1, 598). 297 que, ut pro Christi honore insurgant, estque animus ejus ad hoc ipsum ferventissimus, quemadmodum michi ex urbe dietim scribi-tur. nescio an ejus fervorem ceteri principes sequentur. impe-rator quidem bono in eam rem animo est. vos, qui modo in coronacione regis vestri apud Pragam cum multis principibus convenietis, rem Christianam agetis et nobilitate vestra dignam, si et regem et principes vestros hortabimini, ut in tanto nego-cio fidei negligenciam et socordiam omnem deponant. hec habui, que de apparatu contra Turchos instituendo referre pos-sum. commendo me vestre magnificencie, cui rem gerere gra-tam cupio, ubique terrarum aut gentium fuerim. ex Nova civitate, die 11. octobris 1453. Vester Eneas, episcopus Senensis. 168. Bischof Eneas an DeJean und Kapitel der Prager Kirche; Wiener-Neustadt, 11. Oktober 1453. Spricht ihnen Mut eu; K. Ladislaus, ein warmer Verehrer der katholischen Kirche, werde bald in Prag eintreffen. An den Papst habe er geschrieben, sei aber bisher ohne Nachricht; verspricht, noch einmal nach Pom zu berichten. Aus Vindob. 3389, Bl. 161*; eigenhändig. Weiß Nr. 80, Voigt 302. Venerabilibus viris, dominis decano et capitulo ecelesie Pragensis, amicis nostris1 honorandis, Eneas, episcopus Senensis, salutem ^lurimam dicit. Venerabiles viri, amici nostri honorandi.2 redeuntibus nobis ex Stiria provincia in Austriam cum cesare reddite sunt in via3 littere vestre, quamvis ornate et perpolite, querimonia-rum tarnen3 et molestiarum plene, quibus pressuras vobis non modicas neque facile tolerabiles imminere cognovimus. affligi-mur itaque vobiscum vestrumque scandalum ac periculum non aliter quam nostrum dueimus; neque enim vestrum quispiam infirmatur sine nostra infirmitate. speramus tarnen, quia in-firmitas hec non erit ad mortem.4 non sunt justi sine tribula-tionibus, sed de omnibus his liberabit eos dominus, vultus enim domini super justos et aures ejus in preces eorum. fuit 1 suis. — - Anrede gestrichen. — " Über der Zeile. — * Ursprünglich folgte: malte seiuper sunt tribulatiou . . . 298 superioribus diebus etiam nostro tempore in regno vestro ar-mata heresis, que templa sanctorum disjecit, sacerdotes occidit, strages innumeras dedit; domos atque urbes fidelium incendit, divina et humana jura pervertit. quis enim referre possit vel ceci Zische vel Procopii rasi crudelia gesta. defecerunt tarnen deoque penas scelerate manus dedere. magnum est, quod nunc instat malum, in se ipso consideratum, ad preterita vero com-paratum minimum est. sumite igitur fortes aninios et audacter temptationi resistite. fidelis est deus neque vos temptari permittet supra quam ferre possitis. o passi graviora, dabit deus his quoque finem. durate et vosmet rebus servate secundis; adhuc redibit gloria regni vestri. rex vester quamquam non-dum pubes Christianus tarnen est et orthodoxe fidei supra quam ferant anni cultor. nolite timere, adhuc sub Ladislao Bohemia reflorebit et in ecclesia1 fructus prebebit uberes neque decipiet etatem teneram versutia Sathane, divina hunc puerum custodia tuetur. sacer sanguis est neque labefactari potest. purus in luto sol splendebit.2 duo eum Alberti secun-tur sui sanguinis; alter dux Austrie; alter marchio Brandebur-gensis, excelse mentis et intemerate principes, obstratas errori-bus aures prebituri neque uUo veneno novelli regis infici sinent animum. aderunt3 ex Austria, Moravia Silesiaque docti et constantes prela,ti, qui neque decipi regem neque vos ad illi-cita cogi sinent. decident ut arbitramur ignita sevi hostis tela neque vim habebunt in servos dei. utcunque sit, vestrum illud esse propositum credimus, Tit veritatem non solum possessioni-bus aut agris sed etiam vite preponatis. nam vita hujus seculi brevis et caduca est, veritas immortalis eternaque habetur, cujus sectatores in adoptionem filiorum dei transeuntes immor-talitatem consequi non est ambiguum. hec ad pressuras dixisse libuit. ceterum quia nos Romano pontifici de rebus vestris scribere suadetis, significamus vobis, nos ante aliquos menses, dum priores litteras a vobis accepimus, sanctitatem apostolicam de rebus universis certiorem fecisse et id ipsum suasisse, quod modo petitis suaderi. nihil enim omisimus ex his, que pro vestra consolatione obtinenda putavimus necessaria, nulluni tarnen adhuc responsum habemus. intercidit medio tempore Ursprünglich: ad Christum. — 2 splendere sol potest. — 3 Ursprünglich folgte: et alii. 299 Constantinopolitana calamitas, que et mentem Romani pontificis et omnium cardinalium animos constravit.1 occupata majoribus rebus Romana majestas minores respicere oportuno non potest. est enim a.nimus domini nostri sanctissimi totus erectus, ut in-gens ignominia Christiano nomini per Turcbum noviter illata vindicetur et opprimantur hostis truculentissimi conatus. non tarnen existimamus, rem vestram negligi. scripsimus enim cumulatissime non solum pape sed etiam plerisque cardinalibus de negocio vestro et nunc etiam, quia id petitis, rescribere non negligemus, quamvis ad necessitatem imminentem tardius videa-tur. scimus autem fuisse per hos dies Rome nuntios regis vestri, qui de compactatis verba fecerunt et habuerunt respon-sum Romano presule dignum. id cum referetur animos multo-rum commovebit et res vestra multo melior efficietur. habe-mus etiam ex Roma novellas litteras, per quas certiores reddi-mur, legatum apostolicum ad serenissimum imperatorem nostrum prope diem in negocio Turchorum venturum, quem transiturum esse ad regem vestrum non ambigimus; is procul dubio de re vestra solicitus erit, quem et nos etiam ad vestram procuran-dam securitatem et rogabimus et pro viribus incendemus, facturi et in hoc negocio et in reliquis omnibus, quecunque aut personis vestris aut memorabili ecclesie vestre conducere putaverimus. datum in Nova civitate Austrie die 11. ottobris 1453. Eneas, episcopus Senensis, apostolice sedis nuntius et imperialis consiliarius.8 169. Bischof Eneas an den Dekan der Prager Kirche, Wenzel von Bochow; Wiener-Neustadt, [11. Oktober 1453]. Er habe ausführlich an das Kapitel geschrieben; stellt es seiner Klugheit anheim, ob er den abgefallenen Priester absolvieren wolle. Aus Vindob. 3389, Bl. 162"; eigenhändig. Weiß Nr. 81, Voigt 303. Venerabili viro, domino Venceslao, decano ecclesie Pragensis, amico suo carissimo, Eneas, episcopus Senensis, sahitem ^lurimam dicit. Ursprünglich: consternavit. — 2 Unterschrift gestrichen. 300 Venerabilis et eximie doctor, amice honorande. post Salutes plurimas. ad ea, que per capitulum vestrum scripta nobis sunt, respondimus eidem capitulo abunde. non est cur illa repetamus, quamvis etiam littere vestre eadem attingunt. nos ubi scimus et possumus ecclesie vestre prodesse voluntarii sumus. dolemus autem, quia vulneri vestro sufficientem medi-cinam adhibere non possumus; speramus tarnen cito venturam consolationem. de presbitero absolvendo, qui prius apostata-verat, committimus circumspectioni vestre vices nostras vestram-que conscientiam super eo reddimus oneratam, ut ita cum nomine agatis, ne; dum salutem queritis unius, multorum jacturam ecclesia patiatur. nos enim de vestra prudentia plene confidi-mus. magnifico domino de Rosis etsi litteras damus, tarnen acceptum habebimus, si nos ei et filiis suis ut prius fecistis iterum et iterum commendaveritis. datum ut supra. 170.* Bischof Eneas an Stefano Caccia di Fara in Born; Wiener-Neustadt, 16. Oktober 1453. Über österreichische Verhältnisse. Aus Oltoh. 347, Bl. 119 und Vatic. lat. 1787, Bl. 145; auch in Urbin. 401, Bl. 153"; Laur. 54, 19, Bl. 105. Eneas, episcopus Senensis, Stefano Cacie Novariensi salutem Tplurimam dicit. Munus accepi a te gratissimum, qui res Italicas, quo se modo haberent, ad me scripsisti. cupio sequi pacem, de qua spem facis. nee1 divisi inter nos Itali Turchum repellere parum idonei sumus.2 aeeipe vicem et, que apud nos aguntur, meis litteris agnosce. in Austria due factiones fuerunt; altera co-mitem Cilie sequebatur, altera quendam Azingherum;3 hec for-tior facta, comitem, qui regem Hungarie ac Bohemie guberna-bat, exclusit, neque ille jam in Austria locum habet, ambe jam partes amicitiam cesaxis querunt. rex in Bohemiam iter facit; eum sequuntur Alberti duo, alter dux Austrie, alter marchio Brandeburgensis. in Bohemia fuit baro quidam nomine Johannes Smirischei,4 vir creditus et sermone potens, unus ex duodeeim consiliariis Georgiconi5 gubernatori datis. 1 In V radiert. — - V sumus. — 3 V Eyzingerum. — * V Smirischi. — 5 V Georgio. 301 hie cum aliquid in Boliemia traetari persentiret, quod minus regi conducere putabat, in lianc sententiam litteras ad regem misitr si venire ad nos animum habes, ita venito, ne quen-quam rogare opus sit; alioquin cave ne venias, nisi fortasse bieeps fueris et alterum in Austria caput dimiseris, alterum ad nos duxeris. he littere feruntur per comitem Cilie ad guber-natorem Bohemie remisse, qui vocato ad se Johanne pereunta-tus est, quidnam meritus esset, qui regnum inlionestaret. quo respondente: mortem, tibi ergo moriendum est, inquit jussitque mox hominis amputari caput. sie vir bonus, dum alienum cupit salvare caput, suum perdidit.1 fertur uxor ejus matrona nobilis, cum ille vocatus ad Pragam equum conscenderet, admodum ejus itum dehortata, quoniam precedente nocte multa per somnum passa fuisset. sed ille contemnens, ut vulgo fit, muliebre somnium, ad mortem profectus est. res omnibus in regno viris Catliolicis funesta et acerba, hereticis admodum grata, expeetamus modo in dies audire, que de regis corona-tione sequantur, cui superi omnes faveant. in Hungaria adhuc latro Axamites crassatur neque regni conatibus compesci potest, quia divisi barones parum de communi salute cogitant. Optimum Turcho tempus; sie nos punit deus. vale et ad me se-pius scribito neque iccirco pigriteris, quia venturum me domum sentias. expedit frustra scribere quam frustra silere. reveren-dissimo domino meo Firmano, cui te familiärem intelligo, et Petro Noxetano commendatum me facito. ex Nova civitate, die 16. ottobris 1453.2 171.* Bischof Eneas an den Bischof Giovanni Campisio in Piacensa; Wiener-Neustadt, 16. Oktober 1453. Klagt über die Uneinigkeit der Fürsten und,die Kämpfe in Italien; ohne ein befriedetes Italien sei von den anderen Staaten nichts zu hoffen. Aus Ottob. 347, El. 119 und Vatic. lat. 1787, Bl. 146; auch im Urb. 401, El. 154-'; Laur. 54, 19, Bl. 1Ö5. Eneas, episcopus Senensis, Johanni Campisio, episcopo Placentino, salutem plurimam dicit. Bis ad me de Turchis scripsisti et plane et diserte tuo-que more graviter et prudenter. dolenda res est auditu; quid 1 V perdit. — 2 V hat 1455. 302 illi dicant, qui viderunt? in angulum nostra religio coartatur; oriens nobis sublatus est, nihil in Africa possidemus, impia Maumethi perfidia manus ad Greciam posuit nee nos cura re-mordet. Christiani prineipes inter se bella gerunt, privatas in-jurias ultum eunt, Christi contumeliam nihili pendunt. digna patimur, scelestum genus et natio viperarum. multum esset, quod tecum conqueri possem; sed major est dolor quam ver-bis exprimi queat, dum video Christiani populi negligentiam et secordiam. consolatus es tarnen me paulum, qui Komanum presulem excitatum tradis ferventemque senatum ad resisten-dum sevissime bestie. opto audire pacatam Italiam; nisi enim ortus ille florentissimus pacem habeat, nihil est, quod de cete-ris sperem gentibus. non est bene civitati, cujus arx quassata jacet. nisi regina provinciarum et orbis Christiani caput Italia contra Turchos arma capessat, frustra ceterarum regionum populos advocabis. nihil est, quod de partibus his ad te boni queam scribere; turpida omnia sunt. Axamites cum latroni-bus Hungariam depopulatur; in Austria comes Cilie, qui gubernationem regis gerebat, exclusus est nuneque terre mina-tur. rex ad coronationem in Bohemiam profectus est; neque ibi tranquille res sunt; heretici potiores habentur. magnus ibi ex Catholicis baro noviter occisus est. Pruteni cum civitatibus subditis litigant; Poloni partes civitatum oeculte juvant, magnum illic imminere malum videtur. vale. quando deus et fata volent, veniemus ad te. ex Nova civitate die 16. ottobris 1453. 172. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Bom; Wiener-Neustadt, 16. Oktober 1453. Über den Sturz des Grafen Ulrich von Gilli( Aus Vindob. 3389, Bl. 165—169; eigenhändig. Weiß Nr. 84, Voigt 296. Auch im clm. 5335, Bl. 163. Der Inhalt fast zur Ganze aufgenommen in das Schreiben des Bischofs an den Grafen von Arco vom 8. November 1453, Nr. 180. Cardinali saneti angeli. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime post humilem recommendationern. Ulricum Syllacei co-mitem, magnum et potentem virum, qui regem Hungarie ac Bohemie Ladislaum non dum puberem gubernabat, ex admini- 303 stratione tanta per hos dies esse1 depositum non est mihi dubium, quin multorum littere dignationi vestre retulerint. sed ordinem rei geste, quia non existimo per alios scriptum, statui hac epistola recensere. fortasse non erit ingratus labor, Austrie mutationes ad vestram memoriam redueere, que ut mihi vide-tur suf'ficientes2 essent vel Genue vel Bononie. quater enim intra biennium Austrie regimen immutatum est. fuit sub Federico cesare, priusquam Komam peteret, eique velut tutori Ladislai regis paruit. mox conspirante Azinghero multitudo sibi regimen usurpavit, que 12 sibi gubernatores instituit et Azingherum terre principem. cum redisset ab Italia cesar regemque, cujus erat tutor, extra manus dedisset, comes et ipsum et Austriam in potestatem accepit; sed eo nunc dejecto rursus imperio multitudinis Austria gubernatur. quod quem-admodum gestum sit jam dicere ordior. postquam comes Ladislai regis curam accepit, visus est popularibus insolentius agere, cum regem modo huc modo illuc duceret, Azingherum, cujus maxime consilio multitudo uteretur, parvifaceret, senato-res Viennenses sperneret, prelatos loco plebis haberet, onera subditis gravia imponeret. studebat igitur Azingherus et qui cum eo sentiebant comitem ex Austria propellere, indignum sibi esse dicentes, ea ex comite tolerare, que ferre ab impera-tore non potuissent.3 id cum presensisset comes, summo studio conatus est, Azingherum de medio tollere, si verum est, quod adversarii ejus ajunt. ea res mihi parum comperta est, sed audita refero dicta non vulgarium hominum; neque ista sunt, que probari dilucide possint, veri periculum in alios refero.4 conventuri erant5 apud Posonium barones Hungarie cum rege suo. ibi comes cum Johanne gubernatore statuisse dici-tur, ut Azingherum venientem apprehenderet necique daret, id cause mortis ascribens, quia barones Hungarie criminatus esset, tanquam regem perdituros, si ultra Pozonium pergeret. sed cognitis Azingherus insidiis, quamvis ter eo litteris regiis ac-cersiretur nequaquam profectus est; remoraturus autem in Austria complices suos ad exclusionem comitis maturandam die noctuque hortabatur. promiserat Ladislaus Bohemorum per — esse über der Zeile. — 2 Ursprünglich: satis. — ' Ursprünglich: indignum duoentes que non potuissent ex cesare tolerare ea se ferre de comite ferre. — 4 tranäfero. — 5 convenerunt. 304 legatis ad diem Michaelis archangeli se se Bohemiam ingressu-rum, ibi ut regni coronam ex more susciperet. comes igitur ex Posonio reversus ad eam rem intentus dabat operam, ut quam magnificentissime regem in Bohemiam duceret, cumque pecunie publice deessent, ad privatas apponere manus decrevit. populäres, qui paulo ante argentum contribuissent, declinare onus, maledicere comiti, rebellem animum ostendere. hinc au-dentior factus Azingherus in consilio regis assurgens negat pecuniarum contributionem populis indicendam, nisi quatuor regionis, ut ajunt, Status conveniant exigendamque pecuniam decernant. dicit insuper, antequam rex ex Austria recedat, ne-cessarium esse convenire terrigenas, qui de modo gubernandi Austriam in absentia regis disponant. in sententiam Azingheri complures ex consilio pedibus eunt. comes, etsi multitudinem sibi adversam, ubi convenisset, nihil in usum suum facturam intelligebat, postquam tarnen adversando parum se proficere cognoscit, conventum fieri Australium permittit apud opidum, quod novum frumenti burgum" appellant, eoque regem deducit. ibi cum ex arbitrio suo terrigene convenissent atque sine pre-sentia comitis alloquendi regem copiam habuissent, quecunque volunt etati tenere persuadent. comitem sibi, non regi studere ajunt, regem nomen habere dominantis, dominium penes comitem esse, illum in Austria prefecturas, magistratus, sacerdotia vendere, vectigalia, theolonia,1 census quosque principis sibi usur-pare, inde familiam maximam, equos, canes, meretrices alere,2 castella et opida et aroes* munitissimas presidiis impositis pro se custodire, omnem Austriam sibi subjectam et obsequentem habere, in Hungaria constituisse gubernatorem Johannem vai-vodam, qui regi quotannis quatuor et viginti milia, sibi duo-decim milia auri nummum3 redderet; in Bohemia Georgiconi ad sex annos administrationem regni commisisse.4 regna et dominia regis ad triumviratum deducta esse, Johanni Hunga-riam, Georgiconi Bohemiam, Austriam comiti cessisse. illos comiti et comitem illis ad retinendam administrationem auxilia 1 Ursprünglich: castra. — 2 inde — alere am Hände. — 3 Ursprünglich: nummorum. — 4 Ursprünglich folgte: neque dubium esse, quin etiam ex Bohemia fructurn comes desugat, id eum curare, ut se quam diutius in administratione regis detineat partitumque cum Johanne. " Korneuburg. — b Hier beginnt die Lücke im Briefe an Francesco v. Arco. 305 promisisse, comitern autem veiut supei'iorem et regis formam tenentem ex omni principatu fructum desugere, ejusque culpa nobilem baronem Johannem Smirischei apud Pragenses occi-sum,1 qui regem pro sua fide commonuisset, ne Bohemiam in-grederetur, nisi adeo fortis iret, ut non valente rogatu pre-cipere2 posset, adjiciens,8 si duo essent* regi capita, alterum in Austria dimittendum, alterum in Bohemiam ferendum.5 sed illum, dum regio capiti salutem6 querit, suum amisisse scelere comitis, qui scripta fidelis hominis in Bohemiam remiserit. orant igitur, talem gubernatorem a se removeat, cujus vitam adeo corruptam fedamque dicunt, ut et sibi et regi dedecori sit. audit attentus rex exclusionique comitis annuit. et quoniam transitus ejus in Bohemiam festinus erat, persuadent7 comiti, equum esse, priusquam rex abeat, senatum Viennensem primo-resque cives urbis valedicat, qui sibi et progenitoribus suis semper et fidelissimi et obsequentissimi8 fuissent. eo cum rex venisset, Azingherus sequentis diei prima luce regiam per posticum ingreditur ac mille pene homines armatos in castrum deducit, loca sublimiora occupat, in templo divi Augustini, quod proximum castro est, haud minorem armatorum nume-rum collocat edoctis prepositis, si forte tumultum in Castro ex-audiant, presto cum armis assint. ipse cum primoribus urbis senatoribus ac plerisque sue factionis baronibus regem adit, parata omnia ad repulsionem comitis dicit, ordinem datum ostendit. comes, qui apud concubinam suam9 extra regiam dormierat, certior factus, quam plurimos cives regiam esse in-gressos10 et adversus se aliquid agitare cum rege,11 mox in regiam sese recipit. quam cum12 undique occupatam in venisset18 resque contra se novatas intelligeret, minime tarnen de-territus regium thalamum adit. ibi cum aliquandiu ante fores, que sibi prius patere omni tempore solebant, expectare jussus esset, impatiens more multaque bile commotus hostium impor-tunius manu calceque quatere cepit. tum rex intromitti eum 1 Ursprünglich: in Praga necatum. — 2 Ursprünglich: precipere inagis quam non valentibus pre. — 8 Ursprünglich: alioquin suadebat. — 4 Ursprünglich: ex duobus cap. — B Ursprünglich: ducendum. — 6 Ursprünglich: salvum esse. — 7 Ursprünglich: dicitur. — 8 Ursprünglich: constantissimi. — 9 domi sue. — 10 Ursprünglich: castra fenere. — n Ursprünglich: cum rege agitare. — 12 etsi. — 13 Ursprünglich folgte: etsi malum sibi non deterr . . . Fontes. II. Alt. 68. Bd. 20 306 precepit, sed ingressum salutavit nemo. cumque silentium omnes tenerent et alter alterum respiceret, versus ad comitem Azingherus in hunc modum locutus fertur: que tibi dicam modo, comes, quasi ex rege aecipias oportet; is est enim, qui me loqui jubet. annum jam regem atque Austriam gubernasti. nunc cessandum est. neque gubernatione tua deinceps neque consilio vel servitio tuo rex indiget. pergito quo velis gentium aut locorum regiamque tibi posthac curiam interdictam x scito. ea cum comes audivisset neque vultu neque animo motus in lianc sententiam respondisse traditur: que modo locutus est Azingherus, rex • inclite, quamvis tuo nomine dicta sunt, non tarnen ex tua mente prodire crediderim. aliena sunt enim a tua majestate et adversa meis meritis. ego avo tuo Sigismundo summa fide vel puer servivi. aviam tuam ex magnis deduxi periculis. genitori tuo Alberto et in Bohemia et in Hungaria fidelis comes adhesi neque2 sine me ullum ingressus est tuus pater prelium.3 sepe ille me vulneratum pro suo regno con-spexit et laudavit. matrem tuam, sororem meam, Helizabet, Hungarie ac Bohemie reginam, non sine gravi discrimine, cum esset ab omnibus deserta, adversus Polonie regem solus de-fendi. antequam natus esses, bella4 tui causa et maxima et plena periculis gessi. vix denique natus eras, cum ego cunctis Hungarie baronibus me objeci, salvum tibi ut regnum serva-rem. propter te quoque captus ab Hungaris et in carcerem squalidissimum conjectus vix tandem et non nisi vadibus pro me positis terrarum mearum claris nobilibus libere dimissus sum.5 denique cum esses in manu Federici cesaris invitus-que cum illo maneres, ego, ut te libertati redderem, principi et domino meo imperatori bellum indixi teque tandem in dominia tua reduxi. mea opera et Hungari et Bohemi ad obedientiam reducti sunt, quod si ego tacuissem, adhuc sub Federici tutela maneres nee vel te Hungari quererent vel Bohemi. omnis etas mea aut in tuo aut in progenitorum tuorum obsequio con-sumpta est. nullos pro te labores effugi, nulla pericula de-vitavi. dum tua negocia curo, Patrimonium pene meum ex-hausi. jam senex sum factus, jam debilis atque confractus, 1 interdictam curiam. — 2 cum. — 3 ille nullum ingrederetur prelium. — 4 Ursprünglich: bellum. — 6 datis vadibus ex terra mea bonis et nobilibus viris sum dimissus. 307 dum arma gestans tibi regnum, tibi gloriam paro. indigna nunc premia refero, neque juste neque belle mecum agitur, si tanquam inutilis aut infidus ex tuo consilio repellor, qui neque gessi neque dixi unquam nisi, que tibi honori atque utili-tati esse putavi. sed non sunt ista ut arbitror tue mentis decreta, que neque meis obsequiis consonant neque sanguini, quo tibi conjungor. Azingherus est, qui talia meditatur et struit. is ideo mihi emulus atque invidus est, quoniam castra, que tua occupat, ut tibi redderet, eum admonui neque permisi hominem ex arbitrio suo barones hujus terre ducere, Austriam gubernare, regem esse, spero, tua me pietas melius intuebitur neque meorum oblita servitiorum pro Azingheri libidine ludi-brio me habebit. sie cum profatus esset comes silentiumque euneti tenerent neque deessent, quos verba comitis commovis-sent, nihil est, inquit Azingherus, cur me eulpites. non ego regia gubernatione sed tua te facta dimovent. solus omnia gerere voluisti, de Bohemia, de Hungaria tuo arbitratu dis-ponere,1 super Austriam injussu terrigenarum onera, que nee subditi ferre possent, inducere,3 prelatos et civitates deglobere3 modisque vexare omnibus.4 Federicum cesarem, quoniam sine consilio nostro regnare voluit, pati non potuimus, quamvis esset nostri prineipis proximus consanguineus tutorque legitimus et in hac Austrie terra verus heres nostrique domini dominus.5 quo te pacto sustinere potuissemus,6 qui cum esses illo longe minor, majora tarnen multo audebas? veracis illius et mansueti domini jugum excussimus et tuam tyrannidem tolerabimus? hie comes veluti contumelia tactus, veracem, inquit, cesarem vocitas, tanquam mendacem ineusare me velis? cui Azingherus, auditum est, ait, quod sum locutus,7 nee muto vel verba vel sententiam. de tua yero exclusione ne me putes injussu regis locutum, omnes, qui assunt, testes adhibeo, regis me voluntatem8 exposuisse non meam. at cum circumspiceret astipulatoresque dictis suis quereret, nemo hiscere ausus est; tacere universi, immutatum regis vereri animum, timere comi-tem, alter alterum intueri, jam comes vicisse se arbitrari. sed 1 Ursprünglich: disposuisti. — 2 Ursprünglich: onera gravissima posuisti. — 8 Ursprünglich: nee prelatos nee civitates vexare. — * Ursprünglich: timuisti. — 6 Ursprünglich: et Austrie verus heres ubi Ladislaus de.., constans et verax dominus. — 6 quo pacto persuadere tibi potuisti ut te tolerare. — "' dixi. — 8 Ordinationen!. 20* 308 Azingherus minime fractus aniino, postquani titubare consilia-rios animadvertit, ad regem conversus: quid tu dicis, optime princeps, inquit, tua ne voluntas est, comitem abs te repellere an non? tum ille, nostra est, ait, et voluntas et intentio. quo dicto fremere omnes, animum collaudare regium, contemnere comitem neque illi jam verba suppeditare. inspiciens tarnen suos, comes, perge, inquit uni, jube Albert um marchionem huc accersiri. nam et is cousanguineus regis est, necesse est, illum adesse et consulere regi, que sint ex usu, ne, que dietitat Azingherus, omnia fiant. Lamberger fuit, ad quem verba comes direxit, antiquus ejus et fidus familiaris atque in paucis carus. huic parendi solicito et nuntium querenti,1 quem mitte-ret ad marchionem, quid tu, ait alter ex Azingheri fratribus, huc et illuc circumspicis ? frustra laborem assummis, nemo ex his, qui assunt, pariturus est tibi, regnum jam satis in hac civitate possedisti, nunc finis imperii ttii est. decedendum et alteri provincia relinquenda est. at ista, inquit Lamberger, jus est et egressus foras quam celerrime marchionem accersivit. interea excluso comite rex cum Azinghero et aliis consiliariis in aulam exit, ubi barones convocati regium imperium ex-pectabant. illic cum Azingherus jubente rege depositionem comitis exposuisset, maximus ex baronibus Georgius de Pucham vereor, inquit, maxime rex, ne male consulta consilia sequaris. comes tibi sanguine proximus est, potens et animosus princeps, qui tibi et progenitoribus ingentia beneficia contulit. nunc si per contumeliam tuo ex consilio dejicitur, cogitabit, quo se pacto vindicet. castra nmnitissima in manu habet, amicis et in Hungaria et in Bohemia fultus est neque populum tuum neque terram2 quiescere sinet. tua sublimitas, si me audiet, cum suo sanguine modestius aget. fuerunt et alii nonnulli ex baronibus, qui Georgii sententiam probavere. at prelati et civita-tum legati plebisque omnis multitudo manus ad celum tollere, divinum regis consilium dicere, Azingherum salutare, qui comitis amantes putarentur torvis intueri oculis neque comitiis illesos dimittere. cumque venisset in regiam marchio incassum-que verba pro comite multa fecisset, adherens regi comes, satis hie, inquit, mansum est; advesperascit ut vides. quin ascendi- 1 Ursprünglich: is huic cum solitus parendi nuptium quereret. — s Ursprünglich: neque terram tuam neque populum. 309 mus equos atque in villam pergirnus. cui rex: ito ut lubet, ego Vienne pernoctabo. tunc comes, de se actum intelligens, marchionis dexteram apprehendens ad sororem regiam pro-ficiscitur, cui cum suas injurias questus esset neque aliud quam muliebres inde lacrimas reportaret, vei'itus, ne quid majus in se inimici ejus molirentur,1 ascendens equum marchione comitante cum quinque dumtaxat famulis ad portam perrexit, que ad Hungariam ducit, ubi valedicto marchione multa in Azinghe-rum Viennensesque comminatus velut in exilium missus in arcem,2 quam prope Viennam possidebat, sese recepit, revo-luto" vix anno, postquam Ladislaum regem in potestatem3 ac-ceperat. sie quem paulo ante duo maxima regna latissimaque dominia Ladislai veluti Celeste quoddam sidus intuebantur nee aliam quam hujus vocem audiebant, in höre momento dejeetus extra gratiam regis; rerum humanarum non parvum exhibet documentum. recte Orontes, Artaxersis gener, cum ob illius iram ex alto gradu dignitatis in ignominiam excidisset con-temptuique esset, quemadmodum, inquit, computatoris digiti nunc decies millenarios numeros, nunc unarios ponere possunt, eodem quoque modo regum amicos posse quandoque totum, quandoque minimum. invidie subjeeta est quevis potentia neque longum manere potest, qui nimios optat honores aut nimias deposcit opes, numerosa sibi excelse turris tabulata pre-parat, unde altior casus fit et inpulse ruine preeipitium imane. hec cum acta apud Viennenses essent, complures littere ad cesarem misse sunt, que et rem gestam traderent et adventum in Austriam ad Novam civitatem cesari suaderent, quoniam novatis rebus credibile esset, ejus favorem ab aliqua parte quesitum* iri. paruit cesar moxque superatis Alpibus in Novam civitatem se se reeepit. sequenti die Vacciensis epi-scopus,b Azingherus et alii Ladislai regis oratores ad eum venere, in auditorio publico de pace, quam dux Albertus pri-dem traetavisset, verba fecerunt, dicentes non posse Uli esse locum recusantibus Hungaris. quod si cesar novos ingredi traetatus vellet, spem concordie non deesse. at semotis arbitris 1 Ursprünglich: ne major invidia in se surgeret. — 2 Ursprünglich: castra. — 3 gubernationem. — 4 Ursprünglich: requirendum. a Hier setzt der Brief an Francesco von Arco wieder ein. — b Vinzenz, Bischof von Waitzen seit 17. Juli 1450. 310 soli cesari Azingherus solus plura locutus est, que licet mihi et quatuor consiliariis postea cesar nota reddiderit, non dum tarnen tempus est, ut palam fiant. comes autem legatum cum his mandatis ad cesarem misit, que hoc modo publice sunt ex-posita: que mecum egerint nonnulli ex Austria, serenitatem tuam nequaquam latent; quo te prius hoc me nunc vulnere percusserunt. ex latere pupilli regis, quem mihi gubernandum commiseras, violenter detrusus sum. digna pro factis refero, qui nee tuum audivi consilium1 nee adversus te, dominum meum, arma gestare sum veritus. sed da correpto veniam; non tantum noxius tibi fui, quantum si vivam prodero. Hunga-ros tue majestati conciliare possum Bohemosque tibi amicissi-mos reddere et quibus in Australes modis ulcisci possis osten-dere. pergere nunc in Bohemiam sententia mihi est, ut quod Vienne dicere regi non potui, Präge dicam. reversus si fidem dabis ad te veniam et que libenter audias tuo eulmini referam. neque pecuniam neque auxilia ex te peto; satis mihi fuerit in tuam redisse gratiam. cesar se cognita habere euneta re-spondit, que acta essent in Austria, et antequam fierent, pre-vidisse futura. neque prudenter comitem suum consilium con-tempsisse; deliquisse illum graviter, qui contra fedus contraque prestitam fidem adversus se arma tulisset. consecuturum autem et veniam et gratiam, cum meruerit. ad imperialem curiam cum proficisci voluerit publicam fidem habiturum. hec acta sunt per hos dies in Austria, que nota esse cupiens eulmini apostolico dignationi vestre ideirco conscripsi, quoniam facilius ex ore vestro pietas domini nostri narrationem aeeipiet, quam scriptis meis aures prebeat. nunc rex Ladislaus in itinere est versus Bohemiam et fbrsitan jam Iglaviam pervenit. ibi eum gubernator Bohemie cum tribus milibus equitum expeetat. Albertus Austrie dux et marchio Albertus Brandeburgensis et complurimi ex Austria et Hungaria in comitiva regis sunt. Johannes Huniat, Hungarie gubernator, cum mille et quingen-tis equitibus ad eum festinat, cupiens regem prius alloqui quam Bohemiam ingrediatur." noster Procopius a nobis recessit, ut coronationi sui regis intersit. capitulum Pragense admodum timet, ne compaetata tenere cogatur; sie enim promisisse 1 Ursprünglich: qui tuam majestatem fefelli. " Bier endet die Abschrift des vorliegenden Briefes für Francesco von Arco. 311 regem Bohemis ajunt. quod si dominus noster suis litteris eis preciperet, ne se de compactatis intromitterent, extra maximum se periculum reputarent. hoc scripsi pridem dignationi vestre, que suo ex more nunquam mihi nisi truncate respondet et ad pauca que vult non ad omnia. ascribo hec maximis, que dignationem vestram urgent, occupationibus, quamvis et ali-quando que scribo non negligenda sint. si placet dignemini operam dare, ut Catholici, qui sunt in Bohemia, consolationem recipiant. de re Turchorum audivi cupide, que sit domino nostro et sacro collegio solicitudo et qui detur ordo. placuit cesari intellexisse scripta vestra; legatum expectat, qui huc venturus dicitur. festinandum est, ne prius armatum hostem videamus, quam nos de sumendis armis consilium capiamus. valete optime in Christo et causam ejus forti pectore suscipite. ex Nova civitate die 16. ottobris 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis. 173.* Bischof Eneas an Johann Hinderbach in Born; Wiener-Neustadt, 17. Oktober 1453. Bittet ihn, mit allem Nachdruck zu versuchen, daß er von der Zahlung der Annaten befreit werde. Über österreichische Verhältnisse. Aus Ottob. S47, Bl. 120 und Vatic. lat. 1787, Bl. 147; auch in Urb. 401, Bl. 155; Law. 54, 19, Bl. 84. Eneas, episcopus Senensis, Johanni Inderbachio salutem ylurimam dicit. Quamvis te res meas non minus quam tuas curare certe scio, tarnen pro consuetudine te hortor, omni conatu adnitaris, quo tandem annata liberer. scio reverendissimum sancti angeli cardinalem dicturum, non esse jam tempus, cum pecunie undi-que conquiruntur, remissionem petere. cui ut dicas oro, non me fugiturum tradere, quod ecclesie mee in sortem venerit, sed hoc debitum esse vetus neque ad rem Turchorum spectare, cujus liberationem sua dignatio pluries mihi spopondit. addito et alias causas, quas tua tibi subministrabit prudentia. reli-quum negocium existimo deo magis relinquendum, quam solici-tudine humana querendum. Senfleben te instruet, quid facto sit opus, qui rem ab initio orditus est. nee plura de mea re. in rebus ecclesie Grurcensis non est, cur te admoneam. ille 312 pater nieliuscule se habet; vires pene omnes pristinas preter visum recuperavit. Ulricus in te spem suam collocavit; credo litteras ex eo recipies. novitates harum partium scribo domino meo sancti angeli; summa omnium est: comes Cüie amotus est regimine regis et exclusus consilio jamque cesaris gratiam querit. Azingherus1 cum cesare fuit cupiens et ipse in beni-volentiam reverti. rex in Bohemiam pergit; arbitror eum jam esse Iglavie. Alberti duo eum sequuntur, dux Austrie et mar-chio Brandeburgensis. comes quoque non vocatus eo proficisci-tur. Johannes Smirischei, baro in Bohemia, capite truncatus est. nos huc festinantes venimus audita comitis novitate, spe-ravimus aliquid inesse boni, quod amplecti possemus; nihil adhuc invenimus. Procopius n oster, vir bonus, a nobis reces-sit. vale et scribe quid rerum agas. ex Nova civitäte die 17. ottobris 1453. 174.* Bischof Eneas an Piero da Noceto in Born; Wiener-Neustadt, 18. Oktober 1453. Empfiehlt ihm angelegentlich seinen Freund Johann Frunt. Aus Ottob. 347, Bl. 120 und Vatic. lat. 1787, Bl. 148; auch in Urb. 401, Bl. 156; Laur. 54, 19, Bl. 85. Eneas, episcopus Senensis, Petro Noxetano salutem ^luri-mam dicit. Johannes Amici, pontificii juris interpres, inclite civitatis Agrippine secretarius, qui has litteras tibi restituet, et vetusta et jocunda mihi benivolentia conjunctus est ex tempore con-cilii Basiliensis. hoc homine usque in hanc diem familiariter utor; multa ejus in me beneficia sunt et talia, quibus respon-dere2 vicem miniine possim. vir doctus est et amenis mori-bus. hec ideo ad te scribo, ut si opus ei sit tuo favore, scias te homini probato et mihi amicissimo presidium ferre. cum-que tuapte natura claris viris etiam non rogatus opitulari soleas, rem mihi gratissimam feceris, si huic homini non sua solum causa, sed mea quoque benignum faventemque te osten-deris. vale. ex Nova civitäte die 18. ottobris 1453. 1 Eycingerus. — 2 V repeiidere. 313 175.* Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Born; Wiener-Neustadt; 18. Oktober 1453. Bittet ihn, auf seine Wünsche, die Pfarre Irdning und die Befreiung von der Zahlung der Annaten, nicht su vergessen. Empfiehlt ihm seinen Familiären Fincinus aus Nürnberg, der einen Totschlag begangen. Politisches aus Österreich. Aus Ottob. 347, Bl. 121 und Vatic. lat. 1787, Bl. 148; auch in Urb. 401, Bl. 156; Law. 54, 10, Bl. 85. Eneas, episcopus Senensis, Henrico Senfleben salutem iplurimam dicit. Johannes Inderbachius, decretorum doctor, nisi fallor, jam Rome est. ab eo cognovistis, que velim; non est cur verba diligenti faciam. res Pataviensis ecclesie, quemadmodum reor, cito finem habebit; ibi curandum est, ne promissa nobis de-sint. cupio etiam absolvi veteri annate debito; nisi id fiat, sentio me ad inopiam derigi neque domum facile posse reverti. scribo cardinali Metensi, mei ut memor in bonum sit; date sibi litteras meas et commonefacite, ut velit favorem impartiri homini, qui suus esse velit. dicite illi, Johannem Amici," Colo-niensem decretorum doctorem, brevi ad eum venturum, qui meam causam sibi commendabit; est enim et illi servitor et mihi amicus. Fincinus familiaris meus Romam prope diem petiturus est, qui stulte, ut fert adolescentia, homicidium com-misit. cupit absolutionem; juvate hominem rogo, bonis ortum parentibus ex civitate Norinbergensi. si pecunia ei defuerit, subvenite sibi meo nomine usque ad nummos auri decem, eos jubebo reddi primis litteris. steuram ecclesie vestre impositam rogavi cesarem ut remitteret, quod libens fecit, quantum ad vos pertinet. vicarium vestrum, qui juxta terre morem partem dare tenetur, sublevare non valui, neque id vobis damno est. in partibus his hec nova sunt: comes Cilie dominatum in Austria perdidit; Azingher1 eum dejecit. rex in Bohemiam proficiscitur, coronam propediem suscepturus. Albertus Aiistrie dux et alter Albertus" marchio Brandeburgensis eum sequuntur. 1 V Eycinger. * Johann Fi~unt. 314 expectabimus rerum exitmn; pax neque ratificata est neque ratificanda videtur. sed cum rex redierit, fortasse meliores res erunt. commendate me dominis meis Firmano et sancti angeli cardinalibus ac Petro Noxetano et valete optime. ex Nova civitate die 18. ottobris 1453. 176.* Bischof Eneas an Johann Hinderbach in Rom; Wiener-Neustadt, 22. Oktober 1453. Über K. Ladislaus, seine Anhänger und Gegner. Aus Ottob. 347, Bl. 121 und Vatic. lat. 1787, Bl. 149; auch in ürb. 401, El. 157; Laur. 54, 19, Bl. 85. Eneas, episcopus Senensis, Johanni Inderbachio salutem Tplurimam dicit. Dedi ad te litteras quinque diebus elapsis, quibus de novitatibus apud nos occurrentibus, quantum par fnit, in-structum te feci; pauca postea emerserunt, que cupio reve-rendissimo domino meo sancti angeli nota reddas meque sue dignitati facias commendatum. rex Ladislaus iter versus Pra-gam accepit;1 in comitatu ejus fuerunt duo Alberti, alter dux Austrie, alter marchio Brandeburgensis. equitum duorum mi-lium summa eum secuta est ex Austria ceterisque dominus suis; Bohemi cum quatuor milibus ei apud Iglaviam obvia-runt, quorum Gteorgico primus et potentissimus fuit. cum in-trasset Iglaviam rex ibique bospitia distributa comiti Cilie- in-venisset, nam prope diem eo venturus ille dicebatur, jussit loca ejus aliis' assignari prohiberique, ne comes ingredi civitatem permitteretur; ita ille delusus per aliam viam Pragam profi-cisci dicitur. rex autem jam creditur Bobemiam ingressus, coronam regni inter paucos dies suscepturus. ejus persone curam Azingherus2 et Planchensteiner habent; nescio quandiu fortuna eis arridebit. Australes habituri sunt conventum in Crempsa circa festum omnium sanctorum; sunt qui putant, Azingheri3 gloriam ibi terminum habituram. quidam opinan-tur; regem non adeo cito Bohemiam exiturum, ut vulgo dicitur; alii vero credunt brevem illic ejus futuram moram, quia non cupiat gubernator habere in Bohemia, qui preter se man- 1 V recepit. — s V Eycingerus. — s Eycingeri. 315 dare possit. gubernator Hungarie ad regem profectus est, ut quidam putant, non sine magna pecunia. dies Prutenis diota ad octo rursum dies prorogata est, quia nondum civitatum pro-curatores adventarunt; scripserunt autem ex Vratislavia, se brevi venturos. nescio an nuge sint. rex Polonie promisit civitatibus contra ordinem auxilia non prebere. fama est hie, quod Turchi cum Tartaris fedus percusserunt; ita ait se habere de partibus quidam Prutenus,1 qui est hie, dominus de Plauen, si vera res est, admodum mala est expeditque f'esti-nare, ut Christianorum vires conveniant. alia modo non oecur-runt, nisi Silvestrum Chiemensem episcopum, virum et pruden-tem et bonum, diem clausisse." res meas esse tibi eure non ambigo. magistrum Henricum Senfleben meo nomine salvum dicito, cui scribo, cum tibi scribo. vale. ex Nova eivitate die 22.2 ottobris 1453. 177. Bischof Eneas an den Kardinal Zbignieiv Oleinickt in KraJcau; Wiener-Neustadt, 27. Oktober 1453. Über das Studium antiker Schriftsteller. Verteidigt sich gegen die Vonvürfe des Kardinals wegen seiner Auffassung der polnischen Geschichte. Aus Vindob. 3389, Bl. 169; eigenhändig. Auch in Ottob. (0) 347, Bl. 245, Vatic. lat. (V) 1787, Bl. 308, Urb.401, Bl. 296* und Laur. 54, 19, Bl. 142; ebenso in Vol. reg. (S) 1878, Bl. 4; ferner im clm. 5335, Bl. 148, Leipzig 1326, Bl. 41 und Darmstadt 3308. Gedruckt O bb4, N. 417, B. 402, Voigt 305; Codex epistolaris Poloniae 2, 2, 320 aus Kod. 173 der Jagelion. Bibliothek in Krakau, eine Ss., die aber wegen der vielen Fehler und des Mangels eines Datums nicht Original, wie der Serausgeber meint, sondern nur gleichzeitige Abschrift sein kann. Reverendissimo in Christo patri, domino Sbigneo, sacro-sanete Romane ecclesie tituli sanete Prisce presbitero cardi-nali ac pontifici Cracoviensi, domino suo colendissimo, Eneas, episcopus Senensis, salutem ^lurimam dicit seque commenda-tum facit. I V quidam Prutenus de partibus. — 2 Nur Ottob. hat das richtige Datum; die übrigen Handschriften haben XVII, verschrieben aus einem undeutlichen XXII der Vorlage. II Silvester Pflieger war am 9. Oktober 1453 gestorben; Eubel, Hierarchia catholica 2, 142 hat irrtümlich 1454. 316 Heraldus Alfonsi regis Portugallie, Nicolaus Chrzastowsky, vestras1 mihi expectatissimas litteras2 cumque his adversus hiemes et aquilonis ferocem spiritum armaturam egregiam red-didit, vestem pelliceam naardurinam, in hac regione non solum utilem verum etiam necessariam. confiteor magnum munus non tarn recipiente quam mittente dignum. referrem vestre liberalitati3 gratias, nisi scirem male reddi beneficium verbis, quod factis acceptum est. sed cum sim ego ex his episcopis, quos nostra Italia nutrit, quibus ecclesie frondose magis quam fructifere sunt, cogor vobiscum id agere, quod privati homines erga reges factitant. namque4 cum nee equos nee5 tabulas pietas neque6 theuromatha remittere possint, animum illis offe-runt. sumite igitur et7 vos animum meum, quamvis hunc vobis jam diu dieaverim neque rem novain afferam. sed quid moror? partera beneficii magnam reddidit, qui libenter acce-pit. ego non modo libenter sed cupide donum vestrum ad-misi, non tarn, quod8 pretiosum est, quam quod a vobis mis-sum, claro et prestantissimo patre, qui me nunquam vidistis et tarnen amare dignati estis. sed hoc misso ad litteras transeo; earum, quia9 plurime partes sunt, pro captu meo ad singulas ex ordine respondebo. in capite epistole vestre, quoniam10 diu ad me non scripseritis, veritum vos aitis, ne tarditatem scri-bendi vestram sinistrorsum aeeiperem, rationemque redditis, cur tarn diu super epistolis meis ad vos oltm missis11 rescri-bere distuleritis.12 ego etsi13 mille annos taeuissetis, nihil tarnen de vobis sinistri concepissem neque vos mihi mutatum credidissem, taciturnitatis aliäm quamvis causam quam muta-tionem animi reputassem. scio enim vos virum constantem et in amicitia soltdum, qui neque more adulescentulorum modo amatis modo odistis neque contra Theophrasti preeepta, post- 1 Obwohl alle Handschriften die Singularformen zeigen, habe ich doch, dem sonstigen Gebrauche des Eneas folgend, die Pluralfo?-men, die übrigens an mehreren Stellen des Vind. irrtümlich stehen blieben, durchgeführt. — 2 Beg. litteras expectatissimas. — 3 Vind. urspj-ünglicJi: tue magnitudini. — 4 In Vind. folgte ursprünglich: cum certare cum illis donorum magnitudine nequeant satis deputant esse, si se libenter aeeepisse responderunt cum-que. — 6 Vind. wsprünglich: neque. — 6 Vind. ursprünglich: nee. — 7 KraJcau etiam. — s In Vind. aus ursprünglichem quia korrigiert. — 9 KraJcau quum. — 10 KraJcau quamquam. — n KraJcau ad te dimis-sis. — 12 Vind. ursprünglich: admitto satisfactionem tuam quamvis nulla culpa. — 15 Kräkau etiam. 317 quam amaveritis, de amico judieaiis.1 expenditis hominem diu/ antequam recipiatis,3 receptum toto admittitis pectore et4 quasi tos alterum Colitis neque si deceptus5 sietis, statim abs Tobis hominem repellitis; diluere inutilem amicitiam quam rumpere soletis. quamvis ergo conseius mihi sim, non esse in me vir-tutem, que Testram sustinere amicitiam possit,0 est in Tobis tarnen moderatio, que illam facile ruere non sinit. huc acci-dit; quoniam litterarum causa inter nos beniTolentia nata est, que licet in me tenues sint, postquam tarnen amare inTicem cepimus, nihil illis detractum est, aucte magis sunt: quando neque nie senem discere pudet. itaque persuadeo mihi, me Tobis esse, qui ab initio fuerim, srve scribatis siTe taceatis.7 cum silere tos Tideo, Testras oceupationes accuso. cum scripta Testra recipio, dilectionem Testram commendo. cur ego deni-que tos tacentem arguerim, qui sum ipse nimium erga tos tacitus? accipio libens Testram purgationem, ut excusationem meam tos quoque admittatis. scio quam multe sunt dignationi Testre pontificales eure, que sunt Tobis cum Testro rege nego-cia, noTi tos cardinalem esse et in Polonia post regem primum hominem, nulla sine Tobis placita fieri, graTia quoque8 judicia Testram sententiam9 expetere neque belli neque10 pacis con-silia sine Tobis discuti. pono11 ante oculos, quantum inter nos fluminum ac terrarum est, quam periculosa itinera et obsessa latronibus, quam pauci ex Tobis ad nos Teniant, quibus com-mitti tuto littere queant. ago meam causam, dum Testram defendo. date mihi et tos Teniam tacenti obsecro, non inTenio facile homines, qui ad tos reeta proficiscantur, nee audeo cui-eunque12 scripta credere, nee sum ociosus, ut scribere quam frequentissime possim. nunc cesaris consilium,13 nunc aposto-lice sedis14 mandata me detinent; non sunt tarnen tot mea neque tarn ardua negocia quam Testra. necesse est,18 silentio Vind. hatte ursprünglich noch: diu eogitas. — s 0, V diu hominem. — 3 In Vind. folgte: diu postquam. — * Krakau etiam. — ° Vind. ur-spi-ünglich: decessus. — s Vind. ursprünglich folgendes scio tarnen in te gestrichen. — * In Vind. folgt gestrichenes scripta que ad me mittis di-lectioni ascribo. — 8 0 und V queque. — ° In Vind. komgiert aus tuum consilium. — 10 Krakau nee. — " Vind. folgendes cogito gestrichen. — 12 O, V cuique. — 1S Vind. ursprünglich: nunc me cesaris consilium detinet. — u Vind. folgendes oecupationibus impedior. — 16 Vind. folgendes igitur gestielten. 318 vestro me parcere,1 ne, si vos scribendi tardum arguerim, me pigrum ostendam et desidem. condonemus igitur et mutuo negligentiam compensemus, si tarnen aliquid est, quod vobis ad inertiam valeat imputari. sit tarnen ex preterito vobis mihi-que venia neque in futurum licentiam perpetue taeiturnitatis accipiamus; facite, quod modo feeistis, furamini vos regi et regno et rei publice subtrahite manus; Enee aliquando vos prebete; itidem faxim ego. neque cesar neque Romanus pre-sul neque si revixerit genitor meus Silvius in me tantum im-perium possidebit, ut vobis non aliquando subserviam. scri-bam8 et qua possum arte litteratoria absentem me vobis pre-sentem reddam.3 plurima mihi de commoditate litterarum et scite et prudentissime commemoratis et docte scribitis et vere. unicum est hoc inter absentes amicos solatium.* conjungit epistola, quos terre mariaque disjungunt.5 nusquam tarn proeul amicus abiit, ut litterarum beneficio adiri non possit.G o maxi-mum ac7 divinum litterarum donum, quod non modo longe recedentes amicos, sed quos nunquam vidimus homines seu viventes sive mortuos in nostrum reducit alloquium et, quos carne intueri non possumus, mentibus offert conspiciendos. o sanetos illos ac memorabiles viros, sive Fenices sive alii fue-runt hujus muneris inventores, quo prisce viros etatis et intueri possumus et affari. licet mihi, si velim, nunc Alexandrum, nunc Darium cernere,8 possum Anibalem, Scipionem, Cesarem Augustum videre. illos mihi Curtius aut Arrianus ostendet, hos Livius Suetoniusque monstrabit.9 datur cuivis10 docto Platonem, Aristotelem, Ciceronem, Senecam, Tertulianum, 1 Vind. folgendes ne dum gravem in te gestrichen. — * Folgendes tibi in Vind. gestrichen. — s Vind. statt ursprünglichem faciam. — * Vind. folgendes quos letissime gestrichen. — 5 In Vind. folgte ursprünglich noch: et maximum beneficium litterarum quod non modo qui absunt longe positos verum etiam mortuos in . . . nusquam tarn proeul amicus abiit, ut non litterarum beneficio audiri non possit wieder korrigiert in ne-queat audiri. nee solum qui mecum fuit . . . o maximum ac divinum litterarum donum, quod non modo longe positos sed etiam mortuos recedentes . . . sed etiam. — 6 In Vind. folgte gestrichenes non solum longe recedentes amicos (scripto colloquimur gestrichen) sed quos nunc-quam vidimus scripto colloquimur et in amicitiam trahimus. — ' 0, V, R und Kräh. ac. — s Vind. statt ursprünglichem intueri. — B Der ganze Satz fehlt im Codex epistol. Pöloniae, nicht aber in der Handschrift. — 10 In Vind. folgendes loqui cum gestrichen. 319 Ciprianum, Laotantium, Hieronimum, Gregorium, Augustinum, Ambrosium et infinitam qui posteritati scripserunt, turbam audire loquentem.1 en quanta mortuorum turba2 non dum mortua est. non vidi ego tos unquam corporeis oculis, ex aniicorum tarnen litteris scio, qua statura,3 quibus oculis,* qui-bus manibus, quo pede, quo capillo estis. ex vestris autem epistolis ad interiora progredior, et que neque pingi neque fingi possunt, inspicio. vestre mentis impetus, omnes animi vestri motus adnoto;5 quid speretis,6 intelligo; quid metuatis, video; qua re gaudeatis quaque tristemini adverto. totum vos mihi vestre littere exprimunt nee minus apud vos virium meis esse7 considero; dum scripta mea revolvitis, me intus et in cute noscitis. Democritus actionis umbram dixit orationem esse.8 nee9 aliud epistola est, quamvis enim raro vivant ho-mines, ut scribunt, sentiunt tarnen ita vivendum esse, nee fieri potest, quin aninmm suum prodat is, qui plurima scribit, etsi sepe virtutis preconia commemoret,10 qui vitia seetatur. utamur igitur hac vicissitudine11 scribendi et quantum negocia sinunt invicem suavibus epistolis colloquamur; id ego vobis spondeo12 et tenebo, si reddi vicem cognovero. transeo nunc ad volumen epistolarum mearum, quod vestra dignatio multis verbis et probat et magnifacit; minime ego mihi tan tum ar-rogo, quantum tribuitis;13 longe ego ab illis absum, quibus me comparatis14 paremque facitis; sentio quam tenuis est mihi vena dicendi, quam brevis et inornata verborum supellex; -nulli de me magis quam mihi credo. fateor tarnen, quia nudus sum et aperte loquor, non utor phaleris. vestem omnem re-jicio15 nee laboro cum scribo, quoniam non attingo res altiores et mihi non cognitas; trado, que didici; facile se ceteris intel-ligendum prebet, qui se ipsum tenet; prebere alteri lucem ne- et — loquentem in Vind. am Rande. — 2 Krak. caterva. — * In Vind. ursprünglich: que statu es. — 4 In Vind. folgte anfänglich: quo pede. — 6 Vind. ursprünglich: considero. — ° In Vind. folgte ursprünglich: quid metues. — ' Krak. inesse. — 8 In Vind. ursprünglich: actionis umbram Democritus orationem dixit. — 9 Vind. folgte ursprünglich: licet idem epi. — 10 Vind. ursprünglich: sepe virtuti preconia commemoret. — " O und V necessitudine. — " Krak. ergo tibi de me. — 1S Vind. ursprünglich: scribis. — u In Vind. folgte ursprünglich: quos mihi. — ls Vind. ursprünglich: abjicio. was in O und V stehen blieb. 320 quit, qui sibi tenebrosus est. fugio nodositatem et longas sententiarum periodos.1 si2 assunt elegantia verba, non negligo illa contexere; si minus, non quero remotius, presentibus utor;3 ut intelligar id solum mihi* Studium est, percipio tarnen rüdem et incontum sermonem meum esse neque dignum, qui doctas aures pulset, ea propter cum meas epistolas ad vos mitti petivissetis, substiti diuque dubitavi, an vobis probato et doctis-simo viro meas ineptias aperirem.5 videbatur leve pondus, quod vestras manus incideret, pudebat me multorum errorum neque adhuc cuipiam6 feceram copiam. et quamvis alique epistole mee vulgo legerentur, non ego illas in lucem dederam,7 sed qui mecum convivunt familiäres nunc has nunc illas furati ex manibus librariorum in volumen redegerant ediderantque soda-libus, existimantes aliquid esse, quod nihil erat.8 nam qui preter9 commentarios10 in Alexandrum grammaticum et Bru-nelli poete fabulas et Bridani vulgarium dialecticorum sofis-mata11 et Trojanam quandam historiam nihil unquam legissent, lucem esse in tenebris putaverunt12 atque ut ceci ducatum monoculo prebent, sie rüdes isti18 primas eloquentie partes mihi tradiderunt, qui nondum merui inter proficientes diseipu-los numerari. tuli hunc honorem et14 quamvis sciebam non posse15 durare inanem gloriam nolui tarnen ipsum me confun-dere. impartiebar his, qui ad me veniebant, quantum poteram luminis, et si lactis aperire fontes non poteram,16 amicorum tarnen sitim pura linfa sedabam. si non magna dabam, mala non ministrabam, non erant pretiosa que tradebam at neque damnosa.17 cumque ingenia invenissem sublimia, que haustus captare18 nobilissimos apta viderentur, his unde biberent sca-turigines vivas ostendi, Quintiliani, Ciceronis et aliorum, quos 1 quoniam — periodos in Vind. am Sande hinzugefügt. — 2 In Vind. folgte ursprünglich: sie quiequid in mentem venit oalamo committo. — 3 In Vind. folgte ursprünglich: solum stu. — 4 K?-a7c. mihi solum. — 5 Vind. ursprünglich: crederem. — 6 Fehlt Krale. — ' Vind. ursprünglich: edide-ram. — 8 Krak. quum n. erant. —- 9 Jn Vind. folgte ursprünglich: Ale-xandri grammatici. — 10 Krak. nonnullos. — u In Vind. folgte ursprünglich: et Thome Asselbachii historias. —¦ la In Vind. folgte ursprünglich: tanquam monoeulum ceci regem habent, scio me. — n In Vind. folgte ursprünglich: mihi. — 14 Fehlt Krak. ¦— ,6 Vind. ursprünglich: esse. — 10 In Vind. folgte ursprünglich: sitim tarnen. —'¦ " si bis damnosa in Vind. am Rande. — ,s Krak. und R capere, Vind. capare, 0 und V captare. 321 Italia sequitur vestiganda flumina docens. patiebar igitur apud novos eloquentie auditores, equo animo scripta mea revolvi, quibus contemptui esse non poteram. at cum vos ea petivistis, qui omnium poetarum et oratorum opera rimati estis, qui omnem secularem atque ecclesiasticam sapientiam calletis, cui nota sunt quecunque Latina lingua maxime admiratur, non videbam, quo pacto meas vobis nugas traderem.1 que rara esse eonfidunt negociatores, ea in nundinas ferunt.2 Oratinm vetuit tali cum voce Quirinus:0, post mediam noctem visus, cum somnia vera: in silvam non ligna feras insanius. intel-ligebam non sine mei nominis jactura lecturum vos opus,3 quod flagitabatis. verum cum illud semel atque iterum petere-tis,4 elegi etiam cum damno fame mee5 vestre voluntati parere; misi ad vos librum. non ut judicaretis, qui a me ipso cense-batur" insulsus, minus vero ut laudaretis, qui meo judicio vituperandus erat, sed amico,- sed patri, sed domino nolui quic-quam negare. existimavi autem, cum primam libri legissetis paginam, statim vos satias7 caperet, dixique libro cum manu misi: perge audacter, sed scito, te non sine magno discrimine tuo doctas cardinalis aures aditurum; aut ille igni te dabit aut ad farmacopolam mitteris. quid enim aliud meis scriptis augurer, quam ille suis qui ait:8 sunt tectura, piper, cinnama, thura, crocum. sed accidit mihi, qüod nuper in Vienna9 cui-piam Genuensi monacho ordinem divi Francisci professo: is Patavi studens, cum accepisset egregios in Austria magistros10 esse, qui oratoriam docerent, cupidus ejus artis11 ad summum ediscende, cuius prima elementa teneret, insalutatis amicis festinus in Austriam migravit, non minus avidus12 peregrinas hauriendi doctrinas, quam ille,13 qui Ethiopiam adiit, ut gynno-sophistas et famosissimam solis mensam videret in sabulo. at cum Viennam ingressus14 gimnasia philosophorum percurrisset, 1 In Vind. folgte ursprünglich: nemo. — 2 In Vind. folgte ursprünglich: nemo in silvam ligna portat. — * Vind. folgte ursprünglich: meas epi-stolas. — * Vind. folgte ursprünglich: nolui vel. — 5 Fehlt Krak. — 6 O, V putabatur. — ' R, 0, V sacietas. — 8 0, V de suis ait. — 9 Vind. ursprünglich: Austria. — 10 Vind. ursprünglich: oratores. — 11 Vind. folgte ursprünglich: ediscende. — " Vind. folgte urspiiinglicli: hauriendi. — 1S Vind. folgte ursprünglich: Siros, Phenices, Arabes. — \* Vind. folgte ursprünglich: sco. * IToraz, Sevm. I, 10, 33—34. Fodtes. II. Alt. G3. Bd. 21 322 tanti eam scolam fecit,1 ut qui venerat auditurus, mox cathe- dram ascenderet audiendus, et quos queritabat magistros/ hos discipulos informaret.3 simile mihi evenit. expectavi contemptum, existimationem sum consecutus; credebam vituperari et accipio laudem; timui odium et amorem reporto. quid dicam, vosne in- genii tardioris* imperitumque judicem predicem, qui lippis oculis album pro nigro recipiatis dicatisque malum bonum et bonum malum? stat contra epistola vestra summa eruditione plena, cujus5 an sententias graves an6 summam exornationem magis demirer hesito. universas, quas libro meo laudes accumulatis,7 unica epistola vestra complexa est; vestre sunt, quas mihi virtu- tes ascribitis. quid ergo est, quod vos8 meam erexit in laudem? noluistis me contristari; invenistis epistolas, quibus me poetam vocito, quamplures; dixistis intra vos ipsum, grande hie homo de se Judicium facit, qui grande sibi nomen usurpat.9 me- ministis eorum, que Flaccus de poetis ait:* ingenium cui sit, cui mens divinior atque os magna sonaturum des nominis hujus honorem, sciebatis Ciceronis verba, que in oratione pro Licinio Archiab ponuntur, dum ait: at qui sie a summis homi- nibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia et doctrina et preeeptis et arte constare, poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi divino quodam spiritu af- flari, quare suo jure' noster ille Ennius sanetos appellabat poe- tas, quod quasi deorum aliquo dono ac munere commendati nobis esse videantur. cogitastis ergo, si mea scripta pro me- rito reprehenderetis, grandem me molestiam habiturum, qui cum10 sanetis ascribi poetis cuperem et inter vetustissimum e doctis genus me ipsum collocarim, vestra sententia nedum poete titulis, sed neque11 medioeris scriptoris nomine dignum me re- 1 Vind. folgte ursprünglich: ut legere quam audire maluerit. — 2 Vind. folgte ursprünglich: discipulos sive, his se diseipulis prebuerit audien-dum. haud secus mihi nunc tecum sentio. — 3 B, Krale, folgt: simile mihi evenit; Vind. folgte ursprünglich: pro contemptu existimationem ex te reeipio, pro vituperio laudem, amorem pro. — * Vind. folgte ursprünglich: existimem aut inept. — 6 Vind. folgte ursprünglich: pru-dentiam. — 6 Vind. folgte ursprünglich: exornationem. —• 7 Statt ursprünglichem, attribuis in Vind. — s Vind. folgte ursprünglich: in. — 9 Vind. ursprünglich: inge . . . meministi eorum, que Placcus. —¦ 10 Vind. folgte ursprünglich: poeta yideri vellem. — n Vind. folgte ursprünglich: nomen. » Soraz, Serm. I, 4, 43—44. — b Cicero, Pro Arclda 18. 323 perirem.1 nisi opinioni mee f'averetis, putastis me animo ca-dere, spem2 ponere,8 stilum deinceps scripturamque omnem negligere; nohiistis me4 vulnere tali confodere;5 providistis, que amico utilia credidistis. voluistis me scribere, ingenium exercere, conai'i in dies magis, ut,6 si non essem modo qui vellem, fierem aliquando, qui possem. noluistis deinde meis epistolis, que jam currere per Germaniam ceperant, opinionem demere. ago gratias humanitati vestre, que de suo judicio, quam de mea fama maluit hesitari; nomini meo vel cum vestro detrimento consulere voluistis. videor videre commen-datione vestra ingentem meis epistolis favorem accedere.7 quis enim post hac illas8 carpere audeat, quas noverit vestro testi-monio comprobatas. ego quidem, quod a vobis modo scriptum est, in capite voluminis collocabo, ne quis mea prius legat scripta, quam vestra noverit auctoritate legenda; et si enim Apolinis illud responsum memorie teneo, quo9 se quemque noscere jubet, gaudeo tarnen nomen meum quocunque pacto illustrari.10 cur non laudari falso malim, quam vero vituperari, potis est vestra commendatio facere, ut me ceteri quoque com-mendent. non omnia nomen adversum habent, multa erecta sunt11 et habentur in pretio, que12 rectius vilipensa jacerent; multum in omni re fortuna dominatur. hec pro libidine sua nunc obscurat mortalia nunc celebrat neque in poetis13 ac ceteris scriptoribus vim perdidit; plurimi ejus beneficio magis 1 Vind. folgte ursprünglich: opinatus nisi. — 2 Folgendes spem in Vind. gestrichen. — s Folgendes nullain in Vind. gestrichen. — 4 Folgendes tanto in Vind. gestrichen. — 5 Vind. folgte urspi-ünglich: habeo tibi gratias at qui poteras et vituperationem omittere et laudem. habeo tibi. — 6 Vind. folgte ursprünglich: fierem aliquando qui vellem credi. — 7 In Vind. korrigiert aus: opinionem augeri. — 8 Vind. folgte ursprünglich: audeat. — 9 Vind. folgte ursprünglich: jubet. — 10 In Vind. folgte ursprünglich: nemo enim qui non appetat famam et optimus quisque. nulli pectori fama horrori est. optimus quisque (cupiditatis gestrichen) glorie cupiditate tangitur. philosophi, qui rigide, philosophorum secta, que nihil honoris causa faciendum censuit. inventi sunt aliquando philosophi, qui (fugiendam gestrichen) spernendam fugiendamque famam suaderent. non tarnen illis ipsis libris, quos de tali contemptu propterea scripserunt, sua nomina detraxerunt. sentio ego tuas laudes. malo de me bene homines et falso sentiant. cur non laudari falso velim malim-que ex professo vituper. cur non laudari falso malim quam vero velim. — 11 In Vind. folgte ursprünglich: que jacerent. — 12 In Vind. folgte ursprünglich: jacere me. — 18 Folgendes vim perdidit in Vind. gestrichen. 21* 324 quam propria virtute claruerunt. nonnulli1 cum essent digni memoria nominis sempiterna3 fortune malignitate depressi, ne-quaquam emergere potuerunt. quid si meis scriptis vestro beneficio non fortuna, que nihil est nisi divina vel3 Providentia vel permissio, sed4 deus ipse5 subriserit?6 nunquid letabor, nunquid gloriabor et vestro nomini fateri me omnia debebo, qui me reddideretis immortalem?' Ydumeneus, quoniam in epistolas incidit Epicuri, Atticus Ciceronis, Lucillus Senece eternam memoriam consecuti sunt.8 vos", quia medias inter scripta mea venistis, mihi mortalitatem eripitis, et quod illi ex alienis acceperunt, hoc vos meis epistolis9 prestatis. quidni igitur vos amem, vos observem, vobis omni officio servire studeam? sed dixi me vestrum ab initio, non muto sententiam. illud me discutere amplius convenit, quod supra de poetis est tactum. neque enim idcirco poetam, pritisquam sacris ordini-bus initiatus essem, me appellavi, quoniam vel10 Mantuano vel Peligno vellem videri similis aut par alteri cuipiam veterum, quos vates et claros et sanctos vocant mentis divine participes. sed ita hoc nomen mihi ascripsi, quemadmodum in una episto-larum Seneca suscipit, qui omnibus versus facientibus hoc nomen commune dicit, quamvis absolute pronuntiatum, apud Grecos Homerum, apud Latinos Virgilium denotet. edidimus et nos aliquando versus, scripsimus elegias, eglogas, satiram quoque dictavimus, non tarnen11 poete nomen propria temeri-tate suscepimus nee prius hoc titulo sumus usi, quam nos Federicus cesar apud Francfordiam visis quibusdam opusculis nostris laurea nos donavit. quemadmodum autem, qui juri aut canonico aut civili operam dederunt, postquam magisterium acceperunt, cum litteras ad amicos missitant, aut decretorum aut legum doctores se inscribunt, ita et nobis12 poete nomen assu-_____________._____________ i 1 Vind. folgendes fortune malignitate gestrichen. — 2 Folgendes obscurati in Vind. gestrichen. — s Folgendes permissio in Vind. gestrichen. — 4 V, 0 si. — 5 que — ipse in Vind. am Rande. — 6 Folgendes nonne ego in Vind. gestrichen. — 7 In Vind. folgte ursprünglich: Epycurus Ydumeneo, Tullius Attico, Seneca Lucillo suo eternam memoriam (polli gestrichen) suis epistolis eternam memoriam prebuernnt. Ydumeneus quoniam in epystolas incidit Epycuri eternam memoriam consecutus est. — s Folgendes tu quia mea inter scripta in Vind. gestrichen. — 9 Folgendes prebe in Vind. gestrichen. — I0 Vind. ursprünglich: Maroni vel. — n In Vind. folgte ursprünglich: per hunc pete. — 18 Vind. ursprünglich: nos appellare poetas permissum. 325 mere licitum1 arbitrati sumus, ne vel concessum honorem vel concedentem contempnere videremur, et nos enim manum f'erule subduximus et lucum novimus Martis et quas torqueat umbras Cacus et quantas jaculetur Monicus ornos. videbamur nostro uti jure, si ejus artis titulos assumeremus, in qua non parvam etatis partem consumpsissemus. sed fuit alia non minor ratio, que me hoc nomine frequentius uti coegit; et enim, cum venissem in Austriam, in secretarium cesaris assumptus, offendi omnes, qui periti apud Viennenses habebantur, poeticam velut rem pernitiosam et abhominabilem detestari. cepi ergo2 eos arguere, disputare sepe cum eis, ostendere, poeticam3 qui recte uterentur, his frugiferam esse nomenque talis doctrine habendum et honorabile et sanctum. tumque, ne quis me nomen* horrere crederet, quod laudarem,5 poetam me scribere cepi neque dimisi titulum, donec ad ecclesiam veniens sacros ordines imbui6 et ad sacerdotium promotus, que seculi pom-pam saperent, postergavi. habetis, cur me poetam dixerim et quid de me ipso sub tali titulo senserim. nunc quoniam de poetica admodum perite nonnihil7 disputastis, non erit ab re, quid mihi de poetica tenendum videatur in medium proferre, in cujus defensionem sepe scripsi, sepius adversus contentio-sos sermones serui,8 quos in hac epistola9 succincte repetam. omnes qui poetice sunt infesti,10 si modo aliqua sunt imbuti doctrina, his argumentationibus in eam utuntur. Plato, qui fuit omnium philosophorum procul dubio excellentissimus, ex ea civitate quam finxit, cum mores optimos et optimum rei-iptibMce statum exquireret, poetas eduxit,11 quod minime fecis-set, si utiles fuissent; non sunt igitur admittendi poete.12 Cicero13 in Tusculanis/ cum de dolore disputat, videsne, inquit, poete quid mali afferant? lamentantis [!] inducunt 1 Folgendes existim. in Vind. gestrichen. — 2 Vind. folgte ursprünglich: contendere. — 3 Ursprünglich plus in Vind. gestrichen. — 4 Krak. nomen me. — 5 Folgendes cepi in Vind. gestrichen. — 6 Folgendes suscapi in Vind. gestrichen. — 7 Folgendes dixiss in Vind. gestrichen. — 8 In Vind folgendes omnes qui poetice sunt infesti, si modo quippiam gestrichen. — 8 Folgendes breviter in Vind. gestrichen. — 10 In Vind. folgte ursprünglich: et aliquid docti. — u In Vind. folgte ursprünglich: minime ta. ille. — 12 Krak. non sunt ergo utiles, igitur non sunt. — 13 In Vind folgendes quoque gestrichen. » Cicero, Tuscul. II, 11, 27. 326 fortissimos viros, molliunt animos nostros, ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed etiam ediscantur. sie ad malam domesticam diseiplinam vitamque umbratilem* et deli-catam cum accesserunt etiam poete, nervös omnes virtutis eli-dunt. totum hie comprehenditur, quod dici contra poetas potest. pergunt tarnen, qui verbosiores sunt atque amplius hanc mansuetiorem musam inseetantur. Boetius, inquiunt,2 vir sane peritissimus et vite sanetioris, philosophiam inducit sibi loquentem, que scenicas meretriculas et poeticam et oratoriam videtur appellare, que dolores egrote mentis non modo ullis remediis non fovent sed duleibus insuper alunt venenis homi-numque mentes assuefaciunt morbo, non liberant.3 Cato, qui fuit Romanorum severissimus, Marcho nobiliori velut probrum objeeit, quoniam poetas in provinciam duxisset; duxerat enim ille in Etholiam Ennium. Hieronimus,. darum jubar ecclesie, verberibus se se cesum ab angelo scribit, quoniam Ciceronianus magis quam Christianus esse videretur. quid si Virgilianum aut Terentianum illum angelus invenisset!4 carpiuntur ab eo nonnulli episcopi, qui Codices evangelicos postponentes, lectione5 poetica se oblectant. quo pacto insuper6 poetas amplectemur, quorum scripta non solum7 hominum sed deorum quoque et stupra et adulteria commemorant, potare, amare, scortari adolescentes* instruunt?8 quis major ad imitandum quam deus inveniri potest, aut quis eum coarguat,9 qui se dei secutum exempla demonstrat?10 Jovis exemplo teneram11 corrupisse vir-ginem Terentianus se Chereas jactitat. multum est, cum deus auetor habetur.12 pictura, inquit ille, hec inerat, Jovem, quo pacto Damne misisse ajunt quondam in gremium imbrem au-reum- egomet quoque id spectare cepi et quia consimilem luserat jam olim ille ludum, impendio magis animus gaudebat mihi, deum se se in hominem convertisse atque in alienas tegu-las venisse clanculum, per impluvium fueum factum mulieri. 1 Krak. folgt modo. — 2 O, V inquit. — 3 que — liberant Vind. am Bande. — * Vind. folgte ursprünglich: episcopos ille magnopere. — B Vind. ursprünglich: Virgiliana. — 6 Vind. ursprünglich: amplecti poeta licebit. — 7 Vind. ursprünglich: homines. — 8 Vind. folgendes multum est cum deus in exemplo ducitur. doeumento est Terentianus. numquid Terentianus ille Chereas gestrichen. — 9 Krak. arguat. — 10 Vind. ursprünglich: confirmat. — 1J Fehlt O, V. — 12 Vind. korrigiert aus in exemplo ducitur. 327 at quem deum! qui templa summa sonitu concutit. ego hoc homuncio non facerem? ego illud vero feci ac lubens.1" faces-sant ergo poete, qui talia de diis referunt, que2 sibi turpes indigna lenones ducerent.3 quid agat, cum ea legerit, im-berbisf juvenis cereus, in vitium flecti5 sie natura jubet; velo-cius et citius nos corrumpunt exempla, magnis cum subeant animos auetoribus. non erit igitur bene instituta civitas, que poetis non occluserit januas. Sic mecum sepe contendisse aliquos memini. quibus ego in hunc modum respondere consuevi: quid vos mihi civitatem Platonis objicitis, que nulla unquani in provincia sedem repe-rit?6 quid curet ex ea se civitate poetarum chorus exulare, que neque in celo neque in terra visa est unquani.7 at cum poetarum fictiones bieipitis plerunque Parnasi somnia referant, non possum non admirari, cur somniatores ex civitate somniata Plato deduxerit.8 cur ego non exulare ex ea9 civitate voluerim, quam conditor ejus inhabitare non possit? aut equidem suam civitatem necesse fuisset Platonem relinquere aut secum intro-ducere poetas, cum fuerit ipse poeta, cujus apud Macrobium versus nonnulli referuntur magis petulei, quam tanti viri gra-vitati conveniant. nee Cicero illam ingredi civitatem permitte-retur, que poetas repelleret, cum et ipse tres libros de tempo-ribus suis carmine conscripserit.10 sed licet laudet ipse Platonem de sua civitate poetas exeludentem, non tarnen ipse de Roma, cui se omnia debere fatetur, poetas exeludit. Archiam poetam egregium cum Gracchus negaret in civitate retinendum, quis illum defendit nisi Cicero? extat ejus oratio, de qua supra memini, in qua hec verba ponuntur: sit igitur sanetum apud 1 In Vind. folgendes preterea gestrichen. —- 2 Vind. folgendes turpissimis indigna lenonibus videri possent gestrichen. — 3 Vind. ursprüngliches quid faciant adolescentes cum ea le. quid agant ea legentes adolescen-tuli — korrigiert aus adolescentes — gestrichen. — * Korrigiert in Vind. aus adolescens. — 5 quid — flecti Vind. am Bande. — 6 Vind. folgte ursprünglich: non est cur moleste feram. moleste cur. — 7 Vind. folgte ursprünglich: at cum somniaverit Plato suam civitatem. non possum non vehementer admir. — s Vind. folgte ursprünglich: addite quod vestrum Platonem inter poetas veteres numeravit, cujus versus apud Macrobium referuntur magis petulei quam tanti viri gravitati conveniant exulasse ex sua civitate. — 9 Krdk. illa. — 10 Vind. folgte ursprünglich: sed minime is est. laudat hie Plato. "• Terenz, Eunuchus III, 5, SG—43. 328 vos humanissimos homines hoc poete noinen, quod nulla un-quam barbaries violavit. saxa et solitudines voci respondent, bestie sepe immanes cantu flectuntur atque consistunt; nos instituti rebus optimis non poetarum voce moveamur?1" ecce cum ad serium, cum ad verum ventum est, non abigit ex sua civitate poetas2 Cicero, sed retinendos, sed admittendos, sed honoribus cumulandos3 suadet. quid de Bohetio dicam? quis risum teneat, cum damnari a poeta poeticam audiat? an non est ipse Boetius tum maxime poeta, cum poeticas carpit musas, qui filosophiam secum versibus agentein et utentem fictioni-bus introducit? quot apud eum fabule sunt, quod metrorum genera!4 dum poeticam damnat, Boetius similis illi videtur, qui jurabat non esse jurandum. sed altior5 Boetio mens fuit, quam vel poetarum hostes apprehendant vel hac epistolari dis-putatione6 possit exponi. quippe aut legendi sunt poetarum libri aut ipse toto fugiendus orbe cum7 sua consolatione Boetius, apud quem philosophia, cum de Providentia disserit,8 magni dei familiärem suum appellare Lucanum non veretur et illius inserere metri sententiam: victrix causa diis placuit, sed victa Cathoni.9b nee me Cathonis auetoritas frangit,10 cui nee nobilior auscultavit neque senatus cessit, apud quem maximo semper honore poete sunt habiti. habeo clarissimorum copiam virorum, quos Cathoni valeam objeetare, de quibus posterius dicam. ad Hieronimum transeo, cujus optarem qui vivunt omnes fieri persimiles; sie enim et sanetimonia vite et elo-quentie copia omnes valeremus. scatet hie undique poetarum dictis neque vel traetatum ejus referetis vel11 epistolam, ubi non Tulliana redoleat eloquentia. sie de ceteris ecclesie docto-ribus licet invenire, quorum faeundiam, que muta fuisset alio-quin, illustravere poete.12 sane Hieronimus cum secularibus 1 Vind. folgte ursprünglich: non tunc res fida sed vera agebatur. hoc lieuit animam retineri. in sua civitate. in caput orbis terre. in magistram animi conventuni. si quis preterea Ciceronem in Tusculanis. ecce cum ad verum. — 2 0, V poetas ex s. c. — 3 sed — cumulandos in Vind. am Rande. ¦— 4 Vind. ursprünglich: similis videtur esse Boetius dum poeticam damnat. — s Vind. ursprüngliches illi me gestrichen. — 6 Vind. korrigiert aus brevitate. — 7 Vind. ko?-rigiert aus in. — 8 0, V dixerit. — 9 quippe — Cathoni in Vind. am Bande. — 10 Vind. folgte urspi-ünglich: qui nee. quem nee nobili. — u Vind. ursprünglich: neque. — 12 Vind. folgte ursprünglich: consulo ego. consulereni Omnibus. a Cicero, Pro Archia 19. — •> Lucanus, Bellum civile I, 128. 329 plenus litteris1 esset2 gentilesque disciplinas quasvis ebibisset, tum se verberibus affectum3 dixit.4 permitto id omnes agant; cum poetas omnis[!] viderint,5 legerint, didicerint, tum secula-rium studia litterarum abjurent. nil obsto,6 nil adversor. ne-que ego is sum, qui pontifices maximos relictis evangeliorum codicibus aut: Titire tu patule aut: arma virumque canentes laudaverim. sint7 non solum etati verum etiam dignitati8 sua cuique studia. sicut enim grammaticam atque dialecticam epi-scopum didicisse non discere voluerim, sie poetas9 illi notos optaverim, noscendos jam minime suaserim. sed Hieronimi quod sit10 Judicium inferius exponemus.11 ultimum, quod isti gravius putant, illud afferunt, quia poetas plurima tradere de-monstrant, quibus non solide mentes12 capte dilabuntur, sive cum deoruin mentionem efficiunt sive cum voluptates commen-dant. de diis autem non est, cur poetis sit^irascendum; tem-poris illud, non personarum est vitium; etas eorum dei unius haud plenam notitiam habuit. gentiles fuerunt, qui Jovem, Junonem, Saturnum, Martern pro diis habuere neque13 id erro-ris poetas magis quam philosophos invasit. Socrates, Plato, Aristoteles, Zeno, Cleanthes, Diogenes, Aristippus diis litavere. quid mirum, si poete hos14 deos collaudant, quos sua credidit etas celum incolere? publicus error excusationi est. si non licet poetas legere, quia deorum faciunt mentionem, neque philosophos intueri licebit, quorum scripta deorum15 nomini-bus16 sunt referta. sed quis hodie tarn ebetis est ingenii, qui propterea Jovi sacrificet17 aut thurificet Herculi, quoniam deos illos poetarum carmina vocitant?18 omnes pueri et qui nondum ere lavantur, homines illos fuisse impuros atque nefarios didi- 1 Krak. litteris plenus. — * Vind. folgte ursprünglich: omnemque genti-lium diseiplinarum presentiam calle. — 3 0, V verberibus affectum se. — * Vind. folgte: tunque secularia. — 5 Vind. korrigiert aus perlege-rint. — 6 In Vind. folgendes nil contra gestrichen. — ' In Vind. folgte gestrichenes sua cuique etati studia. — s Folgendes studia in Vind. gestrichen. — ° In Vind. folgte urspi-ünglich: notos esse, non dixerim. non notos. haud noscendo. — 10 0, V est. — ll sed — exponemus in Vind. am Rande. — 1S Vind. folgte ursprünglich: capiuntur. — 13 Vind. ursprünglich: sed. — u Vind. folgte ursprünglich: collaudant. — '" Vind. ursprünglich: diis. — 10 Vind. ursprünglich: referta sunt, at re. — 17 In Vind. folgte ursprünglich: aut Herculi thura porrigat quoniam poetarum carminibus illos appellari deos. thurificet quia poetarum carmini-bus illos tenere celum. — la Vind. ursprünglich: etiam pueri, nisi qui. 330 cere, de quibus sane rectius poete quam philosophi scribunt.1 referentes enim turpia illorum facta3 manifeste nobis osten-dunt, divinitatem ab illis longe fuisse3 delirasseque omnes veteres, qui eis aras dedicavere. quod autem voluptates ap-probant dolorem que summum esse malum sentire videntur, amores referunt, compotationes4 commendant et laute fercula mense magnis extollunt vocibus, non est, quod movere nos debeat. inducunt poete diversas personas tenentesque legem artis cavent, ne forte seniles mandentur juveni partes puero-que viriles, alius Sardanapalli sermo, alius Arbacis erit. inter-erit Davus, ne loquatur an audax Pithias, Catoni severitas, Cajo Cesari dementia tribuetur.5 alius bonis favebit, iratos reget, amica consilia prebebit, peccare timentes amabit, brevio-ris mense laudabit dapes, salubrem justitiam commendabit. alius virtutis inimicus, cedis avidus, nulli fidus, ventri atque Veneri deditus,6 consentanea7 suis moribus verba profundet. oportet enim poetam eorum exemplar intueri, quorum personas in medium profert atque illinc vivas deducere voces.8 cum vero ex persona sua poeta loquitur,9 tum, quid patrie debea-mus, quid amicis edocet; quo sit amore parens, quo frater amandus et hospes, quod sit10 officium senatoris,11 quod judi-eis, quod ducis12 in bella vadentis monstrat; que laus13 et quanta bonis sit vivere parvo, quo virtus, quo ferat error indicat.14 omnes ad summum bonum viam parare contendunt; si quis autem|15 callem non rectum aperit et aut in voluptate aut in honoribus aut in potentia felicitatem asserit vestigan-dam, non est, quod miremur,16 quando et pbilosophorum in Vind. korrigiert aus tradunt. — 2 Vind. folgte ursprünglich: quid aliud agunt quam. — s B, 0, V fuisse longe ab illis. — 4 Vind. aus ursprünglichem convivia korrigiert. — 5 Krak. attribuetuv. — ° Vind. ursprünglich: suis moribus. — 7 Vind. folgte ursprünglich: verba prebebit. — 8 Ursprünglich folgte Vind.: ac cuique persone convenientia reddere verba. — 9 Ursprünglich folgte Vind.: rarus est, qui non frugalitatem suadeat pietatem commendet, quo virtus. quo ferat errorum doceat. quod si quis est Paulo latior quo ferat virtus. — 10 Ursprünglich folgte Vind.: sit conscripti viri. — n Vind. folgte ursprünglich: officium. — 12 Vind. folgte ursprünglich: officium. — 13 Vind. für ursprüngliches: virtus. — u Vind. folgte ursprünglich: quod si quis in voluptate summum bonum collocat non est cur poetis irascamur, quando et philosophi reperti. — 1ä Folgendes est in Vind. gestrichen. — lö Vind. folgte ttr-aprünglich: ex philosophis cratas ista prorepit. 331 hac ipsa re multas hereses1 esse constat. eapropter cum vehementi quodam impetu commotus in Tusculanis Cicero poe-tas acrius momordisset, qui fortes viros muliebriter ferre dolorem traderent, mox tarnen se se correxit et quasi durius esset invectus penitens ait: sed quid poetis irascimur, virtutis ma-gistri philosophi inventi sunt, qui summum malum dolorem dicerent.a at si vitare poetas idcirco volumus/ quia aut eju-lantem3 Herculem aut querentem suas penas Prometheum sive Pi'iamum filiorum necem aut Andromachen viri obitum deplo-rantem4 referunt,5 vereor, ne sacre derogemus historie, que David, sanctum virum et acceptum deo, mortem filii impatien-ter tulisse commemorat: fili mi Absalon, inquit ille, Absalon fili mi, quis mihi tribuat, ut ego moriar pro te, Absalon fili mi, fili mi Absalon.6 nihil est, quod apud poetas negas esse legen dum, cujus non simile sacra volumina contineant.7 mundi principium paricidio contaminatur, prevaricantes filii dei dilu-vio causas prebent, Sogdomam et Gromorram turpissima libido subvertit, ebrietatem et incestam Venerem Loth somnolentus ostendit,8 Isaac ab uxore decipitur, a fratre supplantatur Esau, Racheiis nuptias9 bis septem annis venatur Jacob videbantur-que illi pauci dies pre magnitudine amoris.10 venditur a fratribus Joseph, Judas ex nuru filios accipit, Sanson11 in sinu meretricis obdormit, filiam Jepte sacrificat, innoxium effundit sanguinem Athalia.12 transite judicum facta, inspicite 1S 1 Ursprünglich folgte Vind.: inve. — '* Für ursprüngliches volumus im-putare poetia in Vind. — 3 In Vind. für ursprüngliches dolentem. —-4 sive — deplorantem in Vind. am Rande. — 5 In Vind. folgte ursprünglich: imputabimus. cur non magis historicos sacram se. — 6 Ursprünglich folgte Vind.: quid preterea vel sceler . . . nulluni mihi nefas. quicquid apud poetas negas esse legendum ... in factis tibi nolu. nihil est quod in poetis videatur non esse. — 7 Ursprünglich folgte Vind.: mundi principium parricidio contaminatur. diluvium ex prevaricatione colligitur. Soddomam et Gomorram pessima peccata subvertunt. parri-cidium tibi mundi principium ostendit. prevaricas dei filius filios diluv. ... — 8 Vind. folgte ursprünglich: Josep a fratribus venditur. — 0 Vind. korrigiert aus amorem. — 10 Vind. folgte ursprünglich: Judas cum nuru jacet. venditur a fratribus Josep. sororem vitiat Absalon. ad concubitus patris ingreditur. patrem regno depellit ad coneubinas ejus ingreditur. Judas sue nurum implet ventrem. — n Vind. hatte ursprünglich: in concubine sinu. — 12 Ursprünglich folgte Vind.: dift'undit. — 13 Für ursprüngliches respice. * Cicero, Tuscul. II, 12, 28. 332 reges: inventus juxta cor dei David1 tradimentum, adulte-rium homicidiumque committit.2 sororem vitiat3 Amon, fratrem interficit Absalon, regno patrem dejicit, ad concubinas ejus in-greditur. inter concubinas atque uxores corrumpitur Salomon, lapidibus obruitur Nabuth iniquis, dum4 regem regit Zorobabel.5 non6 est, quod epistole committi possit; quantum sceleris Sacra nobis historia manifestat. legimus tarnen hanc fructumque de his sugimus,7 cum malam vitam male finitam8 et bonos bonorum reperimus exitus.9 nee secus in aliis gentium historiis10 aut in narrationibus aeeidit poetarum. ob quam rem credo abunde probatum esse, non ideirco vitari poetas oportere,11 quoniam turpia sepe commemorent, quando et honesta frequen-tius inculcant.12 superat nunc ad exempla descendere virorum illustrium,18 qui poetas14 ardenter amarunt ac eorum operibus sunt delectati,15 quippe non singularium modo virorum sed publico civitatum consensu commendatos poetas aeeepimus.16 Orpheum, qui fuit ex vetustissimis, Jagri filium, Tracern poe-tam, adeo vetustas coluit, ut imaginem ejus in templo Pieri-dum collocaverit, que, sicut Arrianus auetor est, usque in Ale-xandri tempus17 perseverans, cum vicisset ille Trivallos, sub-egisset18 Illirios, Thebas diruisset, Athenis pacem dedisset, continue sudasse visa est, signincans, ut Aristander divinator ait, ingentem instare laborem poetis,19 qui Alexandrum essent et Alexandri res gestas versibus20 commissuri. Homerum,21 ut Cicero tradit, Colophonii civem suum esse dieunt, Chii suum vendicant, Smirnii vero suum esse confirmant, itaque 1 Vind. folgte ur^yrünglich: adulterium, homieidium. — i In Vind. folgendes Absalon sorore gestrichen. — 3 0, V violat. — * Vind. ursprünglich: dum viro Zorobabel imperat. — °V Jozabel auf Rasur. ¦— 6 Vind. ursprünglich; longum. — 7 Vind. ursprünglich: colligimus. — 8 Vind. hatte ursprünglich: reperiimis et bonorum bonos exitus. — " Vind. ursprünglich: similis quoque fruetus poetarum narrationes afferunt. ldem apud omnes historias. — 10 Vind. folgte ursprünglich: aeeidit neque. — 11 Vind. für ursprüngliches debere. — 12 Vind. für ursprüngliches apud eos inveniuntur. — 13 Vind. ursprünglich: illustrium virorum. — " Ursprünglich folgte Vind.: ama. — 16 Vind. für ursprüngliches delectati sunt; dann folgte: at non singulares modo viri. — 16 Vind. folgte ursprünglich: Orpheum quem ex vetustissimis habentur. Orpheus, Muscus et Linus. — " Vind. folgte: mansit tumque sudasse trade. — 18 0, V subjeeisset. — 19 Vind. ursprünglich: poetis laborem. — *° Vind. folgendes manda gestrichen. — 21 0 Homeri. 333 etiam delubrum ejus in opido dedicarunt.1 Athenienses sanctis-simis Solonis legibus instituti, adeo poetas in honore habue-runt, ut non senatum2 solum3 verum etiam belli curam eis crederent.4 bello enim, quo cum Spartanis acriter dimicatum est,6 duos duces delegerunt, Periclen, spectate virtutis virum, et Sophoclen, scriptorem tragediarum, qui diviso inter se exer-citu et Spartanorum agros vastarunt et multas Asie civitates Atbeniensium imperio adjecerunt. quid de Spartanis eisdem dicam, qui quamvis essent6 duris Ligurgi formati legibus et moribus asperi, bello tarnen contra Messenios occupati, cum juberentur7 ducem militie ab Atheniensibus petere hique Thir-teum poetam claudum pede misissent, parere poete non recusa-verunt, sub quo, victi duobus preliis,8 victoriam hostibus procul dubio reliquissent, nisi9 composita Thyrteus carmina exercitui pro contione recitasset, in quibus ortamenta virtutis, damno-rum solatia, belli consilia scripserat. itaque tantum ardorem militibus injecit, ut non de salute sed de sepultura soliciti, tes-seras inscultas suis et patrum nominibus destro brachio illiga-rent, ut si omnes adversum prelium consumpsisset et tempo-rum spacio confusa corporum liniamenta essent, ex inditio titulorum tradi sepulture possent; atque sie animatis militibus commissa pugna10 victores tandem Lacedemones evaseruat.11 videtis, ut Grrecie civitates apud se natos gaudent esse poetas.12 nee Latine minus letantur suis vatibus; notum est illud Carmen: Mantua Virgilio gaudet, Verona Catullo, Corduba Lu-cano et Seneca gloriatur. Oratio15 Venusium, Pacuvio Brun-dusium.14 Statio Burdegalum, Peligni Nasonem memorant,15 Aquinates Juvenalem, Biblis10 Martialem, Florentini quam- 1 Vind. folgendes quid Athe gestrichen. — 2 Vind. folgendes his gestrichen. — ' Vind. folgendes crederent gestrichen. — 4 Vind. für ursprüngliches comniitterent. — 5 Vind. für ursprüngliches contenderent. — ° Vind. folgte ursprünglich: moribus asperiores duras Ligurgi. — ' Vind. ursprüngliches belli, dann pugne gestrichen. — 8 Vind. folgte ursprünglich: cum jam fortune cedere decrevissent. decreverunt. reliquissent-que. — " Vind. folgte ursprünglich: Thyrtheus intervenisset qui. — 10 Vind. folgte ursprünglich: raro cruentius prelium fuit. — u Vind. folgte ursprünglich: vides ut Grecie civitates poetas amplexe sunt eos-que pene se natos. natos apud se poetas letantur. — 12 Krak. folgt: et apud alios honorant genitos. — " Vind. folgte ursprünglich: Venusina pleb. — " Pacuvio Brundusium in Vind. am Bande. — 15 Vind. für ursprüngliches jactitant. — 16 V, 0 Bilbis auf Rasur. 334 vis1 materna voce locutum, tarnen apud se natum Dantem2 inter maxima civitatis preconia ducunt. quippe veteres etiam diis suis, quos celum colere putabant, eure fuisse poetas affir-mant, percussores namque Archilochi poete Apollinem prodi-disse confirmant.3 cum Lysander Lacedemonius obsideret Athenas, a Libero patre per quietem monitus perhibetur, ut delitias suas sepelliri sineret; jacebat tunc inhumatum corpus Sophoclis tragici, de quo supra mentionem feeimus, quo com-perto Lysander indutias dedit, ut claro poete congrue fierent exequie. Simonides apud hospitem suum in Tessalia cenans Castoris ac Pollucis monitu triclinii ruinam evasit. sed per-gite/ regum et dueum exempla referamus.5 Solon, qui leges ut tactum6 est, Atheniensibus dedit, ut Salaminam insulam, quam Megarenses sue civitati subripuerant, vendicaret, pro-gressus in publicum7 et jam contra naturam suam poetam se simulans, insolitis sibi versibus contra Megarenses, ut arma sumerent, suis civibus persuasit.8 Themistoclem, illum sum-mum Athenis virum, cum ex eo quereretur, ¦ cujus vocem li-bentissime audiret, respondisäe ajunt, ejus a quo summa vir-tus optime predicaretur,9 excellentem profecto poetam signi-ficans, in cujus verbis inclita virtus sicut in auro gemma perlucet.10 Alexander, Aminte filius, dives habitus, qui ante omnes Jovi Delphico statuas aureas misit, Pyndarum lyricum poetam apprime dilexit. Archelaus, qui ab eo regnum Mace-donie aeeepit, Euripidi tragico consiliorum summam credidit, cujus suprema non contentus prosequi sumptu funeris, crines tonsus est et merorem, quem animo coneeperat, vultu publica-vit. cum transiret in Asiam magnus Alexander, quamvis mul-tos rerum suarum scriptores secum haberet, tarnen cum in Sygeo tumulum conspexisset Acbillis: o fortunate, inquit, adolescens, qui tue virtutis preconem Homerum inveneris; et vere, ut ait Cicero, nam nisi illi ars illa extitisset, idem tumu-lus, qui corpus ejus contexerat, nomen etiam obruisset. idem 1 Vind. folgte ursprünglich: vulgarem tarnen apud se natura. — 2 Vind. folgte: laudi. — 3 afflrmant — confirmant in E ausgefallen. — 4 M, V, Krak. haben die Pluralform, beibehalten. — 5 Krale, hat den Zusatz: qui et fuerunt ipsi poete et poetarum amantes. — 6 Vind. für ursprüngliches monstratum. — 7 Vind. folgte ursprünglich: insolitis. — 8 Solon bis persuasit in Vind. am Sande. — 9 Vind. folgte ursprünglich: nimi-rum poetam. — 10 Vind. für ursprüngliches ligatur, später resplendet. 335 quoque Alexander, cum Thebas dirueret, Pindari, de quo supra nieminimus, et domum et stirpem teste Arrio1 ob reve-rentiam poetici nominis conservavit.2 Lysimachus ex succes-soribus Alexandri Philippi de poeta comico familiariter usus est.3 cernitis,* ut Gtreci 'proceres poeticam venerantur. acci-pite5 modo Latinos. Africanus prior Quinti Ennii statuam imponi suo sepulcro jussit. alter Scipio Terentium comicum ex Cartaginensi captivitate redemptum in triumpbo suo/ quem Rome egit, pileatum duxit, tanquam libertate donatum.7 Lucul-lus Archiam poetam8 ingentibus honoribus cumulavit; dictator Sylla9 Gallos atque Hispanos poetas donis quam pluribus prosecutus est nee sedulitatem mali poete indignam premio10 duxit.11 Metellus Pius etiam Cordube natis poetis ac pingue et peregrinum sonantibus aures aecomodavit. Pompejus magnus Theophanem Mitileneum suarum rerum scriptorem in contione militum civitate donavit. nemo est, ut Cicero testatur, tarn musis adversus, qui non mandari versibus eternum suorum laborum preconium facile patiatur. itaque ille Grajus Marius, quamvis maximus imperator natura tarnen ferox et inurbanis12 moribus, eximie Lutium Plotium dilexit, cujus ingenio putabat ea; que gesserat, posse celebrari. Julius autem Cesar non modo poetas dilexit, sed in collegio quoque poetarum ascribi voluit neque actio poete succensuit, quamvis sibi collegium in-tranti non assurgeret. cumque a latronibus captus, donec pecunias cogeret, observaretur, orationes ac poemata, que scribebat, teste Plutarcho eis legebat et qui minus vehementer ea laudassent, fatuos ac barbaros appellabat.13 Augustus Octavianus,14 quam benignus, quam überaus in Varrum, Vir-gilium Flaccumque fuerit, nemo, qui vel primas didicerit litte-ras, nescit fuitque ipse, ut Tranquillus perhibet, poematum Vind. folgte.ursprünglich: conservavit. — 2 V, 0 consecravit. — 3 Lysimachus — conservavit in Vind. am Sande. — * Pluralform in allen Hss. erhalten. — 5 Auch hier haben alle jffss. die Pluralform. — 6 Vind. ursprünglich: triumphantem. — ' 0, 7 schieben ein: nisi Donato aliter sentienti aliquis auscultare maluerit. — 8 Vind. ursprünglich: Romana civitate donavit, universis honorib. — * Vind. ursprünglich: Sylla dictator. — 10 Vind. ursprünglich: premio indignam. — " Vind. folgte ursprünglich : neque malum quendain poetam indonatum a se dimisit qui etiam. — 12 Krak. inhumanis. — 13 cumque — appellabat Vind. am Rande. — M Vind. folgte ursprünglich: qualis. 336 non imperitus delectabaturque comedia veteri et sepe eam ex-hibuit publicis spectaculis; ingenia namque seculi sui omnibus modis fovit, recitantes et benigne et patienter audivit nee tantuni carmina et historias sed etiam orationes et dialogos, componi tarnen aliquid de se nisi et serio et a prestantissimis offendebatur. Vespasianus, qui1 dirum in salvatore nostro commissum piaculum2 expiavit, ingenia et artes vel maxime fovit, primus e fisco Latinis Grrecisque rhetoribus annua cen-tena constituit, prestantes poetas nee non et artifices coemit. Titus, quem generis humani delicias voeaverunt, Latine ac Grece lingue peritissimus, vel in orando vel in fingendis poe-matibus promptus et facilis fuit. Severus Cesar Appianum poetam, qui genera ac naturas et captionem piscium versu de-scripserat, per singula metra aureo nummo donavit, unde aurea post Appiani carmina sunt appellata. Gratianus, litteris haud medioeriter institutus, carmen facere, ornate loqui, expli-care controversias rethorum solitus erat. Theodosius et omne doetrine genus et potissime poeticam fertur amasse. quid vobis3 tot tantique viri et Grreci et Latini idonei ne videntur, quos Catoni Platonique opponamus. sed dicitis* fortasse ethni-cos5 istos esse nee vocem habere, que apud ecclesiam audiatur, transeo ad nostros, quos refellere nemo possit. David, quem tota canit ecclesia, num quid poete officio fungitur metro apud Ebreos canens, Salamon quoque et aliqui prophe-tarum versuum mensuris utentes, poetarum locum et nomen optinent. quid autem Clrristiani duetor exercitus et orator in-victus apostolus Paulus, numquid ad Titum scribens Epymeni-dis versiculum reddit: Cretenses semper mendaces, male bestie, ventris pigri." in alia quoque epistola Menandri sena-rium ponit: corrumpunt mores bonos confabulationes male,b et apud Athenienses in Martis curia disputans Aratum, ut Hiero-nimus scribit,0 testem vocat.7 quid Tertullianus, quid Cypria-nus, Lactantius, Firmianus, Ambrosius, Augustinus, Gregorius 1 Vind. folgte ursprünglich: salvatoris nostri dirum. — 2 Vind., O., V. ursprünglich: piaculum commissum. — 3 Pluralform hier in allen Hss. erhalten gehlieben. — * Auch hier ist die Pluralform übersehen worden. — 5 0 Ennicos, V Etnicos auf Basur, S ethnicos auf Rasur, Vind. hermi-cos. — 6 ut — scribit Vind. am Bande. — ' Ursprünglich folgte Vind.: ipsius enim et genus ut Hieronimus scribit. * Paulus ad Titum 1, 12. — '• 1 Korinther 15, 38. 337 et ipse, de quo sepe locuti sumus, Hieronimus?1 nulla istorum opuscula legetis, in quibus nihil poeticum redoleat,2 quamvis Cyprianum, Firmiano narrante, nonnulli momorderint,3 quod adversus Demetrianum seribens, testimoniis usus sit propheta-rum et apostolorum, que illi ficta et commentita esse dicebant, et non potius philosophorum et poetarum; quorum auctoritati ut ethnicus contraire non poterat. nempe Augustinus de Vir-gilio gravissimum testimonium prebet, dum in primo de civi-tate dei libro" propterea, inquit, eum parvuli legunt, ut vide-licet poeta magnus omniumque preclarissimus atque optimus teneris ebibitus annis non facile oblivione possit aboleri, se-cundum id Oratii:b quo semel est inbuta recens servabit odo-rem testa diu. negat4 clarissimus ecclesie doctor5 oblivioni dandum esse Virgilium, numquid ergo et legendum suadet. nee Hieronimus ab hoc sensu est alienus, qui necessitatis esse in pueris asserit Virgilium tenere in manibus, quamvis id crimen in epistolis dixerit voluptatis. quis preterea centonas damnare presumpserit, quarum altera ex Homeri versibus apud Grrecos, altera ex Virgilii carminibus apud Latinos incarnationem sal-vatoris, signa,6 predicationem, mortem, resurrectionem et in celum ascensionem poetico more conscripsit. an non dignus laude legendusque eunetorum ore dicetur Juvencus presbyter, qui sub Constantino cesare hystoriam domini salvatoris versibus explieavit nee timuit evangelii majestatem sub metri mit-tere leges. quid de Apolinari Syro dicam, qui heroieis versibus Hebraicam scripsit antiquitatem, ut Sozomeni placet, et imitatus Menandri comedias Euripidisque tragedias et lyram Pyndari, evangelicas lectiones poetico scemate conclusit. quidni? legatur, si sit in manibus.7 adversatus Christiane religioni Julianus apostata, cum pervasisset Imperium, tunc se plurimum nocere putavit, cum lectionem Homeri ceteraque Grecorum studia Christiano populo prohibuisset, cui et nostri hostes con-cordare videntur.8 en quam rudis, inepta, ne dicam feralis 1 Vind. folgte ursprünglich: nihil est, quiequid poete tradunt ab bis. nihil. — 2 Vind. ursprünglich: redoleat poeticum. — ' Vind. ursprünglich: morsum tulerat. — 4 Vind. ursprünglich: vult. — 6 Vind. folgte ursprünglich: non dari. — 6 Vind. ursprünglich: vitara. — 7 Vind. folgte ursprünglich: Julianus apo. — 8 quid de Apolinari — videntur Vind. am Rande. * Augustinus de civitate dei 1, cap. 3. — * Boraz, Epist. I, 2, 69—70. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 22 338 vox illorum est, qui poetas omnes asserunt eliminandos. ex-eant ipsi potius et, qui litteras humanitatis abhorrent, fugiant homines sibique similibus brutis associentur. en!1 quid aitis, dicet quispiam, divo Hieronimo maledicitis,2 sanctissimum ob-jurgare audetis virum, speculum3 Christiane religionis obnubilare contenditisV Hieronimus est, si nescitis, quo nemo durius in poetas invehitur; demonum cibus est, inquit,4 carmina poetarum, secularis sapientia, rhetoricorum pompa verborum; hec sua omnes suavitate delectant, et dum aures versibus dulci modulatione currentibus capiunt, animam quoque penetrant et pectoris interna devincunt.5 verum, ubi cum summo studio fuerint ac labore perlecta, nihil aliud nisi inanem sonum et sermonum strepitum suis lectoribus tribuunt. nulla ibi securitas veritatis, nulla justitie refectio reperitur; studiosi earum infame veri et virtutum penuria perseverant. non me latet ad Damasum de filio prodigo talia scribere Hieronimum,1 sed lego totam episto-lam, non subsideo in prohemio, nihil judico, nisi tota lege per-specta. prosequor magni verba doctoris, invenio illum his ver-bis non poeticam solum sed rhetoricam, philosophiam et omnem secularem sapientiam detestari, quia plus floris quam fructus habeat nee6 viam vite in veritate doceat fallatque sepe legentem. nee ego inficias eo, si7 de gentilibus tantum poetis ac philosophis verba fiant, quos ignorasse Christum et crucis premium palam est. sunt tarnen in illis complurima vite docu-menta, que nobis turpia dissuadent et honesta demonstrant, ut que aliquid in medium proferamus. quid illis Juvenalis versibus ad virtutem suadendam dici potuerit efficacius: orandum est, ut sit mens sana in corpore sano; fortem posce animum mortis terrore carentem, nesciat irasci, cupiat nihil et potiores Herculis erumnas credat sevosque labores et Venere et cenis et pluma8 Sardanapali,b et alibi:c esto bonus miles, tutor bonus, arbiter idem integer; ambigue si quando citabere testis incerteque rei, Phalaris licet imperet ut sis falsus et admoto 1 B sed; Krale, vah! — 2 Vind. folgte ursprünglich: is est. — a Krak. folgt nostre, das auch in Vind. stand, aber gestrichen wurde. — 4 Vind. ursprünglich: inquit, est. — 6 0, V Yinciunt. — " Korrigiert in Vind. aus neque, das in Krak. steht. — ' Vind. ursprünglich: de veteribus et poetis et philosophis. — 8 O, V plumis, in O auf Rasur. a Hieronymus ad Damasum; Opera, Lugd. 1513, pars II, tract. 1, ep. IS. — b Juvenal, Sat. X, 360—363. — « Juvenal, Sat. VIII, 79—84. 339 dictet perjuria thauro;1 summum crede nefas, animam pre-ferre pudori et propter vitam vivendi perdere eausas; et paulo post:a pone ire frena modumque pone et avaritie, miserere in-opum sociorum.3 integer vite scelerisque purus, inquit Oratius, non eget Mauris jaculis nee areu nee venenatis gravida sagit-tis, Fusce, faretra.b queeunque ferant, tutum esse bonis viris iter3 ostendit.4 quis justum illo melius circumscribit: justum, ait, et tenacem propositi virum non civium ardor prava juben-tium, non vultus instantis tiranni mente quatit solida.8 quid Virgilius sibi vult, dum inferna loca describit et Elisios cam-pos, nisi virtutis amorem et odium suadere viciorum?5 hie, inquit, apud inferos, quibus invisi fratres dum vita manebat, pulsatusve parens et fraus" innexa clienti, aut qui divitiis soli incubuere repertis nee partem posuere suis, que maxima turba est, quique ob adulterium cesi, quique arma secuti impia, nee veriti dominorum fallere destras.7d at beatorum sedes audite, quibus assignet: hie manus, ait, ob patriam pugnando vulnera passi, quique sacerdotes casti, dum vita manebat, quique pii vates et Phoebo digna locuti, inventam aut qui vitam exeoluere per artes, quique sui memores alios fecere merendo.0 quid Theseus ille apud tragedum Senecam?8 nonne sororia his de inferno refert,9 quod quisque, inquit ille, fecit, patitur; aueto-rem scelus repetit suoque premitur exemplo nocens.f Statius quoque malefactis instare supplicium10 asserit. sed videt hec, ait, videt ille, deum regnator et ausis sera quidem manet ira tarnen; deque inferis inquit: Stridor ibi et gemitus penarum atroque tumultu fervet ager, tanquam legisset evangelium vocemque salvatoris audisset: mittite illum in tenebras ex-teriores, ubi erit fletus et Stridor dentium. quid postremo sibi Lucanus querit, dum Cathonem Hammonis11 responsa contem- 1 nesciat — thauro in Vinci, am Rande. — 2 Vind. folgte ursprünglich: quid illud Oratius autem cum ait integer vite scelerisque purus. — s O, V iter bonis; viris fehlt. — 4 Ursprünglich folgte Vind.: quid ille. — 6 Vind. ursprünglich: vitiorum suadere odium. — ' 0,7 vis. — ' Vind. folgte ursprünglich: damnatos apud inferos esse hos asserit ac penas ex-pendere dicit. alios autem. inter beatos autem. de beatis at loca beatorum. — s Vind. ursprünglich: Senecam tragedum. — 9 Vind. ursprünglich: refert de inferno. — 10 Vind. ursprünglich: penas. — u 0, V Hammonia » Juvenal, Sat. VIII, 88—89. — b Horaz, Carm. I, 22, 1—4. — * Horaz, Oarm. III, 3, 1—4. — d Virgil, Aen. VI, 608—613. — e Virgil, Aen. VI, 660—664. — f Seneca, Hercules 735-736. 22* 340 nentem inducit1 versusque illos in eum fudit: ipse manu sua pila gerens precedit haneli [!]2 militis ora pedes; monstrat, tole-rare laborem, non jubet et nulla vehitur cervice supinus, car-pentoque sedens somni parcissimus ipse et ultimus haustor aque cum tandem fönte reperto indiga cogatur laticis potare Juventus, stat, dum lixa bibat,a et paulo post: hunc ego per Syrtes Libieque extrema triumphum ducere maluerim, quam ter capitolia curru scandere Pompeji, quam frangere colla Jugurte.1" nonne aperta3 ac magna voce: o homines, inquit, sit vobis cura virtutis,4 alacres subite laborem, vincite sitim, famem, somnum, sie itur ad astra.0 quid, dieimus,5 noscere ista malum an bonum putabimus, hecne magnus ille Hieroni-mus fugienda suadet? pretereo6 philosophorum libros doctrina salutari plenos, quos7 avide legimus, quamvis nonnulla veneni semina in se habeant.8 nee HieroninTus omni lectione secularis sapientie abstinendum preeipit, sed docet ille/ ut ante dictum est, Damasum, quo pacto sint10 seculares philosophi ac poete I Vind. folgte ursprünglich: per deserta Libie mann sua pila gerentem. deserta Libie pedibus tere. — 2 Vind. ursprünglich: anheli. — 8 V, L et. — 4 Vind. folgte ursprünglich: conterr. spernite. sumite. subite. — 5 Vind. folgte ursprünglich: fugere hec an. — 6 0, V preterea. — ' Fehlt O, V; Vind. folgte ursprünglich: etsi non. — s In KraJc. folgt folgender Satz, der allen anderen Hss. fehlt: perpulcre ad propositum Dionisius, Alexandri-nus pontifex scribit, quem Rufinus in historia ecclesiastica vocat eulo-gum: ego, inquit ille, et traetatus hereticorum lego et traditiones eo-ram; et si videor ad horam verbis eorum pollui, multum mihi confert hoc ipsum, quod ex ipsorum verbis arguere eos possim, denique cum aliquis ex fratribus compresbiteris prohiberet me, ne heretica lectione tanquam ceni alieujus fetore polluerer, visio mihi quedam adeo ostendi-tur, que me confirmaret et sermo ad me factus est, hec mihi evidenter proloquens: lege omnia, queeunque in manus tuas veuiunt, quia probare singula et discernere potes; amplexus sum visionem, quia et apo-stoliee sententie concordat dicenti .• omnia legite, que bona sunt tenete. sie Dionisius. — 9 Vind. folgte ursprünglich: ad Damasum. — 10 In Vind. folgte ursprünglich: hec est. Hi. divi Hieronimi libera vox. ex proposito divi Hieronimi lata sententia. hoc ille pacto poetas. sie ille poetas evitandos. sie legendos docet. non prohibet ille philosophos oratores ac poetas legere sed ita legere, ut in eorum. interrogatus an liceat philosophos oratores ac poetas Christianum legere ne ita legas inquit. legere Christianum. sub tiro de captiva respondet eamque prohibet lectionem per quam, illorum lectionem in qua requiescere videa- II Lucanus, Bellum civile IX, 587—593. — •> a. a. 0. 598—600. — ' Virgil, Aen. IX, 641. 341 legendi, tipus inquit secularis sapientie in Deuteronomio sub mulieris captive figulana describitur, de qua divina vox preci-pit, ut Israhelites si eam habere voluerit uxorem, calvitium ei faciat, ungues presecet, pilos auferat et cum munda fuerit effecta tunc transeat in victoris amplexus. hec si secundum litteras intelligimus, nonne ridicula sunt? itaque et nos hoc facere solemus, quando et philosophos legimus, quando in manus nostras libri veniunt sapientie secularis. si quid in eis utile reperimus, ad nostrum dogma convertimus; si quid vero superfluum de idolis, de amore, de cura secularium rerum hec radimus, his calvitium inducimus. ponit et hanc similitudinem alio loco Hieronimus, ad magnum oratorem urbis Korne scribens, et adjicit: quid ergo mirum, si et ego sapientiam secularem propter eloquii venustatem et membrorum pulchritudinem de ancilla atque captiva Israhelitem facere cupio, et quicquid in ea mortuum est idolatrie, voluptatis, erroris, libidinum vel pre-cido vel rado, et mixtus purissimi cordis corpori vernaculos ex ea genero domino Sabaoth et labor meus in familia Christi pro-ficit. hec est libera vox et ex proposito divi Hieronimi sen-tentia. interrogatus ille, philosophosne Christiani poetasve que-ant salva conscientia legere, non omnibus negat, sed illis negat, quibus animus est in eorum lectione requiescere. sequi-mur et nos hoc Judicium damusque sancto doctori manus. namque cum varii multiformesque sint poete, non omnibus, que ab ipsis dicuntur, adhibendam mentem sentimus. sed cum excellentium virorum facta aut dicta commemorant, tota mente moveri atque inflammari debemus, ut tales ipsi simus, quales illi fuere. cum vero improborum hominum mentionem in-cidunt, fugienda est illorum imitatio auresque claudende, non secus atque ipsi ferunt Ulixem ad Syrenarum cantus clausisse. accommodatissimus est ad hoc propositum, quem Greci miran-tur, magnus Basilius; sie ille, ut Aretinus transfert de paetis Judicium tulit:1 nos igitur, inquit, laudamus poetas, non cum scurras aut amantes aut ebrios aut dicaces imitantur neque cum divite mensa cantuque dissoluto felicitatem diffiniunt, mus consonamus igitur elarissiino doctoris sibique assentimur. doctori. clarissimo. Judicium ejus sinamus [!] damno sententie sue manus. de secularibus quidem poetis cum eo sentimus. Vind. für ursprüngliches prebet. 342 minime vero cum de diis aliquid dicunt.1 mentionem deinde apium introducens, ut enim ex floribus ceteri quidem, inquit, nihil sumunt preter odorem atque colorem, apes etiam mella inde sciunt excerpere. ita qui non solam festivitatem secuntur verborum, fructum aliquem ex poetis perciperc possunt; et subjungit: ille enim nee pariter omnes flores adeunt, nee si quos adeunt eos totos assumunt; sed ablato _eo, quod operi suo aptum sit, reliquum omne valere sinunt; et nos quoque, si sapimus, cum id exceperimus, quod veritati amicum con-sentaneumque sit, cetera omnia transgrediemur; neque his contentus prosequens adjicit: et quoniam ad hanc nostram vitam per virtutem ascenditur, virtus autem ipsa multum a poetis, multum ab historicis, multo etiam a pb.ilosopb.is lauda-tur, eorum verbis maxime est inherendum. ait quoque Basi-lius, ex quodam se viro, qui ad vestigandas poetarum mentes acutissimus babebatur, audivisse, cum diceret: totam Homeri poesim laudem esse virtutis omniaque illius poete bue tendere, nisi si quod interdum ineidens sit. sie2 de poetis secularibus magni et saneti viri diffiniunt. ecclesiasticos autem, quos plures esse manifestum est, sine quavis besitatione legendos approbant venerandumque nomen eorum et dogma suseipiunt, qualis fuit Hilarius, Hieronimi coetaneus, et qui dulces ymnos in ecclesia conscripserunt;3 nonnulli autem nostri temporis, qui4 ut docti videantur, queeunque non didicerunt damnant, digni sunt, quibus cum Hieronimo dicamus: ne Tescentium dentibus invideant edentuli et oculos caprarum talpe con-demnent. traxit me dives ad disputandum materia et, dum epistolam credo scribere, tractatum edo. sed claudo sermonem de poetis. cetera contra garrulos sapientie vestre non deerunt, si quis contentus bis esse noluerit. Nunc ad ultimam transeo partem, in qua pro rege Wla-dislao facitis apologeticum. multa in laudem tanti prineipis scribitis, que dicta sunt ad versus eum5 non minus ornate quam caute refellentes. cogitavi et ego futurum hoc, cum librum epistolarum ad vos direxi, neque inutile repiitavi ad- 1 Vind. folgte ursprünglich: deinde comparationem de apibus introducens. ille inquit ne. deinde comparationem de a. — - Krak. ad hune mo-dum; in Vind. folgte ursprünglich: non ergo abjieiendi poete sunt. —¦ 3 In Krak. fdgt; et de quo supra retulimus Juvencus. — * Vind. folgte ursprünglich: docti videri volunt. — 6 Vind. folgte ursprünglich: refellis. 343 versus scripta mea vos dicere, que ipse non tanquam visa sed tanquam audita retulissem. sie enim veritas facilius invenitur. vos ergo modo, quamvis et prudentissime et fundatissime regis causam tueamini, datis tarnen mihi causam,1 nonnulla ut re-memorem vobiscumque paulisper contendam, non quia vos ve-lim impugnare, sed quia magis instrui cupiam. nam et si magni viri fuerunt, quibus aures prebui et quorum dictis historiam struxi meam, plus tarnen vestro nomini tribuo; tum quia rebus, de quibus locutus sum, interfuistis, tum quia et nature et dignitati et etati vestre mentiri alienum est. sed audite ,pauca, que me obsistere vestris dictis impelhint. dixi prioribus epistolis meis,2 nobilissimum adolescentem Vladis-laum Polonie regem suorum consilio victum regnum Hungarie oecupasse; hoc durum et a vero remotum vestra dignatio esse contendit affertque rationes, que justum illum Hungarie regem possint ostendere, quarum maxima illa est, quia defuneto Alberto regina et universi-regni aecole Vladislaum regem accer-siverint, cujus ope3 et auspicio et Catholica fides et regni po-pulus ab infestatione Turchorum defendi posset, qui tunc Hungarie vicini clades quam plurimas inferebant.* additis, et oratoribus, qui ob eam causam missi fuerant, aperte dictum extitisse, quia5 regina ex Alberto pregnans remansisset, non Heere6 regem externum in id regnum transire illosque con-futasse, quiequid petitionibus eorum objiceretur; mittitis in-super et decreti copiam,7 quo regni prelati et proceres, que-eunque adversus coronationem "Wladislai dici possent, inania esse diffiniunt. fateor omnia ita gesta esse, ut scribitis, nee de vestris dictis adimo quiequam; sed audite, quid me moveat. dicitis, Albertum Hungarie regem fuisse mortemque relicta uxore pregnante obiisse natumque Ladislaum ejus filium.8 addo9 ego et coronatum regem,10 priusquam Wladislaus Hun-gariam11 ingrederetur. quid hie dicemus, nunquid regum filii 1 Krak. occasionein. — 8 Vind. folgte ursprünglich: Wladislaum regem.— s Vind. für ursprüngliches auxilio. — * Vind. folgte ursprünglich: dicis cum oratoribus disputatum diuque fuisse con. — 6 Vind. ursprünglich: quouiam. — e Vind. folgte ursprünglich: novum. — ' O, V formulam; in 0 auf Rasur. — a Vind. folgte ursprünglich: priusquam Wladislaus Hungariam ingrederetur. — 9 Vind. folgte ursprünglich: hie unum. — 10 Vind. ursprünglich: in regno Ladislaum. — ll Vind. ursprünglich: yegnum. 344 solium paternum tenere debent.1 quis excluso regis filio regnum possidens non dicitur occupator? aut successioni locus est apud Hungaros aut electioni. cum mortuo rege filius impromptu est; si patri succedit filius, non video, quid juris in Wladis-laum popularis electio transfuderit. si regem "electio facit,2 attribuo vestre parti victoriam. mihi tarnen, qui regni se mores scire affirmant, succedere patribus apud Hungaros in regno filios injussu populi dicunt. idemque Komanum pontificem dif-finivisse apostolicis demonstratur apicibus.8 neque menti mee satisfacit, quod de Turchis in medium proponitur, tanquam necesse fuerit, pro regni salute, pro Christi nomine tuendo regem4 habere, qui regeret; nanque si hoc permittimus, rarus patri succedet in dominatu filius. poterat Wladislaus, si zelo fidei succensus erat, si vicinorum saluti consulere volebat, si tanta eum Caritas movebat, et Hungaris succurrere et pupillo infanti regnum conservare ac veluti tutor vicini regis regnum administrare.5 sed utimini vos meoum ea purgatione, qua Trogus Philippum Macedonem defendit, cum regnum nepotis usurpavisset.6 itaque inquit ille, Philippus diu non se regem sed tutorem pupilli egit, at ubi graviora bella imminebant serumque auxilium in expectatione infantis erat, compulsus a populo regnum suscepit. melius tarnen Ligurgus, qui, cum fratri suo Polibitii Spartanorum regi successisset regnumque sibi vendicare potuisset, Carillo filio ejus, qui natus postumus fuerat, cum ad etatem adultam venisset, regnum summa fide restituit. sed pauci sunt, quos dominandi non frangit cupiditas.7 placet cunctis proverbium Cesaris: si violandum jus est, regnandi causa violandum est. mihi non videtur aut mater aut populus aut instans belli metus jus infanti auferre atque alteri concedere potuisse, nisi vestra sapientia novis me ratio-nibus instruxerit. scio illud, quod dicitis, regnum Polonie longe lateque florentissimum esse neque vires illi neque opes 1 Vind.. folgte ursprünglich: aut hereditario aut electivo jure Hungarie teneri regnum consuevit. si primo modo. — 2 Vind. folgte ursprünglich: potest causa tua non colorari solum sed etiam defendi. — 3 Vind. ursprünglich: apicibus demonstratur. •—¦ * Vind. ursprünglich: virum. — 5 Vind. folgte ursprünglich: sed vincit omnes dominandi cupiditas. ter» tium est illud Cesarianum: si violandum jus est, regnandi causa violandum est. — 6 cum — usurpavisset Vind. am Bernde. — 7 Vind. für ursprüngliches cupiditas non frangit. 345 deesae.1 constat inter omnes, qui terram circuierunt,2 genero-. sos Polonos et fortes homines esse; quibus qui dominetur, inter Christianos clarissimum nomen habet/ abundat divitiis,4 potentissimus creditur, satis illi superque satis honoris est, si quicquam mortale pectus satis existimat. at dives Asia Xersi non sufficit; Grreciam imperio cupit adjungere. Alexander5 victo Dario, Babilonia capta, Egypto subacta,6 superatis Indis, estuat infelix angusto limite mundi ut G-yare clausus scopulis parvaque seripho. Anibalem nou capit Africa; addit imperio Hispaniam, Pireneum transilit, superat Alpes, ingreditur Ita-liam, nihilque actum a se se putat, nisi vexillum in capitolio ponat. quid Athila, rex Hunorum, totius Scithice gentis solus imperium tenens,7 invasor Germanie, Gralliaruni populator, vastator Italie^ inopem se miserumque9 judicat, nisi primas mundi gentes • Romanos Vesogotasque sibi subjiciat. sed quid miramur viros?10 conditrix Babilonie Semiramis non contenta quesitos a viro regni terminos tueri, Ethiopiam imperio ad-jecit11 Indisque bellum intulit, quo preter illam, Dionisium, Herculem et Alexandrum armatus intravit nemo; insatiabilis est dominandi cupiditas. nulli satis ampla sua potestas videtur, semper in alieno melior seges12 agro, vicini formosior conjunx, pinguius apud alios pecus, apparet. nimirum si13 Wladislaus adolescens alto sanguine natus, spiritu fretus nobili,14 glorie cupidus, Hungarie regnum affectavit. humanus est hie morbus adeoque communis, ut jam vitio detur animus, paterna hereditate contentus. si quis est, cui sua placent, inter prin-cipes ociosus, paci deditus, nulli molestus, belli execrator, en, inquiunt, deses homo est, meticulosus, pusilli animi, ventris Vind. folgte ursprünglich: constat inter omnes, qui Polonis dominetur, darum et potissimum regem esse nee alterius indigere. viris fortibus ac generosis apud Christianos potentissimum regem esse posseque non immerito concertari, si quid, esse regem, satis divitiarum satisque glorie. cum constat inter omnes. —• 2 qui — circuierunt Vind. am Rande. — 3 Vind. folgte ursprünglich: satis divitiarum satis potentie. — * Vind. folgte ursprünglich: potentiam ingentem. — 5 Vind. folgte ursprünglich: subacta Grecia. — 6 Vind. ursprünglich: subacta Egypto. — 7 Vind. folgte ursprünglich: Germaniam invadit, Gallias vexat, Italiam popula-tus neque. — 8 Vind. folgte ursprünglich: nihil se credit. — 9 O, V miserumque se. — 10 Vind. folgte ursprünglich: Semiramis. — u Vind. ursprünglich: regno adjeeit. — la Vind. folgte ursprünglich: appai-et. — 13 Vind. folgendes tuus gestrichen. — 14 alto — nobili Vind. am Bande. 346 somnique servus. monachum esse non regem oportuit, mulieri non viro servimus; hujuscemodi sepe voces regum atria com-plent. inde commoti, quibus fervet animus, juvenes injusta bella suscipiunt; quod si Wladislaus, hac re ductus, in Hunga-riam venit,1 secutus est, ut philosophi volunt, erroneam viam, ut populi sentiunt, laudabilem et gloriosam, dignus qui fortibus umbris annumeretur. hec2 placuit ad vestra scripta referre, non quia impugnare illa velim, sed ut solutionem a vobis re-cipiam eorum, que mihi dubia superant;3 nam et si multe sint ac4 maxime laudes, que Wladislao regi suisque vel prelatis vel proceribus attribui possunt, cupio et hoc illis ascribere pre-conium sine controversia posse, quod5 Hungariam non humano solum sed etiam divino jure sibi subegerint. quod vero pre-sente rege victos6 aliquando et prostratos a Polonis Turchos astruitis, sequor testimonium vestrum, quamvis Julianus cardi-nalis sancti angeli, qui tunc in Hungaria legatum apostolicum agebat, suis litteris omnem belli victoriam in Johannem trans-tulerit, quem ego ad Pataviensem pontificem scribens habui testem.7 cetera, que de Wladislao refertis, nullo apud me dubio sunt, cognovi ex omnibus, qui eum novere, fuisse illo in8 adolescente vastum animum, singularem prudentiam, sum-mam liberalitatem, ingenium perspicax, administrande justitie grandem curam,9 nullam in eo desideratam ex his, que regie virtutes appellantur, ob quam rem10 optarem, si fas esset,11 cum vestra dignatione in hanc usque diem vixisse illum; melius, ut arbitror,12 regno Hungarie, melius Christiano san-guini successisset neque fortasse memorabilis illa13 civitas Bi-santina,14 orientalis ecclesie Caput, Grrecie columen, in potesta-tem15 Turchi redacta cum tarn magna Christianorum clade fuisset, que per Constantinum16 primum instar Romane urbis amplificata fatali quodam si licet dicere decreto sub ultimo Vind. folgte ursprünglich: fecit, quod homin. secutus est humani moris viam. — 2 Vind. folgte ursprünglich: volui. — 3 Vind. folgte ursprünglich: cupio namque magnopere. — 4 0, V et. •— 5 Vind. folgte ursprünglich: quod humani jure sibi subegerint. — 8 Vind. folgte ursprünglich: ab Hungaris ac. — 7 Vind. ursprünglich: testem habui. — s 0, V in illo. — 9 Vind. ursprünglich: justitie grande desiderium. — 10 Krak. ratio-nem. — u Vind. folgte ursprünglich: una tecum. — 12 Fehlt O, V. — 13 Fehlt 0, V. — u Vind. ursprünglich: Constantinopolitana, orientis caput e. — 15 0 potestate. — 16 Vind. folgte ursprünglich: olirn. 347 Constantino1 devicta et spurcitie Saracenonmi tradita est, quam vivo Vladislao nee intueri Turchorum imperator audebat. sed obiit ille, ut aitis, rex clarissimus,2 cum majori quam tum cre-didimus non Polonie solum sed Hungarie et totius ecclesie damno verumque illud ostendit, quod ad sororem scribere Metrodorum Anneus Seneca tradit: mortale scilicet esse mor-talium omne, bonum. valete et jam non epistolam sed librum cum vaeaverit legite. ex Nova civitate Atistrie, 6. kalendis novembris 1453.8 178.* Bischof Eneas an den Bischof Antonio Goppo in Triest; Wiener-Neustadt, 3. November 1453. Hat in der Streitsache stoischen ihm und dem Patriarchen von Venedig dem Kaiser berichtet; Briefe nach Venedig und Rom sind abgegangen. Hofft, auf der Heise nach Siena Triest berühren zu können. Aus Ottob. 347, El. 122 und Vatic. lat. 1787, Bl. 149; auch in Urb. 401, El. 157*; Law. 54, 19, El. 86. Eneas, episcopus Senensis, Antonio, episcopo Tergestino, salutem iplurimam dicit. Rem admodum ingratam littere mihi vestre nuntiarunt, ex qulbus intellexi, patriarcham Venetiarum litem movere ecclesie vestre super homagio, quasi episcopatus olim fuerit Emoniensis. admiratus sum, res vetustate firmatas in dubium trahi, simulque doleo, quia scio litigia plena esse tediorum et sumptus velle quamplurimos. feci vestro nomine cesareo eulmini verbum et quas optavistis litteras ad Venetias et ad urbem Romam obtinui; eas vester capellanus secum defert. exemplar quoque sibi traditum est, ut scire possitis, exinde4 quid ulterius sit agendum. vinum, quod mittere pollicemini, expecto cupide, quia nihil est hoc anno, quod his in regioni-bus bibile natum sit; intempesta quedam pruina omnes uvas hujus terre paulo ante Michaelis solemnia decoxit. repetitu-rum in brevi domum non nego me venturum5 ad vos transi-turumque Tergestina via, ut ecclesiam revisam, cui olim pre-fui et cui dum vixero affectus ero; sed neque hoc promitto. 1 Vind. ursprünglich: Constantino ultimo. — 2 Vind. folgte ursprünglich: non sine Polonorum ac Christianorum omnium maxima jactura. — 3 Das Datum fehlt Krak. — *¦ Fehlt in V. — 5 V ad te venturum. 348 valete et amicos, quos scitis me Tergesti amare, nieo nomine salvere jubete. ex Nova civitate die 3. novembris 1453. 179.^ Bischof Eneas an ProJcop von Rabenstein; Wiener-Neustadt, S. November 1453. Dankt ihm für seine Nachricht über die Krönung des K. Ladislaus, die er dem Papste mitteilen iverde. Eisinger ist aus Eisenstadt vertrieben und halt sich nur noch in der Burg. Aus Oltob. 347, Bl. 122; Vatic. lat. 1787, Bl. ISO; auch in Urb. 401, Bl. 158"; Laur. 54, 19, Bl. 86. Eneas, episcopus Senensis, equiti nobili et prestanti, domino Procopio Rabesteino, imperiali consiliario, singulari amico salutem ipliirimam dicit. Fuit tuus recessus ex hoc loco mihi durissimus, qui me quotidiano socio privatum videbam, sed toleravi equo animo sperans, res tuas fieri meliores. nunc consolatus es me, spei nihil detrahens, sed adjiciens potius. expecto in dies audire gratiora de te tuoque fratre, probatissimo viro. gaudeo intel-lexisse tuis litteris, inclitum regem Ladislaum feliciter et gloriose coronatum esse; multa ut arbitror ex hac re bona se-quentur. puto dignum esse, regem id nosse idioma, quo sub-diti utuntur. id modo in vestra potestate est; si secus fiet, nullius arguere negligentiam poteritis nisi vestram; et sapien-tes estis et potentissimi. de domino Nicoiao" stat sententia, ut dixi tibi, fiet quod voles, si modo desiderio nostro deus arrise-rit. caute tarnen agendum erit propter mores, quos novisti hominum nostrorum, qui omnia sinistrorsum • interpretantur. Greorgiconem equestri honore1 sublimatum accepi cupide. ex-posui cesari et tuas et illius oblationes, quas audivit libenter et gratias egit. cupio intelligere, quo in statu sunt res fidei apud vos; credo te non neglecturum ubi possis religioni pie consulere. scribam per nuntium, qui primus occurret, domino nostro de coronatione et aliis, a te mihi significatis. credo venisse ad vos legatum Caramanni et Carayluchi Turchorum 1 V ordine. a Niccolb Lisci aus Volterra. 349 cum litteris apostolieis et imperialibus. causam illius ut com-mendatam suscipias opto, quoniam fidei est et Christi gloriam respicit. causa Prutenica adhuc pendet. audita est actio reli-giosorum et responsio civitatum, modo replicationes audimus; mallem hoc negocium amicabili tractatu quam judicia termi-nari. de pace Italie nihil adhuc habemus; papa tarnen ei rei operam dat intenditque passagium facere sicut antequam hinc abires audivisti. Azingherus1 de ferrea civitate* detrusus est, tenet adhuc arcem et modo tractatus est, ut illam tradat suscepta pecunia sua, idque reor e vestigio futurum, namque si rebellis fuerit, in caput ejus mala faba cudetur; misse sunt enim bombarde adversus eum et omnes ad expugnanduni muros apte machine. dixi que voluisti magistro camere et duobus Ulricis, qui te benigne resalutant. noster Johannesb astronomus bene valet et te amat. vale et scribe ad nos sepe; multum enim tue littere me oblectant. ex Nova civitate die 8. novembris 1453. 180.* Bischof Eneas an den Grafen Francesco von Arco;a Wiener-Neustadt, 8. November 1453. Über den Sturs des Grafen Uh'ich von Cilli. Orig., dem leider ein großes Stück fehlt, im Staatsarchiv Mailand: Autografi, Arcivescovi di Siena. 2 Folioblätter von Kanzleihand; mir das letzte Post-scriptum von der Hand des Eneas. Im Ottob. 347, El. 1122; Vatic. lat. 1787, Bl. 150; Urb. 401 und Laur. 54, 19, Bl. 86T nur die einleitenden Woi-te als selbständiger Brief ohne Ort und Datum. Magnifico et generoöo comiti Francisco de Archo, amico suo singulari, Eneas,' episcopus Senensis, salutem pluri-mam dicit. Accepi tete cupidum esse, novorum, que apud nos sunt, notitiam tibi fieri, maxime vero, quo se modo habeat illustris Ulricus Sillacei comes. ut desiderio tuo satisfaciam, mitto tibi exemplum epistole mee, quam novissime ad cardinalem 1 V Eycingerus. » Eisenstadt. — b Johannes Nihili. — c K. Friedrich III. bestätigte am 10. März 1453 den Grafen Francesco und Galeazzo Arco die Grafschaft Arco und die anderen Schlösser (Chmel, Reg. 3028). 350 sancti angeli magnum virum scripsi. .exinde fies voti compos. vale.1 tenor epistole hujuscemodi est.2 Post hec Ladislaus rex Bohemiam ingressus est et in die Simonis et Jude cum multa pace regnicolarum Präge corona-tus" est ibique aliquamdiu remansurus creditur. vale. ex Nova civitate die 8. novembris 1453. Tuus Eneas. Hab es ex me, comes magnifice, rerum, que apud nos gesta sunt, brevem conscriptionem. hanc cupio reverendissimo episcopo Novariensi, qui est in consilio principis Mediolani, communicari. efficies mihi rem acceptissimam, si postquam hec legeris scripta, illi patri transmiseris et me sibi tuis litte-ris commendaveris, quamvis est ille mihi antiquus dominus, ego hinc non facile reperio, qui ad eum proficiscantur. tibi esse in dies nuntios, qui Longobardiam petant, non ambigo. sume igitur mei causa hanc curam et mihi posthac quodvis onus imponito germanum.3 tuum comitem Galeazium meo nomine ut salvere jubeas rogo. datum uti supra. Tuus Eneas, episcopus Senensis, manu propria. 1 Hier endet der Brief in den römischen Handschriften. — 2 Nun folgt der Brief an den Kardinal Juan Oarvajal genau so wie in Nr. 170, und zwar in den umgearbeiteten Formen der Wiener Handschrift, aus der also der Brief abgeschrieben wurde. Das Papier'des Originals ist leider an vielen Orten abgerieben und die Schrift stellenweise zerstört. — 3 Das Wort ist 'ausgerieben; daß es germanum gewesen, ergibt sich wohl mit Sicherheit aus Bd. I, S. 218, Nr. 96. a Die Krönung des K. Ladislaus fand am 28. Oktober statt; unser Brief trägt im Original das Datum 8. octobris; daß dies nur ein Schreibfehle)-sein kann, ergibt sich aus der Hh-wähnung der Krönung; ich habe deshalb auch unbedenklich das Datum in novembris umgewandelt. Über seine Krönung schreibt K. Ladislaus an einen Vornehmen seines Reiches den folgenden Brief, den ich im clm. 8482, Bl. 80 fand und den ich mitteile, da er interessant und ungedruckt ist: Magnifice, fidelis, dilecte. celebris solempnitas nudius tertius acta est expectate coronationis nostre, ad quam ardenti et fideli voto guber-natoris, baronum, procerum ac dmnium indigenarum hujus regni nostri Bohemie evocati primum et tandem feliciter perducti, paterni antiqui juris nostri rem cum titulo hereditavimus et in qua nobis efficacius regis dignitatis augmenturn magno decore accessit. que quidem corona-cio, et si statui nostro oportune successerit, rebus tarnen agendis non parum necessaria fuit, utpote que sola antequam susciperetur, inter-polare nos cogebat plurimam incumbencium negociorum copiam et per 351 181. Bischof Eneas an den Kardinal Domenico Capranica in Born; Wiener-Neustadt, 12. November 1453. Über die Ursachen der Gefangennahme Kaspar Wendeis; rechtfertigt seine Haltung in dieser Angelegenheit. Aus Ottob. 347, Bl. 123; Vutic. Ut. 1787, Bl. 151; auch in Urb. 401, Bl. 159; Laur. 54, 19, Bl. 87. K. ee 3; N. 424; B. 409; Voigt 306. Eneas, episcopus Senensis, Dominico, cardinali Firmano, salutem plurimam dicit. Ceterorum littere, quibus dietim1 visitor, ad responden-dum me quidem invitant; vestre autem, quas nuper accepi, vehementer urgent atque compellunt, que propter captivitatem Gasparis, qui pridem illustrissimi regis Hungarie pedagogus extitit, estimationem meam in discrimen adductam demon-strant. nisi enim, quo pacto se se res habeant, meis scriptis ostenderim, vereor, ne de me sinistra, que concepta est opinio, noxium edat partum, qui me sine culpa et vobis et ceteris reverendissimis sancte Eomane ecclesie cardinalibus, dominis meis efficiat odiosum- accipite igitur rem gestam et an sim culpabilis vos judicate. Graspar, de quo sernio est, humili loco natus, admodum pauper litteras apud Viennam didicit, ut est mos patrius, mendicando se nutriens. emersit non sine labore; vicit foi'tunam virtus. vocatus est in cancellariam Austrie, deinde sibi in aulam assumpto credita est Ladislai regis pueri- quam dono doruini jam consumatam liberior nobis potestas incessit, omnem occurrentem oportunitatem cum majori auctoritate pertractandi. hanc itaque rem hujusque coronacionis nostre felicem consumacionem, que dominica die novissime preterita videlicet in festo beatorum Simonis et Jude apostolorum presentibus et assistentibus pluribus ducibus, marchionibus, comitibus ceterisque principibus ae baronum, procerum, terrigenarum hujus regni magna decora et unanimi multitudine peractis rite omnibus oportunis cerimoniis habita est, ex speciali benivolencia fidelitati vestre per medium fidelis nostri N. familiaris curie nostre significandum duximus et eo libencius vestram fidelitatem in nostre presentis prosperitatis communionem suscepimus, quo vos Status nostri felicis avidum credimus futurum auditorem, et cujus animo cuncta nostra commoda non dubitamus accomoda fore. datum Präge die 151. regnorum nostrorum, anno Hungarie 14., Bohemie vero primo. 1 V auf Rasur in dies. 352 tia, cum jusjurandum prestitisset, nihil so contra cesaris aut honorem aut utilitatem facturum et, quod ceteri familiäres jurant, avertere, quoad possit, quevis incommoda cesareo eulmini imminentia, promisisset. suseepta pedagogia fuit circa puerum diligens, litteris et moribus illum pro captü instituit. factus igitur cesari et omni curie carus, intravit consiliüm, sedit cum prineipibus, in mensa regia eibum suseepit cumque vacasset in Austria. ecclesia una ex majoribus juris patronatus multique illam barones magnique nobiles peterent, prelatus omnibus Gaspar ecclesiam munere cesaris consecutus est, quamvis et alia benefieia prius non modici valoris obtinuisset. erat igitur potens in curia Graspar nomenque non parvum habebat et bonitatis et doetrine nee dubium putabatur, quin brevi ad episcopalem ascenderet apicem. laudabilis hueusque hominis vita dignaque diligi; sed nescio quo modo posthac mutatus est quidve homini in mentem venerit, ut majora cupere et indigna se negocia agitare ceperit. intelligens enim Australes novarum rerum cupidos, oeculta cum Azinghero1 colloquia inivit, qui cesari capitalis inimicus habebatur; cumque venisset ex Hungaria episcopus Argensisa nomine Paulus, multa cum eo apud Gretzium de abducendo rege Ladislao clanculum pertraetavit. in Nova insuper civitate cum barone quodam de Altomonte1" consilium habuit emittendi ad portam pueri, ubi parati essent, qui eum equites2 abducerent. eunque nihil horum processisset, litteras puero dictavit, quas scriberet Australibus, mandans eis, ut ceptum propositum contra cesa-rem retinerent invitumque sese Italiam petere scirent. in Roma quoque non nihil temptasse confessus est; sed omnia superat, quod Florentie aggressus est facinus. cum cesar ex urbe re-diens illuc transitum faceret, expeetabant ibi cesarem Hungaro-rum et Australium oratores, inter quos Augustinus episcopus3 Jaurinensis hujusmodi cum Gaspare apud ecclesiam sanete cru-cis colloquium habuit. hie, inquit, locus est, in quo nostrum regem libertati reddere possumus. fides publica data est non 1 V Eycingero. — 2 V equi. — 3 V episcopus Augustinus. a Ilgen in seiner Übersetzung der Geschichte Friedrichs III. (1, 275; 2, 123) irrt, wenn er Paulus als Bischof von Erlau bezeichnet; daselbst war um diese Zeit kein Paul Bischof; es ist, wie die Handschrift zeigt, nicht der episcopus Agriensis (Erlau), sondern Argensis (Ardschisch in Rumänien?, Suffragan der Kirche in Kalocsa) gemeint. — b Hbhenberg. 353 cesari tantum, verum etiam Ladislao. suade igitur puero, cum cesar abire voluerit, usque ad portam eum sequatur. eo cum venerit, velle se diebus aliquot Florentie immorari dicat equumque retrovertat. quod si cesar ad exitum voluerit eum compellere, presto erimus; vim regi fieri indignum esse dice-mus, fidem civitatis implorabimus, puer ipse coactum se se vociferans ad misericordiam populos commovebit. prius tarnen apud senatum urbis operam dabimus, presto ad portas arma-tos habeat, quibus cobiberi cesaris violentia possit. civis hie est, quem Bude negociantem novimus; is se operam senatus impetraturum pollicetur. tu regis animum prepara; nos hanc provinciam cum magistratibus civitatis suscipiemus. annuit Graspar atque ad regem profectus ex condicto cuncta disposuit fuissetque peractum facinus, nisi apud Florentinos plus quieta consilia quam seditiosa valuissent. nam civis ille, de quo pontifex Jaurinensis fecerat mentionem, cum de tali negocio magistratum alloqueretur, gravibus verbis reprehensus atque correptus ad episcoputn rediens impeditas cogitationes exposuit. non tarnen conquievit Graspar, sed regem, cum Bononiam per-venisset, in hanc sententiam summo pontifici propria manu scribere persuasit: accepi, sanctissime pater, adversus fideles nostros, qui pro mea liberatione in Austria laborant, sanctita-tem tuam nonnullos processus decrevisse, que res mihi adversa est. precor igitur, quicquid contra me actum est, revoces. id enim erit officii tui, cum scriptum sit: pupillo et orphano asta-bis.a id nisi feceris, compelles me majores judices appellare. alia fuerunt epistole verba, effectus autem quam refero. clausa epistola et signata missa est Augustino episcopo; an vero beatissimo pape Nicoiao reddita sit, sua sanctitas novit, me qui dem latet. hec omnia, quamvis suspicante non tarnen sciente cesare, hactenus gesta sunt, cum essenras Ferrarie velletque cesar navigio Venetias petere, conscius erratorum Gaspar eum adit, marinas aquas nauseam sibi movere ac nocentissimas esse iturumque se1 terrestri itinere Tervisium, si placeat cesareo eulmini, dicit. obtenta licentia et, cum Pata-vum venisset, reeeptis universis, que secum attulerat et que in Italia coemerat, bonis, Veronain versus iter festinus direxit 1 Fehlt in V. » Psalm 35, 11. Pontes. II. Abt. C6. Bd. 23 354 et, quia per Tridentum et vallem Athesis ad Enum transire decreverat, unde conscensa navi in Danubium navigans Vien-nam denique perveniret, tenuisset procul dubio propositum, nisi tabellarius quidam cesaris ex Verona veniens hunc se ob-vium habuisse dixisset. tunc enim duo post eum equites cum familia missi sunt, qui non longe a Tridento ipsum compre-benderunt vinctumque duxere Venetias, ubi omnia, que supra memorata sunt, sponte confessus est suaque manu conscripsit. ibi primum casus hominis ad meam notitiam venit; nam cesar me vocans cuncta mihi exposuit voluitque meas in manus hominem dare, quia sedis apostolice legationem in Austria me nosset habere, indolui certe adversam amici fortunam. Gaspare multis jam ab annis amicissime usus eram rebarque virum bonum esse et omnium benivolentia dignum. exhorrui ergo cum intellexi, que de ipso narrabantur, multumque mecum ipse accusavi conditionis humane defluxum, que nihil certi, nihil fixi habet, caduca et fluxa omnia sunt: hodie leti sumus, cras mesti erimus; modo sublimes, modo infimi reperimur. cesari autem respondi, auctoritatem mihi nullam apud Italos esse utque misericorditer ageret cum presbytero porrexi pre-ces. ductus est deinde ad Novam civitatem Glaspar; hie rursus requisitus sum hominem ad me reoipere judiciumque super hujusmodi criminibus agitare. gravis res mihi visa est, at cum legati auetoritate fungerer, non videbam quo pacto cesaris petitionem recusare possem; habita vero deliberatione judicem me dixi futurum, si rite et1 juxta canonicas sanetio-nes procederetur; personam autem rei nolui custodiendam as-sumere, quia non haberem locum, in quo eum oportune reclu-derem. placuit cesari responsio mea, qui neque se plus velle ait quam sacri canones ordinarent. Adductus est autem semel ad presentiam meam Gaspar presente notario, marescallo et Procopio equite Bohemo, qui ultro se se peccasse confessus, universa, que supra de ipso dieta sunt, ex ordine confirmavit et aeeeptans me sibi judicem de-putatum, ut sui misererer seque cesari commendarem, cum multis lacrimis flagitavit. jussi eum boni esse animi, quia, quan-tum honestas pateretur, saluti sue consulerem. post hec re-clusus est in carcere non squalido aut tetro, sed lucido et 1 V ac. 355 spatioso, quamvis securo et optime munito. ibi et locum se-cessus habet et plumas, in quibus jaceat, et breviarium, per quod oret; cibus ad eum bis in die defertur, ex his bibit et comedit, que familie cesaris apponuntur. fateor misera vita est, sed hanc frequenter suis delictis homines asciscunt. judi-cis ego in eum non principis habeo potestatem; legem nie scriptam non meum sequi arbitrium convenit. quod sibi libera mihi potestas esset, cum sim ego peccator in conspectu dei dignusque gravi fulmine, prestarem me Graspari qualem mihi vellem deum esse nee difficilis venie reperirer, cujus dies noctesque indigentem me scio. at modo judex ligatas habeo ad leges manus neque sevire in Gasparem debeo neque illum per indulgentiam impunitum remittere, dum pars est, que Judicium petit. facio igitur, nisi fallor, quod mihi ineumbit. ea propter vellent aliquando, qui cesari proximiores sunt et in consilio primi, Gasparem torquere, ut plura confiteretur, idque per me sibi Heere deposeunt. negavi me quiequam permissu-rum, nisi quod judiciarius ordo requireret. sie homo usque in hanc diem intactus est, quamvis sua culpa custos ejus capite plexus est, quam ipse ad relaxandum se se induxerat. Inter hec habiti sunt complures traetatus pacis cum Australibus. modo rex Ladislaus, modo Hungari, modo Bohemi liberationem ejus efflagitarunt, quibus homo neque ne-gatus est neque concessus. mihi, dum talia pendent, non est visum expedire aut officii mei esse solicitare processum. taceo igitur neque plus quero quam queror. cesari tarnen sepe ut captivi misereatur verba feci, quem libenter extra miseriam esse viderem, tum sui causa, cui exceptis criminibus faveo, tum propter me, ut onus hoc non leve deponerem. sie res in hanc usque diem deduete sunt, si sum culpa dignus, acre Judicium vestrum excutiat. male, ut arbitror, mecum agunt, qui mihi in hoc negocio quidvis vel1 modicum imputant red-duntque pro bono malum, dicentes lucem tenebras et tenebras lucem. veritas tarnen enatabit nee me, reor, falsa calumnia opprimet. ' sum mihi conscius et, quiequid reliqui sentiant, gaudeo conscientia mea. hec volui ad scripta vestra dixisse, quibus me nonnullorum voeibus male notatum scribitis. si quis dignationi vestre deineeps ineusaverit, habebitis, que potestis 1 V aut. 23* 356 pro defensione mea objicere; spero autem quia non cuique mihi detrahendi credatis. quantum vero ad litteras sacri col-legii attinet, ego illas divo cesari reddidi et que visa sunt ad rem addenda verba bis terque subjunxi. majestas sua delibe-raturam se ait et sacrosancto senatui, que meliova cogitaverit, responsuram. ago vobis ingentes gratias, qui negocia Bohemica me rogante sanctissimo domino nostro exposuistis. valete. ex Nova civitate die 12. novembris 1453. 182. Bischof Eneas an den Bischof von Großivardein, Johann Vitez in Prag; Wiener-Neustadt, 13. [November] 1453. Prokop von Rabstein habe die böhmische Kanzlei erhalten und sich als Hilfskraft Niccolo Lisci erbeten, der den Bischof besuchen iverde und den er ihm aufs ivärmste empfiehlt. Au.i Vindob. 3389, Bl. 185"; eigenhändig. Weiß Nr. 85, Voigt 307. Gedruckt auch bei Fraknoi, Joh. Vitez Nr. 1. Reverendissimo in Christo patri, domino Johanni7 epi-scopo Varadiensi, incliti regni Hungarie cancellario; domino suo venerandissimo, Eneas, episcopus Senensis, imperialis con-siliarius, salutem ylurimam dicit. Insignis eques, dominus Procopius de Rabsten, vetusta mecum benivolentia conjunctus, scrjpsit ad me nudius tertius, cancellariam preclarissimi Bohemie regni sibi commissam esse, eam ob causam rogatum me fecit, prestabilem virum dominum Nicolaum de Voloterris, legum doctoreni, socium meum aman-tissimum, ad se mitterem, cujus opera in cancellaria uti vellet. non potui negare, quod sincerus amicus petivit. mitto ad eum virum pure fidei et doctrine probabilis, cui et oratores et poete magna ex parte noti sunt, quamvis majus Studium ejus in jure civili versatum sit. is vestram dignationem et suo et meo nomine visitabit. commendo eum dignitati vestre, reputaturus mihi ipsi prestitum, quicquid in ejus personam vestra presta-bilitas aut auxilii aut humanitatis impenderit; nam mihi homo singulari caritate et affectione connexus est. puto virtutem ejus postquam noveritis una mecum diligetis. valeat reverendis-sima ipaternitas vestra meque pro suo utatur arbitrio et quo- 357 tiens Nicolaum offenderit alterum Eneam datuin sibi obviam existimet. ex Nova civitate, die 13. novembris1 1453. 183.* Bischof Eneas an Prolcop von Rabstein* in Prag; Wiener-Neustadt, 15. November 1453. Glüclcimmsch anläßlich seiner Ernennung zum böhmischen Kanzler; schielet ihm den Niccolb Lisci, den er ¦ihm aufs wärmste empfiehlt. Kann leider nicht nach Trag Jcommen. Martin Mair scheine Lust zu haben, in österreichische oder böhmische Dienste zu treten. Aus Ottob. 347, Bl. 126 und Vatic. lat. 1787, Bl. 155. Auch in ürb. 401, Bl. 163 und Laur. 54, 19, Bl. 89. Eneas, episcopus Senensis, generoso equiti Procopio Raben-steino salutem -plurimam dieii. Si dixero, me tua promotione toto gavisum pectore, credes mihi, non ambigo; scis enim, quia te amo atque observo unice neque si taceam aliter senties,- qui meum animum tuo con-junetissimum intelligis, letum seeundis rebus tuis, mestum ad-versis. ut ergo tua mens joeunda est, sie meam esse non dubi-tas. non est igitur necessarium me nunc scribere, quanto sim gaudio repletus, cum te maximi et gloriosissimi regis as-sumptum cancellarium agnovi; plus enim tue mentis oculis quam scriptis meis adhibes fidei. illud tarnen tacere non pos-sum, tres mihi amicissimos hoc anno ad maximas dignitates 1 Das Monatsdatum ist in der Hs. ausgefallen, ergibt sich aber aus dem Inhalt des Briefes. "¦ Prolcop von Rabstein war wohl am Anfang des 15. Jahrhunderts geboren; schon 1437 finden wir ihn in der Kanzlei K. Sigmunds, aus der er in die K. Friedrichs übertrat, wo er mit Eneas Freundschaft schloß. 1446 erhielt er mit seiner Familie vom Papste die Bewilligung, mit rotem Wachse zu siegeln, war bei der Krönung K. Friedrichs in Rom, wo er auf der Engelsbrücke von Friedrich zum Ritter geschlagen wurde. Am 20. März erhielt er und sein Bruder von K. Friedrich eine Wappenbesserung (Chmel, Materialien 2, Nr. 1), 1453 das Recht, 12 Personen zu Notaren zu ernennen und uneheliche Kinder zu legitimieren (a. a. 0. Nr. 43). Er war in Prag begütert, wo er 1457 sabbato post festum reliquiarum ein Saus ad Noctuam vocitatam, situm in acie post clauslrum s. Jacobi kaufte (Prag, Stadtarch. 2105, Bl. 68); ihm gehörte der Kod. 1, II, 23 der Olmützer Studienbibliothek, enthaltend Cassiodori varia. Ein Gedicht des Eneas auf ihn bei Cugnoni S. 361; seine Briefe im Archiv feskf/ 2, 427—443. Er starb 1472. 358 esse provectos: Johannem Campisium, Nicolaum Amidanum et Johannem Agazarium, quibus ecclesie pontificales commisse sunt Piacentina, Mediolanensis et Grossetana. nunc te quar-tum ex carissimis et amantissimis meis sublimi dignitate poti-tum, tantum mihi leticie dare quantum nee scribere possim nee dicere. ago gratias pietati divine, cui sunt eure, quos amo. faxit deus solidum sit et diuturnum gaudium, quod nunc habemus nee permittat quavis egritudine labefaetari, aut nulluni nobis pro tanta prosperitate aut minimum infortunium reddat; sinat nos uti felicitate et que sunt sue majestati pla-cita mentem ut faciamus tribuat. quod petis de Nicölao doctore jam non est voluntarium, servare oportet quod promissum est. homo ad te libenter venit haud dubitans, se tibi commendatis-simum esse, sequitur fidem ac virtutem tuam. cum paulo ad te proficiscitur, ego quasi dexterum mihi oculum effodio, ut tue voluntati satisfaciam utque homini consulam. scio illi apud te melius futurum quam mecum, locum sua virtute dignum invenies. mihi ejus recessus gravis est, sed neque tue neque sue utilitati adversari possum. cum tres contendunt, quod duobus placuit, necessum est fieri. mitto igitur ad te, Procopi amantissime, rem preeiosissimam, virum doctrina et probitate prestantem, doctorem doctum in civili sapientia, in historia, in poetica, in oratoria eruditum, dulcis et amene conversationis, naturali prudentia preditum, nihil habentem fellis, recti et honesti cupidum, quem si amaveris et honoratum apud te habebis ut scribis, facies rem te dignam et mihi gratissimam, qui eum quasi me alterum diligo multumque ad ejus missio-nem, inductus sum, quia cum tecum is fuerit, tunc me apud te esse confidam. tu Nicolaum quasi Eneam amplectere et quotiens illum videris, totiens mei memoriam habeto, quamvis est ipse quam ego longe probrior et amore dignior. salutes magnifici domini Georgii gubernatoris cum magna voluptate reeepi. afficior nanque virtutibus hominis et in memoria tante me viri esse magni muneris loco suseipio cupioque viceversa sue magnificentie me dedas et commendatum efficias. quod scribis de meo ad vos transitu, quem illi placere confirmas, non esset alienum menti mee, tum quia Pragam videre cupio, tum quod rebus ecclesiasticis nonnihil prodesset conversatio nostra. sed intelligis negocia mea quo in statu sunt, sine scitu pontificis maximi et auxilio peeuniario venire non possem, 359 nisi majestas cesarea ex aliqua causa sua eo nie mitteret; tunc enim et res suas agitarem et negocia fidei non omitterem. que sit tarnen animi mei sententia in hoc negocio ex domino Nicoiao plenius accipies, quem et in hoc negocio et in pluribus aliis de mea voluntate instructum audies. Cesar hodie accepit de tua dignitate cum singulari alacri-tate dixitque te dignum illo honore et multa in tuam commen-dationem in pleno consilio locutus est; omnes te commenda-runt et tua fortuna letos se se ostenderunt, maxime Johannes Ungnodius et Ulrici duo. dixi cesari de tua erga se fide, qui eam habere perspectam ait neque ambigit ubi possis ejus te cupidum honoris esse, crede mihi, admodum gratum est Omnibus, quod de te nuncius Paulus attulit. scio er sanctissimum pontificem Nicolaum et sacrum collegium hoc ipsum cum singulari jocunditate percepturum, maxime vero sancti angeli car-dinalem atque utinam primus sim ego, qui de te meis scriptis Romanam curiam efficiam certiorem. Martinus Norimbergen-sium advocatus et doctor insignis hodie me domi conveniens de tua dignitate magnificis verbis locutus est, at qui te amat vero corde. intelligo ex sermone suo, si locum aut pro cancel-lario Austrie aut pro consilio regio inveniret, non recusaret, sed illi principi summa fide et alacri animo serviret. tu homi-nem nosti, cogita obsecro, an ei prodesse queas. vir est, qui possit et regi et tibi utilis esse, intendit homo ad ecclesiasti-cum se statum conferre, sie facile beneficia consequi posset. ego ista ad te scribo, quia ita intelligo hominis mentem esse, quamvis non rogarit pro se fieri verba; sed amicus etiam non rogatus amici causam promovere debet. super hoc gratum habebo, si mihi quantotius rescripseris. Johannes astronomus letus est fortuna tua sicut scripto ejus intelliges. de rebus Italie non scribo tibi quiequam, quando Nicolaus omnium in-struetus ad te proficiscitur. is et de duce Borgundie te certiorem faciet, quem fama est summo conatu ad rem fidei contra Turchos animatum esse, vale et Nicolaum ita commendatum habe, quemadmodum G-aspar Slik Eneam habuit. ex Nova civitate die 15. novembris 1453. 184. Bischof Eneas an den Kardinal Teter von Schaumberg: Wiener-Neustadt, -18. November 1453. In der Angelegenheit des Deutschen 360 Ordens tue er, was ihm recht scheine; die Bede gegen die Österreicher könne er ihm nicht senden, da der Kardinal Carvajal ihre Veröffentlichung jetzt nicht für gut halte; Politisches. Aus Vindob. 3389, Bl. 186; eigenhändig. Weiß Nr. 86, Voigt 308. Reverendissimo in Christo patri et domino, domino Petro, sacrosancte Romane ecclesie presbitero cardinali et Augustensi pontifici, domino suo colendissimo, Eneas, episcopus Senensis, commendatum se*facit. Superioribus diebus reddite fuerunt mihi littere vestre, in quibus duo mihi committebatis. alterum, ut negocia beate Marie Theutonicorum pro mea virili juvarem, alterum, ut opusculi cujusdam dignationi vestre copiam facerem, quod ad-versus Australes in laudem cesaris composueram.1 sed non fuit tunc, qui meum responsum expeteret. respondebo igitur modo, quando legatus vester ad cesarem missus2 domum re-vertitur. in facto religionis dico et facio, que mihi juri con-sona videntur et ad imperialem gloriam pertinere, faveoque religioni quoad possum, cujus causam existimo justiorem. legatus vester quid in re illa actum sit, dignationem vestram plenius instruet. magna causa est et caudam post se lon-gam trahit. opusculum, de quo facit vestra dignitas mentio-nem, misi ante annum ad cardinalem sancti angeli, cujus auctoritatem et Judicium maximi facio.3 non est visum ejus prudentie publicandus über, duin his in regionibus moram traho.4 parui sententie tanti patris. nescio, quo pacto Rome ut scribitis nonnulli exemplar habuerint. ego quoad possum recludo et in abdito loco retineo, quod inprimis dictavi. eam ob causam supplico, ne dignatio vestra egre ferat, si modo non mitto, quod petitis. mittam autem quamprimum Senis fuero neque id longum erit, si divina pietas dabit. est enim animus ,post natalia domini proxima statim hinc iter arripere ac domum repetere. tumque opus hoc et aliquod aliud in purgationem more curabo quantotius destinare. interea me servitorem vestrum nihil minus amabitis, quia debitum et usu-ras reddam. ac tantum de litteris prioribus. posteriores proprium quoddam ecclesie vestre negocium concernebant. id 1 Ursprünglich: edideram. — 2 Ursprünglich: veniens. — 3 Ursprünglich folgte: petivique manum operi apponeret extimaretque. — ' Ursprünglich folgte: quamvis aliqui nescio quando exemplum. 361 puto pro vestro desiderio terminatum, quantuin in hoc tempore neri potuit. ego ubi possim nunquam deses inveniar voluntati vestre morem gerere. venio nunc ad novitates harum partium, que scribi possunt. comes Gilie, ut audivistis nisi fallor, ex gubernatione Austrie dimotus est indignationemque regis sui non parvam incidit. querit vias admodum multas, per quas in gratiam revertatur; nulla sibi adhuc successit. ter quaterque salvi conductus litteras petivit, quibus tuto posset Pragam in-gredi et alloqui regem; et quamquam negate sint, non tarnen cessat pulsare ad hostium, si forsitan aliquando sibi aperiatur. rex suus cum maxima populi letitia et ingenti apparatu in die Symonis et Jude Präge coronatus est, in quorum vigilia ante annos. 14 pater ejus Albertus obierat mortem. Albertus dux Austrie et Albertus marchio Brandeburgensis ac Johannes Hun-garie gubernator presentes fuere. bona corone, que non jacent pignori, ante festum Lucie proximum regi tradenda sunt, me-dios quoque fructus omnium bonorum daturos se se Uli Bohemi jactitant. delegerunt regi consiliarios et curie quosvis magistra-tus. de rebus fidei parva mentio fit. sunt qui putant, non exiturum ex Bohemia regem, antequam gentis idioma condiscat et siceram bibere. alii vero iturum eum mox Vratislaviam ferunt. ipse vero1 suis litteris scribit, se quam primum re-petiturum Viennam ibique de rebus Turchorum cum Hungaris tractaturum. Australes in festo sanctorum omnium eonventum habuere apud Crempsam, volentesque gubernatores eligere non fuerunt unanimes, quamvis littere regis ad 6 annos eos assumere gubernatores juberent. hie fuit ante dies 20 orator quidam Caramanni, qui se dicit Turchorum inimicum, quamvis sit ipse Turchus, hortatusque est magnopere cesarem, ut exer-citum contra Turchum prepararet, quem venturum prope diem in Hungariam asaerit. litteras secum detulit domini nostri pape, regis Aragonum et dominii Venetorum, que suspicionem male fidei auferebant. is profectus est ad regem Hungarie. dolet se Christianos desides invenisse auguraturque nostre religioni mala propter negligentiam nostram. Italia turbida est, oratores contendentium de pace apud Romanum pontificem agunt nescio quibus in terminis res sit. timeo ne, dum de lana certamus, lanam simul atque ovem amittamus. alia que 1 autem. 362 modo scribam non habeo. facio me iterum et iterum digna-tioni vestre commendatum. ex Nova civitate die 18. novem-bris 1453. 185.* Bischof Eneas an Papst Nikolaus V.; Wiener-Neustadt, 24. November 1453. Bericht über die Krönung des K. Ladislaus; Prolcop von Mabstein sei Kanzler geworden, Eisingers Stellung sei gefährdet; die Angelegenheit des preußischen Städtebundes stehe vor der Entscheidung. Aus Ottob. 347, Bl. 128 und Vatic. tat. 1787, Bl. 167; auch in Urb. 401, Bl. 165 und Laur. 54, 19, Bl. 90. Eneas, episcopus Sönensis, beatissimo pape Nicoiao V. salutem ^lurimam dicit. Quamvis omnia, que gerantur apud nos, aliorum scriptis apostolico eulmini significata non dubitem, officii tarnen mei non minus esse deputo, que noviter emergunt scitu digna, vestre heatitudini conscribere. ea propter cum superioribus diebus novitatem Australium erga comitem Cilie faetam pietati vestre manifestaverim, restat modo, que secuta sunt, exponere. ea sie se habent: rex Ladislaus excluso comite Cilie in Bohe-miam profectus est, sequentibus eum Alberto Austrie duce et altero Alberto marchione Brandeburgensi, Johanne Hungarie gubernatore et multis ex Austria et Hungaria prelatis ac nobilibus. In Iglavia receptus est a gubernatore Bohemie ceterisque baronibus summo honore. in introitu regni juravit subditis et juramenta suseepit, ut vetusta consuetudo jubet. ante Pragam longo intervallo clerus et universus populus ob-viam -ei venit, inter quos Rochezana principatum tenuit velut urbis archiepiscopus, quamvis nee infula uteretur neque ba-culo. in die apostolorum Simonis et Jude per Horumicensem1" episcopum coronatus est grandeque factum convivium; sed neque coronationi neque convivio interfuit Rochezana. sequentibus diebus officiales regni instituti sunt, in2 quos nobilis eques Procopius Rabensteinus, vestre sanetitati deditissimus, haud ultimus fuit; is enim corone Bohemie cancellarius creatus est iamque gerit officium et scripsit ad me, ut Nicolaum Volaterra- 1 V Olomucensem. — ' V inter a Johannes Haes. 363 num legum doctorem, familiärem meum, ad se mitterem, quod factum est. Georgius Pogiebratius regni curam gerit et persone regis atque omni nocte in thalamo ejus dormit neque Australis neque Hungarus in eo potestatem habet, quamvis Azingher1 etiam in palatio mansionem obtineat. volunt Bohemi regem suum apud se manere, donec patrium sermonem ediseat regni-colisque sine interprete loquatur. Hungari et Australes de-cepti atque irrisi domum revertuntur, egre ferentes, se fore venatos, Bohemos autem predam recepisse.2 Albertus marchio non bene contentus ad propria repedavit. dux Albertus Vien-nam petiturus affirmatur. Azingher3 et Johannes vaivoda ad-huc in Bohemia perseverant conjuncti Georgio, gubernatori Bohemie, id inter se placitantes; ut unus Bohemiam, alter Hungariam, tertius Austriam in po'testate habeat. Australes et Hungari ceteri de familia regis cibo potuque retinentur; pecuniam nullam impetrant; qui licentiam4 redeundi domum petit non egre obtinet. decretum est apud Bohemos, omnia bona corone ad manus regis ante festum Lucie reddi debere, que non sunt obligata pignori. ut autem redimi ipothecata possint, medios fructus annuorum bonorum unius anni nobiles et plebei ad cameram regalem daturos se promiserunt. fertur et ecclesiarum bona esse restituenda janique Georgiconem que occupaverat reddidisse; sed hoc mihi non satis exploratum est. Procopius scribit cupere Georgiconem me illuc proficisci spe-rareque eum transitum utilem esse rebus ecclesie. sed hoc ego non faciam, nisi vestra beatitudo jusserit. Rochezana publice predicat de laudibus novelli regis jubetque orare populum, ut deus cor ejus ad veritatem inclinet, ut idem sapiat idemque teneat, quod sanctus ille Johannes Hus olim docuit, ad quam rem perficiendam omnes pueri regis comites ex illa secta de-lecti sunt, dum hec in Bohemia geruntur, comes Cilie sepe legatos ad regem misit, qui sibi audientiam impetrarent, neque id quovis pacto impetrare potuit. fuit prope Pragam ad iter medie diei neque permissus est civitatem ingredi, alloquium ejus rege penitus recusante. is nunc ad cesarem venit estque modo apud nos erratorum veniam petens promittitque non minus prodesse quam nocuerit; tractatus cum eo pendent. is tarnen adjunctis sibi plerisque nobilibus Austrie Azin- 1 V Eycinger. — " V eepisse. — " V Eycingerus. •— * V potestatem. 364 ghero1 bellum minatus est nee dubium est, quin etiam illi sua tempestas immineat, qui contra cesarem contraque jussum apo-stolicum non timuit erigere cornua. omnes fere penas dede-runt, qui duetores exercitus adversus cesarem fuere. comes de Schamberga huc2 ad cesarem impetraturus veniam pro-fectus, infra sex dies animam exalavit preventusque morbi furore sine saeramentis ecclesie decessit. sie deus in eos ulciscitur, qui sedis apostolice mandata contemnunt. corpus illius hie inhumatus non est sed ad castra filiorum delatum. dominus de Valse gratiam cesaris multis preeibus querit; favet deus cesari nostro, qui sine gladio suos humiliat inimicos. Australes omnes malo animo sunt propter absentiam regis. jussi gubernatores sibi deligere, qui ad sex annos regant patriam, recusarunt. res turbide sunt; oportet Australes Bohemorum parere jussibus et quicquid peeuniarum exsigunt ad illos mittere. sie Austria commissi facinoris penas luit. nos hie habemus Priitenos cum subditis litigantes. causa audita est, nunc ad sententiam properatur. assunt multi prineipum oratores, quorum consilio res geritur; ob hanc rem non potui, ut optabam, reverti domum ante natalia domini; sed his per-actis annuente cesare iter arripiam curaboque me semel ante pedes reddere vestre heatitudinis, cui me commendatum veluti fidele maneipium cupio. cesar bene valet, expeetans si quid sibi vestra beatitudo in rebus Turchorum imperet. custodiat vos diviua pietas ad felicem statum ecclesie sancte. ex Nova civitate die 24. novembris 1453. 186. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal; Wiener-Neustadt, 24. November 1453. Politische Neuigkeiten aus Böhmen und über K. Ladislaus; bittet, ihn gegen die Vorwürfe zu schützen, als sei er in der Angelegenheit Kaspar Wendeis nicht tatkräftig genug gewesen. Aus Vindob. 3389, Bl. 187; eigenhändig. Weiß Nr. 87, Voigt 309. Domino saneti angeli. ßeverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime. post humilem recommendationem. habens de Procopio 1 V Eyeingero. — 2 V hie. 365 nostro felix nuntium, nescio cui libentius quam dignationi vestre communicem. nam et tos hominem Colitis ejusque bonam for-tunam quam libentissime auditis. is nunc regni Bohemie can-cellarius creatus est optima regis et omnium baronum volun-tate. de qua re etiam cesar letus est, qui hominem sibi et affectum et fidelem intelligit.1 mitto ad dignationem vestram suarum copiam litterarum, ut gaudium vestrum tanto sit amplius quanto certius. ex ejus scriptis percipietis et regis coronationem et que sit illarum partium dispositio. ego ad Procopium misi doctorem meum, ut optavit, hominem fidelem et prudentissimum, non juris tantum seientia sed etiam orato-ria peritissimum. quem licet haberem apud me cupide, Pro-copio tarnen negare nihil potui. deinde consideravi non esse detrahendum hominis utilitati, quem puto apud novellum regem in magnum virum evasurum. quamvis Procopius non credat, regem brevi exire Bohemiam, ipse tarnen scribit, se causa Turchorum mox Viennam rediturum, ubi velit Hungaros con-vocare. nescio quid magis credam. nos hie nullam diligen-tiam faeimus in negocio passagii, donec sedes apostolica lega-tum ad cesarem mittat, cupimus audire pacem Italie, quam daturum deum confidimus, nisi nos Turchis velit esse subjeetos et superbiam sub tyranno deponere. neque enim alia via est, qua vinci possumus nisi discordiarum nostrarum. fama fuit non tarnen certa, Turchos ingressos esse Valachiam, sed non continuatur rumor, brevi certitudinem rei habebimus. post hec jam scripta delata sunt nova certiora. regem non egressu-rum intra breve tempus Bohemiam, nisi fortasse in Selesiam iverit, ut peeuniam illinc habeat novello regi debitam, quam se Seiesite daturos negant, nisi faciem regis intueantur. Greor-gius gubernator omni nocte in camera regis dormit adjuneti-que sunt regi pueri de seeta Hussitarum, qui dies noctesque illum inspiciant, neque Hungarus neque Australis in eum po-testatem habet, quamvis Azingher in palatio mansionem habeat. Georgius omnia regit, Rochezana in omni sermone jubet orare plebem, ut deus cor regis aperiat ad hauriendam veritatem, quam Johannes Hus predieavit, fiatque mens regis una cum populo suo. Albertus marchio domum repetiit, dux Albertus Viennam creditur esse venturus. Australes in Bohemia parvi 1 Ursprünglich folgte: id ut plenius intelligat. 366 habentur momenti, magna ex parte reversi sunt jamque suum errorem cognoscunt, qui regem imperatori abstulerunt, ut Bo-hemis traderent. comes Cilie est hie apud nos et gratiam eesaris querit; traetatus cum eo habentur. imperator vix ei venienti assurexit, cum primo presentiam imperialem adivit. comes de Schamberg per hos dies hie mortuus est sine sacra-mentis ecclesiasticis et ad castrum suum portatus sepeliendus. inter Azingherum et comitem Cilie futurum bellum timetur; comes enim adversus eum milites cogit, ille cum Georgicone et Johanne vaivoda fedus init. omne malum in Austriam redundabit. imperator domi sedens inimicos intra se concer-tantes ruentesque respicit. hec modo apud nos aguntur. causa Prutenorum, que dietim agitatur, non permittit me domum re-petere; nam cesar licentiam non concedit, nisi hec expediatur, et tunc ad tempus. erit ergo necesse his in partibus natalia me domini peragere, deinde iter arripiam. difficile est dominorum imperia fugere. reverendissimus dominus meus Firmanus scripsit ad me nuper in facto Grasparis, pedagogi quondam Ladislai regis, jubens me ad liberationem ejus intendere misitque litte-ras sacri collegii, quas cesari reddidi. respondeo sue reveren-dissime paternitati, que me asserit a nonnullis notari tanquam illius hominis miseriarum causa non parva fuerim. ego quidem certo scio, Gasparem mea opera adhuc vivere; nisi enim resti-tissem, jamdiu submersus esset, laboravi etiam pro libertate nee profeci; nimis enim suis actibus indignatus est cesar. nuper autem cum litteras collegii sacri majestati sue legissem petivissemque multis verbis responsum, nihil aliud extorquere potui, nisi quia vellet cesar in ea amplius deliberare. unus autem ex consiliariis, amicus meus, mihi adherens: cave, in-quit, ne multa loquaris; res enim odiosa est cesari et his, qui potentissimi apud eum sunt, ob quas res supplico dignationi vestre apud reverendissimum dominum meum Firmanum et reliquos cardinales, si qui sunt me ineusantes, purgationem meam assumere velitis; nimis enim grave mihi est contra sti-mulum calcitrare.a sed veniam spero cito ad vos et meis me purgabo verbis atque hanc provinciam alteri relinquam. valete * Kaspar Wendel erscheint noch 1461 in einer Streitsache, war also damals wohl schon frei; vgl. Gottlieb, Ambraser Handschriften I, 12 Anmerkung. 367 optime et me commendatum ut soletis habete. ex Nova civitate die 24. novembris 1453. 187.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; Born, 27. November 1453. In der Streitsache zwischen Konrad Hinderbach und Balthasar von Starhemberg um die StephansJcirche in Kirchberg möge er einen Tag anberaumen und die Entscheidung fällen. Aus Reg. Vat. 401, Bl. 510. Nicolaus episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, in singulis districtibus dominorum ducatus Austrie et nonnullis aliis Grermanie partibus cum pote-state legati de latere nostro et apostolice sedis nuntio salutem et apostolicam benedictionem. Humilibus supplicum votis libenter annuimus, favoribus prosequimur oportunis exhibita. siquidem nobis pro parte dilecti filii Conradi Hynderbach, clerici Pataviensis diocesis, petitio continebat, quod orta dudum inter ipsum et dilectum filium Balthasarem de Starhenberg, qui se gerit pro clerico, super parochiali ecclesia sancti Stephani de Kirchperg dicte diocesis, quam tunc per obitum quondam Dietmari Hinderbach ejusdem ecclesie rectoris extra Romanam curiam defuncti va-cantem, Conradus se vigore quorundam litterarum apostolica-rum, per quas dilectus filius Grotfridus, abbas monasterii sancte trinitatis Nove civitatis Cisterciensis ordinis Salzebur-gensis diocesis, nonnulla beneficia ecclesiastica cum cura vel sine cura in quibusdam tunc expressis locis vacantia tunc vel vacatura usque ad certum numerum tunc expressum pro toti-dem personis idoneis ad hoc per carissimum in Christo filium nostrum Fridericum, Eomanorum imperatorem semper augustum tunc regem illustrem, nominandis, que si vel cum vacarent persone ipse infra certum tunc expressum tempus acceptarent collationi et dispositioni sue reservandi et de illis cum vacarent post acceptationem hujusmodi per se vel alium seu alios providendi aliaque, quoad hoc, ut hujusmodi provisionum debi-tus succederet effectus, necessaria faciendi et exequendi facul-tatem habebat necnon nominationis per imperatorem tunc regem de ipso Conrado et reservationis pro eo per abbatem predictos earundem litterarum et facultatis obtentu factarum, prout ex 368 illarum forma poterat infra tempus legitimum acceptasse et de illis sibi provideri fecisse seque eam litterarum et facultatis ac nominationis et reservationis necnon acceptationis et provisionis earundem vigore assecutum fuisse canonice ipsumque Balthasaren! se nominationi, reservationi ac acceptationi et provisioni necnon assecutioni hujusmodi contra justitiam opposuisse et opponere ac fecisse et facere, quominus ipse Conradus dictam ecclesiam potest pacifice possidere7 Balthasar vero predicti ean-dem ecclesiam ad se de jure spectare asserebant, prout asse-runt materia questionis et causa hujusmodi per appellationem dicti Conradi ad sedem apostolicam legitime introducta, nos illam ad prefati Balthasaris instantiam dilecto filio magistro Johanni Didaci de Cora, capellano nostro et auditori causarum palatii apostolici audiendam commisimus et fine debito termi-nandam, qui in ea ad nonnullos actus citra tarnen conclusio-nem inter partes ipsas dicitur proeessisse. cum autem sicut eadem petitio subjungebat in partibus illis de meritis cause hujusmodi levius et melius ac sub earundem partium minori-bus laboribus et expensis constare possit quam in curia ante-dieta pro parte dicti Conradi nobis fuit humiliter supplicatum, ut causam ipsam advocare et alicui in eisdem partibus re-sumendam et ulterius audiendam ac debito fine terminandam committere de benignitate apostolica dignaremur, nos igitur hujusmodi in hac parte supplicationibus inclinati ac statum cause hujusmodi habentes presentibus pro expresso illamque ad nos harum serie advocantes fraternitati tue per apostolica scripta committimus et mandamus, quatenus vocatis Balthasare predicto et aliis, qui fuerint evocandi, causam hujusmodi in eo statu, quo coram dicto auditore remansit, resumans illam ulterius audias et appellatione remota debito fine deeidas faciens, quod decerneris per censuram ecclesiasticam firmiter observari. testes autem, qui nominati fuerint, si se gratia, odio vel timore subtraxerint censura simili, appellatione cessante compellas veri-tati testimonium perhibere. non obstantibus tarn pie memorie Bonifacii pape VIII., predecessoris nostri, quibus cavetur, ne quis extra suam civitatem vel diocesim nisi in certis exceptis casibus et in illis ultra unam dietam a fine sue diocesis ad Judicium evocetur seu ne judices a sede apostolica deputati extra civitatem et diocesim, in quibus deputati fuerint, contra quoseunque procedere aut alii vel aliis vices suas committere 369 seu aliquos ultra unam dietam a fine diocesum eorundem tra-here presumant, dummodo ultra duas dietas aliquis auctoritate presentium non trahatur quam aliis constitutionibus apostolicis contrariis quibuscunque. aut si prefato Baltbasari vel quibus-vis aliis comuniter vel divisim ab eadem sit sede indultum, quod interdici, suspendi vel excomunicari non possint per litteras apostolicas, non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnationis dominice 1453, quinto kalendis decembris, pontificatus nostri anno septimo. P. de Legendorff. 188. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Garvajal; Wiener-Neustadt, 1.—10. Dezember 1453. Über die politischen Verhältnisse in Böhmen; in der Angelegenheit des preußischen Städtebundes ist die Entscheidung gefallen; er ist aufgelöst. Aus Vindob. 3389, El. 188^; eigenhändig. Weiß Nr. 88, Voigt 310. Domino sancti angeli. Reverendissime in Cbristo pater et domine mi colendis-sime. post humilem recommendationem. ut res apud nos in dies novantur, scribo sine intermissione dignationi vestre, quam-vis perraro ad me rescripta veniant. credo putatis me esse in via, sed fallimini. Prutenica causa non me permisit rece-dere. ea hodie ut puto finietur. pars civitatum existimans se gratam, non vult in judicio amplius comparere, nisi aliud nascatur; timendum est inter partes grave bellum. neque enim legibus aut canonibus inter populos potentes diffiniri lites solent; facile est ferre sententiam, exequi difficillimum. sed mitto hec et ad novitates venio, quas domino nostro sanctis-simo cupio notas fieri. comes Cilie, ut a me pridem scriptum est, gubernationem Austrie amisit, jussus excedere sui regis curia, is fiiit hie aliquibus diebus, gratiam cesaris querens, et quamvis multa offerret, non invenit. neque enim facile credi-tur his, qui fallere consueverunt. res tarnen in deliberatione pendet usque ad nativitatem dominicain, que prope diem instat. rex Ladislaus reeepta corona Bohemie Präge quiescit guber-naturque per Georgiconem, ciistoditur autem diligenter, ne Pontes, ir. Abt. G8. Bd. 24 370 clam recedat. Australes; qui cum eo ministri erant, sive pueri sive viri, omnes abdicati sunt et remissi domum. patiuntur Australes a Bohemis, quod ipsi Stiriensibus fecere. familia, que regi ministrat, omnis Bohemica est et presertim de eom-munione duplici. Alberti duo, dux et marchio, confusi domum ierunt neque ausi sunt in Austriam reverti, timentes populi rumorem, cum regem quem abduxerunt reducere non potue-rint. Azingher et gubemator Hungarie inviti Präge retinentur neque dimittuntur, nisi alios suo loco barones statuant. volunt enim Bohemi per eos et Austrie et Hungarie dominari. multum se delusos Australes intelligunt, qui se se venatos vident, ut Bohemi predam caperent. neque Hungari sine penitentia sunt, qui regem ex Pozonio Viennam reverti permiserunt. multum Austria turbata est baronesque et populi divisi sunt; alii co-mitem, alii Azingberum secuntur, alii imperatorem ad se reverti vellent. nulla concordia est. nee belli timor abest inter comitem et Azingherum. imminet ingens calamitas neque injuria, nam populo rebelli, qui neque papam neque imperatorem veritus est, que potest non digna videri miseria? dant jam penas sui sceleris Australes; carent rege, pestilentiam sentiunt, carestiam patiuntur, bellum in foribus habent. grave his erat visitare suum regem ad Novam civitatem; nunc Pra-gam ire coguntur. quodque dolendum est, magnus imminet timor, ne puellus tener Hussitarum inficiatur lepra. sed fama est, nescio an vera, Rochezanam apoplexia tactum usum lingue perdidisse; sie enim quidam ex Bohemia redeuntes referunt. quod si mendacio caret, miraculi simile potest videri, cum is paulo ante mirum in modum se jaetaret et jam tempus ad-venisse predicaret, in quo veritates sue possent elucescere, rogaretque plebem supplices deo preces offerre, ut novelli regis animum sibi conformem redderet neque tarn nobilem spiritum a via salutis alienum teneret. multum perfidie cecidit, si verum est, quod rumor induxit. ego id1 credam, cum nostri Procopii litteris certior fiam, quem factum esse regni cancella-rium superioribus litteris meis vestre dignationi confirmavi. liec sunt apud nos modo, que scribi possunt. valete et ut soletis me commissum habete. ex Nova civitate ipsa die kalendis decembris 1453. Ein folgendes minime gestrichen. 371 Post1 hec jam scripta et in hunc usque diem retenta ex-peditum est negocium Prutenicum. sententia lata est et liga civitatum cassata." quia sumus prope natalia, statui hie festa peragere, deinde sine ulteriori dilatione, si sanitas aderit, do-muin repetam. rumor, qui de Eochezana elinguato fuerat, dietim evanescit et falsus creditur; reliqua in veritate perseve-rant. datum in Nova civitate die 10. decembris 1453. 189. Bischof Eneas an seine Freunde in Rom; Wiener-Neustadt, 1.—10. Dezember 1453. Neues aus Böhmen und Österreich. Aus Vindob. 3389, Bl. 189; eigenhändig. Weiß Nr. 89, Voigt 311. Venerabiles viri, amici honorandi. littere mee, nisi fallor, ad vos complures deducte sunt, quibus harum partium novi-tates significavi. in eis scripsi, comitem Cilie ex administra-tione depositum, regem Ladislaum in Bohemia coronatum illic retineri, Procopium nostrum regni cancellarium factum, nunc hec addita sunt, comes Cilie hie fuit gratiam cesaris petens needum illam. habuit. Albertus dux Austrie et alter Albertus marchio Brandeburgensis ex Bohemia recessere neque ausi sunt in Austriam reverti, cum reducere regem nequiverint. Australes omnes, qui regi ministrabant, remissi sunt. Azingher et gubernator Hungarie in Bohemia retinentur; per illos enim et Hungarie et Austrie dominari Bohemi volunt. comes Cilie bello se instruit cupitque Azingherum invadere, habens in federe secum plurimos Austrie barones. novus ignis accendi-tur. nunc demum excommunicatam se Austria sentiet, sine rege, sine gubernatoribus, rapinis atque incendiis vexatam, dignaque suis actibus premia referentem. res Prutenica hodie terminari deberet in facto lige, sed civitates Judicium fugiunt. nee alio modo, rogo faciatis diligentiam in facto ecclesie mihi promisse et annate remittende, imperator noluit me dimittere propter causam Prutenorum; nunc mihi manendum est, donec festa pretereant. valete mei memores et amantes. ex Nova civitate kalendis decembris 1453. 1 Der folgende Absatz am Rande beigefügt. a Das kaiserliche Urteil bei Voigt, Geschichte Preußens 8, 340. 24* 372 Retinui has litteras usque in presentem diem. interim expeditum est negocium Prutenicum in favorem religionis. liga damnata est, pene et danma in arbitrio cesaris sunt, putamus quia civitates adhuc se humiliabunt, si bonus modus tenebitur. ßgo jam voluissem ad iter me ponere. sed quia prope sunt festa decrevi hie illa peragere; deinde mox iter arripiam et domum petam. nescio an Romam veniam, si via per Tusciam patuerit. rogo, domine Ulrice, velitis litteras his allegatas quam celeriter Senas mittere et me semper habere commendatum, ut soletis. ex Nova civitate die 10. decembris 1453. 190.* Goro Lolli an Bischof Eneas; Piana, 10. Dezember 1453. Hat des Eneas Brief dem Herzog Ferrante zu lesen gegeben, der über dessen Inhalt ebenso erfreut war wie der Graf von Celano, welch letzterer ihn bat, ihm noch andere Briefe des Eneas zum Lesen zu geben; freut sich, daß Eneas und Pietro wieder gesund sind; zwischen Florenz und Siena sei der Ausbruch eines Krieges zu befürchten. Aus Ottob. 347, Bl. 147 und Vatic. Ut. 1787, Bl. 181*; auch in Urh. 401, Bl. 85 und Laur. 54, 19, Bl. 103 und 137. Gregorius Lollius Enee, episcopo Senensi, salutem pfotn-mam dicit. Conjur'atio Azingheri1 adversus eomitem Cilie, comitis ipsius ejectio de regno, triumviratus fractura,2 queque in Austria, Bohemia atque Hungaria gesta sunt usque adeo ora-tione tua ac litteris ad cardinalem saneti angeli missis illu-strata sunt, ut summa voluptate affectus scripta lectitando tota contriverim, ut de Xenophonte ac Cyripedia scribit Cicero, nee hoc mei tantum judicü est; nam cum in castris sim regis Aragonum, cujus exercitus dux est illustrissimus ejus primo-genitus Ferdinandus, dux Calabrie, isque audisset, me ex Austria litteras reeepisse, cupidus quippiam intelligere de cesare et ejus consobrina augusta Leonora, interrogavit, quid novi ex Austria haberem. ego litteras permisi legendas, que tanta oblectatione eum atque alios primores et plerosque doctis-simos viros affecerunt, ut nihil suavius unquam exhausisse vide- V Kyeingeri. — 2 V fractio auf Rasur. 373 rentur et precipue ducem ipsum ac magnificum comitem Celani,1 qui litteratissimus et disertissimus studiosos omnes summo amore amplectitur. ego litterarum copiam pluribus ex eis petentibus ad transcribendum feci et in primis duci ipsi,2 qui duo a me rogavit: primum3 ut nomine suo amicitiam suam tibi offerrem et quecunque ab eo pro te fieri possent, deinde ut quas litteras tuas haberem, que honeste ab eo legi possent, aut earum copiam sibi conducerem. utrumque annui et pro oportunitate re-spondi. quanta jocunditate litteras tuas receperim ac legerim, quas ad me scripsisti, judicii tui sit; secunde enim fuerunt ab bis, que* ante moiestissime5 de egrotatione tua mihi reddite fuerant. secunde sane, si quidem secundas res non ex ordine duntaxat sed feliciores quandoque dicimus. superata infirmitate te incolumem evasisse letissimo animo legi, manu tua omnibus exaratis litteris et mihi notis. Petrum nostrum ex adversa ad bonam pervenisse valitudinem non invitus intellexi, quem etiam nomine meo salvum dici cupio. Res Etrurie ita se habent: Florentini adversus civitatem nostram tot tantaque moliuntur ac tot vexationibus persequuntur, ut nisi universalis Italie pax fiat, non dubito bellum inter eos et nos futurum, mater et sorores et omnes tui bene valemus et tibi nos commendamus, quem deus incolumem servet. ex castris regiis juxta Planam die 10. decembris 1453. 191. Bischof Eneas an Goro Lolli in Siena; Wiener-Neustadt, 10. Dezember 1453. Will bis nach Neujahr in Österreich bleiben, dann nach Hause zurückkehren. Bittet ihn, alles vorzubereiten. In Österreich wütet die Pest. Aus Vindob. 3389, Bl. 189*; eigenhändig. Weiß Ni: 90, Voigt 312. Domino Gregorio. Eximie doctor, frater amantissime. increpas me, ut arbi-tror, quia non venio ad te cito, putasque fortasse, me non satis-facere scriptis meis. at si litteras revolvis a me missas, invenies me promisisse reditum expedita causa Prutenorum. sie enim voluntas cesaris erat. ' ea hueusque protraeta est, maximis agi- 1 V Cilani. — 3 V ipsi duci. — 3 V primo, — * nach V; Ottob. qua. — 5 nach V: Ottob, jnolestissimas. 374 tata contentionibus, sedentibus apud cesarem electorum et aliorum Alamanie principum legatis. nunc sententia lata est et civitatum liga damnata. damna et pene in arbitrio cesaris pendent. itaque jam sum liber ad veniendum. sed quia festa nativitatis e proximo instant libetque cesari ea hie me agere, parebo tanto prineipi et his peractis sine ulla ulteriori dilatione domum repetam. esto itaque certus omnino ante quadragesimam me domum venturum, nisi deus infirmitate aut alio me impedi-mento retinuerit, cujus voluntati nihil obstat, jube1 igitur pro-curatorem meum, que necessaria domui sunt apparare, ut ho-minibus atque jumentis nihil desit. de novitatibus harum partium hec magnificis dominis referre poteris: comes Gilie ex gubernatione regis Hungarie dejeetus est; querit modo gratiam cesaris et non invenit, quamvis multa polliceatur. rex ipse apud Bohemiam Präge coronatus retinetur neque permittitur in Austriam reverti. nullus Theutonicus sibi ministrat, consiliarii, cubicularii, dapiferi, pincerne omnes remissi sunt, qui ex Austria illuc ierant, preter unum Azingherum, qui Präge jussus est manere, ut per eum facilius Austria in obedientia conser-vetur. Procopius, nobilis eques, qui mecum Rome Senisque fuit, cancellarius regni Bohemie creatus est multumque apud regem potest. pestis in Austria crassatur multaque funera apud Viennam in dies habentur. comes Cilie bello se se instruit, ex-clusionem suam vindicaturus. gubernator Hungarie non permittitur egredi Bohemiam, quo fuerat regem secutus, nam et cum ipso imperium Hungarie retenturos se Bohemi putant. nee alio modo, matrem et sorores tuas et meas cum fratribus et liberis salvere jube et dominum Bartholomeum nostrum; vica-rium hortare, reditum meum ne ante recedat. jam enim in via me esse arbitror; dominos Marianum Sozinum, Georgium An-drenzium, Franciscum Patritium, Leonardum Benivolentem et amicos omnes meis verbis salvos dicito. vale. ex Nova civitate die 10. decembris 1453. 193. Bischof Eneas anRaffaele Primadizio und Bartolommeo; Wiener-Neustadt, 10. Dezember 1453. Trägt ihnen auf, Menschen und Ursprünglich folgte rege facias, dann curato igitur. 375 Tiere bereitzuhalten, da er nach Weihnachten zurückzukehren gedenke. Aus Vindob. 3389, Bl. 190; eigenhändig. Weiß Nr. 91, Voigt 313. Dominis vicario et procuratori. Venerabiles dilecti nostri. quoniam mens nostra est, post-positis omnibus causis, nativitatis dominice peractis que nunc instant festivitatibus/ domum repetere hortamur2 vos vicarium, ne ante reditum nostrum ex domo' nostra recedatis. vos vero Bartholomeum canonicum hortamur, ut que sunt in domo ne-cessaria tarn hominibus quam equis apparetis et instruatis domum, quia ante quadragesimam instantem, nisi deus aliter or-dinaverit, omnino vobiscum erimus et sacrum jejunium cum nostro populo faciemus. alia modo non scribimus, quoniam verbis agere vobiscum pro diem confidimus. valete et omnes amicos nostros jubete salvere. ex Nova civitate Austrie die 10. de-cembris 1453. 193. Bischof Eneas an Giacomo Tolomei in Ferrara;a Wiener-Neustadt, 10. Dezember 1453. Entschuldigt sich, daß er die Kosten für seinen Neffen Francesco noch nicht bezahlt habe, doch will er nach Weihnachten in die Heimat abreisen und ihn besuchen. Teilt ihm für Herzog Sorso politische Neuigkeiten miJ Aus Vindoh. 3389, Bl. 190"; eigenhändig. Weiß Nr. 92, Voigt 314. Magnifice comes, frater amantissime. fuit animus meus, cum Franciscum nepotem ad te mitterem, non post multos menses3 Italiam ingredi ac tibi de sumptibus ejus satisfacere. res est in banc usque diem protractata. interea non sine magno onere apud te Franciscus commoratus est. scio tarnen amorem tuum omnia ferre libenter neque videri tibi gravia, que mei causa facis. ego tarnen peractis, que modo instant, dominice nativitatis festivitatibus, bic iter arripiam eroque deo favente intra paucos dies tecum et de Francisco simul conveniemus; faciam quoque debito meo erga te satis. interim rogo illustris-simo domino duci commendatum me facias, cui has novitates certo referre poteris: imperatoriam majestatem benevalentem 1 Ursprünglich dominice que nunc instant peractis. — 2 precamur. — 3 Ursprünglich dies. a Der ungenannte Adressat ergibt sich mit voller Sicherheit aus Brief Nr. 83. 376 esse; comitem Cilie ex regimine Austrie depulsum huc venisse; veniam et gratiam petentem, neque obtinuisse, quamvis multa polliceretur; regem Hungarie in Praga coronatum illic retineri; Australes, qui cum eo profecti fuerant; omnes esse remissos preter Azingherum, baronem potentem, ut per illum Austrie regimen1 apnd Bohemos maneat; Johannem quoque, Hungarie gubernato-rem, Präge invitum manere, sie Bohemos et Austrie et Hungarie dominari velle. dominum Procopium equitem, amicum et soeiüm meum, regni Bohemie cancellarium factum, nunc comitem Cilie milites quam plurimos cogere, ut Australibus bellum inferat. civi-tates Pruscie, que in hac curia adversus religionem sanete Marie Theutonicorumlitigabant, suceubuisseinjudicio, ligam earum dam-natam atque cassatam esse; timeri tarnen, ne bellum inter partes2 oriatur, que ambe potentes sunt, nititur tarnen cesar eas com-ponere. sie se res habent harum partium, vale. dominis Albe-rico Malette, Anibali de Gronzaga, filiis magistri Hugonisa et ceteris amicis meo nomine quam plurimas Salutes dicito hisque me dedito. honestissimam dominam conjugem tuam cum liberis salvere jubeto. Franciscum ut ineumbat studio canonum3 am-monito ac domino Andree Bentio cum meis verbis commendato. ex Nova civitate Austrie 10. decembris 1453. 194. Bischof JEneas an Brokop von Baistein in Brag; Wiener-Neustadt, 12. Dezember 1453. Ulrich Sonnenberger sei Bischof von Gtwk geworden; er selbst reise nach Weihnachten in die Heimat und sei bereit, falls Brokop oder Georg von Bodiebrad einen Wunsch in religiösen Dingen habe, diesen dem Bapste su überbringen; bittet um Mitteilung, wie man in Böhmen über einen Türkensug denke, für dessen Zustandekommen der Bapst aufs emsigste arbeite, der den Kardinal Gapranica nach Genua gesandt habe. Aus Vindob. 3389, El. 192; eigenhändig. Weiß El. 93, Voigt 315. Domino Procopio. Magnifice miles et amice honorande. post salutes. credo te aeeepisse, nostrum dominum Ulricum ad ecclesiam Gurcen-sem esse promotum, virum bonum et tui amantissimum. nam 1 imperium. — 2 Ursprünglich: eos. — 3 Ursprünglich folgte: jubeto atque. * Benni. 377 Johannes, qui illi ecclesie prefuit, in manibus eam sanctissimi domini nostri resignavit. Johannes Inderbachius hanc rem Eome absolutam scribit. ecclesia in Ruspachio ad quinquennium eidem Ulrico commendata est; is modo ad regiam majestatem scribit, cupiens id sibi ratum teneri. non pnto necessarium esse, me scri-bere et commendare patrem tibi amicissimum, quem tua sponte juvabis. rem tarnen mihi gratissimam feceris, si quomodo negotium successerit e vestigio rescripseris. illud insuper tue magnificentie notum esse volo, me scilicet post actas dominice nativitatis festivitates intra ipsam octavam epifanie hinc abiturum petiturumque domum et Romanam curiam. id enim jam mihi cesar indulsit. eam ob causam, si tibi videtur, quod per me possit aliquid apud sanctissimum dominum nostrum operari in utilitatem incliti regni Bohemie, scribito mihi, inveniens me certe cupidissimum. poteris autem hec magnifico domino Georgio gubernatori communicata facere meque sue magnitudini commendare ac1 de omnibus prius quam abeam reddere certiorem; quippe si pietati apostolice et gloriosissimo2 regno vestro3 pla-cuerit, quamvis animus sit domi quiescendi, tarnen pro tanto bono iterum Grermaniam petere non pigritabor. sed hoc casu necessum esset, regiam serenitatem sanctissimo domino nostro litteras dare, que ad id operis me peterent. expediret etiam me tuis scriptis certum fieri, que illa essent, in quibus denique vellent Bohemi quiescere, quid de compactatis, quid de bonis cleri, quid denique de rebus aliis, in quibus nosti contentionem esse, sie enim clarius ac lucidius ad res procederem. placeret insuper me instruetum redderes,- quenam sit Bohemorum intentio in facto passagii contra Turchos, ut sanetitati apostolice id ex-ponerem, que nunc illi rei maxime dedita est. super his expecto litteras tuas ante meum recessum. de Italia hec habentur: papa summo conatu ad passagium instruendum navat operas. cardi-nalis Firmanus ad Grenuenses missus est, ut quandam populi contentionem sedet classemque illic armari adversus infideles curet. legati prineipum et communitatum Italie Rome sunt pacemque agitant. comes tarnen Franciscus multo superior Venetis est eosque admodum premit neque pacem amplecti vult, nisi sibi et suis honorificam. res Prutenica hie expedita est. lata sententia, liga damnata. communitates admodum turbate 1 meque — ac am Rande. — a Ursprünglich: inolito. — 3 Ursprünglich: tuo. 378 sunt, comes Cilie apud cesarem fuit veniamque petivit et gra-tiam; necdum composite res ejus sunt, vale optime et dominum Nicolaum habeto quasi me alterum commendatum. ex Nova civitate in vigilia Lucie 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 195. Bischof Eneas an Niccolb Lisci in Prag; Wiener-Neustadt, 12. Besember 1453. Freut sich, daß er gesund in Prag an-gelcommen ist und von Prohop von Babstein freundlich aufgenommen wurde. Teilt ihm seine baldige Abreise mit und bittet ihn um häufige briefliche Nachrichten. Aus Vindob. 3389, Bl. 192"; eigenhändig. Weiß Nr: 94, Voigt 316. Eneas, episcopus Senensis, domino Nicoiao, doctori docto, salutem. Eximie doctor, amice carissime. reddite sunt mihi littere tue, quibus te Pragam pervenisse valentem didici et ab nostro Procopio bene visum atque susceptum. id accepi summa cum voluptate. quod pro te factum a me dicis et laudas, non est millesima pars ejus, quod debeo,1 minus vero ejus, quod vellem. sed facio, quod possum, amici causa et id benigne a te recipi gratum habeo. scribo nunc domino Procopio de meo recessu deque rebus illis, quas hinc abeunti tibi communicavi. hortare suam magnificentiam, mihi ut quantotius respondeat, quia post epyfaniam non ero hie diutius, nisi fortasse egritudo et domestica podagra me oppresserit, quam pietas divina proeul abigat. com- menda me domino cancellario et domino Varadiensi, quibus sum deditissimus, et scribe ad me sepe. mitte litteras ad curiam imperialem, ut dentur domino Johanni Nihili astronomo; is eas ad me ulterius diriget. vale. ex Nova civitate die 12. decem- bris 1453. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 196.* Johann Tröster an Bischof Eneas; Wien, 14. Besember 1453. Bittet, ihm eine Stellung zu verschaffen. ¦ Aus Kod. II 122, Bl. 141 der Dietrichsteinschen Bibliothek Nikolsburg. Ursprünglich: teneor. 379 Reverendissimo in Christo patri, domino domino Enee, pre-suli Senensi, poete laureato, doctissimo preceptori primo, Johannes Tröster, plebanus in Hornberg, commendationem. Reddi jussi, pater reverendissime, in tempore, quo ab omni vacuus esses molestia, epistolam hanc timoris, egestatis erroris-que mei * declarativam maxime observarique mandavi, quo solus esses. sed quid? nunquam minus solus quam cum solus es; aut veteribus amicis confabularis aut tibi hü. sed queso parcant mihi adeunti et vos philosophi scatote ad sinistram vosque divi cum custodibus et sanctioribus viris ad dextram, ceteri vos poete et oratores in medium una mecum procedite, petite, opem fertote, ne lubrica spes verset vices sed abrumpat moras et vera valeat ut veniat. tu quoque orientis regis Arthaxerxis gener fare, cum itidem casus obtigit ob iram, dum in ignominiam in-cidisses regique contemptui esses. inquam ergo, quemadmodum conputatorum digitis nunc decios millenarios nunc unarios queunt ponere, eodem quoque regum amicos posse quandoque totum quan-doque minimum. hiis verbis humanissimam me affari libet pater-nitatem neque vereri me presente regium te appellare amicum, cum multos salis modios in unis aulis edidisti, unde demum ex-pleta, cognita, visa auditaque est amicitia tua, que te altum fecit. et cum sis, oro, peto per deum atque hominum fidem obtestor, mi here, mi pater, o mi humanissime Enea, desertum me revoca, aures cesaree celsitudinis pietate penetra, ignoranciam innocenciamque meam excusa, dominos Grurcensem episcopum, Hinderbachium, doctores mei bene amantes advoca et ad mil-lenarium digitos extende, quia Universum potes. moveat te id, quod est in ore omnium vulgo, me esse alumpnum tuarum pri-marum et optimarum artmm, ne me peregrinari sinas cum neutrobique stabile habeo stabulum neque vix quid manducem scio. ajunt cum Cicerone prandere me, cenare cum Marone et cum michi questus ex elenticis sophisticisque garrulacondius, ut ipsis est, esse nequeat, illiberale omne Studium putant meum quemadmodum in nostra disciplina cetariorum et aliorum laniorum etc. redeo et ego cum Junone clamito, tellus colenda est, pel-lices celum tenent. sed tua paternitas, que singula suo studio complectit, providet et noscit, meos dirigat calles salebramque meam michi commutet viam. suscipiet scio, scio innocenciam, 1 Hs. mee. 380 equitatem, peticionem, suscipiet futurum, eximium, magnum meum Studium cesar ille divinus, quod in sua laude convincam, dum vivam, vivetque futuris seculis in eis. neque gloriabor cum et me sue reddam patrie eum adolescentem, quem1 diuturno jam tempore sua etas vix retulit. age; bone vir, peticioni et egestati consule mee et cuivis gentium me redde; sum enim tuus. reddes enim gratum neque futilem sed fructuosum omnium famulum. sis felix et vale optime, homini prestancior omni, ex Wienna Austrie 1453, die 14. decembris. 197.* K. Friedrich an Bischof Eneas; Wiener-Neustadt, 15. Dezember 1453. Verleiht ihm die erbliche Pfalzgrafenwürde mit dem Rechte, Notare su ernennen, und eine Wappenbesserung. Orig. Perg. im Archiv der Grafen Bandini-Piccolomini in Siena; eine gleichzeitige Abschrift im Staatsarchiv Siena. In nomine sancte et individue trinitatis. Federicus tertius, divina favente dementia Komanorum imperator semper augustus ac Austrie, Stirie, Charinthie et Carniole dux, dominus Marchie, Sclavonie et Portus Naonis, comes in Habspurg, Tirolis, Ferretis et in Kyburg, burggravius Burgavie et landgravius Alsacie, venerabili Enee, episcopo Senensi ac sacri palatii Latranensis comiti, principi et consiliario nostro devoto dilecto, gratiam cesaream et omne bonum. Venerabilis, devote, dilecte. quamvis ad imperatorie digni-tatis fastigium ordinatione creationis altissimi et ejus dispen-satione gratuita misericorditer sublimati cunctis fidelibus nostris ad impartiendas gratias proni simus et liberales, illos tarnen uberiori favore et amplioribus gratiarum muneribus prosequen-dos existimamus, qui se pre ceteris studio ferventi nostris ob-sequiis dedicarunt ac experientia edocente quottidiana sollici-tudine et intemerate fidei constantia nostre celsitudini prudenter simul et utiliter adbeserunt. scimus enim, quoniam tronus augu-stalis tanto felicius solidatur et ampliori prosperitate proficit, quanto indeficientis sue virtutis donaria largiori benignitatis manu in subjectos benemerentes effuderit. sane cum tua de-votio nostre sublimitati nunc in protonotariatus, nunc in con-siliariatus officiis solerter et fideliter serviendo ac diversas le- 1 Ss. que. 381 gationes modo per Italiam modo per Grermaniam obeundo, com-modum et honorem nostrum totis conatibus promoverit ac inter nos et inclitam Leonoram augustam apud illustrissimum Al-fonsum, Sicilie et Aragonie regem, in urbe Neapolitana jussu nostro matrimonium concluserit nobisque demum ad coronam imperialem Rome suscipiendam ti-anseuntibus non parum ad-jumenti prebuerit, cogitantes et animo sepius revolventes post labores decem annorum, quos in nostris obsequiis assumpsisti, que tibi digna tnis meritis premia tribuamus, ex quibus non tua sinceritas solum, verum et nobilis familie tue de Piccolo-minibus de Senis, unde tibi origo est, erga nos et imperium sacrum tanto magis erigatur et solidetur intentio, quanto in te atque ipsam familiam nostre beneficentie largius donativa pro-cesserint, animo deliberato sanoque principum, comitum, baro-num ac procerum sacri imperii nostrorum fidelium accedente consilio et assensu, motu proprio ac de certa nostra scientia deque imperialis plenitudine potestatis te, quem pridem in nostrum et imperii dicti principem assumpsimus, omnimodo pro majori tua dignitate et ampliori honore sacri Lateranensis palatii auleque nostre et imperialis consistorii comitem facimus, creamus, erigimus, attollimus et gratiosius insignimus teque numero et cetui aliorum dictorum palatii, aule et consistorii comitem ad-jungimus et aggregamus, decernentes et hoc imperiali statuentes edicto, quod tu ex nunc in antea omnibus et singulis privilegiis, juribus, immunitatibus, gratiis, libertatibus, prerogativis, officiis, honoribus, salariis, stipendiis et aliis quibuslibet utilitatibus, emolumentis et commodis frui debeas et gaudere, quibus ceteri Lateranensis palatii et aule et consistorii nostri comites hactenus freti sunt seu quomodolibet potiuntur consuetudine aut jure, quodque possis et valeas per totum ßomanum imperium facere et creare notarios publicos seu tabelliones ac judices ordinarios et universis personis, que digne, habiles et idonee per te fuerint invente, notariatus seu tabellionatus et judicatus ordinarii officium concedere et committere, nee non eas et quamlibet earum imperiali auetoritate de predictis officiis per pennam et calamarium in-vestire, dummodo ab ipsis notariis seu tabellionibus et judieibus ordinariis vice et nomine sacri imperii et pro ipso imperio fideli-tatis debitum corporale et proprium reeipias juramentum, vide-licet quod instrumenta tarn publica quam privata, ultimas volun-tates et queeunque judiciorum acta et omnia et singula, que in 382 illis et quibuslibet eorum ex debito officiorum dictoram et cuilibet eorum faciendum occurrerit et scribendum juste, pure ac fideliter omni simulatione, machinatione, falsitate et dolo remotis scribent, legent et facient, scripturas autem illas, quas debuerint in publicam formam redigere in membranis et non in cartis abrasis neque papireis conscribent, sententias et dicta testium, priusquam publicata fuerint et approbata, sub secreto firmiter tenebunt, ac quod in quolibet instrumento publicando annotationem annorum imperii tunc dominantis oportuno loco subnectent. volumus autem et harum tenore decernimus, quod notarii seu tabelliones et judices ordinarii, per te sicut premit-titur ereandi et assumendi, per totum Romanum imperium fa-cere, scribere et publicare possint instrumenta, contractus, judicia, testamenta, codicillos et ultimas voluntates, decreta et auctoritates interponere, in quibuscunque contractibus illa vel illas requirentibus ac cetera omnia alia et singula facere, publi care et exercere, que ad officium publici notarii vel tabellionis et judicis ordinarii pertinere et spectare noscuntur insuper auctoritate cesarea tibi concedimus et largimur, quod tutores, curatores et munduales pupillis minoribus et amentibus dare et constituere ac parentibus liberos suos, quos in potestate sua habent, emancipare volentibus etiam dictis liberis a judicio ab-sentibus, in adoptionibus quoque et arrogationibus auctoritatem impartiri et decretum interponere nee non iis, qui honestate morum prediti patrimonia sua cupiunt gubernare, dum tantum vigesimum, si masculi, si vero feminini sexus fuerint, deeimum oetavum etatis annum excesserint, in casibus oportunis veniam etatis concedere valeas. amplius etiam auctoritate predieta tibi concedimus et pro singulari mnnere donamus, qiiod possis et valeas naturales bastardos, spurios, manseres, nothos, incestuosos, copulative et disjunetive et quoseunque ex illicito et dampnato cohitu proereatos seu proereandos viventibus vel etiam mortuis eorum parentibus legiptimare, illustrium tarnen prineipum, comi-tum vel baronum filiis duntaxat exceptis, et eos ad omnia jura legiptima restituere et reducere omnemque geniture maculam penitus abolere, ipsos restituendo ad omnia jura successionum etiam ab intestato cognatorum et agnatorum, ^,d honores quoque et dignitates et ad singulos actus legiptimos, ac si essent de legiptimo matrimonio proereati, dummodo legiptimationes per te faciende, ut premittitur, non prejudicent filiis legitimis et 383 heredibus, quin ipsi eum legiptiniandis per te equis portionibus succedant parentibus et agnatis. ceteruni, ut in domo sive fa-milia tua de Picolominibus prefata splendeat memoriale pei'-petuum, quod tu nobis fideliter et provide serviendo in oculis nostris precipuam inveneris gratiam; voluinus et hac imperiali sanctione concedimus et decernimus, quod post tuum ex hac transitoria vita decessum unus ex familia tua predicta, quem tu ante obitum tuum duxeris eligendum, et post illius mortem senior miles in eadem familia, aut si miles defuerit, senior doctor, milite vero et doctore deficiente, semper unus post alium ex senioribus dicte familie, qui ad hoc habilis, idoneus per majorem partem virorum ipsius domus de Picolominibus fuerit simpliciter eleetus et deputatus et perpetuis futuris temporibus huiusmodi co-mitatus palatini officio, dignitate, potestate et auctoritate perfrua-tur, cum facultate, notarios seu tabelliones et judices ordinarios creandi naturales, bastardos, spurios, manseres, nothos, incestuosos et quoscunque illegiptime genitos legiptimandi, restituendi et ha-bilitandi, ac omnia alia et singula faciendi, gerendi et exercendi, que tu ipse vigore presentium facere, gerere et exercere posses sub omnibus modis et clausulis superius expressis. denique ad majus familie tue decus exuberatioremque nostre benignitatis osten-sionem domui tue sive familie prefate et cuilibet ex ea damus atque concedimus, ut super armis sive signis, quibus ipsa ab antiquo usa dinoscitur, aquilam nigram coronatam, expansis alis in campo aureo, ac eandem super galeam cum tecturis et redimitibus nigri et glauci coloris circumquaque pendenti loco cimerii ubique lo-corum atque terrarum cum sibi placuerit deferre possit et valeat absque alicujus contraditione, quemadmodum in medio presen-tiarum litterarum pictoris artificio clarius designatur. [Folgt die Zeichnung des Wappens] non obstantibus in predictis aut aliquo predictorum legibus, quibus cavetur, quod naturales, bastardi, spurii, incestuosi, copulative vel disjunctive vel alii quicunque de illegiptimo cohitu procreati vel procreandi non possint vel debeant legiptimari sine consensu et voluntate nliorum natura-lium et legiptimorum, quibus legibus et cuilibet ipsarum volumus expresse de certa scientia quoad premissa derogare et harum tenore derogamus ac etiam non obstantibus in predictis aliquibus legibus aliis imperialibus, civilibus aut municipalibus provisionibus, reformationibus, constitutionibus, statutis sive con-suetudinibus quarumcunque civitatum, terrarum ac locorum seu 384 principum et dominorum per sacrum imperium constitutorum, cujuscunque tenoris fuerint, etiam si tales essent, qui de verbo ad verbum deberent exprimi aut de eis fieri mentio spetialis, quibus onmibus et singulis obstantibus aut obstare volentibus in premissis casibus ex certa scientia ac de plenitudine potestatis totaliter derogamus ac derogatum esse volumus per presentes. et ne de cetero statuta fiant, aut consuetudines introducantur per aliquem principem sive dominum aut per aliquem communi-tatem vel universitatem, que buic nostre concessioni aut ejus effectui quomodolibet obviare possint, presenti prohibemus edicto, statuta et consuetudines hujusmodi penitus annullantes, nullius roboris vel momenti esse declarantes. nulli ergo omnino homi-num liceat hanc nostre creationis, erectionis, adjunctionis, aggre-gationis, ordinationis, decreti, concessionis, donationis, largitionis, statuti, prohibitionis, annullationis, declarationis, voluntatis et gratie paginam infringere aut ei quovis ausu temerario contraire sub pena nostre indignationis gravissima et viginti marcarum. auri puri, quam contrafaciens totiens, quotiens contrafactum fuerit ipso facto, se noverit inremissibiliter incursurum, quarum auri marcarum medietatem imperialis fisci sive erarii, residuam vero partem in curiam passorum usibus decernimus applicari. gaudeas igitur, Enea, ac de tanto majestatis munere tu et domus tua de Piccolominibus vehementer exultet, tantoque erga nos et imperium sacrum ferventius et animosius vestra erigatur in-tentio, quanto majoribus nos conspicitis esse perventos muneri-bus gratiarum presentium sub nostre majestatis sigilli testi-monio litterarum. datum in Civitate nostra Nova Austrie, Sal-cenburgensis diocesis, anno a nativitate domini 1453, die 15. mensis decembris, regni nostri 14., imperii vero 2. Ad mandatum domini imperatoris Ulricus Simmendus, electus Burgensis. 198. Bischof Eneas an Piero da Noceto in Born: Wiener-Neustadt, 15. Dezember 1453. Bittet namens des Kaisers, der Papst möge dem Uhrich Biederer die Freisinger Propstei verleihen. Politische Neuigkeiten. Erinnert an die ihm versprochene Kirche in Irdning. Aus Vindob. 3889, Bl. 191"; eigenhändig. Weiß Nr. 95, Voigt 317. 385 Domino Petro de Noxeto. Magnifice comes, major honorande. sepe a me scriptum est domino nostro sanctissinio, quam sit acceptus imperiali eulmini Ulricus Ridrer, utriusque juris interpres et faeundissimus et doctissimus, quantum quoque hie homo et possit et velit apostolice majestati servire. non est, cur üla repetam, que tibi notissima esse non ambigo, sed cur hoc refricem, modo absol-vam. intelligo multos esse in Romana curia, qui preposituram Frisingensem queritant, per promotionem electi Pataviensis pro-pe diem vacaturam. in hac re magnum vertitur interesse cesaree sublimitatis et inclite domus Austrie, in cujus dominus ecclesie Prisingensis castra consistunt. cumqtie modernus Frisingensis episcopus senio confractus plenusque diebus non diu supervivere possit, haud dubium est, qui prepositus illi successor detur, quando vir doctus et reputatus fuerit, si locus electioni pateat, ut consuetum esse videmus. eam ob causam, licet superioribus diebus imperialis majestas per suas litteras confessorem suum ad hujusmodi preposituram promovendum commendaverit, tarnen postea timens, ne ille fortasse domino nostro pape minus gratus appareret, jussit me pietati apostolice scribere atque instare, ut magister Ulricus ad eam preposituram promoveatur. idqut factum a me est. verum quia dietim nove difficultates emergune et nove fiunt pratice, statui hec pauca ad te scribere, qui cesaree serenitatis honorem atque profectum cupis, quique ma-gistrum Ulricum optime nosti, ut cum de tali prepositura fuerit agendum, hunc virum et sue virtutis gratia et imperatorie maje-statis intuitu apud sanetitatem domini nostri toto conatu pro-moveas. neque plura de hoc de novitatibus harum partium et si scribo reverendissimo domino saneti angeli plenius ejusque litteras visui'um te minime dubito, pauca tarnen et his inserere übet ad consolationem tuam, qui cesareos quasi unus ex nobis honores desideras. hec hujusmodi sunt, comes Cilie ex guber-natione regis Ladislai et Austrie preeipitatus huc ad cesarem venit erratique veniam petiit et gratiam, offerens se amplius ser-viturum quam nocuerit. nondum sibi venia data est, pendent traetatus et pratice quam multe. rex Hungarie in Praga coro-natus residet neque mens Bohemorum est, illum prius exire regnum, quam sermonem sue gentis ediscat et siceram bibere. nunc per Bohemos regitur. Australes et omnes Theutonici ab ejus ministerio sequestrati sunt et domum remissi preter Pontes. II. Abt. C8. Bd. 25 386 Azingherum, qui Präge retinetur, non ut regem gubernet, sed ut per eum Austria in obedientia regis maneat. similiter quo-que et gubernator regni Hungarie apud Pragam observatur. consiliarii regis Bohemi sunt et ministri omnes; noster Procopius regni cancellarius factus est et in alto gradu collocatus. Albertus Austrie dux et Albertus marchio Brandeburgensis, cum non possent regem reducere, noluerunt in Austriam reverti, ru-morem plebis et indignationem veriti, sed ad propria inglorii perrexerunt. barones Austrie jam oculos ad cesarem vertunt. comes de Schiamberg cum huc venisset ignoscique suis excessi-bus peteret, intra paucos dies ex hac luce migravit. civitates Pruscie, que adversus religionem suosque dominos litigabant, ligam quandam defendentes, in judicio succubuere estque liga damnata et cassata. imperator cum decem et novem legatis principum in judicio sedit. nunc aliqua de concordia inter partes agitantur. ob hanc rem necessarium fuit, in hanc usque diem me hie manere. neque enim aliter indulgere mihi recessum cesar voluit, nisi expedito negocio Prutenorum. nunc ergo peractis nativitatis dominice festivitatibus domum repetam et fortasse ad te veniam. cupio saneiissimi domini nostri pedibus me com-mendes neque sinas privari me promissione ecclesie in Hirn, electi Pataviensis, cujus mihi et Sponsor et fidejussor es. vale optime cum reverendissimo patre domino Perusino0, et Jacobo de Mediolano ac ceteris amicis. ex Nova civitate die 15. decem-bris 1453. Tuus Eneas, episeopus Senensis. 199. Bischof Eneas an Paolo Morosini* in Venedig; Wiener-Neustadt, 16. Dezember 1453. Er sei stets bestrebt gewesen, seine Wünsche * Giacomo Vannucci, Bischof von Perugia. — b Paolo Morosini war der Sohn des Senators JSgidio Morosini und ca. 1406 geboren. Er studierte an der Universität Padua, vermählte sich mit Anna, der Tochter des Giovanni Faliei-o, die ihm mehrere Söhne gebar. In Diensten der Stadt Venedig war er 1451 in Istrien, um mit dem Kaiser die Grenzen zu regeln, 1452 in Shodus, 1459 bei Borso von Este, 1464 bei Kasimir von Polen und Georg von Böhmen wegen eines Türkenzuges, 1411 bei Ferrante von Sizilien und Sixtus IV. Er starb 1482. Er war ein feiner, humanistisch gebildeter Bedmer und Diplomat. Auch schriftstellerisch war er tütig; er schrieb: De aetemitate temporalique Christi generatione in Judaicae im-pugnationem perßoUae Christianaeque religionis gloriam, die 147.9 in Padua 387 su erfüllen. Bei der Übersiedlung des Hofes sei des Kaisers Schreiben verloren gegangen; nach dem Memoriale Marosinis sei es neu geschrieben worden und loerde bald in seiner Hand sein. Aus Vindob. 3389, El. 193; eigenhändig. Weiß Nr. 96, Voigt 318. Domino Paulo Mauraceno. Vir magnifice atque insignis. accepi litteras vestras multi sunt dies, quibus mihi rem vestram Placentinam commendabatis. vidi etiam complurima scripta vestra ad phisicum cesareuni, in quibus mei faciebatis mentionem. respondebo breviter. fuit mihi semper animus Testre voluntati morem gerere, cum propter vir-tutem et nobilitatem vestram, tum propter notitiam, quam con-traximus olim apud sanctum salvatorem" et propter illos gene-rosos comites de Colalto, qui vestre domus sunt observantissimi. curavi ergo, ut littere ad intentionem conscriberentur et sigil-larentur. quo facto cum majestas imperialis curiam mutaret, nescio quomodo littere jam expedite perdite sunt nee diligenter quesite inveniri potuerunt. rursus quoque pervestiganti mihi vestrum memoriale, ex quo novas possem notulas sumere, nus-quam compertum est. sie desiderium vestrum simul et meum diu frustratum est. ad hoc faciunt nostre mores curie, que tarda est et ut verum dicam raro sine presenti auro quiequam ex-pedit. his autem diebus, cum revolverem scripturas meas, inveni preter spem dictum memoriale moxque gavisus secretario cesaris tradidi, unde minute fierent, ex quibus littere conscriberentur. itaque jam spero vestram rem esse in vado et cito suum transitum habituram. intelligitis * rei statum, ego queeunque possum vestri causa paratus sum facere. in hoc negocio non volui amplius operari. valete. ex Nova civitate die 16. decem-bris 1453. Vester Eneas, episcopus Senensis. erschien. Eine Abhandlung über die Staatsverfassung Venedigs an Gregor von Heimburg, den er 1461 kennen lernte und mit dem er dauernd in Briefwechsel blieb, gedruckt bei Valentinelli, Bibliotheca mss. ad s. Marcum Venetiarum 3, 231. (Vgl. Agostini, Notizie intorno la vita e le opere degli scrittori Veneziani 2, 179—188; Mittarelli, Bibliotheca codd. mss. monasterii ¦i. Michaelis Venet. und Tiraboschi, Storia della letteratura italiana 6, 1, 233.) 1 Ss. intelligis. a Wohl das Kloster S. Sal.vatore in Venedig. 25* 388 Si orator Senensiuma apud vos est cupio Htteras his alli-gatas sibi assignari mandetis. 200. Bischof Eneas an Leonardo Benvoglienti in Venedig; Wiener - Neustadt, 16. Dezember 1453. Kündigt ihm seine Bückkehr an; Politisches; unerhörte Kälte in Österreich. Aus Vindob. 3389, El. 193; eigenhändig. Weiß Nr. 97, Voigt 319. Domino Leonardo de Benevolentibus. Spectabilis vir, amice carissime. quamvis cupiam, tibi mnlta scribere, modo tarnen, que committam litteris, pauca sunt, statui peractis nativitatis dominice festivitatibus domum petere; tunc aut Venetiis aut Senis, si deus dabit, te conveniam et verbo sup-plebo, que desunt calamo. pacem in his partibus habemus, sed incertam atque nutantem. comes Cilie gratiam imperatoris querit, nondum tarnen invenit. rex Ladislaus apud Bohemos retinetur. Australes universi ab ejus gubernatione semoti sunt, res Turchorum apud nos silent. expectantur apostolice sedis nuntii, qui somnulentos excitent. frigus apud nos inauditum atque incredibile viget et Caritas rerum ultra solitum opprimit plebem. vale. ex Nova civitate die 16. decembris 1453. Eneas, episcopus Senensis. 201. Bischof Eneas an den Kardinal Nikolaus von Kusa; Wiener-Neustadt, 16. Dezember 1453. Spricht von seiner bevorstehenden Abreise; Politisches; große Kälte, Mangel an Nahrungsmitteln und Pest im, Österreich. Aus Vindob. 3389, El. 193*; eigenhändig. Weiß Nr. 98, Voigt 320. Domino cardinali sancti Petri. Reverendissime in Christo pater et domine mi colen-dissime.1 post hümilem recommendationem. venientem ad partes vestras Matheum Pisanum nolui meis litteris transire vacuum, quibus me nondum ivisse domum sciretis. id fecit causa Pru-tenica, que his diebus absoluta est; lata sententia et liga cas-sata. neque enim prius licentiam abeundi cesar dedit. ibo 1 Ursprünglich folgte que nunc scribam dignationi vestre pauca sunt, nee tarnen hie nuntius meis. * Leonardo Benvoglienti. 389 ergo nunc ad ecclesiam raeam peractis dorainice festivitatis solemnitatibus, nisi aliud subsit impedimentum, quod deus procul avertat. id propterea scribo, ut sciatis, in quo loco ad me pos-sitis scribere, si quid sit, quod mihi veluti servo vestro velitis committere. terret me tarnen frigoris austeritas, cujus similem, postquam in Alamania dego, nunquam expertus sum neque homines quamvis senes harum partium majorem intemperiem vidisse se meminerunt. extraordinarie temporum vices mirabiles solent pertendere calamitates. deus nostri misereatur. hec terra carestiam timet, pestis in foribus est, bella et Christianorum et gentium expectamus circuncisarum. dispotus E-ascie cum Turclio fertur conciliatus. hie expeetantur apostolici legati. interim euneta silent. deus bene omnia vertat, valeat dignatio vestra et me habeat suo more commendatum. ex Nova civitate die 16. decembris 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis. 202. Bischof Eneas an den Kardinal Zbigniew Olehiiclä in Kraltau; Wiener-Neustadt, 16. Dezember 1453. Vier das Urteil gegen den preußischen Städtebund; gedenht in einigen Tagen abzureisen. Aus Vindob. 3389, Bl. 193v; eigenhändig. Weiß Nr. 99, Voigt 321; Zeitschr. f. österr. Gymnasien 1871, 107. Domino Sbigneo, cardinali Cracoviensi sanete Prisce.1 Reverendissime in Christo pater et domine colendissime. post humilem recommendationem. quo pacto absoluta sit res Prutenica legati civitatum dignationi vestre palam facient. ego in ea causa, quod justum putavi, summo conatu prosecutus sum nee immemor fui scriptorum vestrorum. timeo nunc, ne qua in partes oriatur discordia, si qui forte sint, qui cesaream sen-tentiam parvi faciant. vestra sapientia, que prope adest, studeat pacem atque concordiam serere nunc maxime, dum Turchorum gladius nostris cervieibus imminet, ne, dum Christianorum no-strorum ferre jugum recusamus, Turchis parere cogamur. ego paueos post dies domum repetiturus sum. si quid est, quod mihi scribere velit vestra dignitas, illuc litteras dirigat mihique 1 Eine fremde Hand hat hinzugefügt Eneas Senensis episcopus commen-üationem, 390 seniper imperet. valete optime et ut soletis me amate. ex Nova civitate die 16. decembris 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis. 203. Bischof Eneas an den Kardinal Nikolaus von Kusa; Wiener-Neustadt, 17. Dezember 1453. Empfiehlt ihm den Überbringer des Schreibens und dessen Angelegenheit. Aus Vindob. 3389, Sl. 80; eigenhändig. Weiß Nr. 100, Voigt 322. Domino Nicoiao, cardinali sancti Petri, Eneas, episcopus Senensis, commendatum se facit. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime. post humilem recommandationem.1 proficiscitur ad presentiam vestram vir providus et, quantum intelligo ex aliis, virtute ac bonis moribus ornatus, Anosco, lator presentium, qui longo tempore spectato viro magistro camere imperialis servivit. is pre-bendam in ecclesia vestra vigore precum imperialium acceptavit, modo possessionem querit. scribit pro eo cesar et magister camere et magister Ulricus. quamvis post tanta nomina vane videri possint littere mee, gratissimum tarnen habuero, si meas huic homini profuisse preces intellexerim, qui et mihi aliquando non vulgariter complacuit. nee alia modo, re'commendo me ipsum dignationi vestre, ad cujus imperium presto sum. ex Nova civitate die 17. decembris 1453. Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.2 304. Bischof Eneas an das Kapitel der Kirche in Brixen [Wiener-Neustadt, 17. Dezember 1453]. Empfiehlt den Überbringer des Schreibens. Aus Vindob. 3389, Bl. 80;' eigenhändig. Weiß Nr. 101, Voigt 323. Eneas, episcopus Senensis, venerabili capitulo ecclesie Brixinensis salutem ^h/rimam dicit. Venerabiles viri, amici carissimi et honorandi.3 quamvis nulla sint mea erga vos merita, quia tarnen capitulo4 vestro semper affectus fui, audeo pro viro bono et mihi carissimo 1 et — recommendationem gestrichen. — 2 Unterschrift gestrichen. — s Anrede gestrichen. — * ecclesie. 391 preces offerre. eapropter rogo quoad possum obnixe, ut honora-bilem Anoschonem, presentium exhibitorem, in agendis suis et potissime in negocio prebende; quam in ecclesia vestra accep-tavit, benigne commendatum suscipiatis. id erit mihi singulariter gratum et ubi potuero conabor vobis et in communi et in par-ticulari vices rependere. datum ut supra. 205. Bischof Eneas an den Kanzler Prcikop von Rabstein in Prag [Wiener-Neustadt, 17. Dezember 1453]. Bittet um Unterstützung des GurJcer EleMen; der Bischof Giovanni di Castiglione von Pavia wvrd als päpstlicher Legat erwartet; gerüchtweise verlautet, die päpstliche Flotte habe 150 Schiffe der Türken abgefangen. Er reise in einigen Tagen heim. Aas Vindob. 3389, El. 80; eigenhändig. Gedruckt Voigt Nr. 324. Eneas, episcopus Senensis, Procopio militi, regni Bohemie cancellario, salutem Tplurimam dicit. Electus Curcensis scribit serenissimo regi tuo in facto ec-clesie Ruspacensis mittitque breye sanctissimi domini nostri ad rem ipsam. cupio commendatam ejus causam habeas et amice promoveas. nos hie expeetamus episcopum Papiensem, apostolice sedis legatum in negotio Turchorum. fama est, classem aposto-licam 150 navigia captivasse illorum; nescimus veritatem. pax Italie egre traetatur; comes Franciscus Venetos urget. ego tuum expecto responsum in bis, que novissime scripsi, quia Romanam curiam intra dies paueos petiturus hinc abibo. vale et Nicolaum nostrum suseipe commendatum. esset mihi carissimum in tuo regno te videre. datum ut supra. Tuus Eneas, episcopus Senensis.1 306. Bischof Eneas an den Bischof Vitez in Prag; Wiener-Neustadt, 24. Dezember 1453. Ist hocherfreut über das Schreiben, das K. Ladislaus zu seiner Empfehlung an den Papst gerichtet, und erlcennt aus dem Stile die Feder des Bischofs, dem er dafür dankt. Aus Vindob. 3389, Bl.81; eigenhändig. Weiß Nr. 102, Voigt 323; Fr&knoi, Vitiz Nro. 2. 1 Unterschrift gestrichen. 392 Domino Johanni, episcopo Varadiensi, cancellario Hungarie.1 Regias litteras, reverendissime pater, in mei commenda- tionem ad summum pontificem scriptas nobilis eques dominus2 Procopius, regni Bohemie cancellarius, proximis diebus ad me direxit, emissas ex duplici cancellaria." quibus, ut ex tran- 1 Später wurde Eneas, episcopus Senensis vor-, s. p. dicit nachgesetzt. — 2 Gestrichen. a Ich fand den Brief des K. Ladislaus an Nikolaus V. im clm. 8482, El. 81; er lautet: König Ladislaus an Papst Nikolaus V. Bittet ihn, den Eneas zum Kardinal zu ernennen. Prag, 12. September 1453. Beatissime pater et domine reverendissime. post debitarn sub-ieceionem ad pedum oscula beatorum. delaturi honoris vicem gratis ad-modum amicisque obsequiis reverendi patris domini Enee, episcopi Senensis, idoneam ooeasionem naeti sumus, qua affectus animi nostri amorisque in eum effeetus publicetur. quippe cujus inter ceteros ministerio ae quantura in eo fuit ope et opera ne educati solum ad hanc etatem, verum etiam ad jura paterna evocati sumus. is enim advocatus infantie nostre, is juris nostri commendator egregius, peritia prudenciaque juxta magnus, luctatus est pro nobis sepe numero, solieita cura et docto ingenio cum oppositis superiorum ternporum difficultatibus ita servivit imperatori, ut equa dispensacione officiorum et nobis deserviret, quo fit, et nos qui-dem morari gratitudinem ipsum recte atque ordine mereri constet. cum igitur nobis novissime significatum fuerit, qualiter episcopus prefatus paucis post diebus Italiam curiamque ac presenciam sanctitatis Yestre petiturus Sit, suasum est nobis a consiliariis nostris et facile persuasum, ut eure ejus de nobis habite referamus vicem honorique pariter et pro-mocioni sue consulamus, utpote qui deineeps magis ac magis et cordi et usui nobis futurus est. hunc itaque virum de nobis optime meritum, sanetitati vero vestre non tarn vultu quam opinione notissinmm, ad pro-mocionem ampliorem presertim vero, ut cum fiducia exprimamus, ad cardinalatus dignitatem consequendam attente, instanter, humiliter, devote ac diligentissime commendamus, quamquidem ipse hactenus non su-seipere avidus studuit sed mereri, in quo, si sanetitas vestra virtutis ejus racionem habuerit, satis habundeque sufficiet noticia et testimonium beati-tudinis vestre comodis suis, eciam si nullus intercessor accederet. nihi-lominus tarnen nos, debito nostro et merito suo dueti, quod ipse per se emeruit, nos dignuin duximus postulare, ex qua re honori sanctitatis Yestre hie quoque cumulus aecedet, quod duo efficienter debitores licet unus prope beneficium consequatur, reputare tarnen et nobis hoe beneficio dignum erit, ipsum quidein ad dignitatis, nos vero ad desiderii eulmina ascendisse. ita namque promocioni sue gratulabimur, ut per illam non magis personam suam quam fiduciam nostram er'ectam censeamus. quam-obrem supplicamus instancius beatitudini vestre, dignetur non tarn personam ipsam quam expeetacionem nostram in promocione pretaeta 393 sumptis earum cognovi, nihil aut ferventius aut limatius scribi potuit, his presertim, que vestra1 ex cancellaria prodierunt. in-telligo, nie non esse deo despectum, qui tanti principis gratiam merui. quis enim non maximi faciat, clarissimum inter Chri-stianos ac potentissimum regem et sibi affectum esse et pro se scribere, quippe non minus est hujusmodi litteras quam rubeum pileum meruisse. hec tarnen ego non attribuo meis meritis, qui nosco inperfectum meum et quam sit tenuis in me virtus. no-bilissima regis natura et beneficus animus est, qui servorum suorum, quamvis minimi sunt, non est oblitus. deus illi2 contra hostes victoriam, cum vicinis pacem, cum subditis quietem tri-buat et prosperos in omni vita successus, qui mei memoriam non deposuit. scio tarnen multum me debere dignationi vestre3 simulque domino meo Pataviensi atque Procopio, quorum verba regio culmini me commendarunt. inspiciens insuper litterarum, que pro me scribuntur, tenorem, sentio vestrum4 esse dictamen, sicut et pulpa et nervus et ornatus orationis ostendit. egistis0 ut amici solent, quamvis non putem ego amicum sed servum me esse vestre3 dignationis neque, si vestrum4 fuisset negocium, aut ardentius aut efficacius scribere potuissetis.6 nihil ad hec dicam, recommittam deo beneficia, quibus retribuere non pos-sum. ipse vestre3 dignationi merces erit, me non dabo illi favore desiderato munerare retribuereque et votis nostris et meritis suis, ut ad hanc ipsam promocionem perveniat, per quam idem nobis nunc amabilis deinceps plus venerabilis efficietur. faetura in hoc beatitudo vestra erga nos rem sui pariter et amoris et moris, quo videlicet dum opes apostoliee pietatis in usum benemeritorum dispensat sibi maxime, sed nobis quoque consultum faciet, ut exinde animi nostri spe erecta fas sit de cetero optare pociora. tantum autem his obstringemur indultis, ac si nostre peculiariter utilitati proficiant quicquid scilicet idem noster honore pater, professione amator, fide amicus accepit. conservet dominus sanctitatem vestram feliciter regimini eeclesie sue sancte. datuin Präge sub sigillo nostro, quo ut rex Hungarie utimur, die XII mensis septem-bris anno domini 1453 regnorurn nostrorum etc. E. S. V. devotus filius Ladislaus dei gracia rex Hungarie, Bohemie, Dalmacie, Croacie Austrieque et Stirie dux, nee non marebio Moravie. 1 tua. — 2 Urspi-ünglich det illi deus. — 3 tue. — 4 tuum. — 5 egisti; ursprünglich ostendistis amici causam agere. — 6 potuisses. 394 amplius qui semel me dedi. scitis1 ubi sum gentium ibi me servum habere et uti pro arbitrio posse. neque plura modo, cupio semper in vestra2 esse memoria, sie enim et in gratia magni regis futurum me minime dubito. apud nos est modo Papiensis episcopus.3 valete4 in Christo feliciter. ex Nova civi-tate die vigilie nativitatis 1453, Servulus vester Eneas, episcopus Senensis.5 207. Bischof Eneas an Giovanni di Castiglione, Bischof von Pavia,* in Wien [Wiener-Neustadt, mischen 24. Dezember 1453 und 1. Jänner 1454]. Berichtet über den großen Eindruck, den des Bischofs Bede auf den Kaiser gemacht; Klage über den Verlust Konstantinopels. Aus Vindob. 3389, Bl. 82; eigenhändig. Weiß Nr. 103, nicht bei Voigt. Oratio vestra, reverendissime pater, quam nuper in con-spectu cesaree majestatis habuistis;b et merorem simul et gau-dium attulit imperatorio eulmini, merorem sane, dum cladem illam Constantinopolitanam nostris diebus horribilem et deflen-dam contigisse narrastis, gaudium vero, dum sanetissimum dominum nostrum apostolicum sacrumque suum senatum animo erectum totis conatibus ad vindicandum obrobium Christiani nominis intentum esse declarastis, petendo, ut cesarea majestas ad id ipsum exurgat et ad tarn pius opus vires imperatorias omnes accommodet. quippe licet jam mensibus otto calamitas illa Constantinopolis emerserit et ante sex menses ad aures per-venerit imperatorias, non tarnen adhuc dolor ille sedatus est, quem divus cesar imperator ex amissione6 tante civitatis ac- 1 scis. — 2 tua. — 3 Der ganze Satz gestrichen. — 4 vale. — 5 Unterschrift gestrichen. — 6 Bs. admissione. " Der Brief ist unvollständig; am Rande steht deshalb die Bemerkung dimitte lianc incompletam. Gerichtet ist er, wie aus dem Briefe des K. Friedrich an Nikolaus V. vom 1. Jänner 1454 hervorgeht, an den Bischof von Pavia, der nach dem vorausgehenden Brief am 24. Dezember 1453 noch in Neustadt sich befand, aber am 1. Jänner 1454 bereits abgereist war, so daß das Schreiben in diese Zeit fallen muß. — b Ich fand diese Bede im clm. 4143, Bl. 101 und 4149, Bl. 318; eine ähnliche Bede hielt er vor K. Ladislaus mit dem Anfange Tametsi nihil dubitet, Johann Vitiz erwiderte auf sie; beide Beden in Melk, Kod. N 13, Bl, 251 ff. 395 cepit. recens adhuc vulnus est et inextinctus dolor, quod si jam memoria illarum rerum preterisset, commemmoratio tarnen per vos noviter facta novam molestiam addidisset. quid autem faciat repetitio tanti mali, dum memoria nova est et vulnus nondum siccatum? non potest cesarea sublimitas audire de re tanta loqui sine anxietate animi. quis enim talia audiens temperet a lacrimis, quis luctum contineat? civitas nobilissima et vetustissima pariter in potestatem hostium deducta est. pul-cherrima et amplissima templa, toto orbe terrarum memoranda, que Christi nomini serviebant, ad spurcitiam Maumethi redacta sunt; pretiosissime et singulares sanctorum reliquie in lutum projecte et a porcis conculcate, delete imagines, confracte statue magni dei; altaria profanata, sacerdotes occisi, sanctimoniales ludibrio habite, imperator Grecorum capite truncatus, cesi nobi-lissimi civitatis, matres familias passe, que libidini victorum placuit, rapti filii ex complexu parentum, omnia luctu, cruore ac cadaveribus plena. 208.* Kanonikus Johann an den Bischof Eneas [Wien, ca. 1454]; bittet ihn um seine Freundschaft. Aus Vindob. 5254, Bl. 259". Reverendo in Christo patri ac domino Enee Silvio, Senensi episcopo imperialique secretario, domino suo precipuo, Johannes, canonicus ecclesie cathedralis, humiliter se commendatum facit. Plurima sunt et varia, presul dignissime, que litteras ad te dare non modo invitent sed quidem animo me impellant.1 inter cetera tarnen potissime valent exhortaciones dommorum meorum, Francisci similiter et Johannis Grolter, quos tibi con-junctissimos in amore cognovi, dum sepius in illam [!] incidis-sent, ut de te et egregiis tuis virtutibus verba facerent. hi enim cum multipliciter variis in rebus reverentiam tuam ex-tollerent, presertim laudare et admirari solent eloquentiam gravi-tatemque tuam in dicendo, que ego dum libentissime attenderem et animo meo cogitabundus revolverem, nimio amore tui captus non mediocriter gaudebam tantum vas in corde existere pre-dictorum, presertim cum aniinadvertebam, te, ex Italorum fini-bus originem traxisse, ex quibus ego itidem oriundus essem 1 Hs. impellunt. 396 arbitrabar enim, has tuas virtutes egregias non modo mirari ut solus eas laude prosequereris, quin immo ad singulos Italos diffundi. quare sepius dum anhellarem, ad tuas dominationes litteras dare nimiaque rusticitate sermonis dignitatem tuam ledere vererer, item ac item ab incepto propositi destiti, quod cum audivissent prefati viri non parva reprehensione me dignum judicarunt, immo ignavissimum, qui me negligerem tuis serviciis offerre et pro posse studere ad tui notitiam pervenire, presertim tarnen humanitate tanta preditum esse te dicentes, ut non solum digneris illos gratissimos habere, qui benivolenter te prosecun-tur, sed singulos quoque amore prosequi, quos ad virtutem aspirare existimas. quare his permotus, illico statui me cupere litteras meas ad te dare, si modo baberem, qui ad te venturus esset, continuo autem intulit dominus Johannes, quem noscere [!] qui litterarum tabellarius mearum futurus esset tantumque sese auderet et responsivam abs te impetrare confideret. at ego subridens inquio, vide, ne serio mihi illudas, ne mihi indigna-tionem tanti viri pares, dum me verbis tuis alliciendo impellis. vach, inquit ille, scio, neseiens tibi illudo in re tanta. non recte verba iaea aeeipis, bono animo sis. vade, scribe paululum, in me stet, si quid iratus fuerit, non poterit nisi in litteras dese-vire. ego ero, qui tamquam impulsive ineusabero, quamquam jam noverim, illum gratissimum tuas aeeepturum. aeeipe igitur non litteras sed litterulas meas, quas corrige tua prudentia et errata mea ipsi per tuas porrige, ut aliquando dicere audeam, tantum a doctissimo domino Enea merui mihi, ut monitis suis peritior evadam. vale. 209.* Bischof Eneas an Ulrich Biederer; Wiener-Neustadt, 1454. Über die Schwierigkeit des Amtes eines kaiserlichen Bates. Aus Wolfenbüttel, Weißenb. 90, Bl. 105. Domino Ulrico Kidrer, perspicaci et memori jurisconsulto ac cesaree majestatis senatori, Eneas, episcopus Senensis, salutem Y>lurimam Aicit. Quamvis tribus cardinalibus in secretariatu serviverim in-que concilio Basiliensi non parva munera gesserim terrarumque haud parvam peragraverim partem, dum tarnen quid sit in con-silio cesaris locum habere mente revolvo nequaquam me tanto 397 dignum gradu possum existimare. verissimaque verba illius, quantum ad me pertinent, esse non ambigo, qui senatum cesa-reum pamm gravem parumque consideratum affirmavit, nee eum esse, qui tanto principi assistere atque consulere videri possit idoneum. nihil mentitus est in me homo ille; namque si Quinto Ennio aut Aulo Gellio aures prebere volumus, eos, qui maximis prineipibus rerumque dominis aut amici aut consultores haberi volunt, ingenio vivaci, leni comitate, summa modestia, tenaci fide, magna lingue parsimonia, certa loquendi oportuni-tate, grandi rerum antiquarum morumque veterum ac novorum scientia, multa servandi tenendique secreti religione et ad lenien-das vite molestias pluribus lenimentis ac solaciis. . . .* cui hec sunt, illum ego parem judico, qui cesari carus inter paueos de rebus maximis sententiam ferat. sed querit ille, ubi velit hujus-cemodi viros.2 rara avis in terris nigroque simillima agno, cui hec assint. consiliarium admonet sapiens unum ex mille reeipi. ego ex multis milibus eligendum puto, qui rei publice bene et utiliter consulere possit. neque regem arbitrari illum, qui con-siliarios habet omni ex parte perfectos. minime igitur mentitus est, qui levitatem cesarei senatus aecusavit. nee mihi quidem injurius fuit, qui nosco inperfectum meum. ceteri de se Judicium faciant. tu, si quid habes in haue rem, dicas et animum tuum in cominuni patefacito, quoniam simul omnes unico ser-mone vocati sumus. vale. ex Nova civitate 1454. 210. Bischof Eneas an den Abt Wolfgang IL von Göttweig; Wiener-Neustadt 1454. Erteilt ihm die Vollmacht, einige seiner Klosterbrüder von Kirchenstrafen zu befreien. Aus dem stark verstümmelten Orig. gedruckt bei Fuchs, Urkunden und Regesten s. Geschichte des Benediktinerstiftes Götttveig 2, 459, Fontes rer, Austriac. II, Bd. 52. Die formelhaften Bestandteile des Schreibens von mir ergänzt. Eneas, dei et apostolice sedis gratia episcopus Senensis ac ejusdem sedis per Bohemiam, Slesiam, Moraviam, Austriam, Stiriam et cetera cum potestate legati de latere nuncius et orator specialiter deputatus, dilecto nobis in Christo religioso patiri Wolffgango abbati monasterü beate -Marie virginis Gotwicensis 1 In der H.i. ist das Prädikat ausgefallen. — * Auch hier fehlt das Prädikat. 398 ordinis sancti Benedicti Pataviensis diocesis salutem in domino sempiterneww. Ex injuneto nobis legacionis officio humilibus /idelium votis libenter ammimus eaque, ut optatum pertingant effectum, pie-tatis laxato gremio ac perpetuatos ignoscende excessus, quantum cum deo possumus et indulti se nobis extendit auctoritas, gra-ciosius exaudimus. exhibita si quidem nobis nuper pro parte patris Wolffgangi, abbatis pretacti monasterii beate Marie vir-ginis Gotwicehsis peticio contine&a^, quod cum . . . sui monasterii in talem prorupissent audaciam, nt nianus in prelibatum abba-tem eorumque Tprelatum . . . detinere pretendissent, prout eun-dem incareeraverunt et detinuerunt, propter quod can . . . tarn incurrerunt, a qua abbas antedictus post ipsius liberacionem credens, se potestatem et anctoritatem . . . a&solvit necnon postea coram ipsis fratribus non tarnen in contemptum clavium, sed extimans ipsis . . . awnuit ac immiscuit se eisdem. post hoc prelibatus abbas intellexit se auctoritatem absolvewö* . . . hujus-modi minime habuisse, propterea predictus prelatus timuit et timet de presenti, se eciam . . . ac excommunicatis fratribus, ut pref'ertur, celebravit, incurrisse. et quia bonarum mencium . . . pro parte ipsius abbatis nobis fuit humiliter supplicatum, ut auctoritate legacionis nostre sibi de . . . nos Jiujusmodi peticioni annuentes discrecioni tue comruittimus et mandamus, quatenus auctoritate . . . jsecierit ab excessu hujusmodi necnon quibusvis censuris ecclesiasticis, quibus propterea quon . . . siwgularitate, si quam propter premissa quomodocumque incurrerit, eadem auctoritate dispenses, omnem i . . /actam penitus aboles. in quorum omnium et singulorum fidem et testimonium presentes litteras exinde fieri nostrique sigilli jussimus et fecimus appen-sione communiri. datum in Nova civitate Saltzburgensis diocesis anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo quarto indictione secunda, die vero Yigesima . . . pontificsdus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Nicolai pape quinti anno ejus octavo. 211. Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Born; Wiener-Neustadt, 1. Jänner 1454. Bittet, mm Begensburger Tage einen Kardinal zu entsenden. Gesandte des K. Ladislaus seien in Wiener-Neustadt gewesen, ohne etmas m erreichen. Der Graf 399 von CUM sei für den Augenblick ruhig. Die Türken sollen in Kroatien eingefallen sein. Bitte, Biederer die Freisinger Propstei su verleihen. Über seine eigene Angelegenheit denke er stoisch. Aus Vindob. 3389, Bl. 84; eigenhändig. Weiß Nr. 105,- Voigt 326. Domino sancti angeli. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime. post humilem recommendationem.1 audito legato sedis apostolice decrevit imperator cum suis principibus apud Ratispo-nam in festo sancti Georgii conventum habere, in quo de copiis adversus Turchorum furorem et impetum instruendis transigat. citius dies dicta fuisset, si legatus ad nos maturius accessisset. hec intelligetis2 abunde ex his scriptis, que pietati apostolice sublimitas imperatoria scribit.3 vestrum4 nunc est, de legato providere, qui conventum accedat. quantum intelligo, multum vestra5 dignatio cunctis Theutonicis esset accepta; de natione non creditur prelatus ad eam rem idoneus esse, quod si ex numero cardinalium haberi non possit,6 alius saltem acceptus imperatori et nationi mittatur scribanturque littere, quas cesar requirit, et mittantur ocius, ne mora longa fiat longior. de novitatibus non habeo, que scribam, nisi pauca. fuerunt hie legati Ladislai regia ex Hungaria, Bohemia et Austria, conventum inter cesarem et regem ipsum expetentes, cupientesque medio tempore utrinque quietem esse atque corrigi comitem Cilie, si quid innovaret. nihil obtentum est, sed omnia nostro more suspensionem habuere. comes Cilie, qui copias congregabat, modo quiescit tempusque fortasse magis idoneum prestolatur. Bohemi regem suum diligenter custodiunt neque facile dimissuri sunt, gubernator Hungarie post longam moram Präge faetam tandem in Hungariam. rediit habetque modo conventum regni apud Budam; ibi, ut fama est, de rebus Turchorum agitur. forsitan et aliquid contra nos illa conventio pariet; nam pacem cum cesare, ut Albertus dietaverat, ratam Hungari non habent. timeo, ne nostre conventiones viam Turchis aperiant, qui su-perioribus diebus ut rumor est ingressi Croatiam adjunetis sibi Bossinensibus predam non parvam et hominum et jumentorum 1 Die ganze Einleitungsformel gestrichen und an deren Stelle am Sande: Johanni cardinali sancti angeli Eneas, episcopus Senensis, commendatum se faeit. — 2 intelliges. — 3 dirigit. — * Hier fehlt die Korrektur in tuum. — s tua. — 6 Ursprünglich folgte: Papiensem existimarem. 400 abegerunt, fecissentque damna majora, nisi coacti fame retro-cessissent. alia modo non occurrunt digna notatu. utile arbitror, qnod vestra1 dignatio apnd dominum nostrum efficacem pre-beat operam, ut magister Ulricus Riderer preposituram obtineat Frisingensem, qui profecto magnus et potens est in curia nostra et in dieta Ratisponensi rebus agendis magno erit adjumento. de rebus meis remittor in vestris2 litteris ad dominum Johannem Inderbachium, ex cujus scriptis nihil boni percipio. cauta est dignatio vestra,1 que malum nuntium in alios transf'ert; ego tarnen nihil moveor et, si nihil in aliis reperio, quod me juvet, stoica sententia sum, me ipso contentus. valeat reverendissima Tpatemibas vestra,1 cui me ut soleo commendatum esse cupio. ex Nova civitate die l.januarii 1454. 212. Bischof Eneas an Johann Hinderoach in Rom; Wiener-Neustadt, 1. Jänner 1454. Dankt ihm für alle Mühe in seiner Angelegenheit und hofft, sich ihm dankbar beweisen au können; in der Annatenfrage möge er sich nicht weiter bemühen. Über den Regensburger Tag; politische Neuigkeiten. Aus Vindob. 3389, Bl. 85; eigenhändig. Weiß Nr. 106, Voigt 327. Johanni Inderbachio. Venerabilis et eximie doctor, frater amantissime.3 ex litteris, quas reverendo patri domino meo Curcensi frequentes scripsisti, ac ex his, quas novissime ad me misisti, intellexi, quo studio quaque diligentia res meas adjuvare conatus es. non ago tibi gratias, nam id esse inter amicos alienum puto. fecisti, quod amicum decuit, faciam ego et aliquando in rebus tuis, quod benivolentis hominis monstret effectum. si non succedit, quod agis, nihil imputo, tu boni viri officium implevisti. vi-deant illi, apud quos de me verba fecisti, an satis grati sint his, qui sedis apostolice decus pro suo virili tuentur. expecto cupidus tuum reditum, aut si tardior fueris, obvius tibi fiam. super annata remittenda non est, cur te fatiges amplius, ne frustra laterem laves. da locum inglnviei4 hominum, qui cum 1 tua. — 2 tuis. — s Gestrichen, dafür am Bande: Eneas, episcopus Se-nensis, Johanni Inderbachio, imperiali secretario, salutem flurimam dicit. — 4 Hs.: ingluvie. 401 obierint, non erunt- nobis ditiores. de ceteris rebus agito, ut ex usu melius existimas, prudentia tua pro mea voluntate apud te sit. novit cesar universa, que per te Rome gesta sunt; tuam fidem et solicitudinem commendat. nihil abs te non bene gestum est. de novitatibus hec habeto. ad festum Georgii conventum habiturus est cesar in Ratispona cum suis principibus, ibi ut de modo comprimendi Turchorum furorem agitet. comes Cilie qui multa minabatur Australibus, quiescit. Ladislaus rex apud Bohemos sive volens sive invitus degit. ex Australibus soli1 Azinger et Pataviensis electus secum est.2 Hungari in Buda congregati sunt ac de Turcho et de cesare quasi hostibus co-gitant. deus illis animum det, ut Turchi potius elidere conatus quam nos invadere velint. tuus Pucham in pace silet. opto me reveröndissimo domino sancti angeli, magnifico domin o Petro de Noxeto et Henrico nostro Senneben efficias commendatum. ex Nova civitate kalendis januarii 1454. 313. Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Born; Wiener-Neustaai, 1. Jänner 1454. Danld ihm für alle seine Mühe in seiner Angelegenheit. Teilt ihm die gleichen politischen Neuigkeiten mit. Aus Vindob. 33S9, Bl. 85"; eigenhändig. Weiß Nr. 107, Voigt 328. Henrico Senfleben. Venerabilis vir, amice carissime.3 intellexi ex vestris4 litteris, quo in statu res mee sunt apud Romanam curiam. mul-tum diligentie vestre6 sum obligatus. nihil obmittitis6 ex his, que mihi putatis6 utilia. utinam possem rependere vices! de annata remittenda non est, cur amplius laborem subeatis;7 di-mittamus rem jacere ad tempus, donec miserator dominus aliter provideat. in ecclesia commendanda cum tempus erit, ut cura'm apponatis,8 expeto, ne promisso cadam. in ceteris vestrum0 con-silium pro meo desiderio sit, et si quid hie agendum per me sit,10 scitis11 habere hominem, qui vobis12 complacere velit. spero tarnen cito me vos13 Rome visere14 nisi fallar. cesar die- 1 Ursprünglich: solus. — 2 degunt. — 3 Anrede gestrichen, dafür: Eneas, epi-scopus Senensis, domino Henrico Senfleben, imperiali consiliario, salutem Tplurimam dicit. — i tuis. — 6 tue. — 6 Unverändert gelassen. — ' subeas. — 8 apponas. — 9 tuum. — lü causa tua fuerit. — u scis. — " tibi. — 13 Gesti-ichen. — 14 videbis. Fontes. U. Abt. 68. Bd. 26 402 tarn apud Ratisponam indixit eoque proficisci vult, ut de rebus contra Turchum disponendis agitet. id futurum est in festo sancti Georgii. rex Ladislaus in Bohemia degit, velit nolitque, non dimittitur. solus ex Austria Azingher et Pataviensis cum eo degunt. Hungari congregati sunt apud Budam et quo pacto resistant Turchis cogitant. comes Cilie hoc tempore quiescit. alia non occurrunt notatu digna. valete. ex Nova civitate die l.januarii 1454.1 214. Bischof Eneas an Piero da Noceto; Wiener-Neustadt, 1. Jänner 1454. Der Kaiser will, daß er noch den Begensburger Tag abwarte, bevor er heimreise; er werde sich seinem Wunsche fügen. Die Ungarn sind in Ofen zu einer Beratung versammelt. Bittet, die Freisinger Propstei möge dem Ulrich Biederer übertragen werden. Aus Vindob. 3389, Bl. 85^; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß Nr. 108, Voigt 329. Magnifice et generöse comes, major honorande.2 Legatus apostolicus in re Turchorum apud nos fuit. quomodo sit ex-peditus ex litteris cesareis apostolice pietati directis plenius in-telliges; non est, cur illa rursus inculcem. ego in ea sententia sum, ut domum repetens te visam. sed cesar adhuc petit, me dietam expectare Ratisponensem. sum dubius, quid agam. di-cam cesaree serenitati necessitates meas et quid mihi ex usu videatur, deinde sequar imperium ejus, si dabit venire, ad vos veniam; si jusserit manere, manebo neque negabo quadrimestre, cui concessi decennium, etsi molestissimum est semper domo exulem esse, intelligo ex litteris amicorum, te mihi faventissi-mum esse neque id dubium est mihi, qui tuam erga me volun-tatem ante 20 annos optimam novi. doleo tantum non patere mihi viam, qua me tibi ostendam, qui sim et quo te venerer animo. sed nunc ista pretereo. venio ad novitates harum partium. Hungari congregati sunt Bude cogitantque modos, qui-bus Turcho obviam pergant. quidam opinantur, novi aliquid eos contra cesarem moliri; nam pacem per Albertum Austrie 1 Hs. irrig 1453. — * Von Eneas korrigiert in Eneas, episcopus Senensis, magnifico et generoso comiti domino Petro de Noxeto aaiutem -plurimam dicit. 403 ducem dictam non habent ratam. gubernator eorum ex Bohemia ad eos reversus est. Ladislaus rex in Bohemia sive volens sive nolens moratur neque cum eo sunt Australes nisi Azingher et Pataviensis electus neque hi potestatem in personam regis habent. comes Cilie multa minatus est per hos dies adversus Australes; modo silet sive animo deficiens, sive tempus magis idoneum expectans. hec si libebit poteris apostolico reserare eulmini et me sacris pedibus commendare. suadeo, si fieri potest, Frisingensem preposituram magistro Ulrico Biedrer cum vacarit conferri, qui magnus est et potens in curia nostra et qui servit apostolice sedi non vulgariter. vale et me ama ut soles; ac si licet petere, reverendissimum patrem episcopum Perusinum et dominum Jacobum Mediolanensem meo nomine valere ac salvos esse jubeto. ex Nova civitate kalendis januariis 1454. Tims Eneas, episcopus Senensis.1 315. Bischof Eneas an den Kanzler ProJcop von Rabstein in Prag; Wiener-Neustadt, 10. Jänner 1454. Tiber die rechtliche Stellung von Kansleischreibern und ihren Anspruch auf Trinkgelder. Aus Vindob. 3389, EL 86; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß Nr. 109, Voigt 330. Procopio de Babstein.2 Magnifice vir, amice honorande.8 reddite sunt mihi littere vestre4 paulo antequam heri peterem curiam. quarum particulam majestati cesaree ad verbum legi, ubi vestra5 servitia sue magnitudini offertis.6 audivit libenter sublimitas ejus verba vestra6 dixitque, bonum est, quod illic unum fidelem habemus et quo-niam vos7 primum de sua promotione mihi verbum fecistis8 nmltum placuit et alia dixit in commendationem vestram,9 que non est opus referre. illud sat est, quia gratiosissimum habetis10 in cesare dominum, de novitatibus Italie vel nostre curie non est opus scribere, veniente ad vos u reverendissimo12 patre12 do-mino legato,13 humanissimo et optimo patre, qui euneta vestre4 1 Unterschrift gestrichen. — 2 Später: Eneas, episcopus Senensis, domino Procopio de Rabstein, regni Bohemie cancellario salutem Tplurimam dioit. — ' Anrede gestrichen. — * tue. — B tua. — 6 offers. — 7 Gestrichen. — 8 fecisti. — ° tuam. — 10 habes. — n te. — 12 Gestrichen. — 13 Später meo legato. 26* 404 magnificentie reserabit. in facto cancellarie misistis1 certa ca-pitula cum domino Curcensi communicanda, sed is abest ad ecclesiam suam profectus. ego tarnen locutus sum cum aliqui-bus ex cancellaria et breviter referam, quid intellexerim pro vestra2 informatione. ad primum in quo petitis,3 an certa sa-laria deputata sint scriptoribus, sie habete:4 aliqui salarium haben t, aliqui non; neque salaria paria sunt, sed pro merito vel majora vel - minora et jtmiores non multum experti salario carent ha-bentque victum et in beneplacito et discretione manent cancellarii. item scriptores non possunt de jure aliquid certi petere de donationibus vel litteris. sed littere ipse; si sunt inportantie, taxantur ex mandato cancellarii et id cancellario cedit, quod venit ex taxa, ultra taxam vero possunt scriptores bibalia ut ajunt petere neque possunt5 illa ad certam summam taxare, sed standum est arbitrio et liberalitati dantis. bibalium autem scriptores inter se collectorem constituunt, qui fideliter inter omnes ea distribuit. item sive sint littere cum sigillo appenso sive non, cancellarius illarum reeipit taxam. at si gratis ex-pediende videantur pro levitate rerum, est in arbitrio cancellarii permittere, quod scriptores exinde bibalia reeipiant. item sigillator apponit sigillum, ceram scilicet et sericum sumptu suo et laborem subiit. nee plus potest exigere de quovis appendente sigillo, quam grossos quatuor. de ceteris vero minus reeipere potest, amplius non potest. item non est in potestate scriptorum impedire, ne littere gratis dentur, sed cancellarius taxatorem instituit, qui ad mandatum suum euneta disponit. item scriptores obligati sunt scribere litteras de curia vel que statum regis con-cernunt sine ullo emolumento ad mandatum cancellarii. et cancellarius papirum vel pergamenum imponit illi laborem. habetis6 ad omnia quesita solutionem. leges Ligurgi he7 sunt in ere apud Spar-tam Scripte, nescio an cuipiam violare eas fas sit. cancellarius tantus est quantus esse vult. scriptores nisi obediant exeludendi sunt, semper uno dimisso presto est alius. valete8 et dominum Nico-laum ut promittitis9 commendatum suseipite10 et confovete11 mei gratia et sua virtute in dies magis. dominis Varadiensi et Pata-viensi cupio commendari. ex Nova civitate die 10. januarii 1454. Vester Eneas, episcopus Senensis.12 1 misisti. — 2 tua. — s petis. — * habeto. — 5 Gestrichen. — 6 kabes. — ' Hs.: hec. — 8 vale. — 9 omittis. — 10 suseipe. — n confove. — 18 Unterschrift gestrichen. 405 216. Bischof Eneas an Francesco dei Tolomei in Siena; Wiener-Neustadt, 10. Jänner 14.54. . Ratte gern bessere Nachrichten aus Italien gehört, über den Begensburger Tag; hofft, ihn bald su sehen. Aus Vindob. 3389, Bl. 86v; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß Nr. 110, Voigt 331. Eneas, episcopus Senensis, domino Francisco de Tholo-meis, canonico Senensi, salutem Tplurimam dicit.1 Eximie et venerabilis doctor, pater honorande.2 cognovi cupide novitates Italie, quas significasti, quamvis optavi meliores fuisse. video res ad voluntatem Turchorum vadere, quando inter nos sevientibus odiis arma crassantur; deus meliora promittat, cesar conventum apud Ratisponam indixit; ibi de co-piis contra hostes fidei instruendis mittendisque tractabitur. utinam volentes ad salutem nostram onmes simus, quamvis magnam inter Cbristianos negligentiam animadverto vigere. plus ovis rustico nostro subtracta quam Christus salvator urget of-fensus; injurias subditorum magno prosequimur animo, contu-meliam dei lippis cernimus oculis. vale. quia prope diem te vi-dere confido, scribendi laborem fugio. ex Nova civitate die 10. januarii 1454. 217. Bischof Eneas an Sceva de Gurte1, in Born; Wiener-Neustadt, 10. Jänner 1454. Dankt ihm für sein Schreiben und hofft, bald in Born su sein. 1 Die Adresse späterer Zusatz des Eneas. — 2 Anrede gestrichen. a Sceva de Curte war Gesandter Francesco Sforzas; vordem war er Podestä in Mantua gewesen (Arco, Studi intorno al municipio di Mantova 6, 65). Seine Depeschen an Sforza in Part.?, Bibl. nation. fonds italien 1585 und 1586. Friedrich III. erteilt ihm 1454 einen Pfalzgrafenbrief ad suam personam dumtaxat (Ohmel, Heg. 3291J; er war auch palatii Lateranensis comes (Pastor, Gesch. d. Päpste 1, 620, Anmerkung 4). In der hier berührten Angelegenheit handelt es sich um die von Sforza angestrebte Belehnung mit Mailand. Friedrich III. hatte schon am 12. April 1440 an den Herzog die Aufforderung gerichtet, das Herzogtum Mailand dem Reiche wieder zurückzugeben; im Aprü des nächsten Jahres kam es zu Verhandlungen zwischen Sceva und Eneas in dieser Frage, die sich aber zerschlugen; nun wurden sie aufs neue angeknüpft. 406 Aus Vindob. 3389, Bl. 86"; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas. Weiß Nr. 111, Voigt 332. Eneas, episcopus Senensis, domino Sceve de Curte salutem Tplurimam dicit.1 Magnifice miles, amice honorande.2 gratissime fuerunt mihi littere vestre,3 quibus vos4 bene valere accepi et in pace Italica laborare. utinam vestri5 labores efficaces sint, ne Turchi procuratores Itali videantur. in re vestra6 que facta sint ex" domino Papiensi plenius intelligetis.7 quia spero me brevi Romam petiturum, parco longioribus litteris. valete8 et me ut soletis9 amate,10 quando id fit reciprocum. ex Nova civitate die 10. januarii 1454. Vester Eneas, episcopus Senensis. 218.* Bischof Giovanni Campisi an Bischof Eneas in Wiener-Neustadt; Born, 10. Jänner 1454. Über die Verschwörung des Stefano Porcaro? Aus Ottob. 347, Bl. 64 und Vatic. lat. 1787, Bl. 74; auch in Urbin. 401, Bl. 82"; Laur. 54, 19, Bl. 52. Enee, episcopo Senensi, Johannes Campisius salutem püwri-mam dicit. Ex his,11 que ad me scripsisti his diebus proximis, animad-verti, cupere te, ne sim tarn constans in servanda lege taciturni-tatis. scribis enim, etsi rare sint ad te littere mee rarioresque ad me tue et cetera, que sequuntur. ex quibus tacite jubes, 1 Adresse später von Eneas hinzugefügt. — * Anrede gestrichen.. — 3 tue. — 4 te. — 5 tui. — 8 tua. — 7 intelliges. — 8 vale. — 9 soles. — 10 ama. — n Fiis. a Zu der Literatur, die Pastor, Geschichte der Päpste 1, 550 verzeichnet, füge ich noch hinzu: L. Fumi, II governo di Stefano Porcaro in Orvieto (Studi e documenti di storia e diritto 4, 33—93). — M. Lehnerdt, Soratii Bomani Porcaria seu de conjuratione Stephani Porcarii Carmen. Leipzig 1907. — L. Fumi, Nuove rivelazioni sulla congiura di Stefano Porcaro (Archivio d. soc. Bomana 33, 1910, 481—493). — B. Oessi, La congiura di Stefano Porcaro (Annales de la fac. d. lettres de Bordeaux, Bulletin italien 13, 93—111). — B. Oessi, Per la ricostruzione del processo contro S. P. (Atti e memorie d. accad. di Padova 28, 141—158). — B. Oessi, La congiura di S. P. in alcune cronache Veneziane (Nuovo archivio Veneto 1911, tomo 21, parte 2). — In der Bibliotheca Rossiana in Lainz befinden sich Kodex X, 139 fünfzehn Beden Porcaros. 407 immo et aperte sentis, ei legi aliquando derogandum esse et si negas abrogandum. fateor, mi pater venerande, durior sum in servanda lege quam equum esset, verum nimia licentia, quam facilitate in me tua capio, negligentiorem in scribendo facit, quamquam et infinitus ac nimis assiduus occupationum mearum pro hero meo reverendissimo labor, et quod animus fere a me, ut ita dicam, plerumque abest, non parvam occasionem prebent, ut rarior ad te per litteras veniam; et ut ad litteras, quas dixi, ad me tuas redeam, animadverti ex illis quoque te aviditate quadam nimia teneri redeundi aliquando in patriam et patrio in solo manendi; nihil equidem miror; satis enim ac super ni-miumque exterus fuisti et jam tempus esset, te Italum fieri, qui apud Germanos inter labores plurimos eosdemque maximos, ut ita dicam, quanquam non sine claritate senuisti. quo fit, ut tibi sim equior, cum ais te optare finire aliquando exilium istic tuum et vel mortuum Italico frui solo, putemque poete illi, ut pinguiore Minerva agamus, vel facile concedendum, quem affers dicentem: mollius ossa jacent manibus tumulata suorum. cupis tu quidem patrie vel Italie solum; ego vero te non minus vellem, verum animo tranquilliore diuturnioreque tempore quam fueris, cum Korne postremo fuisti. et si mihi indulseris, dicam tibi, quod vellem. vellem te hie eum esse, quem fore rumor quidam pretulit, cum hie apud cesarem esses; nee de hoc plura dixerim. credo memoria tenes, quid tibi de hoc rumore in aurem eo tempore apud edem saneti Petri dixerim; credo etiam, credis, me tui causa pervigilem esse ac minime quiescere mini-meque apud herum meum tacere ac apud quos puto posse aliquid in tui commendationem proficere, etsi neque tu mihi aliquid jubes et ipse tibi nihil rerum significem, que ipse tui causa facio. sie enim puto fieri oportere ac tibi magis placere, ut non omnia litteris credam, quanquam Senfleben habes, a quo de singulis edoceris, a quo puto et de re aeeipies, que hie no-vissime his diebus emersit, nova penitus et seculis nostris haud audita. nam qui exteri Rome sumus in extrema mala pene in-eidimus. Stephanus enim cognomento Porcarius, aut, ut ipse appellari voluit, Porcius, eques Romanus, annum jam Bononie summi pontificis imperio relegatus pena capitis adjeeta, si ex ea urbe injussus abscederet, ubi et quasi stipendii loco 300 aureos ibi annuos ex erario summi pontificis sibi destinatos habebat, clam domino legato aufugiens, festino cursu, ne dicam volatu, 408 urbem Romam quarto die mutata veste ingressus ac domi apud Angelum de Massa, cui illius soror uxor fuit, latens magna deinde in ejus edibus conjuratorum manu clam quoque apud eum coacta, capitolium inprimis die epiphanie, cum Senator apud edem sancti Petri abesset, capere simulque dato signo pontificem maximum una et sacros sacri senatus patres, ipsum quoque senatorem aggredi ac vel ferro necare vel vinctos pri-mum servare, quoad illi arx sancti angeli tradita esset et deinde curiales et ceteros omnes ac ex civibus nonnullos in predam suis complicibus dare statuerat. sunt, qui dicunt, et matres familias illorum civium et virgines violare. verum divina pietas tarn nefario ausüi obsistens tarn horrendum facinus aspicere non potuit; itaque tarn calamitosam pestem a nobis avertit. nam cum jam parata essent ad malum perficiendum omnia et fere ad summum usque perducta res omnis, pridie ejus diei, cujus postridie omnis res ut dixi ferro et vinculis agenda erat, ad noctem patefacta est; itaque1 die postera nonis januariis nocte media, cum jam conjuratorum manus fusa et iidem metu per-culsi fractis cum animo viribus latebras quererent, Porcarius ille caput et auctor mali apud sororem via regule latitans in arca quadam clausus, deo ut creditur volente, repertus et captus est, captis tarnen ante illum pluribus, e quorum numero fuere Angelus, quem supra dixi, pater et Clemens filius adolescens, cui patri medicus quidam Petrus de Monte rotundo gener fuit, cui non parum timeo, nam hinc pavescens abiit. credo res nostre tarn in tuto sint et si magna adhibetur in urbe obser-vatio. consilium autem hujus Porcii omnino fuerat, postquam omnia que dixi confecisset, universam urbem libertatis nomine ad rem publicam exemplo veterum capescendam concitare nee velle post hac Romanos cives sacerdotio parere. fuit illi in hac conspiratione vel inprimis velut delende, ut eis videbatur, tyrannidis socius Baptista quidam cognomento Sarra, civis quoque Romanus, vir audax et violento animo. hie cum edes Porcii, quocum erat, obsideri et armis cingi videret, arrepto scuto et ut vulgo dieimus partesana, sex viris eum sequentibus per medios sbardellati2 et senatoris milites illesus et penitus in-tactus, immo militibus illis viris, ut animadvertere potes, for-tibus minitans cedentibus evasit. de quo et alia quedara non 1 V. atque. — a V. bardellati. 409 aliena penitus a laude viri fortis, si mens illi non nimium prava affuisset, dici certe posset. post hec cum jam tabellarium op-tarem, qui has litteras1 ad te perferret, sententia capta est, ut res tanta, tarn execrabilis nequiequam inulta maneret. nam nee Romanam fidem hie salvam vel certe satis securam eo salvo esse posse, qui tantum attulit metum ac tantum pene pestem invexit. itaque heri Porcius ille miles, antequam illucesceret dies, furca supra turrim arcis erecta ad dextram, cum per pon-tem ad palatium apostolicum2 itur, laqueo alte3 suspensus interiit, qui et iterum pendere cernitur. heri quoque tres juxta capi-tolium ad publicas, que ibi extant, furcas adducti, pari quoque pena vitam finiere; duo, quos dixi, Angelus pater et Clemens filius, ac quidam Sabbus e regione campi Martii, quibus idem cedis et rapine cum Porcio propositum fiiit. alii quoque restant ob eam causam simili quoque pena plectendi. unum e4 multis, que de tanta re dici possent, non possem tacitus preterire. hie miles vide quam firmum sibi consiliorum suorum exitum polli-cebatur; vineula cuprea deaurata secum attulerat, quibus sanetissimum pontificem captum tantisper vinetum teneret, dum ejus jussu arcem quam dixi saneti angeli suam in potestatem traditam aeeiperet. deinde fera illius ne quidem hominis mens fuerat, reeepta5 arce, unicum ac summum vicarium Christi, numen nostrum mortale in terris, manibus ante oculos auratis manicis ad colum aurato laqueo cinetum, catena quoque aurata cupreaque vinetum,6 quod horresco referens, trueidare, sacro senatu orbis, tribus ut nonnulli ferunt dumtaxat eo ex numero exceptis, quod Romani sunt, omnino necare. Sed jam tempus adest epistole finem faciam, ne qui ineptus in re hac scribenda videri vel facile possum, nam quoque ver-borum prolixitate ineptior. commendo tibi me semper, veniam orans, si minus apte ista scripsi. nam dum festino studeoque esse brevis remque paucis perstringere, non dubito videri possum tibi obscurior ac indoctior. Rome, 4. idus januarii 1453.7 1 Fehlt in 0; aus V. — s Fehlt in V. — 3 V alto. — 4 7 de. — 5 7 ac-cepta. — 6 So aus V; 0 vinetis. — T Nach römischer Jahresrechnung. 410 219. Bischof Eneas an Werner? den Vikar des Patriarchen; Wiener-Neustadt, 16. Jänner 1454. Hat, wie er glaubt, die schwierige Angelegenheit des öristoforo Visconti glücklich erledigt. Aus Vindoh. 3389, Bl. 87; eigenhändig. Weiß Nr. 112, Voigt 333. Vicario patriarchali.1 Reverende pater et amice honorande.2 in re domini Christo-fori de Vicecomitibus, militis religiosi sancti Johannis Jeroso-limitani, quemadmodum nobis scripsistis3 et opem et operas adhibuimus efficaces. erant, qui negocium difficile reddiderunt magnamque pecuniam promittebant, cui moderne aures ubique gentium auscultant. sed vicimus tandem non sine labore neces-sariumque fuit principali camere prioris anni repromittere red-ditus. credimus rem votive expeditam, quamvis hie annus ste-rilis sit domino militi futurus. suadendum ei est, ne quo pacto adversetur, quia frustra et fortasse cum suo damno recalcitraret. nos ejus rei notitiam non habemus, sed intelligentes familiärem esse domini nostri reverendissimi patriarche, cui deditisshni sumus, et amicum vestrum, bono et volenti animo ejus causam assumpsimus promovendam et putamus, nisi presentes fuissemus, rem suam hoc anno finem minime habituram fuisse. gratum nobis est, si quid egimus, quod sibi vobisque4 placeat. valete5 in Christo, ex Nova civitate die 16. januarii 1454. Eneas, dei gratia episcopus Senensis et imperialis consiliarius. 220. Bischof Eneas an den Kardinal Dionys Szech; Wiener-Neustadt, 16. Jäymer 1454. Bittet auch seinerseits, die Forderung des Kaisers nach einer Beform des Klosters 8t. Gotthard zu erfüllen. Aus Vindoh. 3389, El. 87r; eigenhändig. Weiß Nr. 114, Voigt 334. 1 Später: Eneas, episcopus Senensis, domino Varnerio, vicario patriarchali, salutem Tplurimam dicit. — * Anrede gestrichen. — 3 scripsisti. — 4 tibi-que. — B vale. * Über die Person des Adressaten und die in dem. Briefe verhandelte Angelegenheit konnte ich nichts weiter erkunden. 411 Eidem cardinali.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendis-sime. post humilem recommendationem.2 scribit cesarea majestas dignationi vestre3 super facto cujusdam monasterii in vestra4 provincia reformandi, quod propter abbatis egritudinem multis exponitur incommodis. non existimo meas litteras post scripta tanti principis necessarias; sed ne monachis meum quoque fa-vorem petentibus deesse videar, adjicio et ego post splendorem solis5 comentitium lumen. existimo rem dignam esse, in qua vestra* dignatio laborem assumat, neque enim modicum est apud deum meritum dare operam, ut loca salva sint, in quibus di-vino nomini bene atque constanter famulatus exhibetur. quam-vis ergo non dubitem, suapte ingenio reverendissimam ipaterni-tatem vestram" huic operi diligentiam adhibituram facturamque Hbenti animo, quod cesar petit, offero tarnen et ego meas preces gratumque mihi singulariter fuerit, si quid rogatus meos valuisse apud dignationem vestram6 monachi ejusdem monasterii cogno-verint. neque alia modo, sum ad vestra mandata ubique volun-tarius et presto, ex Nova civitate Austrie die 16. januarii 1454. 321. Bischof Eneas an den Erzbischof von Canterhury, John Kempe in London;* Wiener-Neustadt, 17. Jänner 1454. Bittet, dem Über- 1 In der Sandschrift geht ein Schreiben des Kaisers an den Kardina voran; vgl. den Anhang; später geändert in Cardinali Strigoniensi Eneas, episcopus Senensis, commendatum se faoit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 tue. — 4 tua. — 6 Ursprünglich: solis lumen. — 6 tuam. * Der Brief wird den Erzbischof kurz vor seinem Tode erreicht haben. John Kempe, einer der hervorragendsten Männer seiner Zeil in England, war um das Jahr 1380 in Ollantigh geboren, studierte am Herten College in Oxford, wurde 1415 Vikar von Oanterbury, 1416 Archidiakon von Dur-ham, 1419 Kanzler der Normandie und Bischof von Sochester und 1421 zuerst nach öhichester und im selben Jahre nach London übersetzt. In der Zeit der Minderjährigkeit Heinrichs VI. spielte er eine große Bolle im englischen Bat und wurde 1426 Kanzler von England. Im gleichen Jahre zum Erzbischof von York ernannt, war er 1435 auf dem Konzil in Arras, wo er vielleicht mit Eneas bekannt wurde, 1438 in Calais. Eugen IV. ernannte ihn am 18. Dezember 1439 zum Kardinal s. Balbinae, später s. Bufinae; am 25. Mai 1452 wurde er Erzbischof von oanterbury und »tarb am 22. März 1454. Heinrich V. nannte ihn „one of the wisest lords of the land". 412 bringer der Einladung sum Besuche des Begensburger Tages möglichst bald eine Audienz beim Könige su erwirken. Aus Vindob. 3389, El. 88; eigenhändig. Weiß Nr. 116, Voigt 335. Archiepiscopo Cantuariensi.1 Reverendissime in Christo pater et domine colendissime. post recommendationem.2 quia religio Christiana hoc tempore per Turchoram audaciam magnis conatibus impugnatur, visum est domino cesari nostro, imperii sacri principes ad suam pre-senciam convocare cumque bis de congregandis exercitibus, qui possint hostem retundere, consultationem habere, id fiet duce deo in festo säncti Georgii proximo apud Eatisponam. scribitur ob eam rem inclito et potentissimo regi vestro,3 legatos suos ut ad diem dictam mittere velit, qui majestatem imperatoriam in eodem loco conveniant, de communi salute populi Christiani cum ceteris, qui aderunt, tractaturi. heraldus, qui defert litteras, sincerus et bonus vir ac suo dignus officio, vestram4 digna-tionem in primis adibit. eum uti commendatum suscipientes5 ad presenciam regiam quam celeriter admitti jubeatis6 utque causam Christi juvetis7 obnixe precor. res est et officio et dignitati vestre8 conveniens. quam ut omni promovendam studio suscipiatis,9 iterum atque iterum oro. valete10 in Christo optime et inter vestros servitores me unum accipite.n ex Nova civi-tate Austrie die 17. januarir 1454. Servitor vester Eneas, episcopuß Senensis et imperialis consiliarius. 222. Bischof Eneas an Carlo Gigli, Kaufmann in London; Wiener-Neustadv, 17. Jänner 1454. Banld für seinen Brief mit dem Bedauern, nichts für ihn tun su Jcönnen. Aus Vindob. 3389, El. 88; eigenhändig. Weiß Nr. 117, Voigt 336. Eneas, episcopus Senensisj Carolo Gilii, Lucano merca-tori apud Lundonias salutem ^lurimam dicit. Später Eneas episcopus Senensis, domino archiepiscopo Cantuariensi salutem ¦plurimam dicit. — 2 Anrede gestrichen. — 3 tuo. — 4 tuam. — 5 suscipiens. — 6 jubeas. — ' juves. — 8 tue. — 9 suscipias. — 10 vale. — n et — accipite gestrichen. 413 Amantissime et optime frater.1 quinque mensibus jam transactis accepi tuas litteras et nunc solum oblatus est nuntius, per quem tibi possim respondere. dicam breviter, quod in men-tem venit. letificarunt me scripta tua post annos 14, quibus te nun quam vidi, mihi transmissa; nam te vivum et mei amantem intellexi. sed indolui vehementer, cum fortunam tibi adversam eognovi. adjuvarem te, si possem, neque mihi labor gravis esset, quem tua causa susciperem; at neque apud maximum pontificem tibi queo prodesse, a quo sum procul, neque cesar, cui servio, is est, qui rem tuam restaurare valeat. nimis multa sunt inter nos maris ac terrarum spacia. afficior desiderio tui neque persuadeo mihi futurum tempus, quo te visam, nisi for-tasse Komam petieris. nam ego brevi2 si deus dat domum re-petam. ago tibi gratias, qui meam vicem gaudes; utinam mihi saluti sit promotio mea. didici quas de regno Anglie ad me scripsisti novitates. cupio Uli regno semper bene esse, in quo sunt et prelati et nobiles orthodoxe fidei cultores optimi. regem autem, quo parvulo Angliam vidi, ferunt omnes et animo magno et sapienti preditum esse, utinam modo sua serenitas in auxi-lium Christiane religionis exurgat et uniens se cesari contra Turchos, non tarn se proprias quam communes existimare in-jurias ostendat neque tarn Gallicis sibi infensis quam Turchis Christo insultantibus inimicum designet. vale et archiepiscopo Cantuariensi, quem audio et potentem et doctum prelatum esse, si per tuas aut illius occupationes licet, commendatum me facito. ex Nova civitate die 17. januarii 1454. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 333.* Goro Lolli an Bischof Eneas; Siena, 18. Jänner 1454. Erwartet mit Freude des Bischofs Heimkehr. Aus Ottob. 347, SI. 147 und Vatic. lat. 1787, Bl. 182; auch in Urb. 401, SI. 189; Law. 54, 19, SI. 127. Grregorius Lollius Enee, episcopo Senensi, salutem pZw-rimam diät. Admirabar non, ut scribis, increpabam moram adventus tui; nam id sine justissima causa evenisse nullo modo aut pacto Anrede gestrichen. — * Ursprünglich: post non longum te..... 414 crediderim; quenam vero causa esset dubitabam ac multa suspi-cabar et varia mecum animo revolvebam. at nuper receptis litteris tuis, re cognita, confirmato animo omnis formido mente excussa est. expecto ergo prope diem adventum tuum, quem felicem tibi nobisque futurum et spero et opto. gaudeo Petrum infirmitatem superasse optima valitudine, quem salvere jubeo. nos; qui ex nostris supersumus, bene valemus. commendo me tibi, quem deus pro voto conservet. ex Sena, die 18. januarii 1454. 234. Bischof Eneas an die Balia von Siena; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Teilt mit, daß er erst nach Beendigung des Begensburger Beichstages nach Hause zurückkehren könne. Aus Vindob. 3389, Bl. 88"; eigenhändig. Weiß Nr. 118, Voigt 337. Civitati Senarum. Magnifici et potentes domini mei honorandi. speravi me prope diem ecclesiam meam petere meque vestris offerre con-spectibus, idque jam cesar indulserat. nunc vero ad preparan-dum exercitum contra Turchos indicta est dieta apud Katispo-nam, quo se [!] cesarea sublimitas personaliter se se conferre disponit. eapropter licet imperandi potestatem haberet, rogare me tarnen voluit, ut secum ad eam diem perseverem; quod et si mihi gra-vissimum est, nimis enim diuturnum exilium fero, negare tarnen tanto principi meum servitium non sum ausus, cuius benificentia sum, quod sum. at dieta peracta dabo operam, ut quam ce-lerrime ad vos veniam. interim supplico clerum mihi commissum ut commendatum habeatis. ego non arbitror sine honore id esse civitatis vestre, quod episcopus Senensis apud cesarem in tantis negociis, quanta modo pre manibus sunt, in consilio degat. cetera, que apud nos aguntur, nepos meus Petrus vestro senatui referet, per quem etiam copias litterarum, quas cesar et pape et regibus in negocio Turchorum dirigit, vestris magnificentiis mittendas duxi. neque alia modo, deus et pacem et salutem et vobis et populo vobis subjecto concedat. ex Nova civitate Au-strie die 22. januarii 1454. 225. Bischof Eneas an Goro Lolli in Siena; Wiener - Neustadt, 22. Jänner [1454]. Bedauert, daß er erst später nach Mause zu- 415 zückkehren kann; sendet ihm das kaiserliche Delvret, das ihn zum Mate ernennt. Aus Vindob. 3389, Bl. 88*; eigenhändig. Weiß Nr. 119, Voigt 338. Domino Gregorio Nicolai.* Dices te, non ambigo, magnopere deeeptum, frater ainan-tissime, cum Petrum nepotem meum loco meo intueberis. cul-pabis scripta et promissa mea, ubi fides, ubi religio sit, requi-res. neque meis posthac litteris ullum apud te pondus erit ne-que me unquam reverti domum credes. quid ego ad hec respondeam? longam implere papirum oportebit, si velim tuis objectis satisfacere; sed non est ocium. id solum dicere pos-sum: sum et ego deceptus, una doleo et langueo, quia nequeo meos videre propinquos, domum disponere, plebem consolari. diffido jam egomet mihi et quamvis paucorum mensium mora mea requisita est, vereor, ne fiant anni, qui menses vocantur. tantum est mihi repatriandi desiderium. arbitror tarnen officii mei esse, ne cum molestia mei principis abeam, cum is mihi et affectus et benignus omni tempore fuerit. sed mitto ad te Petrum, qui consilium omne meum tibi denudabit. ei commisi, quid fieri velim domi. audi eum et adjuva, ut quam celeriter expeditus ad me redeat, quia necessarius mihi est. ab eo et novitates harum partium et statum et spem et metum, quibus agor, intelliges. non est, quod me litteris fatigem. mitto ad te litteras cesareas, quibus absens factus es consiliarius impera-toris. id et tibi et civitati nostre decorum puto. vale et1 fratres sororesque tuas meo nomine salvere jubeto. faxit deus, ut quam cito te videam. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 226. Bischof Eneas an Bartolommeo Massa in Siena; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Da er selbst nicht zurückkehren kann, bittet er ihn, über das Bistum und sein Haus zu wachen. Aus Vindob. 3389, BL 89; eigenhändig. Weiß Nr. 120, Voigt 339. Domino Bartholomeo de Massa. Eximie doctor et fili amantissime. cur nequeam, ut sepe a me scriptum est, impresentiarum domum repetere, nepos meus 1 Ursprünglich: et me veteri ex consuetudine. " Ooro war der Sohn des Niccolo, daher hier die Bezeichnung. 416 Petrus et tibi et ceteris explicabit. non est parva causa, que nie retinet; ferendum est, quod deus imponit jugum. sit tibi cura et matris et sororis, dum absum. Antoniam non commendo tibi; nisi enim tuapte ingenio rem tuam habueris commendatam, parum fecerint preces mee. attende super episcopatum superque domum meam. Petro nonnulla commisi expedienda, adesto sibi et juva, ut quam primum ad me reverti possit et afferat, que jussi. Franciscum conjugis tue fratrem modestum adolescentem super obitu patris optimi viri meo nomine consolatum reddito meamque sibi et benivolentiam et in omnibus suis rebus favorem offer. vale. ex Nova civitate 22. januarii 1454. 227. Bischof Eneas an seinen Kanonikus Bartolommeo in Siena; [Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454]. Kann nicht zurückkehren, sendet seinen Neffen Pietro und ersucht, diesen möglichst bald wieder zurückzuschicken. Aus Vindob. 3389, Bl. 89; eigenhändig. Weiß Nr. 121, Voigt 340. Bartholomeo canonico.. Venerabilis, dilecte noster. quia non possumus, ut opta-vimus, domum modo repetere, mittimus illuc Petrum, nepotem nostrum. cui volumus, quia in omnibus, que nostro nomine dixerit, plenam credentie fidem prebeas et ita facias, ut ab eo fueris requisitus. nonnulla enim sibi commisimus, que cito fieri opus est. de te nos.bene usque in hanc diem contenti sumus atque hortamur, ut perseveres de bono in melius, cura, ut Petrus festinanter et bene expeditus ad nos e vestigio redeat. et tu domum dispone ut soles £deliter vicariumque reverere et ama atque ita agito, ut redeuntes bonam voluntatem nostram erga te meliorem experiri merearis. datum.1 228. Bischof Eneas an Andrea Benzi in Ferrara; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Bittet um Auskünfte über seinen Neffen Francesco. Aus Vindob. 3389, Bl. 89*; eigenhändig. Weiß Nr. 122, Voigt 341. Das Datum ergibt sich aus dem variiergehenden Briefe. 417 Domino Andree Benzio. Eximie doctor et amice amantissime. nepotem meum Franciscum esse tibi eure non ambigo. sed nescio, an ille tuis monitis auscultet, rogo de sua vita suisque moribus certiorem me facias; si seivero eum proficere, gaudebo et illi benefacere studebo. si minus non angam me nimis et eum deseram. hec sibi uti commemores cupio. magistrum Sozinum, virum Optimum, tecum bene valere desidero. amico veraci non existimo latius scribendum. vale cum conjuge et liberis, et dominam Laram, si mei memor est, meis verbis salvere dicito. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 229. Bischof Eneas an seinen Vikar Bafaele Primadigi in Siena; [Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454]. Kann nicht zurückkehren, schickt an seiner Stelle seinen Neffen; sollte eine Kapelle frei sein, möge sie seinem Kaplan Thomas übertragen werden. Aus Vindob. 3389, El. 89"; eigenhändig. Weiß Nr. 123, Voigt 342. Domino Raphaeli de Primaditiis, vicario Senensi. Venerabilis et eximie doctor, dilecte noster. spes fiiit no-bis ingens repetendi per hos dies domum, sed deeepti srnnus. magnus prineipum et prelatorum conventus ad festum saneti Gteorgii proximum Ratispone indictus est. eo in loco futurus est imperator deque passagio contra Turchos instituendo acturus. eam ob causam nos1 secum habere vult neque redire in patriam sinit ante hoc tempus.2 necesse est nobis,3 obedire prineipi, qui nos multis benefieiis cumulavit.* mittimus ob eam rem Petrum ad vos, qui de nostra voluntate certitudinem prebeat. ipsum igitur et audite et in agendis juvate, et si fieri potest reditum nostrum expeetate, quem non diu differemus. si qua vacat ca-pella aut vacatura est, de qua Thome capellano nostro possitis providere, gratam rem nobis feceritis, si eam sibi contuleritis. datum.5 1 Ursprünglich me. — 2 id temporis. — 3 Ursprünglich mihi necesse est — * Ursprünglich me quantus suui talen fecit. mitto mepotem. — 5 Das Datum ergibt sich aus dem vorangehenden Brief. Fontes. II. AM. 08. Bd. 27 418 230. Bischof Eneas an Giovanni delle Gasarie, Bischof von Grosseto; Wiener-Neustadt [22. Jänner 1454]. Empfiehlt ihm, da er nicht heimkehren kann, seine Kirche. Aus Vindob. 3389, El. 89"; eigenhändig. Weiß Nr. 124, Voigt 343. Episcopo Grossetano. Keverende in Christo pater et domine honorande. alloqui potius hoc tempore vestram dignationem quam sibi scribere et in spe fuit et in votis, jamque accinctus itineri ad vos ire pro-perabam. interim venit apostolicus legatus, qui de passagio contra Turchos instituendo cesarem ammonuit. conventus ad eam rem prelatorum et principum indictus est Ratispone ad festum sancti Greorgii; hunc terminum expectare sum jussus. nequeo principi, qui me altum fecit; adversus esse, hee melius ex Petro nepote meo intelligetis; interim precor meam ecclesiam commissam habeatis. tantum est mihi repatriandi desiderium,1 ut diem recessus haud facile sperem. valete in Christo optime. ex Nova . . .2 381. Bischof Eneas an Francesco Tolomei in Siena; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Kann noch nicht zurückkehren, empfiehlt ihm seine Kirche. Aus Vindob. 3389, Bl. 90; eigenhändig. Weiß Nr. 123, Voigt 344. Domino Francisco Tholomeo. Venerabilis et eximie doctor, tanquam frater honorande. Petrum, nepotem meum, cum sine me videbis domum repeten-tem; non est mihi dubium, quin et mireris et me culpites, qui scripta minime servarim mea. sed arbitror, te quoque id estimaturum qüod est: velle scilicet me reverti ad meos et im-peditum esse, nanque ubinam gentium mihi dulcius vivere quam in patria fuerit, inter fratres, inter agnatos, inter amicos op-timos, ubi et bene sim visus et magnifice honoratus. ita est equidem, sed amittere cesaris gratiam et ingratum se monstrare 1 Das Wort ist nur zum Teile erhalten, ergibt sich aber mit voller Sicherheit aus Brief 225. — 2 Die Fortsetzung ist abgeschnitten; das Datum ist das der vorangehenden Briefe. 419 stultum' videri potest, quippe vitium hoc longe a me est, ut benefacienti male retribuam. cogit igitur honestatis ratio adhuc me per tempus apud cesarem morari, dum res Turchorum agi-tatur, quemadmodum ex Petro intelliges, cui ut in agendis auxilio et consilio sis precor. interea ut ecclesie mihi commisse geras curani vicemque meam ubi potes impleas iterum atque iterum rogo. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 232. Bischof JEneas an Tommaso Piccolomini in Siena; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. . Wünscht Orsina, die Tochter des Enea Piccolomini, verheiratet zu sehen und empfiehlt sie seiner Fürsorge. Aus Vindob. 3389, Bl. 90; eigenhändig. Weiß Nr. 126, Voigt 345. Thomasio de Picholominibus. Nobilis vir,1 amice carissime. Ursinam, Enee filiam, dum Senis essem annis superioribus, magnopere conatus sum nuptui tradere, sed aspernantem non potui cogere. que sibi postmodum fortuna successerit, non intelligo; sum anxius ejus causa, lu-brica est enim etas puellarum et labilis conditio feminarum. et quia caro nostra est nosterque sanguis, consulendum est etiam nolenti, dum quod bonum est suapte ingenio recusat. speravi me prope diem reversurum habiturumque sui curam; modo quia retardatur meus reditus hanc provinciam tibi committo. gen-tilis tua est, domus Picolomine in ea vel honor vel decus non mediocriter pendet. da operam precor ad matrem meam se conferat ibique nutriatur, donec redeam. et si medio tempore vir sua conditione dignus reperitur, ad me scribito. ago tecum pro veteri more confidenter et que nostre familie famam con-cernunt, existimo te libenter curaturum. ego quid per hos dies a cesare impetrarim ad splendorem domus nostre Petrus tibi latius exponet." vale et gentiles omnes nostros tuosque nepotes meo nomine salvos dicito. ex Nova civitate 22. januarii 1454. 1 Ursprünglich folgte: consors. a Bezieht sich auf seine Ernennung zum Pfalzgrafen vom 15. Dezember 1453 • vgl. das Dekret des Kaisers Nr. 197. 27* 420 233. Bischof Eneas an Nanni Todeschini in Siena; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Bittet ihn durch seinen Sohn Pietro um Zusendung von 300 Goldgulden, ersucht aber, über die Sache nicht weiter su reden. Am Vindob. 3389, Bl. 90"; eigenhändig. Weiß Nr. 127, Voigt 346. Nanni Petri. Spectabilis vir, cognate noster carissime. mitto ad te Pe-trum filium tuum, mihi ut pecunie aliquantulum afferat neque minus quam trecentos aureos. stude,1 ut quam celerrime ex-pediatur atque ad me redeat neque hoc publicetur. curabo ad vos postea mox reverti. quid agam, cur remanserim, que sit intentio mea, idem Petrus referet. commendo tibi matrem et sorores meas. cura diligenter, que tibi commissa sunt. vale. ex Nova civitate 22. januarii 1454. 234. Bischof Eneas an den Kanzler Prokop von Poabstein in Prag; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Kann wegen des JRegens-burger Tages noch nicht nach Italien zurückkehren. Politische Neuigkeiten. K. Äl/phons von Aragon war krank, ist aber wieder genesen; Schicht dem Niccolo Lisci durch Johann Nihili einen Tertullian, der ihn an Johann Yiies weitergeben möge. Aus Vindob. 3389, Bl. 90"; eigenhändig. Weiß Nr. 128, Voigt 347. Domino Procopio. Magnifice vir, amice honorande. putavi me intra paucos dies Komam iturum sarcinulasque contraxeram. cesar indul-serat, amici omnes vocabant; nunc frustratus sum. teneor ve-limque nolimque. indictus est conventus principum Theutonie apud Katisponam, ibi ut de resistentia Turchis objicienda cogi-tetur et disponatur. ad eam diem me cesar retinet neque tanto principi obsistere possum. toleranda est mihi etiam hec qua-dragesima, que instat. unum me non omnino invitum prebet, quia non dum mea patria quieta est. papa etsi omni studio pacem componere nititur in hanc tarnen usque diem frustra Ursprünglich: cura. 421 conatur. comes Franciscus in bello Venetos premit, Florontini filium regia Aragonum magnopere urgent, rex ille hoc anno, qui sibi tertius et sexagesimus est, proximus morti fuit, nunc convaluisse fertur. raro illum etatis annum sine maxima cala-mitate homines pretereunt. ob eam rem Cesar Augustus, cum sexagesimum quartum natalem suum feliciter attigisset, mirum in modum exultavit. nova que tibi scribam non habeo plura. Johannes Nihili tuus meusque prope diem ad te veniet; eum scio apud te mea commendatione non indigere, quem amas unice. Nicolaum doctorem sua virtute puto tibi carissimum esse; ei velim dicas, jussisse me Tertullianum transcribi, quem per Jo-hannem sibi mittam ocius, Varadiensi antistiti ut exinde tradat. legatum apostolicum non ambigo te omni conatu adjuvare. vale. magnifico gubernatori cum facultas est meum animum meum-que obsequium offerto. ex Nova civitate die 22.x januarii 1454. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 235. Bischof Eneas an den Kardinal Domenico Capranica in Born; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Bittet um seine Vermittlung, daß ihm die Zahlung der Annaten nachgesehen werde, und um die Erlaubnis, einen Geistlichen wegen einer körperlichen Verletzung absolvieren su dürfen. Bericht über die Angelegenheit Kaspar Wendeis. Aus Vindob. 3389, Bl. 91; eigenhändig. Weiß Nr. 130, Voigt 348. Domino cardinali Firmano. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime. post humilem recommendationem. ex omnibus, qui mihi Rome amici sunt measque causas agunt, intelligo dignationem vestram meis rebus faventissimam esse, scio2 quantum propterea debeo et nomini et dignitati vestre; sed unde persolvam debitum non scio. imitabor igitur rusticos nostros,3 quibus non diluendi ve-teris debiti sed novi contrahendi studium est.4 audebo infestare modestiam vestram et obligationibus magnis majores adjiciam. 1 Das Datum, der Handschrift XVII ist aus undeutlichem XXII der Vorlage entstanden. — 2 Ursprünglich: sentio. — 3 Ursprünglich: faciam ego quod ruricole nostri oonsuerunt. — 4 Ursprünglich folgte: adjiciam obli-gationes obligationibus, 422 seit vestra dignatio, quanta pro me solicitudo facta est, ut annate Senensis ecclesie debito liberari possim. id nonduni factum est, quamvis vestra reverendissima paternitas consensum prebuerit. precor igitur, si per oecupationes aliquando licet, me sacro collegio commendare dignemini atque adjuvare, ut onus hoc mihi gravissimum remittatur. ecclesia mea, ulmo similis, frondes sine fruetu gerit. vivo in hac curia non sine magnis sumptibus et servio non minus apostolice sedi quam cesari. quippe si scirent domini mei reverendissimi cardinales, qualia sepe negocia in consilio cesaris agitantur, non solüm mihi an-natam remitterent sed ultro salarium darent, quo possem hie perseverare et ecclesie Romane servire. de his magister Hen-ricus Senfleben dignationem vestram latius alloquetur, quem1 benigne audire dignemini. aliud insuper rogo indulgeri mihi, fuit apud me sacerdos harum partium, annos supra quinqua-ginta natus. is in confessione mihi exposuit, se cum esset adolescens, noctu per rissam ante 282 annos laici cujuspiam manum amputasse. neque tarnen scitum fuisse, quis hoc scelus perpetrasset, sed oeculte mutilatorem per interpositas personas mutilato ministrasse peeuniam, unde ille curaretur et tanti damni recompensationem aliquantulam haberet. tractu deinde temporis tactus3 conscientie stimulis mutilator idem proposuit clericari et in sacerdotio deo servire. sed cum parum litteratus esset et timeret in examine confundi, statuit ingredi quoddam monasterium4 canonicorum regularium saneti Augustini et pro-fectus ad propositum rogavit se in confratrem reeipi. prepositus autem recepit eum coram fidedignis personis ea conditione, ut infra tempus breve reverti deberet et stare in probatione. at ipse recedens cum intellexisset in eo monasterio non servari regulam, reverti abhorruit et procedens ad sacros ordines nulla obtempta vel dispensatione vel absolutione usque ad sacer-dotium promotus est, in quo per annos 22 ministravit. petiit igitur a me, eum ista oeculta sint, maxime de mutilatione, ut eum absolverem secumque super irregularitate dispensarem. est autem presbiter alioquin reputationis bone et doctus sufficienter. ego vero rem gravem existimans nolui me intromittere; cupiens tarnen saluti hominis consulere, statui ad reverendissimam pa- 1 Ursprünglich folgte: vestra dignatio. — J Ursprünglich: XXXII. — 'Ursprünglich: motu. — i Ursprünglich: religionem. 423 ternitatem vestram recurrere eique supplicare, ut mihi auctori-tatem in hoc casu1 concedere dignemini. quod si faciendum videtur, peto, ut per unam brevem litternlam id mihi committatis. in facto autem magistri Gasparis accepi litteras vestras et re-spondi, nescio an meum responsum ad manus vestre dignationis pervenerit. remitto tarnen scriptorum meorum copiam, ne mihi quicquam imputetis. compatior multum illi homini et studui ac studeo plurimum sue liberationi. sed res difficillima est; omnes barones Hungarie et Bohemie per hos dies eum relaxari peti-verunt neque obtinuere. spero tarnen venturam diem, qua cesar ejus misereatur. alia non occurrunt. vestra dignatio me suum habet, quocumque locorum gentiumque fuerim. ex Nova civi-tate die 22. januarii 1454. 236. Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Born;' Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Erbittet seine Unterstützung in einer besonderen Angelegenheit und in der Annatenfrage; über .die Bemühungen wegen seiner Erhebung 0um Kardinal. Die Kaiserin habe dem Papste geschrieben, er möge ihm eine Prälatur in Sizilien verleihen, was auch K. Alfonso unterstützte. Politisches. Aus Vindob. 3389, Bl. 92; eigenhändig. Weiß Nr. 131, Voigt 349. Senfleben. Venerabilis vir, amice honorande. decreveram, uti sepe ad vos scripsi, celebrata dominica nactivitate domum repetere et Komam visere jamque sarcinulas collegeram et itineri eram accinctus licentiamque divi cesaris obtinueram. sed cum jam decretum sit apud Katisponam in festo sancti Greorgii super Turchorum rebus haberi conventum, remorari ad id temporis sum coactus neque fas mihi est in hoc fidei negocio voluntati cesaris adversai'i. statuens igitur expectare diem, necessarium habui Petrum nepotem meum domum remittere, qui mihi pe-cunias afferat, ex quibus vivam. neque enim cesar abunde sumptus prebet, quamvis mihi ceteris in rebus benignus est. jussi etiam eundem Petrum Eomam petere ac summo pontifici quandam supplicationem meo nomine porrigere. videbitis pe-titiunculam meam. rogo velitis una cum meo nepote efficere 1 ffs.: causu. 424 apud dominum nostrum, ut voti compos fiam signeturque sup-plicatio, quia necessitas me compellit id agere, si debeo ad tem-pus in hoc loco morari. res tarnen occulta erit neque dominus noster aanctissimus notabitur, cum alioquin cesar fructus, de quibus agitur, recipiat et in alios usus convertat. cesar scribit vobis in facto suo et mittit aliquos articulos, quos curate, ut quam eelerrime, si quid fieri debet in Ratispona, expe-diantur. necesse est enim, super his haberi responsum. scio quanta fecistis mei causa et super annata et super rebus ceteris. nimis vobis obligatus sum neque nunc solvere obligationem sed augere potius est animus. scribo reverendissimo domino meo Firmano copiamque scriptorum his intercludo, ut si veniatis ad eum, sciatis, que ab ejus dignatione requiro, et supplicetis, ut mihi respondeat et annuat petitioni presertim super absolutione, quam peto mihi committi. de annata poteritis verbum facere, sed si videritis rem difficilem, nolite suam dignitatem molestare. expectabo donec citer aut monear, et tunc respondebo prout juris fuerit. puto me absolutum apostolicis litteris, at si non juvabunt, faciam, quod miseri solent, vendam et satisfaciam et vivam liber. in rebus ceteris non est, quid vobis committam; plus semper agitis, quam ego requirere audeam. imperator etiam modo propria manu pape scribit. litteras vos presenta-bitis, postquam meus nepos expeditus fuerit, qui de contentis1 in littera imperatoris nihil seit.2 sunt etiam littere regis Hun-garie et Bohemie, quas dominus Procopius ad me misit, me sicut deus novit minime requirente; sed postquam misse sunt, nolui eas contemnere. saltem ex illis intelliget dominus noster, me non esse illi regi odiosum, quod aliqui forsitan putavissent propter factum magistri Gasparis, qui captus detinetur. promo-tionem autem ex illis aliam non spero; nisi enim imperialia scripta me juvent, in aliis parum confido. imperatrix supplicat pro me pape, ut de aliqua prelatura in regno Sicilie mihi pro-videat, sicut rex ipse Aragonum pro me petivit et littere sunt in manibus domini Petri de Noxeto. velitis aliquando et hoc ad memoriam domini nostri deducere, si fieri posset, quod aliquando exirem inopiam et possem in curia vivere vel Senis honeste. nimis vos gravo, sed vestra erga me benignitas 1 Hs.: contemptis. — 2 Ursprünglich folgte: neque de litteris Ladislai regis, quid in se habeant, eas jussi vobis dari, ut illas s. dno. nro. 425 audaciam prebet. decem ducatos, quos familiari meo Finzin mutuo dedistis, Petrus vobis restituet. de littera doctoratus miror, cur episcopus Assisinus non satisfecerit, qui totiens pro ea scripsit. nova apud nos modo pauca sunt. Hungari dietam Bude tenent. nescio an legatus poterit illuc in tempore per-venire. comes Cilie, qui multa minabatur, jam silet. nam rex Hungarie super querelis suis adversus Australes justitiam ob-tulit. nescio an acceptaverit; grave erit ei contra stimulum calcitrare. valete. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 237. Bischof Eneas an Georg von Podieorad; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Empfiehlt ihm den Johann Nihili; oittet, dafür Sorge tragen m wollen, daß Böhmen sich in JcircMichen Fragen dem Papste unterordne. Aus Vindob. 3389, Bl. 93; eigenhändig. Weiß Nr. 132, Voigt 350. Palacky, Urkundl Beiträge 1860, S. 73, Nr. 63. G-eorgiconi, gubernatori Bohemie. Magnifice et generöse baro, domine honorande. dominum Johannem Nihili, astronomum insignem et modestum sacerdotem, non dubito vestre magnificentie saltem fama notum esse, qui non solum divo eesari nostro Federico ejusque magnatibus est aeeeptus sed et sanetissimo domino nostro pape sacroque car-dinalium cetui carissimus habetur et dilectissimus.1 sie enim sua modestia et doctrina precellens meretur. is ex regno Bohemie natus nunc domum revertitur, suum Patrimonium et antecessorum suorum jura recuperaturus, neque spem in alio quam in vestra magnificentia majorem habet, ego etsi non dubito, suam virtutem vestrum sibi vendicare favorem, pro jure tarnen amicitie, quo sibi sum junetus, et cupio et opto magnopere, suam spem minime frustratum iri et, si quid mee preces in con-spectu vestro possunt, eas pro viro mihi amicissimo quoad possum et ardentes et efficaces prebeo, ut qui persone mee2 prestitum credam, quiequid. sibi vestra magnificentia vel consilii vel favoris3 aecommodaverit,4 quamvis nullum me dubium habet, quin be- 1 Ursprünglich: carissimus et dilectissimus habetur. — 2 Ursprünglich: mee persone. — s Ursprünglich: Tel favoris Tel consilii. — 4 Ursprünglich folgte: nee plura. nee mihi dubium facio, quin vobis sentiat auxilium. nee mihi plura. arbitror autem facile inter suos inventurum. 426 nigne apud suos recipiatur, quem exteri libenter viderunt et honorarunt. hec cum fiducia de nomine amantissimo et honore digno conscripsi. nunc aliud adjiciam, quod non existimo pre-termittendum. intrasse Bohemiam inclitum regem Ladislaum, coronatum esse, obedientiam et fidelitatem omnium regnicolarum suscepisse, pacem in regno reformasse,1 salubre regimen ordi-nasse, qui audiunt omnes admirantur et laudant. tanto quod res major et stupore dignior existimatur, quanto ab initio in-credibilior videbatur, sed tanti boni et nomen et laudem nemo est, qui vestre magnificentie non attribuat. vestrum est hoc preconium et in familia vestra eternum decus,2 quia regnum Bohemie lacerum et quassatum vestra prudentia reformaverit. unum tarnen adhuc restat vestra virtute consilioque dirigendum. non dum quietem spiritualia negocia tenent, nondum clerus vester ecclesie Romane consentit. viget adhuc rubigo quedam in men-tibus hominum neque pontificem habetis. omnes Bohemi vestra ope ad veri sui regis obedientiam rediere, curandum et modo est, spiritualem patrem et dominum cuncti audiant Romanum pontificem neque plus velint sapere quam ceteri Christiani; jungant jam se denique apostolice sedi; que magistra est- omnium gentium et omnes ad se recurrentes benigne audit. sed nescio, quis hoc perficere possit nisi vestra singularis et ocula-tissima circumspectio, que ut temporalia optime direxit sie et spiritualia perfecte posse disponere3 non dubitatur, quippe magna est vestri nominis fama et apud sanetissimum dominum nostrum papam et universos* cardinales. cuncti de vestra pro-bitate bene sentiunt et optime sperant; reges quoque inter Chri-stianos opinatissimi, apud quos vestra laus celeberrima est, jam venisse diem existimant, quo regnum ilhid Bohemie preclarissimum cum ceteris Christianis et coppuletur et uniatur, neque id alterius consilio aut studio fieri posse quam vestro dijudieant. velit igitur vestra prestabilitas spem hanc implere titulosque illos mereri gloriosissimos, quia per vos regnum Bohemie non solum in temporalibus sed etiam in spiritualibus hoc tempore sit re-formatum. hoc erit illustre nomen vestrum, eunetis seculis me-morandum. hec res vobis celum aperiet et inter clarissima Ursprünglich: regnum ad unionem et pacem reduxisse. — 2 Für ursprünglich manebit. — 3 Ursprünglich: dirigere. — 4 Ursprünglich; omnes. 427 sidera dabit locum1 omnisque vestra posteritas hinc maxirne reputabitur et nati natorum et qui nascentur ab illis ex vestris operibus fructum sentient. eoque vestrum erit splendidius opus, quo nostra etate magis necessarium cernitur; et si enim omni tempore detestanda sunt inter Christianos scisniata, nunc potis-simum divisiones sunt fugiende ac abhominande, quando poten-tissimi vivifice crucis inimici terra marique bellum adversus nos instruunt Turchi nee contenti subegisse Constantinopolim totum sibi subjiciendum auetumant oeeidentem summoque co-natu nituntur, ut legem Christi evangeliumque subvertant, quod si nos uniti essemus facile superbiam gentis retunderemus illius. atque ob hanc causam persuasi mihi, non esse inutile pauca hec vestre magnificentie scribere, que precor tanquam ex nomine vestre virtuti deditissimo velitis aeeipere et boni consulere. datum in Nova civitate die 22. januarii 1454. 238. Bischof Eneas an den Bischof Johann VitesinPrag; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Bittet, sich des Johann Nihili annehmen zu wollen; übersendet ihm den Tertullian. Aus Vindob. 3389, Bl. 94; eigenhändig. Weiß Nr. 133, Voigt 351. Fraknoi, Vitiz Nr. 3. Johanni episcopo Väradiensi. Reverendissime pater et domine colendissime. post recom-mendationem. Johannem Nihili, astronomum eruditissimum, quid ni putem vestre dignationi notissimum, quem tota Grermania atque Italia et novit et laudat? hujus origo ex Bohemia est. parentes ei neque obscuri neque inopes fuere; sed ortis in pa-tria bellis gravioribus atque de fide certaminibus, cum agros, armenta, viros ferrum et flamma deleret, Johannes admodum puer domum reliquit, extorris nunc apud hos nunc apud illos mansit deditque se tandem litteris imbutusque philosophia non sine maximo labore — neque enim facile emergunt, quorum virtutibus obstat res angusta domi — astronomiam seetatus est atque in ea diseiplina summus evasit. venit denique ad cesarem et ab eo cupide reeeptus diu inter aulicos nostros et dilectus et honoratus in paucis est. hie ego benivolentiam et amicitiam 1 Ursprünglich: collocabit. 428 cum eo contraxi sumque ipso usus pluribus annis familiariter, cum et moribus et doctrina ejus non mediocriter oblectarer. is modo, quia dono superum et incliti regis Ladislai divina vir-tute patriam quietam accepit, domum revertitur. et si Patrimonium, ut par est, vendicare potuerit atque avita consequi jura, inter dulcis [!] amicos atque propinquos quod superat vite degere proponit. dixi hec longius fortasse quam vestre aures cuperent, sed nolui, meus in hunc virum qui sit animus, ne ve-stram dignationem lateret. sie enim fieri spero, ut eum in suis agendis expediendisque negoeiis et sui causa et mei contem-platione commendatiorem suseipiatis presidioque sibi apud regem non modico sitis. namque cum me vobis multis in rebus intellexerim carum et aeeeptum esse, non est mihi dubium, quin et amicos meos prestantis [!] viros vestro favore dignemini. is afferet Tertullianum raptim et minus terse rescriptum vestreque dignationi restituet. fuit enim consilium meum, desiderio vestro potius cito et imperfecte morem gerere, quam sero et cumula-tissime satisfacere. valete in Christo feliciter. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 239. Bischof Eneas an Aloysio aus Siena;* Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Bedauert, ihm in seiner Angelegenheit nicht helfen zu können. Aus Vindob. 3389, El. 94"; eigenhändig. Weiß Nr. 134, Voigt 362. Aloysio Senensi. Insignis vir, fili et amice carissime. sum tui sine inter-missione memor neque oblivisci possum ejus consuetudinis, que inter nos apud Thalamonem cum joeunditate viguit. prodessem tibi et tuis, si facultas sineret. negocium tuum cum Sigismundo duce per litteras cesareas jam dudum aggressus fnissem, si duo hi prineipes inter se1 quemadmodum sanguine juneti sunt, ita et benivolentia coppularentur. sed nulla inter eos concordia est et alter ineusat alterum tanquam sibi injurium. eam ob causam distuli cesareas impetrare litteras, si fortasse patrueles in ami-citiam redirent, quod modo nonnulli pertraetant. alioquin damno 1 Ursprünglich folgte: benevolentia juneti esaent. * Über die Person des Adressaten konnte ich nichts Näheres erkunden. 429 tibi potius quam utilitati scripta essent cesarea. hec volui tibi scribere, ne putes me rem tuam oblivioni dedisse. vale et me ut soles ama. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 240. Bischof Eneas an Giacomo Tolomei in Ferrara; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Kann nicht heimreisen und wird ihm durch seinen Neffen Pietro die Auslagen ersetzen, die er mit Francesco gehabt hat; bittet, diesen zu fleißigem Studium anzuhalten. Aus Vindob. 3389, El. 94"; eigenhändig. Wniß Nr. 135, Voigt 353. Jacobo Tholomeo, comiti et doctori. Magnifice comes, frater amantissime. decreveram hac hieme domum reverti idque cesar indulserat. nunc propter causam Turchorum remorari me oportet, indictus est enim con-ventus principum ad festum sancti Greorgii in Ratispona, ubi de tuenda Christianitate agendum est. non vult igitur cesar eam ante diem se deseram. coactus remanere mitto Petrum nepo-tem meum Senas, qui nommlla expediat meo nomine negocia. is tibi cuncta referet, que apud nos aguntur. non est, cur multis utar. ei commisi, dum redierit, pecunias tibi afferat, quas pro Francisco absumpsisti. neque enim ejus causa fas est te gravatum esse, eum, si non ambulat ad normam bonam, ad-monito ut filium, castigato ut servum. nisi virtute proficiat, non erit mihi nepos. at si doctus, si probus evaserit, et nepotis et filii locum tenebit. cupio te cum conjuge ac liberis bene va-lere. contristasti me hoc anno vehementer, cum te graviter egro-tasse accepi. nunc spero te sanum "et fortem esse, vale et cum facultas adest, domino duci me commendato. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 241. Bischof Eneas an Annibale Gonzaga in Ferrara; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Bittet ihn um politische Neuigkeiten aus Italien und wird ihm mit solchen aus Österreich danJcen. Aus Vindob. 3389, El. 95; eigenhändig. Weiß Nr. 136, Voigt 354. Anibali de Gronzaga, comiti et doctori. Magnifice comes et amice honorande. postquam reces-sisti a nobis, unas tantum litteras abs te accepi, veteres et in 430 via sex mensibus retentas.; ad illas tibi respondi. nihil postea de te audivi. cupio te bene valere et tuo principi esse accep-tum. multa de Italia hie feruntur, sed incerta et indigna fide. quod si tu aliquando scriberes rerum statum, quo se modo Veneti et Longobardi coneutiunt, quid Florentini et Aragonenses agitent, haberemus fidem scripto tuo et tu inde divo cesari multo esses carior. ego quoque tibi vicem redderem et que duci clarissimo referre posses harum partium, que non parva sunt, nova significarem. quiequid tarnen agas, sive taceas, sive scribas, in partem reeipio meliorem et sum tuus. cupio me principi tuo meoque domino duci commendes. conventum apud Eatisponam in festo Greorgii cesar indixit, ubi de rebus fidei defendende agendum est. bene dux egerit, si eo legatos mi-serit, quemadmodum litteris imperatoriis ut arbitror requiretur. ego jam domum repetissem, nisi hec me causa tenuisset. vale et dominum Albericum Malettam meis verbis iubeto salvere. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 243. Bischof Eneas an Sceva de Gurte in Mailand; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Hofft, er habe vom Bischof von Pavia erfahren, was in der Angelegenheit seines Herrn Francesco Sforza geschehen sei; glaubt, daß Niccolb Arsimboldi ihm die Wünsche des Kaisers mitgeteilt habe; sei Sforza der Sache geneigt, möge er einen Gesandten nach Begensburg schicken. Aus Vindob. 3389, Bl. 95; eigenhändig. Weiß Nr. 137, Voigt 355. Domino Sceve de Curte, Papiensi militi et doctori. Insignis eques et doctor eximie, amice honorande. exi-stimo, que gesta sunt cum cesare in rebus tui domini, Papien-sem episcopum tibi plene significasse; non est, cur illa repe-tam. mihi semper visum est ex usu esse tuo principi, ex im-perio titulum habere, neque enim filii sui eam semper vel fortunam vel peritiam in bellis habebunt, que nunc in eo est; multus adhuc sub pennis aquile favor adest. credo te cognovisse ex viro gravi et doctissimo, domini Nicolao Arzimboldo, quod sit desiderium cesaris. ego. illud sibi Florentie ante duos annos exposui." si tuo principi ad eam rem animus est, poterit lega- * Über die Streitfragen zwischen dem Kaiser und Francesco Sforza vgl. Buser, Die Beziehungen der Mediceer zu Frankreich, Leipzig 1879, SS ff. 431 tos mittere Ratisponam et ibi fortasse negotium concludetur. puto autem etiam ob causam Turchorum eundem principem requirendum, ut eo legatos mittat, sed quid fieri contra Tur-chos poterit, si cor Christianitatis Italia bello premitur? agite vos, qui Rome pacem tractatis, ponite duritiem et acerbitatem et odia potius contra inimicos Christi contemptoresque crucis Maumethistas exercete. date jam tandem Italie pacem, ne de vobis vulgata fabula muris atque rane decantetur fiatque Tur-chus Christianorum milvus. vale et domino Jacobo College tuo meo nomine salutes dicito. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 243. Bischof Eneas an Johann Hinderoach in Born; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Hat von seiner ErTcranlmng gehört und bittet ihn, möglichst bald zurückzukehren ohne Bücksicht auf des Bischofs Angelegenheiten; er werde mit allem zufrieden sein. Politische Neuigkeiten, der Bischof von Gurk ist bereits in sein Bistum abgereist. Aus Vindob. 3389, Bl. 95T; eigenhändig. Weiß Nr. 138, Voigt 356. Domino Johanni Inderbachio, doctori. Conturbatus sum nuntio, quod de te ad nos missum est;1 ajunt enim amici tui egrotare te Rome. locus infestus est Theutonico. sanguini; sed juvat te opinor hiemis temperies et sobrietas tue nature. si convaluisti, cura ut quam primum re-deas nee te vel mea vel cujuspiam causa ibi retineat. ego nihil volo; quod obtineri non potest. si nequit annata remitti, sol-vatur;2 si non valeo domum reverti, vivam in exilio; si ne-gantur opes, assit leta paupertas. nee te crucia ob res meas, fuge Romam et inimicum tibi aerem. cupio te sanum; quod si adhuc gravis es et urgeris febre, sume animum bonum, accersi medicos et crede consiliis neque imperia rumpas; sie fies brevi Den interessanten Vertragsentwurf zwischen Sceva de Gurte und Eneas ah Bevollmächtigten Sforzas und des Kaisers (Paris, Bibl. nation. fonds Italien 1585, Bl. 192) vom 10. April 1451, der aber zu keinem Ergebnisse führte, wird Er. Heigl herausgeben. 1 Ursprünglicher Anfang: couturbas me, doctor insignis, qui te sinis morbo egritudine vinci. — ' Ursprünglich folgte: si negatur, quod cesar ex-petit, abeat, si nequeo. 432 sanus et ad nos rediens cuuctos letificabis. de regionibus his non sunt, que scribam nova relatu digna. superioribus diebus universa que agerentur scripsi. Ladislaus in Bohemia regnat, omnes ei parentes Bohemi sunt. Rochezana paulisper apoplexia tactus convaluit ac suo more sermocinatur; non tamen is est, quem se credidit. Georgius omnia regit, Azingherus Präge degit et Austrie dominatur, Johannes vaivoda in Hungariam reversus ad rem Turchorum solicitus esse fertur. barones regni Präge conventum habent. comes Cilie domum rediit neque Hungaris neque Australibus modo acceptus est. cesar conventum apud Ratisponam indixit eoque profecturum se ait, dum sancti Greorgii dies adventarit. noster Curcensis ad ecclesiam profectus jam ut arbitror consecratus est et secunda ei omnia sunt, ego cum reverti domum sperarem, ob dietam Ratisponensem retentus sum. mitto nepotem meum ad curiam; que sit causa ex ipso audies et si per valetudinem poteris eum juvabis. cesari te sepius et commendavi et feci excusatum; in ejus conspectu gratus et acceptissimus existis. vale. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 244. Bischof Eneas an den Bischof Giovanni Campisio in Rom; Wiener-Neustadt, 22. Jänner 1454. Ist gezwungen, bis über den Regensburger Tag in Deutschland su verbleiben. Des Freundes Metropolit, der Ersbischof von Mailand, möge ihn nicht vergessen. Aus Vindob. 3389, Bl. 96; eigenhändig. Weiß Nr. 139, Voigt 357. Johanni episcopo Placentino. Reverende in Christo pater et domine honorande. non est data quam putavi te visendi facultas, cogor adhuc exilium tenere donec Ratisponensis absolvatur conventus. nescio quando te inveniam, quem modo curialem vitam exuisse puto, neque facultas inter nos scribendi frequens aderit; cum tamen licebit non ero erga te piger, tu quoque idem facias rogo. senescimus ambo et vadimus ad patres nostros; fruamur interim scriptis invicem. sum dubius, an he te littere Rome conveniant, nam te prope diem ecclesiam petiturum accepi; deus illam tibi et obsequentem et quietam faciat. archiepiscopo Mediolanensi metropolitano tuo non dubito te esse amicissimum, cui succes- 433 sisti. illi si quando scribis admoneto suam dignationem, ne mei memoriam ponat. heu dulcis societas, quomodo disjungimur sie viventes morimur. nam scripta, que inter nos vite videntur con-suetudinem retinere, simillima somnio sunt atque ut mortuos inter dormiendum sie absentes inter scribendum alloquimur. vale et vive dum licet felix. ex Nova civitate die 22. januarii 1454. 245. Bischof Eneas an Antonio Panormita in Neapel; Wiener-Neustadt, 26. Jänner 1454. Über Vergerios Übersetzung Arrians. Aus Vindob. 3389, Bl. 97; eigenhändig. Weiß Nr. 141, Voigt 358. Antonio Panormite poete. Quod rogasti me, dum essem Neapoli, de Paulo Vergerio in hanc usque diem implere non potui. neque enim cuivis ho-minum rem multis vilem, mihi pretiosissimam committere volui. nunc nepoti meo Petro, qui Romam petit, opus credidi. is jussus a me est, cum Rome fuerit, negotiatorum fida manu divo Al-fonso volumen transmittere. scribo magno regi, tuo me rogatu sue majestati Paulum mittere. non est mihi dubium, quin tibi mox reddatur. videbis nisi deeipior historiam et veraeem et bene contextam. stilus neque altus neque admodum ornatus est, quamvis esset Paulus et faeundissimus et elegantissimus, sicut ejus edocent cetera, que scripsit, opera. sed voluit in hoc Sigis-mundo cesari morem. gerere, cujus jussu Arrianum transtulit. neque enim sermonis capax sublimioris erat Sigismundus. Paulus ut videbis senio confraetus est et ad sepulcrum festinat, tuum est curare magno vati et tui simili, ut exequie digne fiant. vale. ex Nova civitate Austrie, 26. januarii 1454. 246. Bischof Eneas an Ullrich Sonnenberger, Bischof von Gurk, Wiener-Neustadt, [26. Jänner 1454]. Freut sich, daß er friedlich den Besitz seiner Kirche angetreten habe; weiß nichts von Hinderbach und vermutet ihn in Gcurk; sei er dort, möge er nach Pordenone reisen und mit Venedig verhandeln. Aus Vindob. 3389, Bl. 97; eigenhändig. Weiß Nr. 142, Voigt 359. Fontes. U. Abt. 68. Bd. 28 434 Domino Curcensi. Reverendissime in Christo pater et domine colendissime. post recommendationem. gaudeo, quia, sicut accepi, munus con-secrationis et ecclesie possessionem pacificam accepistis. jam fructus longi servitii suscipitis. nunc vigilasse juvat et dulce est meminisse laboris. sed revertamini jam tandem; expectamini et a cesare et a ceteris cupide. ego ut optavi non potui hac vice domum proficisci; mitto nepotem meum, qui mihi pecunias afferat. is etiam Romam ibit; si quid ei committere vultis, tarn vestre dignationi quam mihi obediet. de domino Johanne Inder-bachio nihil audimus, putamus eum apud vos esse et letari si-mul, quamvis neque in Grurca desint occupationes. jubetur, si reversus est, retrocedere et in Portu Naonis cum Venetis inire tractatus. novitates apud nos modo silentium habent. dieta in Ratispona indicta est sed littere adhuc in cancellaria latent; neque enim more nostro nimis festinandum est." ex Nova civi-tate ut supra. 347. Bischof Eneas an Bartolommeo Spannochia in Born; Wiener-Neustadt, [26. Jänner ldöd]. Sein Neffe Pietro werde ihn mit einigen Wünschen des Bischofs aufsuchen, die er zu erfüllen bitte. Es sei etwas an K. Alfonso zu senden und die Antwort abzuwarten; er möge die Antwort, die er durch die Mvravigli leicht erfahren Jcönne, ihm mitteilen. Aus Vindob. 3389, El. 97v; eigenhändig. Weiß Nr. 143, Voigt 360. Bartholomeo Spannochia. Spectabilis vir, amice carissime. Petrus nepos meus ßomam veniens nonnulla mei parte tibi referet. rogo velis, que peto, diligenter adimplere ut soles et tuam erga me benivolen-tiam ostendere. sunt aliqua mittenda serenissimo regi Aragonum et expetenda responsa. rex ille tibi gratias habebit, qui sibi rem gratam miseris. cura, ut intelligam responsum ejus, quod tibi per illos de Mirabiliis non est difficile.1 vale et cum tuis curialibus triumpha, quia extra Romam ut vos putatis non est vita; Australes aliter sentiunt. ex Nova civitate ut supra. 1 Ursprünglich folgte: et rescribe mihi quid eris et quid senseris. "¦ Über die Langsamkeit der Kanzlei vgl. Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 122. 435 248. Bischof Eneas an Ognibene von Verona; [Wiener-Neustadt, 36. Jänner 1454]. Die litterae familiaritatis, deren Bestätigung und Ausdehnung auf seinen Bruder Ognibene erbeten habe, seien schwer, aber doch zu erhalten gewesen; sein Neffe Pietro bringe ihm das Dehret. Ersucht um vollgewichtige Goldgulden, nicht solche leichtesten Gewichtes, die er zurückweisen müßte. Aus Vindob. S389, El. 97"; eigenhändig. Weiß Nr. 144, Voigt 361. Oinnibono de Verona. Magnifice comes, amice honorande. retulit mihi Hernestus, amicus tuus meusque non vulgaris, optare te litteras familiaritatis, quas prius ex regex habueras, ex imperatore innovari et ad ger-manum tuum extendi. id fuit difficile, nam qui negociantur bis eesar buiusmodi litteras egre concedit; sed captavi oportunitatem et ob-tinui quod querebas. Hernestus notulas effecit plenas et efficacissi-mas. ego eas, postquam ingrossate fuerunt; sigillari secretarique jussi. in eis expositi sunt aurei Veneti decem, octo ad cameram, duo ad cancellariam, quos tuo nomine Hernestus tradidit. litteras expeditas Petrus nepos meus ad te defert tibique restituet. verum quia mibi per Hernestum misisti ducatos quindecim, quos tibi meo nomine debuit episcopus Tergestinus, miratus sum, unde aureos tarn malos extraxeris. neque enim Tergestini alios quam vel Hungaros vel Venetos habent aureos, tu vero Florentinos, Romanos Senensesque, omnium levissimos, ad me misisti, quod jus amicitie minime patitur. ideo illos tibi remitto et rogo, ut aureos sui ponderis et sui auri tradas. ego enim in te confido neque puto me velis aut in magno aut in parvo fraudare, neque te arbitror ex vulgo mercatorum esse, qui2 nihil pecunie preponunt. existimo tibi pluris esse amicitiam meam quam auri parvum pondus. Petrus tibi alia meo nomine referet, cui tan-quam mihi credito. rogat Hernestus rerum suarum ut curam habeas. vale. datum ut supra. 249. Bischof Eneas an K. Älfonso von Aragon; Wiener-Neustadt, 27. Jänner 1454. Übersendet ihm des P. P. Vergerio Übersetzung 1 Ursprünglich: imperatore. — 2 Ursprünglich folgte: quibus nulli amici sunt nisi. 28* 436 von Arrians WerJc über Alexander d. Gr. in Vergerios Original* handschrift. Aus Vindob. 3389, El. 96; eigenhändig. Weiß Nr. 140, Voigt 362. Alfonso, regi Aragontim. Serenissime ae gloriosissime rex.1 cum essem Neapoli, tertius nunc annus est, accessit nie nostri temporis poeta sin-gularis, Antonius Panormita, et pro vetusta consuetudine, quam Senis in adolescentia simul habuimus, multa contulit mecum. inter loquendum autem ut fit percontatus est ex me, quoniam etatem pene omnem in Grermania consumpsissem, numquid operis aliquid rari inter bibliothecas, que multe sunt apud Theu-tones, invenissem. cumque Arrianum de gestis Alexandri Ma-cedonis a Paulo Vergerio Justinopolitano de Greco in nostram linguam translatum comperisse me dicerem, magnopere me ro-gavit, quoniam tanti viri facta libenter audires, ejus libri co-piam tue majestati facerem. spopondi me facturum suo desi-derio satis; sed usque in hanc diem nullus mihi occurrit, cui tantum thesaurum libenter crederem. nunc quia nepos meus Petrus ßomam petit, commisi sibi deferendum librum, ex^ Koma vero fida manu tue serenitati tradendum. accipe igitur ex me munus, quod non solum ego sed Antonius quoque, magnus poeta et illustris orator, te dignum putavit. volumen est papy-reum, lacerum et vetustate consumptum." dices, cum videris, quid hoc thesauri est, quid est, quod me donat Senensis epi-scopusV ad farmacopolam sese mittere cartulas credidit. poteram, fateor, opus hujuscemodi transscribere et ornatum novo per-gameno, minio rubricatum, sericea veste tectum, bullis luxurians2 aureis ad te mittere, neque decies talentum australicum expen-dissem. sed quid ista tibi magno regi? vilet apud te aurum neque gemmis est pretium. majus his est, quod tibi do munus. prima editio est Pauli, sua manu conscripta. neque inde recep-tum exemplar est preter unum, quod summo pontifici Nicoiao, dum esset episcopus Bononiensis et apud cesarem legatione fungeretur, recipere permisi et alius, quod mihi retmeo. quod si nostri majores illustrium virorum reliquias summo consueverunt 1 Anrede gestrichen. — "2 Äs.: luxuriantem. a Über das Schicksal dieser Handschrift vgl. Voigt, Wiederbelebung des Mas-sisclien Altertums 2, 176. 437 honore suscipere, non est mihi dubium, quin et tua majestas1 in Paulo nostro idem faciat. bibliam apud sanctum Petrum Rome qui sunt monacH non sine luminaribus et singulari re-verentia monstrant, quam dicunt divi Hieronimi manu conscrip-tam; Senis quoque inter res sacras reconditum est Volumen, quod Johannis Chrisostomi vulgo putant manu notatum. non mimor est his Vergerius et Arrianum veracem auctorem refert de maximo duce Alexandro scribentem. preciosa nisi fallor res est, quem tue magnitudini trado. neque id dico, quia velim mea magnificare munere. nihil hinc expeto. sed arbitrabor me tue sublimitati in evum obnoxium, si mea opera apud te Pau-lum bene receptum et in loco se digno reconditum esse cogno-vero. vale, rex maxime, et quoniam hoc anno graviter egro-tasti, qui tue ut ajunt etatis tertius et sexagesimus est, jamque convaluisti, gaude, quia terminum infaustum et mortalibus exi-tialem preteristi. de cetero tibi vita longa erit et salubris, quod nostre Italie totique Christianitati hoc tempore necessarium est. imperator, filius tuus, et conjux ejus, neptis tua Leonora, op-time valent et bene se amant. ex Nova civitate die 27. januarii 1454. 250. Bischof Eneas an den Guardian des FranzisJcanerMosters in Wien, Hieronymus von Mailand; Wiener-Neustadt, 2. Februar 1454. Er habe den Jüngling, den der Guardian ihm zugeschickt, verhört und finde ihn nicht des Todschlags schuldig, so daß Jcein Bedenken obwalte, ihm die geistlichen Weihen zu erteilen. Aus Vindob. 3389, Bl. 98; eigenhändig. Weiß Nr. 145, Voigt 363. Eneas, dei2 gratia episcopus Senensis et apostolice sedis per Bohemiam, Austriam, Stiriam et cetera cum potestate legati de latere nuntius et orator, venerabili religioso fratri Jeronimo de Verona,11 conventus ordinis minorum sancti Francisci apud 1 Urspi-ünglich folgte: oratoris excellentissimi Pauli Vergerii raanum. — 2 Ursprünglich folgte: et apostolice sedis. H Eneas irrt hier; der Guardian des FramziskanerJclosters zu St. Theobald auf der Laimgruben hieß Hieronymus von Mailand; er verwechselt ihn mit Gabriel von Verona, den Vikar Capistrans, der diesen aus Italien nach Österreich begleitet hatte. Der erste Guardian des franziskanerMosters in Wien war Michael Siculus de Vngaria, Hieronymus sein Vikar; Capistran setzte beide mit den Worten ein: „Ecce huic primo loco istius provincie 438 sanctum Thiboldum in suburbio Viennensi guardiano, salutem et sinceram in domino caritatem. Sumus erimusque semper volentes vestris desideriis morem gerere cum propter virtutem vestram tum1 quia sacre religioni vestre singulariter officimur. juvenem, quem ad nos misistis, audivimus et cognito casu suo non intelligimus eum homicidii crimine maculatum auf dispensatione indigentem. et quia in talibus credendum est narrationi sue dicimus, secundum ejus expositionem non esse prohibitum sibi ad sacros ordines2 transi-tum; et nihilominus intuitu et favore religionis secum quatenus opus est auctoritate apostolica, qua fungimur, super casu nobis exposito, ut eo non obstante etiam usque ad sacerdotium pro-moveri, et in eo libere et licite ministrare valeat, quantum ad serenationem conscientie pertinet, tenore presentium misericor-diter dispensamus. datum in Nova civitate die 2. februarii 1454. 351. Bischof Eneas an NiMas von Wyle, ßtadtschreiber in Eßlingen; Wiener-Neustadt, 3. Februar 1454. Dankt ihm für das überschickte Bild des hl. Christophorus. Aus Vindob. 3389, Bl. 98; eigenhändig. Zuerst gedruckt in den Württembergischen Jahrbüchern 1853, S. 209, dann bei Voigt Nr. 364. Eneas, dei gratia episcopus Senensis et imperialis con-siliarius, docto et ornato viro Nicolao de Wile, Esselingensis imperialis opidi prothonotario, salutem ^lurimam äicit. Accepi munus preciosum et sanctum ex te, mihi caris-simum, divum Christophorum tua manu pictum. fuisti promissi nowe et flliis meis nouellis, quos hie in vestra civitate in Christo genui relinquo pro direetoribus duos patres venerabiles primum patrem Mi-chaelem Siculum de Vngaria gwardianum loci sicut oculum meum dex-trum, secundum vero fratrem Ieronimum Italicum predicatorem precla-rnm de Mediolano pro viccario loci et magistro nouiciorum atque pre-dicatore tanquam oculum meum sinistrum" (Johannis de Komorowo traetatus cronice fratrum minorum observancie, hsg. v. Zeißberg, Archiv f. ästen: Geschichte 49, 336). Michael urkundet ah Guardian noch am 26. Oktober 1453 (Archiv f. österr. Geschichte 64, 231). Hieronymus muß also in den Monaten November 1453 bis Jänner 1454 zum Guardian vorgerückt sein, wenn ihn nicht etwa Eneas irrtümlich als Guardian bezeichnet. Das Archiv des Ftifmziskanerklosters in Wien läßt in dieser Frage im Stich. 1 Ursprünglich folgte: propter affectum, quem ad sacram religionem vestram habemus. — 2 Ursprünglich: ad sacerdotium. 439 memor. habeo tibi ingentes gratias sumque tue voluntati, que-cunque ex me petieris, obnoxius. utere me ut libet et in tuis et in amicorum causis. tuas litteras videbo omni tempore libens, in quibus nee ornatus deest et affectus erga me singularis ostenditur. vale et perge amare et scribere. ex Nova civitate die 3. februarii 1454. 252. Bischof Eneas an Niccolb Lisci in Prag; Wiener-Neustadt, 6. Februar 1454. Freut sich, daß Prolwp von Babstein ihn zum Protonotar ernannt habe; Johann Nihili werde dem Bischof Vites den Tertullian überbringen; seine Traktate werde er übersenden, sobald er einen geeigneten Buchhändler gefunden haben werde. Aus Vindob. 3389, Bl. 5ST; eigenhändig. Weiß Nr. 146, Voigt 365. Domino Nicoiao Volaterrano, doctori. Eneas, episcopus Senensis, prestabili viro Nicoiao Volaterrano, legum doctori et incliti regis Bohemie prothonotario, salutem -plurimam dicit. Letincasti me tuis litteris, qui te magni regis prothono-tarium rescripsisti. ago gratias magnifico cancellario, qui te promovit. tibi congaudeo, cui post bonum mane de meliori vespere provisurum dominum confido. nova, que significasti, lubens audivi, non referam modo vices, cum Johannes Nihili ad vos veniat omnium instruetus. id solum ex Italia nostra suseipito, cum desperata pax sit, super indueiis quas vocant treuguas summum nunc pontificem conari. Tertullianum raptim transscriptum domino meo Varadiensi Johannes, de quo supra ¦dixi, restituet. non est admodum correptus, quia neque exem-plar integrum est, ut novisti. id tu vitii excusabis. de ceteris tractatulis meis faciam, quod sua dignatio imperat, quamvis hie non sunt librarii, quorum opera libenter utar. mea remansio ex dieta Ratisponensi causam habet, noluit enim cesar ante con-ventum, qui est illic habendus, me domum repetere. interim nepotem meum premisi, qui res meas curet. ego peracto con-ventu sequar, si deus dabit. domini Procopii recommendationem ad me faetam, pro me rursus ad eum convertito eique dili-genter assistito. vale et familiam omnem jubeto meo nomine salvere, maxime autem si vivit Johannem Tusconem, amicum veracem et bonum virum. ex Nova civitate die 6. februarii 1454. 440 253. Bischof Ernas an Prolcop von Rahstein in Prag; Wiener-Neustadt, 6. Februar 1454. Johann Nihili werde ihm über alles berichten, was am Hofe geschehe. Danlä ihm für die Beförderung Niccolbs und hofft, den Kanzler in Regensburg zu sehen. Aus Vindob. 3389, El. 98v; eigenhändig. Weiß Nr. 147, Voigt 366. Domino Procopio. Magnifice vir, amice honorande. veniente ad inclitum regem Bohemie Johanne de Nihele, singulari astronomo et utrius-que nostrum amantissimo, non est, cur te meque scriptis onerem. is erit epistola mea, is tibi cuncta, que apud nos aguntur, exponet. neque illum tibi commendabo, qui alios potest magnificentie tue commendatos facere. tantum peto, ne hominem apud te diu retineas ac plus tibi quam nobis de sua conversatione consulas. pro domino Nicholao, quem diligis et extollis, sum tibi obnoxius et facio te maximi, qui viros bonos provehis. cupio te videre in Ratispona, si quos illuc ex regno vestro majestas regia ut requiritur miserit. quam vis aliquando ex inscitia et nonnunquam arrogantia nonnulli discidium inter patrueles Europe dominos miscere conentur, tu tarnen, qui sapis, ubi potes castum et sacrum caritatis et pacis consilium semina. facile Christianitatem ex arbitrio suo ductabunt, si se invicem amaverint juverintque duo hi primi orbis terre principes. vale et inclito regi ac magnifico gubernatori, cum facultas adest, me commendato. ex Nova civitate die 6. februarii 1454. Tuus Eneas, episcopus Senensis. 254. Bischof Eneas an Paul Leubmann von Melle; Wiener-Neustadt, 6. Februar 1454. Kann den Knaben, der mit 13 Jahren überredet wurde, in den geistlichen Stand einzutreten, zwar nicht absolvieren, da dies ein dem Papst reservierter Fall ist, hofft aber, daß jemand aus Wien die nach Rom reisenden Gesandten des K. Ladislaus begleiten werde, der dann den Papst bitten könnte, den Knaben loszusprechen. Aus Vindob. 3389, El. 99; eigenhändig. Weiß Nr. 148, Voigt 367. Auch in Vindob. 4736, Bl. 277. 441 Domino Paulo de Mellico.1 Venerabilis vir, amice carissime. venit ad nos pridie Michael, puer tuus, retulitque nobis, dum annum ageret tertium decimum, suasu cujusdam monachi se votum vovisse, quam-primum per etatem posset, religionem divi Dominici profes-surum. exinde cum magis sapere cepisset, voti eum pertesum neque jam sibi mentem esse, id se voti complere, quod per blanditias deceptus emisisset, neque sibi cordi esse deinceps mendicantium regulas, quas intelligeret diminute custodiri. sup-plex igitur ex nobis desideravit auctoritate legationis nostre se voto resolvi. negavimus id nos posse, quod soli apostolice sedi noscitur reservatum. tum ille, ut ad Cartusiensem transire or-dinem posset licentiam sibi concedi postulavit. interrogavimus, cujus etatis esset, respondit se annos sedecim esse natum. dixi-mus Cartusienses monachos nostro arbitratu tarn teneram et flu-xibilem etatem non admissuros et quanta sit illius ordinis durities et asperitas demonstravimus, ubi carnes minime degu-stantur, ubi jejunia multa habentur, ubi höre canonice et lon-gissime et morosissime sunt, ubi silentium diutinum et solitudo ac reclusio diligentissime observatur, monuimusque, recte secum multumque prius deliberaret, antequam illius se regule man-cipium redderet. querebat denique nostrum consilium lacrima-baturque dolens fortunam suam, qui tanto vinculo inscium se ligasset. quippe et nos sui miserti sumus, quamvis non pos-sumus ejus vulneri medicinam prebere, nee profecto apud nos dignus laude videtur, qui teneras etates circumscribit ac puerulis votum religionis assumere suadet, qui dum se lucrari animas deo putat, maneipia in gehennam parat, maturum et fortem esse virum oportet, qui semet ipsum adneget et tollens crucem suam sequatur Christum et omnia evangeliorum consilia sibi preeepta ducat vitam perfeetam et omni carentem macula deo promittens. in Basilea sane1 visum fuit patribus, qui tunc aderant non parvo numero, quamvis esset concilium auctoritate apostolica dissolutum, ad professionem mendicantium regularium nulluni admitti deberej nisi oetavum et decimum annum imple-visset. at nonnulli, qui se digito celum tangere putant, puerulis 1 Ursprünglich folgte: dum nondum patres omnes abissent. a Über Paul Leubmann, der Professor an der Universität in Wien war und 1479 starb, vgl. Aschbach, Geschichte der Wiener Universität 1, 558—560. 442 quam primum doli videntur esse capaces, ingressum religionis promittere ac jurare non tarn recta quam pia mente1 com-pellunt. sed tribuat eis deus ad reliqua melius consilium. nobis de puero hoc videtur. cum sit animus ejus alienus a reli-gione, periculosum est,2 sie coactus religionis aeeipiat habitum, deserat3 actum, neque enim quisquam perfecte agit, que gerit invitus. aeeepimus prope diem inclitum regem Ladislaum ad Romanum presulem legatos esse missurum. forsitan et aliquis ex scola Viennensi hoc iter assumet. is rogandus est apud Romanam sedem, solutionem voti ut puero querat,4 qui bone indolis est et ad frugem venturus meliorem videtur. nos quoque pro eo scribimus neque putamus negatum iri quod cre-dimus jure concedi. interim puerum ad te remittimus, pro tua in eum dilectione ac misericordia confovendum, cujus profectus tibi apud homines laudem, apud deum grande parabit meritum.5 vale. ex Nova civitate die 6. februarii 1454. 255. Bischof Eneas an einen Freund; Wiener-Neustadt, 10. Februar 1454. Freut sich über seinen Brief; er selbst ist noch immer bei Hof, nicht der erste, aber auch nicht der letzte unter den Dienern des Kaisers. Aus Vindob. 3389, El. 99v; eigenhändig. Weiß Nr. 149; von Voigt übersehen. Honorabilis dilecte noster. reddite sunt nobis littere tue, quibus te bene valere cognovimus et auetum benefieiis eccle-siasticis vitam ducere joeundam. id est nobis apprime gratum. neque tarn tibi bene est, quantum esse vellemus; amamus vir-tutem tuam et sumus tuorum memores obsequiorum, que nobis acceptissima fuerunt, et si facultas esset, ostenderemus tibi, gratam nobis fuisse conversationem tuam. nos modo in curia sumus more prisco. servimus ut solemus nee sumus ex primis neque ex ultimis, qui cesari serviunt, pro nostra possibilitate. si quid petieris ex nobis, non frustra optabis. vale. ex Nova civitate die 10. februarii 1454. Eneas, dei gratia episcopus Senensis. 1 Ursprünglich: et non tarn pia mente quam versuta et fallaci arte. — 2 Ursprünglich: nobis videtur. — 3 Es.: desarat. — * Vindob. 4736 con-cedat. — 6 Ursprünglich: tos interim puerum nutrite et alite, merce-dem apud deum exinde non modicam suseepturi. 443 256.* Bischof Eneas an den Kardinal Juan Garvajal in Born; Wiener-Neustadt, 14. Februar 1454. Vier den Begensburger Tag; die Türkenfrage ivird in Ofen erledigt, Johann Hunyadi wird Oberkommandant des Heeres. Die Böhmen verhandeln in Laun mit den Sachsen; wegen des Herzogtums Luxemburg findet am 17. März in Mains zwischen dem König von Böhmen, den Gregor Heimburg vertritt, und dem Herzog von Burgund eine Tagung statt. Der Graf von Cilli ist augenblicklich ruhig, steht aber mit Venedig und anderen in Unterhandlungen. Aus Ottob. 347, Bl. 140 und Vatic. lat. 1787, Bl. 173; auch in Urb. 401, Bl. 180; Law: 54, 19, Bl 98. Eneas, episcopus Senensis, Johanni cardinali sancti angeli salutem plurimam dicit. Satis a me scriptum et superioribus diebus, reverendissime pater, pro litteris vestris ad me directis. pauca tarnen nunc adjicio, que nova sunt, ne quid vos lateat eorum, que apud nos aguntur. scriptum est superioribus diebus omnibus ex im-perio, ad diem beati Georgii Ratispone conveniant. putamus magnum illic futurum conventum. rex Ladislaus eo mittet, ut Procopius me certum reddit. episcopus Papiensis in Bohemia bene visus est. res Turchorum ad conventum Budensem relata est; illic modo faba cuditur. Johannes gubernatione abdicatus fit capitaneus universalis, Romani ejus officium imperium vo-cavere." Bohemi in Lunab cum Saxonibus dietam habent; eo missus est Greorgius gubernator. repetuntur a Saxonibus omnia, que de regno tenent. illi, nisi compulsi, non reddent neque timent magnopere Bohemos, qui sunt inter se concordes et mar-chiones Brandeburgenses confederatos habere dicuntur. ex Bohemia mox legati apostolicam sedem visitabunt. super ducatu Luceburgensix dieta tenenda est Maguntie prima dominica qua-dragesime inter regem Bohemie et ducem Borgundie coram 1 L und V Lucelburgensis. a Übe?- den Reichstag in Ofen und seine Beschlüsse am 25. Jänner 1454 vgl. Feßler, Geschichte von Ungarn 2, 546 und Corpus juris Hung. I, 209 ff. — b Über den Launer Tag vom 25. Jänner 1454 vgl. Palacky, D&jiny 4, 184, Bachmann, Geschichte Böhmens 2, 447 f. und Fontes rer. Austr. II, 20, Nr. 65 und 66. 444 Treverensi pontincc." Georgius Amburgensis1 regis causam perorabit;b sunt etiam nonnulli principes eo vocati. comes Cilie, qui multa minatus est Australibus, postquam cesaris gratiam non recuperavit, domi quiescit, habet tarnen nunc cum Venetis, nunc cum aliis diversos tractatus, ut est homo audax et im-patiens more. nee alia modo, recommendo me pro veteri beni-volentia dignationi vestre, sub cujus imperio vitam ago. ex Nova civitate, die 14. februarii 1454. 257.* Bischof Eneas an Johann von Lysura in Trier; Wiener-Neustadt, 15. Februar 1454. An den Erzbischof ist Martin Mair abgesandt worden, um ihn zur Teilnahme am Begensburger Tage su bewegen. Ob der Kaiser Jcommen wird, ist ungewiß. Der päpstliche Legat hat in Böhmen eine ihn befriedigende Antwort erhalten und reiste nach Ofen ab; der Graf von Cilli verhandelt mit Venedig, um als Heerführer gegen Fr. Sforza Venvendung zu finden. Die Böhmen drohen den Sachsen. Aus Ottob. 347, Bl. 140* und Vatic. lat. 1787, Bl. 174; auch in Urb. 401, Bl. 181; Laur. 54, 19, Bl. 99. Eneas, episcopus Senensis, Johanni de Lisura, utriusque juris doctori, salutem yäurimam äicit. Quod apud cesarem anno decurso negocium ineboastis neque receptum est neque refutatum; pendet adhuc sub dubio, quamvis cesaris animo gratum sit. sepe post vestrum recessum verba de illö feci, sed sumus nescio quo modo Iassi et desi-des; nihil agimus nisi trahimur. nunc paulum accensus est ignis. conventus apud Ratisponam indictus fortasse aliquid boni pariet. mittitur modo ad reverendissimum dominum meum Treveren-sem vir bonus et doctus Martinus," in decretis licentiatus, qui 1 L und V Hamburgensis. a Zu den Verhandlungen in Mainz, 16.—24. März vgl. Palacky 4, 182—183. — b Fontes rer. Austr. 42, 147. — ° Martin Mair, Anfang des 15. Jahrhunderts in Seidelberg geboren, war ein Schüler Gregor Heimburgs. Er stand zunächst in Diensten der Stadt Nürnberg und nahm in deren Auftrag am Wiener Tag 1451 teil; wir finden ihn später bei dem Erzbischof von Mainz an der Reichsreform tätig; seit 1459 ist er Bat des Herzogs Ludwig von Landshut, wo er seine größte politische Tätigkeit entfaltet und sich mit dem Gedanken trägt, die Wahl Georgs von Podiebrad zum römi- 445 patrocinatus est ante tempora Norinbergensibus, nunc ad imperiale consilium receptus. is in genere tanget negocium per vos ceptum rogabitque nomine cesareo eundem Treverensem, Katispone ne quo pacto desit; interim de re cogitet, qua via conduci possit. ego existimo apprime expedire, ut et vos secum veniatis neque vos tante congregationi subtrahatis, in qua ma-xima tractabuntur. de cesaris presentia non sum certus, quam-vis ejus voluntas est interessendi. quod si fortasse ad diem non venerit, poterit ordinari, ut post sine longa dilatione veniat. hortamini igitur reverendissimum illum patrem, ut quemadmo-dum Providentia et magnanimitate ceteros principes superat, ita et diligentia et sollicitudine antecedat sitque primus in con-ventu Ratisponensi, qui reliquos nationis proceres suo moveat exemplo. nova; que sue dignationi ex his regionibus communi-cata faciatis, hec ad vos scribo: legatus apostolicus apud regem Ladislaum in Bohemia fuit, qui cum eum ad impugnationem Turchorum animaret, habuit responsum, quod optavit; remissus est ad conventum Hungarorum, qui modo Bude celebratur. cum eo pergunt ex Bohemia et Austria oratores regii; ibi faba cuditur neque dubium censemus, quin adversus Turchos gran-dis exercitus instituatur, nisi omnino desipiant homines illi. Johannes Huniath deposita gubernatione capitaneus regni creatus est, qui contra Turchos contraque omnes Hungarie inimicos arma gerat, comes Cilie domi quiescit; habet tarnen cum Venetis tractatus varios, ut adversus comitem Franciscum capitaneus assumatur; nihil adhuc conclusum intelligo. sunt, qui timent, ne desertus ab omnibus Christianis Turcho se jungat. de pace Italie nihil audio; timeo, ne dies nostra venerit. omnes Turcho viam paramus, dum nostra condimus in viscera gla-dium. Bohemi videntur Saxonibus minari, qui nolunt reddere civitates ad regnum spectantes, quas tenent jure pignoris. sie sehen König durchzusetzen, ein Gedanke, der aber fehl schlägt. Bei der Eröffnung der Universität Ingolstadt hält er, der humanistisch feingebildete Mann, der auch einen Traktat über die Freundschaft und einen anderen über die Frage geschrieben hat, ob man sich bei der Geburt oder beim Tode eines Menschen mehr freuen oder mehr trauern solle, am 26. Juni 1475 die feierliche Eröffnungsrede. Schriften von ihm im clm. 224, 5969 und 24504. Vgl. Bieder A. D. B. 20, 113 ff. und G. Schrötter, Martin Mair. Bin biographischer Beitrag zur Geschichte der politischen und kirchlichen Beformfvage des 15. Jahrhunderts. München 1896. 446 undique tribulatur Christianitas; videmus, quid agat, si vixeri-mus, in dieta Ratisponensi natio Germanica, cujus propter Imperium maxime interest de communi salute curam gerere. va-lete et reverendissimo domino meo Treverensi iterum et iterum commendatum me facite. ex Nova civitate, die 15. februarii 1454.1 258.* Bischof Eneas an den Kardinal Nikolaus- von Kusa; Wiener-Neustadt, 15. Februar 1454. Über die Gründe seines Verbleibens in Deutschland und über die fortdauernden Fehden der Italiener gegen einander. Empfehlung seines zum Kardinal reisenden Freundes Leonhard FelsecJcer* Aus Ottob. 347, Bl. 141* und Vatic. lat. 1787, Bl. 175; auch in Urh. 401, Bl. 182; Laur. 54, 19, Bl. 99. Eneas, episcopus Senensis, Nicoiao, sancti Petri cardinali, salutem Tplurimam dicit. Mirabimini, cum me his in locis remansisse audietis, qui totiens repatriaturum me dixi. sed tenuit me cesar pridem in facto Prutenorum, nunc in facto Turchorum ad conventum Ratisponensem manere jubet neque ego invitus pareo, dum pa-triam meam adhuc bellis ardentem intelligo. sperabam nostros Italos non esse ita amentes, ut, dum foris impugnantur, intus se se concuterent. referunt, qui ex Italia veniunt, odia gentis in dies crescere, rapinas et incendia ubique per Tusciam fieri neque Romam pontificis suasiones adverti. scio quam mihi peri-culosum est, dum bella vigent, Senis morari; expectabo igitur, quid vesper vehat, in conventu Ratisponensi, ut spero, digna-tionem vestram visurus. nobilis eques Leonardus Felseker, amicus meus antiquus, multa de dignatione vestra mecum lo-cutus est, que audivi libenti animo. ait se totum esse vestrum; eum quamvis ob suas virtutes amatis, cupio etiam meo intuitu dilectiorem haberi. que sunt apud nos novitates ex ipso melius quam meis litteris cognoscetis. valeat feliciter dignatio vestra meque ut servulum habeat commendatum. ex Nova civitate die 15. februarii 1454. 1 Fehlt in V. 447 259.* Bischof Eneas an Resterolo Visconti; Wiener-Neustadt, 16. Februar 1454. Dem Herzog von Modena, den Mariografen von Montferrat und Mantua ist in seinem Sinne geschrieben worden; widerrät ihm, die Heimat zu verlassen. Aus Ottob. 347, Bl. 142; Vatic. lat. 1787, Bl. 175"; auch in Urb. 401, Bl. 182"; Law. 54,19, Bl. 128. Eneas, dei gratia episcopus Senensis, magnifico et generoso viro Hesterolo Vicecomiti, imperiali familiari et amico suo pre-cipuo, salutem ^lurimam diät. Duci Mutine, Montisferrati et Mantue marchionibus ad mentem tuam scriptum est; domine Blance et filio suo non est in presentiarum scribendi facultas, quia tituli non dantur, quos Optant, ex minutis tarnen litterarum intelliges, desiderio tuo satisfactum esse, quod scribis de recessu tuo in alienas terras non probo; mallem omnia prius experiri quam patriam relin-quere; male per jus recuperatur, quod per vim perditur. tu tarnen plus intelligis in facto proprio quam ego in alieno. si quando possim rebus tuis esse utilitati presto sum. vale. ex Nova civitate die 16. februarii 1454. 260.* Bischof Eneas an Thomas Ebendorfer von Haselbach in Wien; Wiener-Neustadt, 20. Februar 1454. Fordert ihn auf, in der Streitsache eines Mädchens gegen den Propst von Klosterneuburg wegen der Erbschaft nach ihrem Bruder rasch eine Entscheidung su fällen. Aus Ottob. 347, Bl. 142; Vatic. lat. 1787, Bl. 175; auch in Urb. 401, Bl. 182"; Laur. 54, 19, Bl. 100. Eneas, episcopus Senensis, magistro Thome Haselpachio sakilem ^lurimam äicit. Viro bono et amanti satis est, quod queritur, aperto ser-mone depromere neque inculcanda sunt verba, ubi peritus est auditor. vestra mihi et benivolentia et prestabilitas jam dudum perspecta non sinit me multis uti; dicam quod volo breviter. relatum mihi est in causa cujusdam paupercule, que de succes-sione ab intestato fratris sui, quondam presbyteri, cum prepo- 448 sito Noviburgi litem habet, volenti et acceptanti sibi super arbi-trium esse conmrissum; nunc vero, cum arbitri difformiter pro-nuntiaverint, vestram sententiam expectari, vos vero ad eam ferendam esse difficilem et morosum, quod mihi de vestra sin-gulari probitate alienum videtur. neque enim equum est, qui vestram fidem secuti sunt et auctoritati vestre se commiserint,1 eos remanere delusos ac velut nihil egerint ex integro Judicium intemptare. nescio que ratio vestram mentem trahat; scio vos illud minime latere, quod ait scriptura: noli querere fieri judex, nisi virtute valeas irrumpere iniquitatem, ut timeas faciem po-tentis et ponas scandalum in agilitate tua. fuit ab initio liberum vobis refutare arbitrium; at postquam onus accepistis, nisi magna vos causa urgeat, recusare non potestis, et est pretoris officio commissum, invitos etiam arbitros, postquam susceperunt in se se arbitrium, ut sententiam ferre compellat. et quoniam mihi tanquam legato id nunc officium videtur incumbere, ro-gatus sum, ut vos commonitum faciam et censuris astringam pronunciare. sed id mihi non est visum benivolentie nostre con-sentaneum neque vestra vel dignitas vel auctoritas sinit, ut ante monitorium ad vos mittam quam familiaribus epistolis vobiscum agam et vestram mentem plenius intelligam. ea propter volui hec pauca vobis scribere vosque hortari, ut finem liti ad vos remisse quantotius imponatis. mihi neque unius neque alterius partis que sit justior causa manifestum est; tantum postulo, ut litigium, quod ex vobis uno jam pendet, sine ulte-riori mora dirimatis. est enim admodum pium et sanctum opus, controversias amputare. cumque hec causa ad vos veluti bo-num virum deducta sit, quid superat nisi, ut vos, qui sitis, ostendatis patrem optimum et veri tenacem, quod rite dici de nullo potest, qui aut opes aut famam aut vitam justitie ante-ponit. valete et quicquid in hoc negocio duxeritis faciendum mihi rescribite. ex Nova civitate die 20. februarii 1454. 361.* Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Born; Wiener-Neustadt, 24. Februar 1454. In einer Angelegenheit des Bischofs von Gurlc, der seiner Kirche in Buspach mit Gewalt beraubt wurde. Politische Neuigkeiten. 1 V comiserunt. 449 Aus Ottob. 347, Bl. 140 und Vatic. lat. 1787, Bl. 172"; auch in ürb. 401, Bl. 170; Law: 54, 19, Bl. 98. Eneas, episcopus Senensis, Henrico Senfleben salutem iplurimam dicit. Obligatur, ut intelligo,1 Curcensis episcopus in Romana curia certam pecuniam solvere; ego vero his3 in locis auro in-digeo, ad quod corradendum misi Senas meum nepotem. eum puto fuisse apud vos; si adhuc commoditas est, placeret mihi pecunias meas Rome tradi et ego hie ab episcopo tantundem reeiperem. sed timeo, ne hoc jam sit neglectum; placuit tarnen scribere, si forsitan adhuc res integra esset, de partibus his hec habete: expectamus dietam Ratisponensem, ubi de Turchis impugnandis agatur. dominus Curcensis ecclesia in Ruspach manu violenta spoliatus est. Bohemi cum Saxonibus diem ha-bent repetuntque civitates regni; illi, nisi cogantur, non resti-tuent. Hungari Bude convenere; legatus eo profectus est cito reversurus. comes Cilie domi residet, diversas praticas nunc cum Venetis nunc cum aliis queritans. hie omnia cara sunt et creseunt in dies magis. cupio reverendissimis dominis meis sanete crucis et saneti angeli cardinalibus me commendetis et latorem presentium in sua causa juvetis. ex Nova civitate die 24. februarii 1454. 262.* Bischof Eneas an Bischof Antonio Gropjpo in Triest; Wiener-Neustadt, 24. Februar 1454. Freut sich, daß die Kirche in Triest endlich Frieden gefunden. Dem Bogen von Venedig und dem Papste wird nach seinem Wunsche geschrieben. Ben Zehent möge er nicht ohne Befragen des Kaisers zahlen. Aus Ottob. 347, Bl. 143 und Vatic. lat. 1787, Bl. 176v; auch in Urb. 401, Bl. 184; Laur. 54, 19, Bl. 100. Eneas, episcopus Senensis, Antonio, episcopo Tergestino, salutem ^lurimam dicit. Cum aeeepissem nudius quartus litteras vestras non pa-rum letatus sum intelligens ecclesie vestre, que olim mea fuit et cui semper afficior, pacem datam; nee puto brevis erit, ut conjeetamus; namque si rediviva lis emerserit, non deerunt, que nunc fuerunt auxilia. medio tempore quiete vivendum est ne- 1 V intellexi. — 2 V iis. Fantes. II. Abt. 68. Bd. 29 450 que suscipiendus est dolor, antequam vulnus infligatur. cesari omnia exposui, que jussistis. placet sibi ducentos aureos capi-taneo assignetis eique quietantia mittitur. duci Venetiarum et domino pape, ut optastis, scribitur. litteras patriarche Venetiarum cesari directas ad vos remitto cum presentibus, ut ser-vetis, si quando fuerit bis opus, ad factum decime non video, quod remedium possit haberi. illud tarnen consulo, si quis col-lector ad vos veniat, ne prius pecunias ei numeretis, quam cesarem consulatis, quoniam inter ipsum et apostolicam sedem super decimis suorum dominiorum aliqua interveniet mutua in-telligentia. sed quod possitis liberari hoc onere non intelligo. valete optinie. ex Nova civitate die 24. februarii 1454. 363.* Bischof JEneas an Jalwo, Kanonikus von Muggia; Wiener-Neustadt, 24. Februar 1454. DanJct für seinen Brief; über den schlechten Wein in Niederösterreich. Aus Ottob. 347, Bl. 143* und' Vatic. lat. 1787, Bl. 177; mich in Uro. 401, Bl. 184; Laur. 54, 19, Bl. 100. Eneas, episcopus Senensis, Jacobo, canonico Muglensi, salutem ^lurimam äicit. Sunt nobis littere tue omni tempore jocunde; rogamus eas ad nos frequentius dirigas, quas cum legimus, tecum loqui vi-demur. non potuimus ex sententia domum hoc anno repetere; negocia Turchorum nos retinent et turbida patrie facies. misi-mus Petrum nepotem, qui amicos desiderio nostro tristes con-solaretur. is te amat; cum redierit, dabimus operam, ut hinc solvamur. cum scribimus Petro Noxetano non sumus imme-rnores tui. de vino nescimus consilium dare; utinam haberemus illud apud nos. omnia hie acerbissima vina sunt neque sine lacrimis et oculorum atque oris distorsione possunt ebibi. sed pati oportet; cum Senas redierimus, tanto dulcius illic bibemus quanto nunc gustamus acerbius. vale et fratres ac nepotes tuos nostro nomine jubeto salvere. ex Nova civitate die 24. februarii 1454.x 264.* Bischof Eneas an Heinrich Senf leben in Rom; Wiener-Neustadt, 25. Februar 1454. Der Kaiser ist erstaunt über die InJcorporie- 1 Das Jahr fehlt in V. 451 rung der Kirche in Irdning und will sie nicht zugeben; dem Passauer Elehten ist er nicht wohlgesinnt. Der preußische Städtebund rüstet gegen den deutschen Orden. Aus Ottob. 347, Bl. 143* und Vatic. lat. 1787, Bl. 177; auch in Urb. 401, Bl. 184*; Laur. 54, 19, Bl. 101. Eneas, episcopus Senensis, Henrico Senfleben salutem yßurimam dicit. Litteras, quas novissime ad me scripsistis, ostendi cesaree majestati. laudavit prudentiara vestram, qui non acceptastis onus in facto ecclesie Pataviensis. de incorporatione ecclesie in Irnunga,1 que fuit electi Pataviensis, miratus est cesar neque pati vult illana incorporari, sed intendit eam mihi commendari, ut sepe scriptum est domino nostro. scribit etiam nunc sua su-blimitas apostolice sanctitati; velitis imperiales litteras restituere et que in illis continentur ex more vestro promovere. cesar non afncitur electo propter vobis nota. ego tarnen vellem, quod illa causa sopiretur et pro meo interesse et pro honore domi-norum nostrorum; sed nostrum est parere non imperare. de pace Italie audirem libenter, sed nemo me consolatur neque ex partibus bis2 felicia nova scribi possunt; nam sicut heri mihi relatum est, civitates Pruscie, que contra monachos3 fedus inierunt, jam militem conduxerunt et in armis esse feruntur. sie ubique procuratur via expeditior Turchis. valete et sanetis-simi domini nostri pedibus me commendate. ex Nova civitate die 25. februarii 1454. 265.* Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Born; Wiener-Neustadt, 25. Februar 1454. Über die Rüstungen des preußischen Städtebundes gegen den deutschen Orden; das Urteil ist vielleicht überstürzt gewesen. Über die Inkorporierung der Pfarrei Irdning. Aus Ottob. 347, Bl. 144 und Vatic. lat. 1787, Bl. 178; auch in Urb. 40V Bl. 185; Laur. 54, 19, Bl. 101. Eneas, episcopus Senensis, Johanni, cardinali saneti angeli, salutem ^lurimam dicit. Vellem, quotienseunque ad vos nuncius quispiam profi-ciscitur, cum meis litteris iret; sed non omnes me accedunt, 1 V Hirnunga. — t V iis. — 3 V religiosos. 29* 452 qui ad vos veniunt. ideo precor mee taciturnitati veniam detis, quamvis multo sum loquacior quam vos. nunc per latorem pre-sentium pauca sunt, que scribere possum auditu digna. hoc tarnen notum vobis esse volo, quod civitates Pruscie, ut hie fama est, magni belli apparatum contra fratres de religione instituunt neque curant sententiam vel papalem vel imperialem, dieunt enim, se non fuisse auditas in Romana curia; in palacio cesaris ajunt preeipitanter contra se actum, vereor, ne res magnum aliquod pariat malum; nam Bohemi et Poloni civitati-bus favent; religioni Theutonici sunt amici, qui sine peeunia non ferent opem. festinatum est fortasse ultra quam modus fuit. deus rem dirigat; omnes mihi, qui bella inter Christianos gerunt, fautores Turchi videntur. sed mitto hoc, ad propria venio. Audio dari operam apud dominum nostrum sanetissimum, quod ecclesia in Irnunga, que fuit electi Pataviensis, incorpo-retur nescio cui alteri ecclesie et ego frustratus remaneam. sunt, qui dieunt, ecclesie Salczburgensi,1 alii prepositure ejusdem ecclesie dieunt incorporationem peti. do manus, sileo; quid contra dicam? pauperrimus ille Salczburgensis episcopus, nisi hanc ecclesiam habeat, hostiatim mendicabit; non debet hoc ferri in dedecus pontificalis dignitatis. idem de preposito di-xerim, qui, postquam prandium fecerit, quid cenandum sit, peni-tus ignorat; suecurrendum est dignitatibus, ne ruant. at Senensis ecclesia ditissima et Senensis episcopus inter omnes, qui vivunt', opulentissimus satis per se se habet, quo sibi et suis provideat; vivat sibi et contentus sit eo; quod habet, nuper enim com-mendata sibi est abbatia de Turri in diocesi Senensi. satis habet, nil ultra querat. hoc libet cum dignatione vestra in joci mo-dum referre et animum meum patefacere, quamvis ordinationi apostolice, queeunque fuerit, acquiescam et sum eroque dum vixerim mea sorte contentus, sciens, non qui plura possident, sed qui minus cupiunt, satis habere, recommendo2 me, ut soleo, dignationi vestre, cui scio ultra meritum me esse carissimum. ex Nova civitate, die 25. februarii 1454. 366.* Bischof Bneas an Heinrich Senfleben in Born; Wiener-Neustadt, 2. März 1454. Ersucht ihn, sich in der Angelegenheit des 1 So nachV; Ottob. hat scilicet Burgensi. — 2 V commendo; re ausradiert. 453 Seclcauer Bischofs und des Vikars von Lenzpach nach Kräften verwenden zu wollen. Aus Ottob. 347, Bl. 144* und Vatic. lat. 1787, Bl. 179; auch in Urb. 401, Bl. 185"; Laur. 54, 19, Bl. 101. Eneas, episcopus Senensis, Henrico Senfleben salutem Tpluri-mam dicit. Scribit Serenissimus princeps, dominus noster imperator, apostolice sanctitati super remissione cujusdam cause tangentis reverendum patrem episcopum Secoviensema et honorabilem presbyterum Bartholomeum, vicarium perpetuum ecclesie in Lentspach; et quia episcopus "est mihi pius pater et presbyter bonus amicus, quamvis post scripta cesarea parum momenti esse possit meis precibus, ne tarnen hominum de me bene meri-torum negocia videar negligere, vos precor, ut presentatis apo-stolico eulmini cesareis iitteris etiam meo nomine causam com-mendetis et pro vestro conatu efficiatis, ut juxta votum im-peratoris et episcopi hoc negocium in partibus committatur deeidendum. id erit imperiali majestati gratissimum et mihi exinde singularem complacentiam facietis. ex Nova civitate die 2. marcii 1454. 267.* Bischof JEneas an den Kardinal Juan Carvajal in Born; Wiener-Neustadt, 4. März 1454. Über die Hoffnung auf Frieden in Balien; der Kleid von Passau ist jetzt österreichischer Kanzler in Böhmen; der Bischof von Pavia ist in Ungarn. Der preußische Städtebund hat dem Deutschen Orden den Krieg erklärt und acht Burgen erobert. Der Regensburger Reichstag wird von großer Bedeutung werden, falls der Kaiser ihn besucht. Aus Ottob. 347, Bl. 145 und Vatic. lat. 1787, Bl. 179; auch in Urb. 401, Bl. 186; Laur. 54, 19, Bl. 101. Eneas, episcopus Senensis, Johanni cardinali saneti angeli salutem -plivrimam dicit. ßeversus ad nos Johannes Inderbachius, que Korne vidit et audivit, ex ordine retulit; ex eo litteras vestras aeeepi pro veteri consuetudine mihi joeundissimas et maxime gratas, quia a Georg von Überacker, ernannt am 2. Juli 1452, gestorben am 30. Jänner 1477. 454 spem pacis Italice faciunt, quamvis Johannes contra sentit, sed lux vestra1 propinquior est primo lumini. deus mentem apperiat nostrarum gentium detque cavere discrimina prope diem immi-nentia. consilium vestrum de reditu post pacem faciendo sa-lubre duco neque statuo domum petere nisi pacatam intelligam Tusciam. de re Pataviensis ecclesie cognovi, que suadetis: mihi gravissimum fuerit arbitrium subire, quod prima sedes devitat; audivi sepe ex ore vestro Baldi dictum esse, quamvis non fuit ille vel Plato vel Socrates: bestiales videri homines, qui se deligi arbitros querunt. conabor tarnen artibus quibus potero electo suadere, se se uti humiliet et ad res se justas offerat, etsi nescio quanti mea vox apud eum penditur. is nunc est in Bohemia cancellarjus Austrie; per Procopium ejus temp-tabo animum; quod sentiam dignationi vestre rescribam. de quitantia nihil dico, quando et si miüta dixerim, proficio nihil. si volueritis me excommunicare propter annatam, necessarium erit me prius vocetis; tunc non declinabo viam juris et flectere si nequeam superos, Acheronta movebo.3, Papiensis episcopus in Hungaria nunc est, reversurusque dietim expectatur. illi ego meas operas non denegavi, quem colo et veneror. summi pon-tificis animum erga me fore, qui semper fuit, possum in duas partes interpretari: mutatio salubris esse et noxia potest; ipse sue voluntatis dominus est et flecti potest ad oppositos actus. Procopium esse dignationi vestre in omni statu deditissimum non me latet neque is est, qui auctus gloria veteres dedignetur amicos. scribit ad me sepe et vetustam benivolentiam servat neque me dubium habet, quin dignationi vestre Jitteras dederit, qui frequentibus litteris me hortatus est, ut eum memorie vestre faciam commendatum. sed littere nonnunquam sinistrorsum eunt; spoliantur, moriuntur in via, tabellarii longum iter multas difficultates habet: admonebo tarnen eum et sciscitabor, quid rei sit, cur sue ad vos littere non pervenerint. fortasse nee vestre sibi reddite sunt, existimo cito ad vos legati ex Bohemia venient et que sit mens regnicolarum in rebus fidei cognoscetis. epistola, quam scripserunt cardinales imperatori, data est Home die 25. mensis septembris anni quinquagesimi tertii et MCCCC post salvatoris Christi nativitatem; nescio an tunc Rome fueri- 1 Hier blieb der Plural irrtümlich stehen. » Virgil Aeneis 7, 310. 455 tis.1 venio nunc ad novitates, que non de campo florum, sed de campo lapidum ad nos deducte sunt, heri iecta est in con-silio cesaris epistola, que hoc contineret: civitates Pruscie ad-versus monachos arma sumentes intra dies 5 octo arces ex-pugnarunt, religiosos aliquos in captivitatem receperunt, magnam predam nacte sunt, nunc victoriam prosequuntur. non modo legibus sed gladiis res geritur: occumbentes in judicio vincunt in bello. dicite1 ista Johanni Ungenadio et Valtero Zebinghero et Ulrico Eiderio, qui adeo soliciti precipitesque fuerunt ad-versus civitates sententiam promulgare fedusque justum damnare. non tarn cito reprobata est liga, quam repente fugabuntur Theu-tonici fratres ex Pruscia, neque enim deo grata est superbia monachorum. sepe humanas sententias divina censura con-demnat. hec quidam ex Pruscia non ignotus homo ad curiam imperatoriam scripsit. De Ratisponensi dieta, etsi spem bonam multi gerunt, non tarnen futuri certitudo ulla est apud homines. rex Polonie heri litteras cesari misit, per quas offert legatos suos eo se missurum. simile scriptum ex Venetiis habitum est. credimus conventum non parvum neque contemnendum illic futurum esse, si modo cesar intererit et apostolice sedis legatus, ut spes est, cardi-nalis advenerit. nee plura modo, commendo me dignationi vestre. ex Nova civitate die 4. martii 1454. 268.* Bischof Eneas an Niccolb degli Arcimboldi in Mailand; Wiener-Neustadt, 7. März 1454. Freut sich über das KriegsglAck Sforzas; wünscht baldigen Frieden in Italien. Über den bevorstehenden Tag in Regensburg. Den Wunsch Arcimboldis, vermutlich, seine Pfalzgrafenwürde zu einer erblichen zu machen, will der Kaiser nicht erfüllen; er selbst hat leeine Macht. Aus Ottob. 347, BL 146 und Vatic. lat. 1787, Bl. 180"; auch in Urb. 401, Bl. 187"; Laur. 54, 19, Bl. 102. Eneas, episcopus Senensis, Nicoiao Arzimboldo salutem \>lurimam äicit. Que scripsistis ex Mediolano ad oetavam et vigesimam diem januarii proxime defluxi heri ad me venerunt. audivi omnia libenti animo et sectindam esse fortunam vestro prineipi, 1 So in Ottob.; V hat fueris auf Rasur. 456 quem meum dominum reputo, non minus quam vos gaudeo, quamvis nisi bello finito recte se nemo victorem dicat. sapienter igitur pacem cupitis, que tunc recipienda est, cum superiores esse videmur. papa, ut ex vestris et aliorum litteris instructus sum, summo studio res Italas componere nititur. imperator ad eum et litteras et nuncios misit, offerens, si necesse sit legatos majoris nominis mittere eamque operam ad pacem Italie im-partiri, quam sedes apostolica dignam duceret; sed non est visum ad rem fortasse conducere alium quam papam tractare concordiam, et ille quidem satis est, si modo partes persuaderi possint cum Turcho potius quam inter se ipsas arma versare. de Koma littere ad nos delate sunt, que pacis spem magnam faciunt; qui illinc veniunt aliter sentiunt. vereor, ne nostre discordie portam • adaperiant Turcho. cesar pro suo debito conventum apud Ratisponam indixit vocavitque suos principes, de re publica Christiana consilium recepturus. faciet rem se dignam vester princeps, si legatos eo miserit ad hec negocia idoneos; multi enim ex Italia domini eo missuri sunt, vide-bimus, si vita comes erit, quomodo negocium hoc defensionis fidei conducetur. principes nostri quod suum est agunt; capi-tum est regere non regi. id puto sapienter agunt, qui rei publice presunt. inferioris est ad nutum alienum vivere; hoc ego meum duco et pono de re publica curam. quid enim juvat, si dicam: Franciscus Sforcia, nutritus in armis, rei militaris ex-pertus, dux fortunatus, ceteris preferendus est, quibus creden-dus exercitus contra Turchos putatur. si rationes adjiciam, rumpam caput meum nee proficiam. rectorum nostrorum ista cura est; quantum mihi meus imperator commiserit tan tum cu-rabo. de reliquo mihi et, si dabitur, ecclesie mee vivam. de privilegio vestro non est, quod promittere possim, nam cesar illud ad heredes nequaquam concedere vult. Papiensis episcopus non adest; ivit ad Hungaros. cum redierit, si voluerit de hoc negocio loqui, assistam sibi et rem vestram quasi meam juvabo neque putetis voluntatem mihi hactenus defuisse. facultas negata est. ego certe vobis quantum homini quem norim afficior, sed non est imperator, qui meis verbis duci possit; satis est mihi, si aliquando me audit; nam quod exaudiar1 ex fortuna est non ex me. valete. ex Nova civitate die 7. marcii 1454.2 1 V exaudiat. — 2 Das Jahr fehlt in V. 457 269.* Bischof Eneas an Johann Hinderbach in Born; Wiener-Neustadt, 16. Mars [1454]. Der apostolische Legat ist aus Ungarn zurückgekehrt, wo man in kriegerischer Stimmung gegen die Türken ist, die im nächsten Jahre die Christen angreifen wollen. Die Preußen stehen im Kampfe gegen die Mönche. Ob der Kaiser nach Regensburg kommt, ist ungeiviß. Au» Ottob. 347, Bl. 148 und Vatic. Ut. 1787, El. 183; auch in Urb. 401, Bl. 189"; Law. 54, 19, Bl. 103. Eneas, episcopus Senensis, Johanni Inderbachio l salutem iplurimam dicit. Post tuum a nobis recessum nihil fere innovatum est. cesar in ea re, quam inchoavimus apud magistrum camere si-mul, non est alienus; sed tu2 nosti naturara hominis, quia nemo saturnior est. nee mihi magna cura ejus rei est, ut velim dies noctesque caput frangere et alienum negocium agere nee habeo, per quem fidenter promovere quod velim queam, dum tu abes. sino ergo rem dormire et id fortasse prestantius extat, quia neseimus, que nobis meliora sunt, legatus apostolicus ex Hun-garia reversus Romain repetit; ait Hungaros ad rem Turchorum fervidos esse, quamvis habent inducias cum his ad menses un-deeim. Turchus vero, ut fama est, magnum apparatum facit, ut anno proxime futuro Christianitatem invadere possit. de Prutenis tuis fama est, quia religionem graviter impugnant et urgent monachos, cupientes bello vincere, quod judicio perdi-dere. mihi res visa fuit semper armis quam legibus aecommo-datior. sed nostris, ut ita dicam, satrapis alia sententia fuit. deus bene vertat, timeo, ne magnum incommodum ex hac con-tentione Christianitas ferat. de transitu cesaris ad Ratisponam nihil adhuc certi dicere possum, quia nondum tempus est; tu tarnen satis hinc abiens de mente senatus instruetus eras. sunaus, qui fuimus, neque de facili colorem mutabimus. vale et Gre-gorium" celebratum juris interpretem, meo nomine salvere jubeto et cura, ut quam celerrime ad nos venias. datum ex Nova civi-tate die 16. marcii 1454. 1 V Hinderbachio. — s Fehlt in V. » Qregor von Heimburg. 458 270. Bischof Eneas an Niccolb Lisci in Prag; Wiener-Neustadt, 29. Mars 1454. Seine Orthographie sei nicht ohne Fehler; das Wort protonotarius dürfe kein aspiriertes t haben, ivie er aus dem TraMate Qasparino Barzissas ersehen werde. Aus Ottob. 347, Bl. 148" und Vatic. lat. 1787, Bl. 184; auch in Law. 64, 19, Bl. 103 und Urb. 401, Bl. 190*. K. ddS, N. 423, B.408, Voigt 368. Eneas, episcopus Senensis, Nicoiao Volaterrano; proto-notario regis, salutem plurimam dicit. Nimium mihi credis, si meis ex litteris, quas raptim et inconsulte scribo, sequendam orthographiam putas. minime ego is sum, qui sine menda scribain, labor et erro maxime circa juncturam litterarum. nolim igitur auctore me decipiaris, etiam si ex proposito dixeriin, hoc atque illud ita scribendum est. querito meliores et qui certiora tradant. de protonotariatu cer-tum est, quia non debet aspirari; non dico nunc rationem, quia ex tractatu Guasparini, quem transcribi facio, ut ad te mittam, plenius rem intelliges. vale. ex Nova civitate 3. kalendas apri-les1 1454. 271.* Bischof Eneas an Leonardo Benvoglienti in Venedig; Wiener-Neustadt, 8. April 1454. Ersucht um Nachricht, wie es um die Friedensbestrebungen in Italien stehe; über den Kampf des preußischen Städtebundes gegen den deutschen Orden. Aus Ottob. 347, El. 148" und Vatic. lat. 1787, Bl. 183"; auch in Urb. 401, Bl. 190; Law. 54, 19, Bl. 103. Eneas, episcopus Senensis, Leonardo Benevolenti salutem ¦plurimam dicit. Quod ad te non scripsi diebus superioribus inde fuit, quia putavi te domum rediisse, nee nunc mihi certitudo est, ubi ter-rarum sis. scribo tarnen has litteras ad fortunam, ut ajunt, si te forte Venetiis comperiant; nee alia scribendi causa est, nisi ut scias pro nostra benivolentia, me vivum esse ac valere ut 1 Alle Handschriften und Drucke haben hier majas, was unmöglich richtig sein kann, wie schon Voigt bemerkte, da Eneas am 16. April seine Meise nach Begensburg antrat. Da dieser Brief s-ich aber inhaltlich nahe mit dem an Lisci vom 11. April berührt, habe ich statt majas apriles gesetzt. 459 senes valent teque observare ut consuevi. cupio similia et me-liora de te audire et intelligere de patria nostra, que sit spes pacis; apud nos enim fama est, Italiam hac estate niininie quie-turara. sed neque inter Germanos concordia viget. incendium inaximum suscitatum est in Pruscia; communitates adversus religionem sancte' Marie Theutonicorum arma sumentes jugum excussere religionemque pene de suis finibus pepulerunt. fratres modo religionis undeeunque militem colligunt atque, ut est in proverbio, rem difficilem aggrediuntur, emissi per portam re-verti1 per muros. hoc negocium incommodissimum est huic tempori. conventus apud Ratisponam celebrandus in dies ex-pectatur: illic quid actura sit Theutonia in facto fidei conspi-ciemus. vale meque ut soles ama. ex Nova civitate die 8. aprilis 1454. 272.* Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Rom; Wiener-Neustadt, 11. April 1454. Kann nicht glauben, daß der Regens-hurger Tag günstig verlaufen werde. Aus Ottob. 347, Bl. 149 und Vatic. lat. 1787, Bl. 184; auch in Urb. 401, Bl. 191; Laur. 64, 19, Bl. 104. Eneas, episcopus Senensis, Johanni cardinali sancti angeli salutem ^lurimam dicit. Non dubito, quin cupiatis intelligere, quis sit rerum apud nos status;2 satis3 faciam pro meo debito huic desiderio. im-peratoris animus, ut ex signis verbisque potuit intelligi, fuit inclinatissimus, ire ad conventum Ratisponensem. impeditus est hac de causa: latro quidam insignis nomine Hanchrauter4 magnam manum peditum equitumque congregavit invasitque loca nonnulla in Hungaria ad unam dietam nobis propinqua ibique munitiones fecit, vicinos per circuitum spoliando et habet stipendia comitis Cilie. gubernator Hungarie collecto exereitu adversus latrones progredi parat; imperator si confligant vic-torem timere habet, quamvis modo utraque pars suam amicitiain querat. ob hanc causam visum est necessarium cesari in domo remanere, ne dum tutari, ut ipse ait, aliena querit, amittat sua. mittit igitur Ratisponam, qui suam vicem teneant, episcopum 1 V reversuri auf Rasur. — 2 Fehlt in V. — ' faciam. — * V und L Hankelveuter. 460 Curcensem, magistrum camere et me scribitque reverendissimis dominis1 sancti Petri cardinali, archiepiscopo Treverensi et marchioni Brandeburgensi, ut et ipsi suo nomine in consilio presideant. timeo, ne more Theutonico propter absentiam cesaris ex dieta dietam habeanras; sed nescimus, quid vesper vehat. nos intra biduum aut triduurn iter arripiemus; omnis festinatio nociva est et inimica consilii; nos sapientissimi sumus, si moro-sitas sapientiam parit. sed est omnis curia tardior. multe lites sunt in Germania, que mihi non bonum animum faciunt. rex Bohemie et dux Burgundie de Luteburgo2 contendunt; nescio, an Treverensis componere litem possit, qui se medium obtulit. incendium illud gravissimum est, quod Pruteni moverunt; reli-giosi nanque beate Marie Theutonicorum exceptis paucissimis locis omnia pene amiserunt; complures ex eis occisi sunt, multi capti, conducunt modo militem. civitates autem nunc regem Polonie nunc Bohemos in auxilium vocant et offerunt dominium terre, ut fama est. non caute actum est contra tot civitates sententiam tulisse neque id mihi unquam placuit neque majori parti senatus cesarei; sed victi fuimus numero vocum per con-siliarios principum, qui advenerant ad causam vocati. mea sen-tentia semper fuit, mittendos esse prestabiles oratores, qui litem in provincia componerent. fortasse et id non successisset; factum est, ut domino placuit. aliud modo incendium preparatur non minus: duces Saxonie sexaginta et aliquot castella jure pignoris et aliis titulis occupant ad coronam Bohemie pertinentia. ea repetit modo rex Ladislaus; nisi reddantur, bellum minatur. habite sunt plures inter partes conventiones neque concordatum est. non restat modo nisi armis experiri, quod verbis non est concessum. tentabitur tarnen in dieta ßatisponensi, an res hec perniciosa valeat impediri. mirabor, si Germani prudentiores erunt Italicis, quos audimus nihil de pace conclusisse, quamvis Turchum habeant propinquiorem. illud tarnen solet esse tritum sermone proverbium: sapientes cum insipiunt stultissimos fieri, quod de nostris Italicis impletum hoc tempore videmus, quos neque Turchi propinquus metus ad concordiam reducere potest. sed ista satis. cupio me commendetis pedibus sanctissimi do-mini nostri, ad cujus mandata sum mea ex consuetudine para-tissimus. ex Nova civitate die 11. aprilis 1454. 1 Fehlt in V und L. — 2 V und L Lucelburgo. 461 273.* Bischof Eneas an Niccolb Lisci in Prag; Wiener-Neustadt, 11. April 1454. Wird ihm die Orthographie Gasparinos schicken. Die Hoffnung auf Frieden in Italien ist geschwunden. Alfons von Aragon hat mit den Senesen ein Bündnis geschlossen; der Sohn des Königs Rene Mmpft bei den Florentinern. Der Bischof von Gurh, üngnad und Eneas seilst sind als Abgesandte für Regensburg bestimmt. Aus Ottob. 347, Bl. 150 und Vatic. lat. 1787, Bl. 185; auch in Urb. 401 Bl. 192; Law: 54, 19, Bl. 105. Eneas, episcopus Senensis, Nicoiao Liscio salmtem pluri-mam dicit. Protonotarius aspiratione non eget; si secus a me scriptum est ex incuria prodiit. tu me imitato, cum bene ago, id erit perrarum; si me peccantem sequaris magnum laborem assumes. orthographiam jussi transscribi; si peracta erit, cum presentibus habebis; si minus non diu frustraberis. de Italia bec habemus: pacis spes abrupta est. rex Aragonum cum Senensibus fedus iniit venturumque se pollicetur ducturumque peditum 5000, equitum 15 milia, naves longas 10. apud Florentinos militat filius regis Renati; Bartholomeus Coglonus Bergamensis cum 3000 equitum, peditibus mille ad "Venetos defecit, qui ei centum milia quotannis florenorum promiserunt. hec de Italia. Cur-censis episcopus, magister eamere et ego destmati sumus legati ad concilium Ratisponense eoque prope diem ibimus, dante al-tissimo. speramus illic dominum Procopium invenire, cui ut me commendes oro. de domino Johanne Nihili miramur, quia non revertitur nee quiequam sentimus. si illic est, jube eum sal-vere. et tu vale cum Tuschone et ceteris amicis. ex Nova civitate die 11. aprilis 1454. 374.* Bischof Eneas an Goro Lolli; Wiener-Neustadt, 12. April 1454. Bericht über die politischen Verhältnisse in Österreich und Deutschland. Aus Ottob. 347, Bl. 150 und Vatic. lat. 1787, Bl. 186; auch in Urb. 401, Bl. 192T; Laur. 54, 19, Bl. 105. 1 Über die Verhältnisse in Italien vgl. Pastor, Gesch. d. Päpste 1, 610ff. 462 Eneas, dei gratia episcopus Senensis, Gregorio Lollio, jurisconsulto, fratri suo amantissimo, salutem ^lurimam dicit. Ex castris regiis littere tue ad nie delate sunt, quibus significas, illustrissimum principem Ferdinandum, regis Ara-gonum et Sicilie primogenitum, et magnificum comitem Celani non sine oblectatione legisse, que superioribus diebus ad te scripseram de casibus harum regionum, adhortando me ut, que dietim1 novitates emergunt, non pigriter litteris committerem, quas illis viris ostendere possis. sie enim ex te cum ducem tum comitem optavisse confirmas. parebo et tuo et illorum desi-derio pro virili mea satisfaciam, enarrans quam brevissime, que post ejeetionem comitis Cilie usque in hanc diem gesta sunt digna memoratu. tu si parum emendate scripsero veniam dabis homini, qui mavult obediens videri quam doctus. caput narra-tionis inde reeipiam, ubi finem priores littere posuerunt. post-quam comes Cilie Viennam reliquit, rex Ladislaus in Bohemiam profectus est ibique magnificentissime reeeptus,2 in ejus festi die coronam regni aeeepit, in cujus Tigilia pater ejus Albertus imperator extremum diem clauserat: ea est apostolorum Symonis et Jude solemnitas. ex prineipibus Alemannie presentes fuerunt Alberti duo, alter Austrie dux, alter marchio Brandeburgensis. ex Hungaria Johannes gubernator et aliquot episcopi, ex Austria Azingherus3 et admodum multi nobiles. imperator rogatus mit-tere legatos renuit. peractis solemnibus querebant Australes regem reducere, idem quoque Hungari expetebant. Bohemi, qui non sine laboi'e et arte regem suum ad se traxerant, Bohemiam longo tempore carentem rege, laceram quassatamque dicere, regis indigere; reformandum esse statum regni, incolas ad obe-dientiam reducendos, ministrandum cuique jus suum, sopiendas baronum inimicitias; regem, qui sermonem subditorum ignoraret, tenendum in Bohemia, donec disceret idioma, quod per pueri-ciam facile fieret. multa in alteram partem adducentes Australes ludibrio habiti sunt; Alberti, ubi hec audierunt, non sine rubore in terras suas abierunt. Australes aliquandiu apud regem man-sere; sed quam humanitatem ipsi prebuerunt Stiriensibus, qui ex Nova civitate regem in Viennam secuti fuerant, eandem apud Bohemos invenerunt; experti sunt intra paueos dies, quod 1 V in dies. — 2 L schiebt est ein. — 3 Eycingerus, L Eyzingerus; ebenso später. 463 veritas in evangelio testatur: quia pro mensura; qua ceteris tribuimus, redditur nobis et bonum et malum. Australibus igitur regis cura primum ablata est neque permissus ad eum accessus nisi in locis publicis; alimenta deinde subtracta, po-stremo et verbis lacessiti sunt, neque enim Bohemi Theutones amant, quibus rebus commoti Australes ex Bohemia universi recesserunt. solus illie cornmoratus est Ulricus Pataviensis electus, qui cancellariam Austrie apud regem gubernaret. Azingherus vel invitus diu retentus et ipse tandem missus est. Johannes quoque gubernator Hungarie amotus gubernationis officio prefectusque rebus bellicis in Hungariam regressus est. Varadiensis episcopus, cancellarius Hungarorum, cum rege per-severat. ceteri omnes; qui regis vel curiam vel personam custo-diunt, Bohemi sunt, quorum princeps et moderator est Geor-gius Pogiebratius, homo rei militaris peritissimus, corporis et animi dotibus comruendandus, nisi communionis utriusque speciei et Hussitarum vesania esset imbutus. est et Procopius noster, regni Bohemie cancellarius, in conspectu regis potens et aprime dilectus, cujus habere te noticiam arbitror, si ejus equitis me-ministi, qui mihi quondam ad Eugenium proficiscenti collega fuit. res ecclesiasticas apud Bohemos ducit Johannes Roche-zana, vir multe litterature, sed ingenio malo pravoque, seminator heresum, qui omnem Bohemie populum veneno inficit. is; dum verbum plebi1 faceret, in adventu regis: gaudete; inquit, fratres, quibus deus nobilissimum regem dedit, Alberti filium, Sigis-mundi nepotem, cujus vultum velut angeli inter vos manentis contemplamini; rogate deum; vitam ei ut longam tribuat detque nostras cognoscere veritates. Dum hec in Bohemia geruntur; comes Cilie regia fide petita ad cesarem venit dicitque se parum pensi habuisse, qui contra dominum suum arma gessisset; veniam peccati petit nee se tantum offuisse quantum jam velit prodesse, si reeipiatur in gratiam. traetantur multa cum eo; sed dum cesar injurias pluris facit quam comes rependere velit/ infecto negocio trac-tatus abrumpitur. comes, ubi se spretum apud Germanos in-telligit, ad Italos confugit atque cum senatu Veneto diversa pertemptat neque illic quod querit id reperit. homo tarnen in-quietus et ad magna natus haud animo deficit, sed inventis duo- 1 L regi. 464 bus audacibus viris, qui iatronum ductores esse consueverunt, his clanculum stipendia pollicetur suadetque peditum et equi-tum1 congregare non parvam manum atque in Hungaria simu-lare,2 negocium se habere in locis Austrie vicinis, ut, cum facto sit opus, presto assint. interea per homines ejus rei arti-fices apud Viennenses trecentos sue factionis viros solicitat, ut ad certam diem portam urbis unam3 invadant, turrim capiant, domos aliquot in oportunis locis incendant signumque prebeant: quo viso ipse cum exercitu ad civitatem festinans urbem in-grediatur et accepto dominatu Azingheri factionem extinguat. latronum duces, quorum alter Hankrauter,4 alter Gilles vocatur, ex condicto copias parant atque in Hungaria spoliatis plerisque villagiis munitiones construunt et aucti per dies vicinos undique lacessunt expectantes vocationem comitis. sed deteguntur medio tempore apud Viennam machinamenta ciyium; non tarnen audet Azingherus punire nocentes, quorum numerum ingentem offen-dit. solum id cavet, ne possit insidiis locus esse. Johannes autem Hunniates, ubi regnum vastari cognoscit, exercitum parat ac missis non parvis copiis latronum munitiones obsidet. Uli sepius erumpentes plures ex Hungaris cedunt. alter ex duobus latronum cum quadringentis equitibus ex munitionibus lapsus, trans Danubium profectus est ibique regionem vexans majores copias congregat et amicitiam cesaris per internuncios querit. nihil tarnen impetrat; nam et Hungari benivolentiam et auxi-lium ex cesare petunt. ob hanc causam cesar, qui consilium apud Katisponam indixerat eoque pergere decreverat, mutato proposito domi remanet, ne, dum publica curat, amittat pro-pria. sunt enim sibi5 ambe partes suspecte, et si confligant inter se, timenda victrix erit. neque enim amplius a nobis absunt, quam unius itinere diei. Azingherus autem, etsi ma-xime cupit exercitum cogere, quo cum comitis repetat impetum, majori tarnen perculsus metu sine milite quiescit: timet enim conventionem baronum, sine quibus indici non potest exercitus; atque, ut olim comes convocari terrigenas prohibuit, eodem modo nunc et Azingherus omnes populi congregationes odit, quas novit infestas esse regnantibus. deceptus est tarnen per hos dies et inductus non parvo dolo conventum habere, venit 1 V und L equitumque. — 2 L simulari. — a L unam urbis. — 4 V und L Hankelreuter. — 5 L ibi. 465 enim ad eum Albertus quidam Potendorfius, cognatus ejus, qui meus collega ante duos annos apud Telamonem fuit. is, quasi esset amicus Azingheri, aggressus eum: quid agimus, inquit? comes nobis novas in dies insidias parat et habet in promptu non exiguas copias. male nobiscum agitur, nisi et nos in armis sumus; convocare terrigenas minime tutum est, ne quid novi-tatis inducant. at si mihi credis est via tutissima, si quadra-ginta viros in unum locum convocemus, ex quovis statu decem. tibi prelati et civitates affecti sunt, militares quoque magna ex parte vocem tuam sequuntur; facile triginta viros invenias, qui ad tuam sententiam loquantur. ego decem ex baronibus ac nobilibus assumam, qui parti nostre favebunt, cumque his da-bimus operamcolligendi exercitum statumque nostrum roborabimus, ne quid obsit fraus comitis. placuit Azinghero consilium Alberti in hunc modum; in opido sancti Hypoliti ad diem lune1 proximam conventio dicta est. hac re cognita2 non decem ex quolibet statu, ut decretum fuit, sed amplius quinquaginta se se illuc ire disponunt. intelligit jam se deceptum Azingherus; quo modo autem rei sue consulturus sit, dies futura docebit. homo est, qui nee libenter nee facile dominatum amittet. inter hee cesar, ne per absentiam suam Ratisponense concilium negligatur, qui suo nomine presi-deant, Nicolaum sancti Petri ad vineula cardinalem, Jacobum Treverensem archiepiscopum, duos Albertos, de quibus supra mentio facta est, Ulricum episcopum Curcensem, Johannem magistrum camere et me cum eis ad conventum legat, nobis-que, qui sumus in curia, recessus in diem crastinam mandatus est. plurimi erunt illic et prineipes et prineipum legationes. utinam res multo melius eveniant, quam meus presagit animus: nam me plures cause in sinistram opinionem trahunt, maxime vero imperatoris absentia me territat. quid enim membra sine capite magni queant gerere? cum abest imperator nee forti militi eonstat animus. ad hec accedunt infinite per Germaniam contentiones; prineipes inter se parum benivolentes et infensi civitatibus; incendium quoque maximum in Pruscia circa oc-ceanum exortum. terram illam tempore Federici seeundi ido-lorum tenuere eultores; tum fratres Theutonici, qui de beata Maria cognominantur, cum essent expulsi ab Hierosolymis et 1 L lunam; so auch ursprünglich in V. — * L oondita; so auch ursprünglich in V. Fontes. II. Abt. 68. Bd. 30 466 ab Tholomaida, coactis exercitibus, ex indulto imperatoris ad-versus idolatras profecti brevi tempore regionem occupaverunt seminatoque Christi nomine et baptizatis accolis, regnum sibi paraverunt, quod usque in hoc tempus per annos circiter quinquaginta ac ducentos potenti manu possederunt.1 novissime diebus nostris cum existimarent populäres, intolerabile jugum esse religiosorum fratrum, inter se fedus iniere libertatemque sibi quandam vendicavere, quinque et quinquaginta civitatibus invicem conspirantibus. Romanus pontifex, cum referentibus fratribus rem cognovisset, fedus civitatum damnavit et nisi rescinderetur anathemate percussit auctores.2 nihil apud ignobile vulgus ecclesiastica censura profecit, dicentibus qui duces erant multitudinis sex aut decem, inaudita causa se damnatos. pla-cuit igitur ex consensu partium Judicium cesaris experiri. res diu protracta est ad extremum, cum existimaret senatus cesaris tantum negocium melius amicabili tractatu quam legibus definiri. nam regnorum lites vel amici vel gladii melius com-ponunt, judicia magis involvunt. fratres, quos sua fata duce-bant, consiliarios principum non sine gravi sumptu ad imperatoris curiam conduxerunt, qui sedentes in judicio nobiscum suffragia nostra superarunt compuleruntque nolentem cesarem ferre sententiam, non equidem injustam sed minus expedientem. damnatum denuo fedus est ejusque compositores infamia notati. ex eo facto nihil territe sunt civitates, sed amplius irritate mox in arma ruerunt, fratres aliquos occiderunt, aliquos in captivi-tatem receperunt brevique tempore duobus exceptis oppidis terram omnem religioni ademerunt. sie magister ille Prutenorum, qui regio fastu vixit, jam pene preeipitatus est. habet tarnen adhuc auri magnum pondus conducitque militem et omnes in arma Theutones vocat contra civitates; nunc regem Polonie, nunc Bohemos in auxilium petunt jamque ignis adeo magnus est, ut aqua modica extingui non possit. neque hoc contenta disturbio Germanica natio aliud non inferius struit. duces Sa-xonie, quorum prineipatus longe lateque patet, superioribus annis, cum viguit apud Bohemos armata heresis, nunc rogante Sigismundo nunc Alberto requirente grandes exercitus in Bo-hemiam traduxere terramque non parvam illius regni oecu- In O und V aus possiderunt korrigiert. — 2 L auetoresque; ebenso ursprünglich in V. 467 paverunt, in qua sunt arces sex et sexaginta: has nunc Bohemi repetunt; nisi reddantur7 recepturos se bello minantur. illi, qui-bus nee animi desunt nee curribus aut equitibus carent, ajunt se armis defensuros, que ferro quesiverunt, neque terrentur nimis. nunc prope est inter duas ferrocissimas Germanie gentes et pene in manibus bellum, inter tot tantasque difficultates parum est, quod in bonam partem recipere possim. intelligo deinde, nostros Italos, qui omnibus gentibus videri sapientiores volunt, hoc tempore maxime discordes esse, cum esset concordia maxime necessaria. ajunt enim, qui ex Roma ad nos veniunt, pacis tractatum omnino truncatum nee ullam videri concordie viam. hoc est, quod Turchi volunt; quod si diceremus eis: ju-bete, quid velitis nos agere, profecto, si saperent: agite ut agitis, dicerent. sumus enim omnes illius perfide gentis advocati, por-tas aperimus hosti timentemque venire provocamus. qua ratione vel Theutones vel Galli, qui sunt ab impetu Turchorum se-curiores, arma capessant, quando nostra Italia vicina ruine, in se potius quam in hostem stringit gladium? ob has causas1 Johannes Huniat heri cum2 de Turcho ad legatos cesaris verba faceret — est enim nobis proximus — diceretque illum in Adrianopoli et in civitate Sophie, que est vicina Valachis, maximum belli apparatum facere, inter cetera hoc quoque pro-fatus est: Turchi potentia inextimabilis est; nam et Tartari cum eo sentiunt; Christiani ut video inter se potius quam cum eo contendere volunt: ex nobis Hungaris solum transitus peti-tur. dabimus, quando ab omni Christianitate relinquimur, neque regnum nostrum pessum ire sinemus. sed ista satis. for-tasse melius dominus populo suo consulet quam nostra fert opinio neque dementiam nostram muletabit. hec habui, que ad te scriberem hoc tempore; tu, si visum fuerit, non modo duci et comiti, verum etiam regie majestati, si presens adest, communi-care valebis meque eulmini suo commendabis sciscitaberisque Arrianum de gestis Alexandri, quem sibi transmisi, an aeeeperit-ducali excellentie dices, consobrinam suam benevalentem esse et uterum gestare plenum partui vicinam et cesari magis ac-ceptam in dies, cui sermo Theutonicus non minus quam Por-tugallensis notus est. viro magnifico et amico musarum comiti Celani ut me dedas opto. potentibus dominis nostris me com- 1 In V und L folgt cum. — 2 Fehlt in V und L. 30* 468 mendato et que referenda videntur ex his nova communicato. cupio ad vos quam primum reverti, sed terret me bellum, quo estis involuti, nee scio quo pacto ad vos penetrem. optavi patrie mee pacem; nunc, quia bellare placuit, victoriam opto; et hinc fortasse securior orietur pax. Petrum spero in via ad me esse. vale et nostros quieunque sunt vel amici vel necessarii salvere jubeto. ex Nova civitate, die 12. aprilis 1454. 275.* Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal; Brück a. d. Mut, 18. April 1454. Über die Passauer Frage. Über sein eigenes Mißgeschick will er sich mit der Philosophie trösten. Auf den Begensburger Tag setzt er keine Hoffnung. Aus Ottob. 347, Bl. 154* und Vatic. lat. 1787, Bl. 191; auch in Urb. 401, Bl. 107; Law. 54, 19, Bl. 108. Eneas, episcopus Senensis, Johanni, cardinali saneti angeli, salutem ^lurimam dicit. Clausis litteris meis ad vos directis, que cum his mittuntur, supervenerunt vestre, que pauca me addere compellunt. cupitis expediri ecclesiam Pataviensem ante dietam Ratisponensem. ego' id optavi ante duos annos et multa temptavi, sed nihil successit. nunc quoque iterum et iterum verba feci sed irrita et cassa et timeo, ne mihi prineipem propterea minus benignum reddam. non possum aliam exeogitare viam quam nuper scripsi domino nostro, quamvis sibi non placuerit. libenter videbo, meliorem ut sua sanetitas inveniat modum. timeo alterum de duobus evenire: aut ecclesia Pataviensis diu vacabit cum damno suo et infamia Romani pontificis aut cesar offendetur, nisi modus alias expressus, quem majestas cesarea laudavit, vel nunc teneatur. nam quod hinc aliud obtinere possitis nee video nee spero. vos illic de honesto soliciti estis, nos hie utilia querimus sumusque admodum diversi, si potest honestum ab utili separari. sunt tarnen, qui dieunt, etiam Romanam curiam utilitati magis quam honestati in hac re servire, quia non audetis dicere: Pataviensis electus offendit cesarem, in penam tantum det. nam cum sit hoc justum atque honestum> non existimant alia de causa vos id negare, nisi quia timeatis offendere litis consortes. ego, etsi dico rationes alias, que Romanum pontificem movent, non audior. sed mitto ista. nepos meus scripsit mihi rusticitatem 469 suam, qui presumpsit domum vestram etiam vocatus intrare cum equis. et si enim non est gravamen vobis, pascere plures homines, est tarnen presumptuosum et temerarium aliis aliquid agere circa majores, quod speciem nimie confidentie monstret. utcunque sit, habeo et hinc, quod me magis ac magis obliget dignationi vestre. petivi rem modicam a summo pontifice sed visa est magna; non est, quod turber. quicquid placet majori-bus meis et mihi placet, et si non fit, quod volo una via, fiet altera, scio ad quem recurram nee deerit mihi peeunia ad res agendas necessaria. est adhuc mihi amica quedam, ad quam cum recurro nunquam frustror. queritis que sit hee amica? nobilis et potens amica est et aeeepta deo; nomen ejus philo-sophia. hec docet hominem esse contentum presenti fortuna; et si non potest fieri quod velit, velle quod possit. non loquor de philosophia, qua se multi hodie jaetant, garula et loquaci, sed de illa, quam Socrates advoeavit de celo et quam vester Cordubensis amavit Seneca. ad dietam Ratisponensem pergi-mus, utinam bonis avibus sine legato apostolico et absente im-peratore! nee mihi nee aliis, quos audio loquentes, spes bona est. dispotus Rascie et gubernator Hungarie significat, se mis-suros eo legatos suos, intellecturosx quid agant Christiani; sie enim rebus suis melius consulent.2 Hungari minantur, daturos .se transitum magno Turcho, si non se melius quam est opinio populus fidelis disponat. Huniat diebus aliquot circa unam ec-clesiam munitam castra metatus est nee dum eam expugnavit. valete in Christo optime. ex Pruk, die 18. aprilis 1454. 276.* Die Stadt Lucca an Bischof Eneas; Lucca, 29. April 1454. Entschuldigt sich, daß sie wegen des Krieges leinen Bedner nach Begensburg entsende. Orig. Arckivio di stalo in Lucca: Anziani al tempo Aella Uberth 532, Bl. 131. Eeverendo domino Enee, episcopo Senensi et consiliario domini imperatoris. Reverende in Christo pater. post debitam in domino re-verentiam. aeeepimus superiore proximo tempore litteras a 1 L intellecturus; so ursprünglich auch in 0 und V. — 2 L consulet, wie ursprünglich auch in 0 und V. 470 serenissimo domino imperatore, quibus moniti fuimus, oratorem nostrum ad ipsam majestatem mictendum, data dieta gloriosi martiris sancti Georgii causam aperiens, pro Theucri rabie comprirnenda multorum principuni sumpto consilio. parituros tunc nos diximus nisi turbationes guerrarum, que in Tuscia asperrime erant, prohiberent. illo enim tempore magne erant et de ipsis tollendis tractabatur in Roma et propter varietates tractantium oratorum ipse pacis tractatus evanuit procedique exinde parabatur in majore quam antea guerra fuisset. sed deus omnipotens, qui mirabiliter operatur in cunctis, animum movit principalium ostium in Liguria sine ullo medio ulloque auditore pacem fecisse sub die nona mensis instantis, cujus certam noticiam habuimus sub vigesimo mensis ejusdem, qui dies, ut vestra dominatio videt, ipsa quasi dieta erat, qua orator noster advenisse abuerat. et ob id, videntes ejus missionem in-utilem, quia extra terminum extraque ordinem nobis scriptum, destinare cessavimus. ob ipsam igitur malignitatem guerrarum ante non misimus, post factam autem pacem non erat in tempore, ideo serenissime majestati sue litteris nostris justam hanc causam reddimus oratoris non missi, quam gratam acceptam-que habeat in sua serenitate confidimus nee ob id quiequam dilectionis et amoris minuetur in nobis. verum fidentes maxime in reverenda dominatione vestra, tum per patrie sue originem quam ob ejus benivolentiam eamdem cum nostra censemus, tum etiam per eam, quam ab oratoribus nostris, qui in Roma fuere, relationem egregiam summe vestre dilectionis in nobis patronum in hac re nostrum rogamus et petimus, quod ipsi domino im-peratori ac regi in primis nos fideles esse summaque religione veros eultores imperii affirmare placeat. nee quiequam joeun-dius nobis est, quam imperialia vota operari et facere. item dominationis vestre verbis licteris nostris addere excusationem, quam dieimus efficaciore stimare sueque majestati persuasum facere, gratam habeat aeeeptamque, ut bene confidimus. scimus enim, et verba reverencle jpaternitatis vestre et rationes dicendas apud cesaream majestatem pro nobis notanter profuturas, sic-que Cursore ad nos redeunte certi fiamus. repetentes ut sicut omni anteacto tempore sie et in posterum jussa votaque Serenissimi nostri regis et domini pro exiguis et lacessitis multum viribus nostris integre faciemus, intelligere cupientes, quo ordine quove favore in Theucrum procedi ponsultum sit, nos semper 471 beneplacitis ac votis vestris intentos bonis animis offerentes. ex Luca; 29. aprilis 1454. 277.* Bischof Eneas an Sceva de Gurte in Mailand; Begensburg, 3. Mai 1454. Erklärt den Grund, warum den Städten Mailand und Pavia eine Einladung zum Regensbwger Tage mgeschiclä wurde. Orig. Mailand, AmbroHana Z. 219 sup. Eigenhändiges Queroktavblatt mit Siegelspuren. Magnifice comes, amice honorande. retulit mihi per hos dies reverendus pater, episcopus Papiensis, imputatum sibi esse apud dominum ducem, quod ejus opera scriptum sit civitati Mediolanensi ac etiam Papiensi per cesarem, ut ad dietam Eatisponensem mitterent oratores. cum hoc audivi duplex ad-miratio me tenuit, una quod scriptum esset Ulis communitatibus, que nullam jurisdictionem aut potestatem habent, altera quod hoc episcopo Papiensi imputari debeat, quasi is sit, qui conetur domini ducis statum perturbare, cum ego conscius sim, epi-scopum ipsum cum magna affectione et diligencia negocia domini ducis imperatori commendasse. certe dominus episcopus nihil omnino scivit, cui scriberetur in facto diete. ego quoque, de quo magis suspicari possetis, nunquam intellexeram, quod Ulis communitatibus scriberetur, et si scivissem, puto, quia bonis rationibus impedivissem. sed scriptum est, ut intelligo, non causa mala, sed solum quia nolebant scribere domino duci ut duci et timebant offendere, si ut comiti scriberent. receperunt igitur hoc medium scribendi communitatibus, quamvis hoc minus con-sulte factum est et sine judicio consiliariorum. et de hoc satis. ego optassem, quod vestri oratores hie fuissent et cum prin-cipibus electoribus de concordia traetassent-, forsitan aliquid boni concludi potuisset. credo intellexistis, quomodo dux Burgundie est prope ad dietas tres parvas, veniens huc vocatu cesaris. hoc efficiet, quod et alii principes ut puto convenient. audivi de pace inter vos conclusa," quam deus optimam esse velit. cupio " Der Friede von Lodi, geschlossen am 9. April 1454; der Vertrag selbst ist abgedruckt bei Du Moni, Corps univers. iiplom.3, 1, 202 ff. 472 recommendetis me domino meo, episcopo Novariensi, si eum videtis. valete optime. ex Eatispona die 3. maii 1454. Vester Eneas; episcopus Senensis. (In verso:) Magnifico et nobili equiti domino Sceve de Curte sacri palatii Lateranensis . comiti, amico honorando. 278.* Bischof JEneas an die Stadt Siena; Regensburg, 3. Mai 1454. Über den bisherigen Verlauf des JRegensburger Tages. Orig. Archivio di stato in Siena: Ooncistoro, lettere 125, Bl. 58; Doppelfoliobl. mit Siegeloblate, alte Signatur 361. Kopie im Vatikan, Arch. Armar. XV N. 47. Magnifici et potentes domini mei honorandi. conventus apud Ratisponam indictus quem progressum habeat in hanc usque diem statui paucis senatui vestro referre, ne quid tos lateat ex bis, que pro tutela rei publice Christiane geruntur; id enim esse mei officii non ambigo. venio igitur ad rem breviter. ad conventum vocati fuerunt omnes principes et communitates ex natione Germanica nee pauci extra nationem. ex Italia scripserunt, se missuros oratores Veneti, Florentini et Lucani. dux Mutine adventum suum excusavit, rex Hungarie ac Bo-hemie missurum se ait ideni quoque rex Polonie. cesar ad diem dietam venturum se in propria persona decreverat, sed cum appropinquaret tempus, ingens latronum manus inter fines Austrie et Ungarie predari cepit castellaque cesaris ad miliare Tbeuto-nicum propinqua infestare. duces illius multitudinis Stipendium ex comite Cilie suseipiebant, majora tarnen in Hungaria quam in dominus cesaris damna inferebant. gubernator Hungarie his cognitis exercitu collecto adversus hos proficiscitur auxiliumque cesaris petit. cesar si debeat opem ferre, intelligentiam majorem cum gubernatore querit; gubernator quia non habet e vestigio; quod querit, indignabundus tacet obsidetque latrones nee ex-pugnare potest, carens machinis. alter ex ducibus latronum cum equitatu munitiones egressus trans Danubium pergit ibi-que novas gentes congregat, cum quibus auxilio suis veniat. cesar ubi gubernatorem tacere animadvertit, legatos ad eum mittit sciscitaturos, pax sibi cum cesare an bellum sit. nam 473 cesar et si conventum pro comnmni utilitate indixerit Ratispone eoqne velit ire, si tarnen intelligat, snbditos suos in discrimine remansuros, communia potius quam propria negocia relinquet eritque culpa Hungarorum, si cesar ad concilium procerum non ierit. gubernator ad ea nihil respondit, quod pacis securitatem preberet; de facto vero concilii dixit, nisi Christiani principes ad tuitionem fidei magnum apparatum fäcerent, Hungaros sibi ipsis consulturos daturosque Turchis quem peterent transitum, questusque est multis verbis, quia contra latrones non potuisset cesaris auxilium obtinere. hec cum agnovisset cesar; parum sibi tutum existimavit, exire patriam, ne, dum communia cura-ret, propria negligeret. nam et gubernatorem infensum sibi et latrones inimicos intellexit et, sive illi componantur sive inter se bellum gerant, instare turbationem. remansit igitur in patria. ad concilium autem, qui suas vices agerent, quatuor ex cur^a misit, Ulricum episcopum Curcensem, Johannem Ungenodium, magistrum camere, Georgium Folchestorfmm baronem et Eneam episcopum Senensem hisque nonnullos principes extra curiam adjunxit. legati cesaris secunda die pascatis apud Salzburgam loci archiepiscopum, magnum principem, convenientes multis verbis ortati sunt, eum ad conventum pergere, qui se arduis occupatum negociis dicens legatarios mittere prestabiles viros promisit. procedentes autem per Bajoariam interius apud opi-dum, cui Purchausa nomen est, Ludovicum, magnum ducem, inveniunt commonitumque periculorum faciunt, que religioni imminent, atque Ratisponam ut se conferat rei -publice consul-turum precantur. is se deliberaturum responsurumque per nuntios apud Ratisponam ait. cum venissent legati ad conventum, legatum apostolicum, episcopum Papiensem, inveniunt et aliquot civitatum ac principum oratores et nobilem quendam virum, ducis Borgundie precursorem, qui dominum suum apud Ulmam esse affirmavit; nam vocatu cesaris ad conventum venire decrevisse. sequenti die, que fuit ultima aprilis, Ludovicus dux Bavarie consiliarios suos cum his mandatis ad legatos cesaris direxit. ajebat enim, se fuisse in via veniendo Ratisponam, sed cum esset in Lanzuta, misisse ad se ducem Borgundie Phi-lippum tres oratores suos, magnopere rogantes, ut ad se per-geret in locum, qui dicitur Leuginga," ab Ulma unius diei a Lauingen. 474 itinere remotum. vellet igitur se complacere tanto principi querebatque Ludovicus dux, an placeret imperatori, ducem Bor-gundie venire Ratisponam, quia conari vellet eum conducere, si posset et cesari placeret. legati ad ea commendarunt pluri-miini Ludovici ducis propositum rogaruntque, uti ducem Bor-gundie huc trahere conaretur, quia id esset cesari gratissimum. quod si nequiret id ei persuadere, quia fortasse nollet absente cesare huc venire, saltem eum retineret, donec responsum cesaris haberetur, cui essent omnia scripta, multumque sue majestati supplicatum, ut, si fieri posset, ad hunc locum ascenderet. sie cum duce Borgmidie res agitur. heri autem advenerunt plures legati prineipum et cardinalis saneti Petri ad vineula. conventus dietim augetur. presentes autem sunt hie cardinalis, de quo dictum est, et episcopus Papiensis, legatus pape, legati impera-toris, archiepiscopi Treverensis, comitis palatini Reni, Alberti ducis Bavarie, Ludovici, rnarchionum Brandeburgensium, archiepiscopi Bisuntini," Coloniensium, Aquensium. electores sin-guli hospitia reeeperunt. nihil adhuc incoatum est de facto principali, quia expeetamus responsum, an mutatis in Austria rebus cesar possit ascendere. quod si deus dederit, magnum erit hoc et salubre concilium. ego libenter vidissem, quod ali-quis vestro nomine huc venisset, quando et alii ex Italia missuri dieuntur. sed si nullus venerit a vobis missus excusabo com-munitatem vestram, quia pax tarde conclusa fuerit et ante propter impedimenta bellica mittere non potueritis et omnia faciam, per que possim magnificentias vestras excusatas reddere. alia modo non oecurrunt, scriptura digna. commendo me et clerum omnem vestrum magnificentiis vestris. ex Ratispona die 3. maii 1454. Servulus vester Eneas, dei gratia episcopus Senensis et imperialis consiliarius.1 (In verso:) Magnificis ac potentibus dominis dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senarum, dominis meis honorandis. 1 Am unteren Bande des Blattes der Kanzleivermerk: presentata die 2. julii. * Besangon. 475 279. Bischof Ernas an Ambrogio Spannochia in Rom; Regensburg, 3. Mai 1454. Hat seinen Brief nicht entäiffem können und kann ihn deshalb auch nicht beantworten. Aus Ottoh. 347, Bl. 155 und Vatic. lat. 1787, Bl. 192; auch in Laur. 54, 19, Bl. 109, Urb. 401, Bl. 198* imd Bern 550, Bl. 43. K ee8, N. 430, B. 413, Voigt 369. Eneas, episcopus Senensis, Ambrosio Spannochie salutem Tplurimam dicit. Cinturellus,, pape tabellarms, tuas litteras ad me detulit, quas rectius dixerim lituras; nescio grece an liebraice scripsisti, latine quidem minime. non intellexi unicum verbum neque penes me quisquam fait, qui taos characteres cognosceret. perinde est igitur ac si nihil ad me scripsisses. reservo penes me scripturam triam, ut cum Romam veniam, tibi reddam et a te petam expositionem. interim non est; quod possim respon-dere; nisi mihi glosulas miseris. vale et scias, me deinceps latinas litteras non uncinos mercatorios didicisse. ex ßatispona die 3. maii 1454. 280.* Giovanni Cirignano an Bischof Eneas; Lucca, 3. Mai 1454. Über den Frieden von Lodi und die Gründe, warum Lucca kernen Vertreter nach Regensburg entsandte; politische Zustände in Italien. Aus Ottob. 347, Bl. 168 und Vatic. lat. 1787, Bl. 207; auch in Urb. 401, Bl. 213; Laur. 54, 19, Bl. 117. Johannes Cirignaneus Lucensis; legum doctor, Enee, epi-scopo Senensi, salutem iplurimam dicit. Optata ac peroportune honesta mihi hodie oblata est oc-casio ad te aliquid scribendi, dignissime presul, mihique ex carissimo olim studiorum socio nunc pater et domine veneran-dissime. neque enim frustra factum existimare debemus, ut interrumperetur tam longa illa temporis intercapedo, que nos ab. invicem, multa presertim intercedente locorum distantia; corpore saltem licet non animo separavit, quod tum fait,1 cum proximo non multo ante tempore forte fortuna nobis daretur 1 V fiat. 476 una esse, primum Florentie deinde Ferrarie, ubi me tua in-signis et eximia Caritas ut veterem arnicum et studiorum sociuin humanissime suscepit, ego vero te in patrem et dominum jure merito recognovi. putem igitur mei esse officii, ut redintegrate veteris amicitie nostre jus, sicuti locorum tarn longa distantia intercipere non potuit, ita nunc nee longo saltem silentio elan-guescat. non ignoras igitur, reverende pater, aeeepisse nostram rempublicam litteras invictissimi cesaris communis domini nostri imperatoris, quibus ad imperiale concilium Ratisponam evo-camur, quibus litteris ab nostro senatu summa cum hilaritate parique reverentia suseeptis, fuit e vestigio responsum, velle nos illuc mittere, ut nobis imperabatur, nisi forte bellorum discri-mina, quibus hec nostra infelix Italia tum maxime extuabat, nos a proposito immo ab officio nostro regi parendi licet in-vitos detorqueret; proptereaque jam fuerant electi oratores at-que inter componendum sarcinulas et se ad iter parandum ex-peetabamus, si jam paci locus esset, cujus erat certa prope spesj'jam enim traetatus diu pendebat Rome in conspectu et manibus summi pontificis. sed longe contra tarn firmam omnium spem evenit; nam non solum infeeta Rome pace, verum eüam ad bellum partibus ipsis magis ac magis incensis, caduceatori-bus domum revocatis atque reversis, commeatu copiisque unde-eunque contractis1 rebusque omnibus ad bellum enixissime comparatis, omnia bello et armis flagrare videres, qua re cognita fuit nobis opus de oratori mittendo mutare consilium, cum jam et ultra idus essemus aprilis videreturque nostro senatui jam tempus preterisse, quo fieri posset, ut ad prestitutam diem Ratispone noster adesset orator. post hoc autem repente ac prope divinitus evenit contra spem omnium, ut non Rome sed in Lombardia pax fieret inter illustrem dominatum Venetorum et illustrem ducem Mediolanensem. hi duo soli incredibili con-cordia et multa cum animorum utriusque partis liberalitate et sinceritate pacem in eternum et sibi et toti denique Italie — ita vehemens est omnium opinio — firmaverunt; que res do-minica in palmis huc certo ad nos pervenit, quia nihil tale omnino sperabamus. ac re intellecta iterum consulere cepimus de oratore istuc mittendo; sed tandem visum est omnibus non jam tempus adesse mittendi; quare placuit litteras saltem excusa- 1 V coactis aus contractis korrigiert. 477 tionis ad clernentissiinum nostrum imperatorem et dominum publicas mitti, putavimusque illas posse pro oratore satisfacere et in his placuit etiam senatui nostro hac super re aliquid ad tuam dignationem scribere utpote ad eum, qui melius res hujus nostre Italie ac Tuscie intelligit et presertim, qui civitatem hanc nostram tuo summo amore conjunctam et amas et diligis, ut fecisti semper, rogantque, ut pro nobis sis apud illum huma-nissimum principem rogando et excusando prout opus esse cognoveris. preterea meminisse potes hujus nostre reipublice Status et conditionem, quas tibi ex ordine jam pridem narravi tum Florentie tum cum proxime Ferrarie essemus. si vobis est, o pie pater Enea, contra Turchos pecuniis opus, nobis est contra nosmetipsos, id est, contra paupertatem et rerum omnium indi-gentiam, in quam tot bellorum calamitates, quibus licet prote-gente deo non devictos, tarnen dilaniatos membratimque discerptos nos redegerunt. consideret, obsecro, singularis tua in res omnes circumspicentia, quid utiles esse cuiquam rei possimus.1 sed hec tecum amice et filialiter, uti sciHcet cum uno ex nobis ipsis, que me puderet alios non latere; nam et, ut scis, nostra non modicum interest, ne rei familiaris secreta pandantur, multo magis reipublice; et ut hac in re simul omnia dixerim, esto cause nostre omnino justissime ubique patronus et advocatus. ac de his satis super que satis, homini presertim sapientissimo et amicissimo atque omnium humanissimo, ne dicam potentis-simo; nam ut bellissime Plato inquit: pulchrum est apud prin-cipes gratia et benivolentia plurimum pollere; verum ea quan-tum quisque valeat pro amicorum commodis experiri, id pro-fecto est omnium pulcherrimum. fac, obsecro, prestantissime pater, ut preter publicas ad te litteras intelligat et mea ipsa respublica et patria dulcissima, meas etiam quicquam apud tuam humanitatem preces valuisse et mihi aliquid respondere ne pigeat, presertim si forte aliquid occurrat, quod tibi videatur non2 oportere ita in vulgus jactari; dico in res nostras, ut ali-quando fit; ego enim ero tibi fidus Achates, sed vereor, pater optime, ne, ut sepe evenire solet et Seneca inquit, finis unius mali initium sit alterius. nam inter scribendum huc allate sunt e Senis littere e Gino Bellante, nuper interfectum esse prope Viterbium redeuntem e Roma dominum Princiyallem, illius civi- 1 V possumus. — 2 V non videatur. 478 tatis principem maxime affectum sanctissimo domino nostro pape ac Romane ecclesie, in ea civitate hominem prope partiarium, quem cum sociis decem domum revertentem ante urbis ingres-sum ex improviso adorti sunt partiarü inimici, homin.es ut ajunt comitis Aversie/ atque omnes omnino interfecerunt. *ex quo Viterbii orta subito seditio magnaque rerum omnium commotio, incertumque adhuc, quonam tandem res evasura est; iterum Asisii captus quidam ex capitibus civitatis; itidem et Fulginei. he res nove profecto aliquid mali alunt. deus benevertat. Ad pacem autem redeundo, illam ratificarunt colligati omnes et complices et in primis tui immo nostri Senenses, qui-bus datus est precipuus atque honestissimus in ea re locus; quod maxime gaudemus, quia et res nostra est. idem Florentini fecerunt; rex autem Aragonum quid facturus sit nemo ad-huc seit. Grenuenses vero, etsi moleste rem ferre videantur, quod ad eam pacem in capite vocati non sunt, tarnen ac-quiescent, ut omnes putant. de summo pontifice nullam habi-tam mentionem mirantur omnes, in quo et periculum est. dux Sabaudie et marchiones Montisferrati pace includuntur; marchio Ferrariensis pace fruetur, si modo quedam restituat, que nuper aeeeperat ex agro Parmensi, quod et faciet. nunc habes, quo res Italie sint statu, tua vero humanitas nobis aliquid rescri-bere, si vacat, non dedignetur, quo sint loco res Teucrorum2 et presertim contra Hungaros; nam huc nuper allatum est, •Hungaros inter se dissidere, quod est omnium periculosissimum. avertat deus. iterum, si quid contra Teucros8 a Christianis paretur; nam, ut verum tibi dicam, hie apud nos res sunt fri-gidiuscule, nisi forte nunc Veneti terrestri hello absoluti aliquid novi contra barbaros illos molliantur. Grallici etiam, ut auditur, non dormiunt. pontifex vero maximus quid agat ignoro. nee4 quid aliud tibi nunciem, nunc habeo, quare scribendi finem facio. tua vero paternitas multos habet notarios, per quos longam potest nobis epistolam reddere hon saltem ista minorem; raras nanque epistolas debemus scribendi copia resarcire; nam et lon-gum iter longas exigit epistolas. bene vale. ex Luca die 3. maii 1454. 1 V Evergi. — 3 V Turchorum. — 3 V Turchos. — * so nach V; O hat ne. 479 281.* Bischof Eneas cm die Stadt Siena; Regensburg, 19. Mai 1454. tiler den Verlauf des Regensburger Tages. Aus Ottob. 347, El. 155* und Vatic. lat. 1787, Bl. 192; auch in Urb. 401, EL 198*; Laur. 54, 19, Bl. 109. Eneas, episcopus Senensis, dominis prioribus sue civitatis salutem iplurimam diät. Scripsi nuper vestro senatui, quemadmodum conventus hie Eatisponensis inicium ceperit; nunc qui sit habitus processus quam breviter significabo, ne quid lateat vestras magnificentias, que hie gesta sunt digna memoratu. fuisset hie grande con-cilium, si cesar adventasset; sed majestas ejus propter novitates Hungarie necessario retenta est domi. presentes in hoc con-ventu fuerunt Philippus Burgundie et Ludovicus Bajoarie magni duces, marchio Brandeburgensis, cardinalis saneti Petri ad vin-cula, episcopus Papiensis legatus pape, oratores cesaris, regis Polonie, ducis Sabaudie, prineipum electorum et aliorum ex Alemania dominorum et communitatum. ex Italia, qui promi-serant, non venerunt. agitata est diu causa Prutenorurn, qui contra religionem surrexerunt et abnegato priori dominio regi Polonie se subdiderunt, que res toti Alemanie non minus mo-lesta est quam Turchorum invasio. rex Bohemie Ladislaus fra-tribus de religione quatuor milia equitum, peditum 20 milia pollieetur, cum quibus rebeües comprimant: in eam rem petit auri florenorum Hungaricalium sex centa milia et iterum qua-dringenta milia, ut regem Polonie placare possit. conditio dura religioni videtur. in re vero Turchorum compescendorum, quia non affuerunt prineipes, ut spes erat, conclusio reeepta est quamvis bona non tarnen plena. exinde facta sunt quedam ca-pitula, que vestre reipubüce cum presentibus transmitto. dieta solnta nos ad cesarem, qui suo nomine hie fuimus, redimus. recommendo1 me et ecclesiam meam cum omni clero magni-ficentiis vestris, ad quorum mandata paratus sum in omni loco. ex Ratispona, 19. maii 1454. V commendo; re radiert. 480 282.* Bischof Eneas an Heinrich Senfleben in Born; Regensburg, 19. Mai 1454. Über den Regensburger Tag. Aus Ottob. 347, El. 156* und Vatic. lat. 1787, El. 193; auch in Urb. 401, El. 199T; Laur. 54, 19, Bl. 109. Eneas, episcopns Senensis, Henrico Senfleben salutem pZwri-mam dicit. Quamvis ex aliis audieritis hujus diete dissolutionem, tamen ex me quid in ea sit gestum ut accipiatis volo, ut magni-fico domino Petro Noxetano scripta mea referatis, cui me scitis obligatissimum esse, ex hac dieta, ut moris nostri est, alia nata est, que1 tenenda est1 Francofordie ad festum nativitatis geni-trieis dei, ubi si fieri queat, capitula hie avisata pro defensione Christianitatis concludantur. placet enim omnibus fieri exercitum contra Turchos; in modis vero convocandi gentes labor et dis-sensio est. dux Burgundie laude cumulatissima dignus ad omnia promptum se offert, sed is modo gravi febre tenetur. Ludo-vicus Bajoarie dux et Albertus marchio ex tota Alemania secu-lares principes affuerunt. multum nocuit ea novitas Hungarie, que eesarem domi retinuit; magnum enim nie conventum im-pedivit; nam principes absente imperatore negligentiores sunt, turbavit etiam res fidei negocium Prutenorum, quod non minus cordi est Theutonicis quam Turchorum, multumque molestum est Alemanis eam terram Pruscie ad Polonos defecisse. rex Bohemie promittit auxilia religioni, sed nimium cara; traetatus enim, qui cum eo babiti sunt, per Albertum marchionem quin-decies centena milia florenorum Rhenensium deposeunt. tantum auri ubi corradi possit nee religio se scire dicit nee ego valeo opinari. duces Saxonie citati sunt ad tribunal regis Bohemie, illi eesarem appellant. hinc nova contentio nascitur: seminat hec Sathan, ut amico suo Maumetho2 melius consulat. valete et reverendissimo domino meö Firmano cardinali commendatum me facite. ex ßatispona die 19.3 maii 1454. 1 Fehlt in V. — 2 V MaumetM; i auf Rasur. — 3 7 18. 481 283.* Bischof JEneas an Kardinal Juan Carvajal m Eom; Begens-twg, [19. Mai 1454]. Üoer den Erfolg des Eegensturger Beiclis- tages. Aus Ottob. 347, Bl. 156v und Vatic. lat. 1787, El. 193; auch in Urb. 401, El. 200 und Laur. 54, 19, Bl. 110. Eneas, episcopus Senensis, Johanni, cardinali sancti an-geli, salutem Tplurimam dicit. Credo vestram dignationem admodum cupere, quid pariat dieta Ratisponensis intelligere; quamvis usurpatum esse sciatis apud Theutones, ex dieta dietam nasci. satisfaciam brevissime huie desiderio, licet non est secutus quem speramus ex hoc conventu fructus. non tarnen omnino nihil est actum, datum est rebus principium non illaudabile; et si cura erit hominibus, que esse debet, conclusionem videbimus et magnam et dignam Germanico nomine, nisi novitas Hungarie cesarem domi reti-nuisset, grande hie concilium habuissemus ac pro defensione fidei consilia reeepta fuissent tutissima et probatissima. Phi-lippum Burgundie et Ludovicum Bajoarie magnos duces et Albertum marchionem Brandeburgensem, regis Polonie et ducis Sabaudie legatos affuisse jam existimo notum esse dignationi vestre. capitula hie avisata cum presentibus mitto," quamvis et a Im clm. 8482, Bl. 101 finden sich ohne Überschrift folgende Ergebnisse des Eegensburger Tages mitgeteilt: Ex hiis, que nuper nos omues audivimus, plene intelleximus: si rem publicam Christiane fidei contra Turcos et alios inimieos salutifere crucis defendere volumus, necessarium esset, quod ad longius halieatur exercitus in aprili proxime futuro magnus et potens et bene instruetus in loco Turcis viciniore; hine Yisum est serenissimo do-mino nostro imperatori, quod, sicut sua majestas obtulit se juxta posse ad omnia, que sunt pro tuicione Christianitatis, ita et merito in hoc eum sequi debent omnes fideles prineipes, maximum qui judicio meliori eorum, qui in hoc saneto negocio coneurrere Telint, hec, que sequuntur: primo, quod exercitus congregandus sit magnus et talis, qui non soluin resistere Turcis sed eciam eos invadere possit et fugare extra Europam et quod iste exercitus militet sub uno capitaneo sub vexillo crucis et imperii. Item quod exercitus hujusmodi ita ordinatus et provisus sit, quod durare possit ad minus pro triennium, si fuerit oportunum, et quod in presenti anno provideatur de necessariis pro futuro primo anno exercitus, in alio anno provideatur de seeundo anno et in sequenti pro tercio. Fontes. U. Abt. 68. Bd. 31 482 apud sanctissimum dominum nostrum eadem invenietis. turba, que in Pruscia orta est, plus Theutones quam Constantinopoli-tana clades afncit. rex Bohemie religioni Thentonicorum auxilia Item estimat serenitas imperialis, exercitum istum per hunc modum congregandum esse videlicet, quod per totam Allamaniam ac vicinos principatus imperio saero subjeetos ubi sunt 30 homines deputent unum equestrem et alii 30 duos pedestres bene armatos et idoneos ad bellum; videtur autem quod talis imposicio per Alamaniam et principatus pre-dietos ad minus ducenta milia pugnatorum comparare debeat, quod, si forte voeaeione facta ex tali irnposicione non resultaret exereitus suf-ficiens, plaeet imperiali majestati, quod ex alio nuniero inferiori unus alius eligatur et ad complementum exereitus diveniatur et quod in hoc intelligatur Hungarorum et Bohemorum intencio: Item quod prineipes et civitates imperiales provideant de bambar-dis, curribus, pulveribus, bambardarum lapidibus et aliis necessariis ma-chinis bellicis seeundum condicionem et petencias suas et in quanto ve-lint suecurrere tradant in seriptis. Item quod tres experti in armis deputentur in tribus locis per Alamaniam oportunis, quibus presentari debeant homines eligendi ad exercitum modo premisso, ut eös admittant, si judieaverint idoneos, vel refutent, si minus idoneos viderint, et hii tres alios sub se deputare valebunt, prout judieaverint expedire. Item quod similiter deputentur sex magni provisores videlicet tres ecelesiastici et tres seculares in tribus locis oportunis per Alamaniam, ita quod duo sint in una parte, duo in seeunda, duo in tercia, et quod hii sub se alios deputare possint, quorum officium erit providere de necessariis pro exereitu tarn in alimentis quam in peeuniis oportunis. Item quod hii sex provisores per se vel suos deputatos habeant providere, quod talis imposicio ita per homines provinciarum dividatur et moderetur inter divites et pauperes, quod seeundum faeultates eorum fiat, ne aliqui plus debito graventur respectu aliorum. Item quod stanti serenissimo domino nostro pape supplicetur, ut exercitum navalem disponi procuret cum serenissimo rege Aragonum, cum magnificis communitatibus Venetorum et Januensium ac aliis ex Italia ita, quod in eodem tempore scilicet in aprili proximum futuro navalis exereitus ex Italia reperiatur in districtu Galipolis et ex Metel-lino invadat Turciam. Item quod sanetissimus dominus noster ordinet per medium Venetorum, quod Caramannus Saracenus, qui se offert velle gerere contra Turcum, habeat exercitum paratum pro eodem tempore. Item similiter sanetitas sua disponat cum rege Hyberorum Chri-stiano Georicorum, ut ex Hiberia paret exercitum contra Turcum, et similiter cum imperatore Trapesundarum Christiano, commonendo ad idem Ragusinos, Bulgaros, Albanos, Croatos et Sclavos. Item videtur, quod imperialis exereitus eoneurrere debeat cum exereitu Hungarorum, Bohemorum et ponere castra sua contra Turcos, 483 pollicetur, equitum 4 milium, peditum 20 milium, ad septimanas 15; ante omnia petit in eam rem auri florenorum Hungari-calium 300 milia, post expeditionem factam totidem milia et in ubi propinquiores sunt Danubio, nt et gentes descendere et victualia ministrare per Danubium comodius possint. Item Serenissimus dominus imperator pro hoc sancto negocio adimplendum necessarium esse judicat, quod omnes lites et guerre sub imperio cessent, ut sit unitas et Caritas in hoc sanctissimo opere, et propterea intendit treugas quinquennales indicere easque maximis penis vallare, ita quod medio tempore omnis via facti cesset et sola justicia locum habeat, quodque hujusmodi treuge nativitatis dominice proximum future inicium sumant. Item ordinäre proponit, quod quicunque aliquid acceptaverit via facti, incidat in penam criminis lese majestatis et imperialis banni, et quod in omni loco imperii teneatur et capiatur et justicia de eo fiat, ut de tali et eum receptantes aut conductum dantes in eandem penam in-cidant. Item serenitas sua privilegiabit ituros ad exercitum, quod do-minia, familia et bona cujuslibet erunt toto quinquennio sub proteccione imperiali libera, ita eciam quod judicialiter super debitis jam contractis tempore profeccionis, super mobilibus sive immobilibus rebus conveniri non possit, dummodo ante tempus de exereitu non fugerit aut reversus fuerit. verum si contingeret exercitum dissolvi quantocunque ante quinquennium predictum nichilominus istud ab ipsa dissolucione per totum annum se-quentem durabit, nee per predictum tempus adversus aliquem, qui ut predictum est fuerit in exereitu curent usure. Item ad finem, quod ista omnia et alia ad hane rem facienda, similiter eciam alia multa pro feliciori statu, bona justicia et pace publica melius ordinentur, judicat serenitas imperatoria, convenire, quod in Franckchfordia fiat alia convencio dominorum electorum et aliorum prineipum, comitum et baronum atque communitatum sacri imperii sive oratorum eorundem, plenas vices in hiis agencium pro festo saneti Michaelis archangeli, proxime futuro, ita quod medio tempore unusquisque prineipum et communitatum etc. ad hoc negocium vocatorum super hiis plene se aviset ac deliberet et omnino veniat instruetus tarn de numero personarum dominii sui quam de aliis supra seriptis et exhortatur illu-strissimum dominum ducem Burgundie, ut in tali dieta per se vel suos prout sibi placuerit, nolit defieere, requirit eciam oratores illustrissimi domini ducis Sabaudie, ut ei, que acta sunt hie, referant eumque ex-hortentur, quatenus simili modo per se vel suos in dieta dieta velit in-teresse ac se velut Christianum prineipem exhibere. Pro die autem predieta habebit majestas imperatoria in Franckchfordia suos legatos plena facultate suffultos tarn ad ea, que ad exercitum speetant quam ad alia, que honorem et utilitatem imperii concernunt, ut si negocia medio tempore sese disponerent, quod posset personaliter interesse, prout valde desiderat, intimabit congruo tempore si vel 31* 484 annos singulos perpetuis temporibus quatuor rnilia, utque pla-care possit regem Polonie quadraginta milia; summa omnium expensarum florenorum ßhenensium quindecies centena milia, neque certitudo promittitur recuperande patrie. dura conditio religioni videtur neque tantum auri ubi sit sex scire dicit. mar-chio Albertus has res Präge cum Greorgicone tractavit, qui brevi huc venturus affirmatur. sed nos prius dietam dissol-vemusj quando Ultimos esse videmus, quos decuerat multis de causis fuisse primos. dux fortasse Burgundie illum expectabit, quocum et de Luteburgo2 et de passagio, cui affectissimus est, transigat. sed hie dux, pius et reipublice Christiane necessarius, hoc tempore — quod dolentissime refero — febribus detinetur acutis et gravibus. deus ei sanitatem tribuat. modo recom-mendo me dignitati vestre, cui quantum sim deditus, quia sepe a me dictum est, non repeto. ex Ratispona, die ut supra.3 384.* Bischof Eneas an Goro Lolli; Regensburg [19. Mai 1454]. Entschuldigt sein Verbleiben in Deutschland; doch werde er plötzlich daheim erscheinen; danltt für das Schreiben Dorotheas. Aus Ottoh. 847, Bl. 157" und Vatic. lat. 1787, El. 194*; auch in Urb. 401, Bl. 201; Law: 54, 19, Bl. 110. Franckehfordiain vel Norimbergam venire proposuerit, quod si nichil intirnaverit, firma manebit convencio Franckchfordensis statuto die, ut prefertur. Venerabilem autem oratorem Serenissimi domini regis Polonie ad-hortatur vnajestas imperialis, ut hanc eonclusionem domino suo referre velit eumque adhortari, ut ad predietam dietam consiliarios et oratores suos tvansmittat, aut si impeditus fuerit, imperatorie majestati medio tempore suam intencionem significare velit, quomodo poterit et qualiter cum aliis coneurrere deliberaverit. Ultimo expediens videtur, quod serenissimis regibus Francie, Ca-stelle, Hungarie, Bohemie, Aragonum, Portugallie, Navarre, Dacie, Suecie atque Norvegie premissa intimentur, ut ad inviandum Christiani-tatem pro suis viribus ad idem tempus se preparent ac disponant sieque tanto cicius liostes fidei ex Christianorum limitibus repellantur, quanto majoribus ac magnis unitis fidelium viribus ad versus eos processum fuerit. hec couclusiones pro responso fuerunt date parti imperialis maje-statis in dieta Eatisponensi ut superius notatum est, oronibus, qui inter-fuerunt ex prineipibus et oratoribus eorundem prenominatorum. deo gracias. 1 Fehlt in V. — 2 V und L Lucelburgo. — 3 V hat nur etc. 485 Eneas, episcopus Senensis, Gregorio Lollio solidem pluri-mam dicit. Miratus es me non redisse nee miror te esse miratum; nam et ego meipsum demiror, qui non postpositis omnibus rebus domum repetam. sed cogit me ratio non parva, cui et cito finem imponam. non dicam tibi, quando sim rediturus, he cogar men-tiri; sed erit meus adventus tanquam furis. utinam sanus rediens omnes inveniam sanos. quem finem habuerit dieta Ratisponen-sis, scribo magnificis dominis nostris; non est necesse repetere apud te, que apud illos videbis. Dorothea sanctimonialis, tua et mea dulcissima soror, ornatissimas ad me litteras dedit cari-tatis et prudentie plenas, quibus si velim respondere, neces-sarium faerit non epistolam sed librum scribere, ad quam rem non est mihi nunc ocium, qui sum plus quam mee Vires ferant oecupatus. illi ut gratias agas oro pro scripto suo bonamque spem mei reditus facias; ac vale optime. ex Ratispona die ut supra. ¦ 385. Bischof Eneas an Zbignew Olesnicki, Ersbischof von Krakau; Regensburg, 19. Mai 1454. Hofft, ihr Briefwechsel werde jetzt, da Friede sei, wieder lebhafter iverden. Aus Ottob. 347, Bl. 158 und Vatic. lat. 1787, El. 195"; auch in ürb. 401, BL 302; Law. 54, 19, Bl. 111. Gedruckt bei Dzieduszycki, Zbign. Olesnicki 2, Beil. 16 und aus Urb. 401 im Codex epistol. Poloniae 2, 153. Eneas, episcopus Senensis, Sbigneo cardinali Cracoviensi, solidem iplurimani dicit. Religiosus et optimus eques Jacobus Chiaves de valitudine et conditione1 vestra mecum multa locutus est, que audivi cu-pide, cum bona essent omnia. diu nihil ante de vestro statu pereeperam: transierunt inter nos silencii tempora quam plurima, nunquam tarnen meus animus erga dignationem vestram non sincerus et affectissimus fuit, quamvis ecclesiastica negocia fluetuarent et due viderentur in mari cymbe, in quas homines se fieri salvos putarent, nee una nos navis teneret. nunc, ut domino placuit, unum omnes nauclerum sequimur. pax rediit; fas est, ut et scripturarum inter nos vetus consuetudo resurgat. 1 et conditione fehlt in V. 486 me quidem habet dignatio vestra suum et habebit quoad vivam. que sunt acta apud nos in hoc Ratisponeusi concilio ex Jacobo, cui nota sunt omnia, plenius intelligetis. cupio semper vos op-time valere. ex Ratispona die 19.x maii 1454. 286.* Bischof Eneas an Francesco Sforza in Mailand; Regensburg, 20. Mai 1454. Über die Scliivieriglceiten einer Investitur des Herzogs. Aus Otlob. 347, El. 158" und Vatic. lat. 1787, El. 196; auch in Urb. 401, El. 202; Law: 54, 19, El. 111. EneaSj episcopus Senensis, Francisco Sforcie, duci Medio-lanensi, sahttem yßurimam dicit. Clarus eques Sceva, qui apud cesarem in Austria fuit, quantum sim deditus vobis si non retulit, referre quidem potuit; idem ajo de Nicoiao Arcimboldo, prestabili jurisconsulto. ad-miror enim felicitateni vestram sed magis amo virtutem. si quis autem aliter sentit, niagnopere fallitur. hec autem idcirco di-xerim, ut mihi si libet tanquam mancipio fidem prebeatis.2 re-verendus pater, episcopus Papiensis, cui pro sua in vos fide non parum tenemini, multa mecum locutus est de re vestra, maxime vero de investitura, quam summo studio apud cesarem conatus est obtinere. ego quia verba incassum nescio proferre nee valeo facile dicere, quod est difficile, et si fateor, dignissi-mam esse personam vestram quovis honore, scio tarnen hoc negocium plurimum in se ponderis ac difficultatis habere, quod autem mihi ex usu circa illud videatur aperui confidenter eidem episcopo, quem vestri et honoris et commodi reperi cupidissi-mum, et quia diffuse simul super hoc collocuti sumus, poterit excellentia vestra ipsum audire, et si quid boni est, quod ex nobis provenit, benigne suseipere de servitoribus. recommendo3 me atque offero sublimitati vestre, cui parere in omni loco sum presto, ex Ratispona die 20. maii 1454. 1 V hat 18. — 2 V adhibeas. — " V commendo; re ausradiert. 487 287.* Papst Nikolaus V. an Bischof Eneas; 21. Mai 1454. Erteilt ihm das Recht, ein Testament zu machen. Aus Reg. Vatic. 401, Bl. 514. Petrus de Noxeto. Nicolaus,1 episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Enee, episcopo Senensi, salutem et apostolicam benedictionem. Quia presentis vite conditio statum habet instabilem et ea, que visibilem habent essentiam, tendunt visibiliter ad non esse, tu hoc salubri meditatione premeditans diem tue peregrinationis extremum dispositione testamentaria desideras prevenirej nos itaque tuis in hac parte supplicationibus inclinati, ut de bonis tuis undecunque, non per ecclesiam seu ecclesias tibi commissas alias tarnen licite acquisitis, que ad te pertinere omnimode dinoscuntur, libere testari valeas ac de bonis mobilibus eccle-siastieis tue dispositioni seu administrationi commissis, que tum non fuerunt altaris seu altarium ecclesie vel ecclesiarum tibi commissarum ministerio seu alicui speciali earundem ecclesiarum divino cultui seu usui deputata, nee non de quibuseunque bonis mobilibus et honeste expensis tui funeris et pro remune-ratione illorum, qui tibi viventi servierunt, sive sint consan-guinei sive alii juxta servicii meritum, moderate tum disponere et erogare et alias in pios ac licitos usus convertere possis, prius tarnen de omnibus predictis bonis ere alieno et hiis, qui pro reparandis domibus seu edifieiis consistentibus in locis ecclesiarum seu beneficiorum tuorum vel negligentia tua seu tuorum procuratorum destrueta seu deteriorata nee non restau-randis aliis juribus earundem ecclesiarum vel beneficiorum de-perditis ex culpa vel negligentia snpradictis fuerint oportuna deduetis, plenam et liberam fraternitati tue auetoritate pre-sentium concedimus facultatem. volumus autem, ut in eorun-dem ecclesiasticorum dispositione bonorum juxta quantitatem residui erga ecclesias, a quibus eadem pereepisti, te liberalem exhibeas, prout conscientia tibi dietaverit et anime tue saluti videris expedire. datum Rome apud sanetum Petrum anno in- 1 Am Rande: Licentia testandi in forma pro episcopo Senensi. 488 carnationis dominice 1454, duodecimo kalendas junii pontificatus nostri anno octavo. Collata gratis de mandato domini nostri pape. C. Fidelis. 288.* Bischof Eneas an Theodor von Mors, Erzbischof von Köln; Regensburg, 21. Mai 1454. Über den Regensburger Reichstag. Aus Ottob. 347, Bl. 157" und Vatic. lat. 1787. Bl. 195; auch in TJrb. 401, Bl. 201; Laur. 54, 19, Bl. 110. Eneas, episcopus Senensis, Theodorico, archiepiscopo Co-loniensi, salutern -plurimam dicit. Gratissime fuerunt mihi littere vestre, quibus me salutare voluistis; optassem tarnen meliora de valitudine vestra cogno-visse, ut ad conventum hunc venire potuissetis. sed nulla est senectus non gravis et obnoxia morbis; ferre oportet nature consnetudinem. vestra dignatio excusatissima erit cesari, cui et acceptissima est. que sunt in hoc loco gesta, vester legatus omnia novit; non est cur me scribendo in hisx occupem. secuti sumus veterem morem; dieta dietam peperit. Turchi, dum nos consultamus, agunt invaduntque jam dispotum Rascie, qui se conditionem accepturum ait, nisi Christianorum opem sentiat. dux Burgundie illustrissimus hie se magnifice obtulit, sed prin-cipes electores et ceteri Alemanie prineipes2 sine potestate hie fuerunt et quanquam legati cesaris instrueti essent plenissime deficientibus ceteris nihil concludere valuerunt. de Prutenis non dubito, famam pulsasse vestras aures, qui Polonie regi se subdiderunt. rex Bohemie auxilium religioni offert, sed arbitror ei dici posse, quod saneto Martino dixisse traditur rex Fran-corum: Martinus bonus in auxilio, carus in negocio. quindecies enim centena milia florenorum Rhenensium in eam rem de-postulat, inter se ac regem Polonie dividenda. nee plura modo, recommendo me veverendissime paternitati vestre. ex Ratispona, die 21. maii 1454. 1 L nihil; ebenso ursprünglich in V. — 2 V und L prineipes Alemanie. 489 289.* Bischof Eneas an Martin Maw; Regensburg, 23. Mai 1454. Bedauert, daß er infolge seiner Heirat vom Icaiserliclien Hofe scheide. Aus Ottob. 347, BL 159 und Vatic. lat. 1787, BL 196v; auch in Urb. 401, Bl.202"; Laut: 54, 19, Bl. 111. Eneas, episcopus Senensis, Martino Mayr, licentiato in de-cretis, salutem Tplurimam dicit. Congaudeo tuis nnptiis easque tibi felices esse arbitror, qnamvis timeo, ne propterea nos et imperialem curiam deseras: multum enim optassem te nostrum esse et apud cesarem mo-rari, qui locus tibi honori et emolnmento fuisset, maxime his temporibus, quando magna imminent. et quamvis uxoratus es neque id mihi aperuisti, tarnen pro veteri amicitia nostra tibi suadeo, ne servitium cesaris contemnas, in quo poteris te virum ostendere et opes cumulare. non est in Germania, ut nosti, sublimior locus, in quo virtutes emergere possint. maluissem te hie fuisse et audisses et vidisses non tibi ingrata, sed abtraxit et traxit te dulcis amor conjugis. non improbo; si non vidisti te posse continere, melius fuit matrimonium contraxisse. hoc ego tibi faustum felixque desidero, ut sit tibi conjux casta, feeunda ac morigera et tu illi afficiaris et illa te toto amet pectore. vale raptim. ex Ratispona die 23. maii 1454. 290.* Bischof Eneas an den Kardinal Juan Carvajal in Born; Wiener-Neustadt, 1. Juni 1454. Über den Begensburger Reichstag, über K. Ladislaus, Wien und die Niederkunft der Kaiserin. Aus Ottob. 347, BL 160 und Vatic. lat. 1787, Bl. 197v; auch in Urb. 401, Bl. 203"; Laur. 54, 19, Bl. 112. Eneas, episcopus Senensis, Johanni, cardinali saneti an-gelij salutem Tplurimam dicit. Ex Ratispona scripsi, que gesta in concilio Grermanorum fuere; huc reversus inveni litteras vestras, quibus res Pata-viensis electi et provisionem beneficiorum suorum attingitis. placet inconeussam esse mentem apostolici prineipis; illud autem molestum est, quia finem rerum nullum video. electus erga 490 cesarem se non exhibet humilem, cesar animi rigorem non remittit; ego interea luo. nisi concordia inter imperatorem re-gemque Hungarie fiat, non puto consensum imperatoris ad pro-mocionem electi repertum iri, frustraque sunt omnes nostri conatus. nee plura de hoc. Bohemi sese offerunt ad concordiam navaturos operam multumque cesari affecti sunt, dieta saneti Michaelis et si fttit auetoritate prioris diete indieta, nondum tarnen a cesare con-firmata est. puto intra paueos dies imperatoris exibit edictum, quo jubeantur apud Nurenbergam1 prineipes convenire. pro-mittetur et adventus cesaris; an autem ibitur deus novit, mihi illud quodammodo exploratum est, nisi cesar in conventu fuerit, omnes incassum labores ire futuramque rem pene dignam ridi-culo. quod si presentia imperatoris concilium firmari contingat, est mihi pulcherrima spes magnarum rerum. ea propter, si est domino nostro pape negocium passagii cordi, si cupit salvam esse adversus Turchorum impetum Christianitatem, det operam et omni studio nitatur, quod cesar dietam saneti Michaelis adeat. hec volui dixisse pro debito meo, quamvis non dubito parvi momenti esse, quod a me prodit. imperatori duo sunt ad eundum impedimenta, res incerta cum Hungaris et comite Cilie simulque peeuniarum inopia. si quis hec vulnera curare norit, is cesarem ad conventum mittet, nescio ubi tantus sit artifex atque hinc Turchos timendos video, nisi deus in eos torporem disidiamque miserit. de Prutenis aeeepistis, que acta sunt, ad reges Bohemie et Polonie legati transiverunt inducias traetaturi, quibus habitis, si mittet apostolica sedes oratores suos, et cesar mittet nee legati prineipum electorum deerunt. quibus rebus non est mihi spes magna: raro enim homines, nisi multa passi, in concordiam redeunt nee bella sopiri solent, nisi postquam exusti sunt agri et occisi ex mortalibus plurimi. de rege Hungarie Ladislao audimus in dies non ingratas novi-tates; crescit ille et corpore et virtute inconctissamque mentem gerit adversus hereticos. donum dei est. nunquam ille ado-lescens flecti potuit, quamvis magnopere tentatus, ut sub duplici specie communicaret, neque missas hereticorum audire vult fugitque quantum potest Eokecanam.2 spero, si vixerit hie ado-lescens et virilem etatem attigerit, regnum Bohemie reformabitur 1 V und L Norimbergam. — * V und L Rochezanam. 491 et ad unionem redibit ecclesiasticam, quod jam heretici refor-midant. gubernator tectum dticit consilium suum, non tarnen sine suspitione apud Hussitas habetur. Giskra de novo investitus est pro omnibus castris, que pridem in Hungaria possedit. ea res egre habet Johannem Huniath,1 cujus littere per hos dies ad Johannem Varadiensem episcopum, regni Hungarie cancel-larium, delate sunt, minarum plene, quarum sententia in hunc modum sonuisse fertur: ego te pontificem feci; si litteras Giskre dederis, quas super investitura requirit, in capellanum te redi-gam. timendum est, ne novus ignis Hungariam exurat, si non satis est, quod cum Turchis imminet malum. sed quid de illis ego dicam, qui neque Eatisponam mittere dignati sunt, quamvis nulla inter Christianos gens est, cujus adversus Turchorum ra-biem magis intersit exercitum parari quam Hungarie; forsitan illi genti exitium minatur deus et ante consilium aufert. Vien-nenses, puto non latet dignitatem vestram, quanta mala cooperiant; in civitate seditiones pene continue sunt, incendia frequenter fiunt, exuste sunt2 amplius quam centum domus nee auetores ignis inveniri possunt, quamvis aliqui capti sunt, qui se mercede conduetos ad incendium faciendum asserunt. diffi-dationes ad eos dietim mittuntur. nusquam tute exire possunt milites sub stipendio, complures habent peeunias per omnes domos et omnia capita extorquent. senatus odiosus plebi est, cujus opera vinee pauperum complures3 aratro subverse sunt et instrumenta sicere, que paraverant inopes, qui vinum coemere nequibant, destrueta et incensa. sie civitas iniqua pauperes opprimens nunc opprimitur nee regem habet neque imperatorem neque libertate fruitur. sine lucro, sine gaudio, plena luctu, ex-communicationem quamvis spernit sentit, nee plura de novitati-bus hujusmodi. Audivistis ut arbitror, Olomucensem episcopum vita func-tum esse,a in cujus locum decanus electus est; nunc data est facultas domino nostro pape providendi Johanni Nihili, astro-nomo non illecebrato et sue sanetitati aeeepto. supplex oro, si quid mee valent preces, hunc virum apud clementiam domini 1 V und E Huniad. — 2 Felüt V und L. — s V und L quamplures pauperum. * Johannes Haz; sein Nachfolge)- Bohualav von Zwola wurde am 16. August 1454 bestätigt. 492 nostri commendare velitis eique decanatum Olumicensem1 im-petrare. nee vereamini de possessione consequenda, quia vir est regi Ladislao admodum carus, cum quo nuper fuit et modo rem cum eo pertraetat non inutilem neque parvi ponderis, ut alio tempore dignationi vestre manifestabo. hec dum scribo, serenissima domina nosti'a imperatrix partum edit optatum et diu desideratum, infantem scitulum et omnibus membris integrum, pro quo magnum est in nostra curia gaudium. eam rem scribit imperator regi Aragonum et his quos secum letari putat. ego quoque, non ambigens dominationem vestram hoc libenter audire, nolui tacere. scribo igitur patrem esse cesarem et, quod multi dum Korne fuimus negabant, vivacem gallum. valete. ex Nova civitate, kalendis junii2 1454. 291. Bischof Eneas an Johann Vites, Bischof von Großwardein; Wiener-Neustadt, Sommer 1454. Über den Begensourger Beichstag.3- Aus Vat. lat. 3888, Bl. 1—55; Schreiberhand mit Korrekturen des Eneas; auch in Ottob. 1563, Bl. 44—102; Urb. 405, Bl. 183^—248; Vat. lat. 5604 ist eine Kopie des 16. Jahrhunderts. Gedruckt bei Mansi, Pii II orationes, appendix, pars 3, 1—84. Doctissimo ac reverendissimo patri, domino Johanni, Vara-diensium presuli regnique inelyti Hungarie cancellario, Eneas, episcopus Senensis et imperialis consiliarius, salutem plurimam dicit. Katisponense concilium, quod imperante Frederico III. superioribus diebus celebratum est, si vobis,3 quod initium quem-que progressum habuerit, ad verum denarravero, non vestro tan-tum, ut arbitror, sed omnium desiderio morem geram, qui post-hac mea scripta perlegerint. grandia enim illic negocia et que totam Christianitatem speetant,* inter manus reeepta sunt pa-rientque proeul dubio maximum et uberrimum fruetum, si ceptis 1 V und L Olomucensem. — 2 Alle Sandschriften haben martii, was natürlich nicht richtig sein kann; es kann sich nur um den Juni handeln. — 3 Die Singularformen der Hss. sind von mir in Pluralformen umgewandelt. — 1 Korrigiert aus concernunt. a Zum Begensburger Tage vgl. Höfler, Das kaiserliche Buch des Markgrafen Albrecht Achilles. Bayreuth 1850, p. 18—30; Martine und Durand, VIII, 1013 f. 493 aspiraverit divinus favor, quamvis nie futura premeditantem Christiani populi vel nequitia terret vel socordia frangit. vobis si melior animus spem bonam prestat, ne me celetis oro. sed dicetis fortasse: tertio ab hinc mense conventus Ratispone cessat. que ibi gesta sunt jam pistores, piscatores, cetarii cupedinariique omnes decantant. quid tu nunc asseras novi? audio nee mo-veor. scio vulgata esse decreta concilii; pleraque tarnen invenietis inter scripta, que nondum ex aliis aeeepistis. curavi nanque, cum essem in scribendo tardior, opere ut supplerem, quod tempore defuisset. legite ergo, si vacat, hanc epistolam, ne dicam historiam, et cum precurreritis universam, si nihil auditu dignum scribimus, amici supervacuam sedulitatem eontemnite. sin qua1 vestras aures oblectamus, scite'nihil esse nobis jueundius, quam vestre satisfecisse voluntati. sed jam rem ipsam aggrediamur. Cum aeeepisset estate superiori majestas imperatoria Con-stantinopolim a Turcis expugnatam nobilitatemque urbis cum principe cesam nostramque fidem miris modis illic probio habi-tam, revolvens animo, quantum esset Christiane religioni vulnus inflictum quantumque deineeps fidei populo discrimen impen-deret, mox Nicoiao V. prime sedis antistiti litteras dedit, qui-bus et cladem Constantinopolitanam deflevit et operam suam2 ad propulsandas ac vindicandas istiusmodi injurias obtulit. Nicolaus autem, qui suopte ingenio ex officio pastorali rem corde gerebat summoque studio his rebus intentus erat, quibüs et orthodoxa fides defendi et Turchorum impetus retundi posset, jam cum fratribus- suis, sancte Romane ecclesie cardinalibus, clero deeimam partem sui census, ut ad rem bellicam conferret, indixerat; plenariam peccatorum remissionem his, qui militarent contra Turchos, repromiserat; apostolice camere universos red-ditus ac deeimam partem vectigalium ecclesie Romane ad ex-peditionem nauticam deputaverat. is cognita mente cesaris, qui de communi Christianorum periculo anxius esset, Johannem episcopum Papiensem, nobili loco apud Insubres natum et comi3 ingenio faeundiaque prestantem,4 in Austriam ire jussit, qui et imperatoris animum ad vindicandum commune Christianorum vulnus magis ac magis incenderet et apostolice sedis consilia provisionesque demonstraret. eo audito, ex re esse visum est 1 Ursprünglich aliqua. — 2 Korrigiert aus operas suas. — 3 Korrigiert aus ameno. — * Ursprünglich prestabilem. 494 eesari, principes atque communitates imperii in unum aliquem locum evocare cumque his de tanto negocio transigere. instabant eo tempore natalia salvatoris domini, quibus de more peractis, Theutonicorum conventus ad festum sancti Georgii, quod Chri-stiani VIII. kal. maji celebrare consueverunt, apud Eatisponam indicitur. hec urbs in Norico, cui nunc Bajoaria vocabulum est, supra Danubium jacet ampla atque insignis, ambitiosis edibus palatisque referta. templa hie divino nomini dicata et complura et magnifica sunt, pontem habet ex lapide secto et quadrato tota Germania celeberrimum,1 qui ripam utramque conjungit atque in Franconiam Bohenüamque prebet iter. murus altus spissusque cingit urbem et fossa latior atque profundior. turres admodum multe et propugnacula pro meni-bus eminent, hie sepe Romanorum cesares consedere atque habere concilia consueverunt. hie quoque Conradus II. conventum tenuit, cum reeepta domini salvatoris cruce exercitum adversus infideles eduxit. huc ergo ex Alamania vocati sunt omnes, quorum vel auxilia vel consilia in hoc opus necessaria putaban-tur. ex Italia quoque non pauci accersiti. at cum dies affuit, Italorum nemo comparuit, nisi Papiensis episcopus, qui Ptomani pontificis locum tenuit. Veneti jam finito concilio legatos misere. Florentini ac Lucani, etsi scripserant gesturos se cesari morem, postea tarnen gravioribus oecupati negoeiis implere promissa non potuerunt. Borsius, dux Mutine, bellorum pretendit incommoda. Senenses cum mandatum tardius aeeepissent, jure merito ex-cusati sunt. ^G-enuenses, Mediolanenses atque cum his mar-chiones Montisferrati et Salutiarum nee excusatione opus sibi esse crediderunt. Ludovicus, marchio Mantuanus, errante can-cellario, sub nomine Caroli vocatus est: itaque littere ad fratrem ejus misse nulli usui fuerunt. ex regibus rogati sunt oratores mittere, qui viciniores videbantur: Carolus Francie, Ladislaus Hungarie ac Bohemie, Henricus Anglie, Casimirus Polonie, Ja-cobus Scotie et Johannes Dacie. neque in hac vocatione usus est imperio Federicus neque arroganter quiequam scripsit, sed reges quasi amicos, quasi fratres hortatus est, in communi Christiani religionis negocio ut secum coneurrere ac dicere et audire consilia vellent. nemo tarnen, si Casimirum excipiatis, im-periali voto morem gessit, sive odio cesarei nominis, quod 1 Ursprünglich famosiasinram. 495 omnes videri exempti volunt, sive quia religionis extinctus est ubiqne zelus. rex Francie, ut ajunt, suscepta sacra imperiali, cum neque suam operam1 Christianitati negare auderet neque cesaxi tantam triWexe vettert,, ut suo rogartu motus «xistimarv posset, ad Rornanum pontificem litteras scripsit, quibus se bello minime defuturum affirmavit, si (xermani principes contra Tur-chos arma susciperent. aliorum in tanto negocio tanta vel taci-turnitas vel negligentia, non admiranda dumtaxat, sed cunctorum hominum votis damnanda execrandaque fuit. maxime vero La-dislai regis notata est legatorum absentia, qui et propter re-gnum Bohemie, quod est imperii sacri nobile et precipuum2 mem-brum, parere cesari tenebatur et propter Hungariam negligere eum conventum haud quaquam debuit, in quo suorum subdi-torum salus ac tranquillitas querebatur. neque enim tnter Chri-stianos populi sunt, quorum magis quam Hungaromm referat exterminari Turchorum gentem, quam vicinam habent multis jam seculis infestam. quod si Turchi contra Theutones pro-gredi velint, necesse est Hungaros eorumve subditos prius atterant, quales sunt et Dalmate et Croatini. sed nihil in-pingendum est nobilissimo adolescenti, qui quamvis est in omne bonum pronus et ardens, pro sua tarnen etate magis re-gitur quam regit. xectoriWs eam euvam esse par Mt, ne conventum spernerent, in quo tanti regis negocium in primis erat agendum. accusarem hie vehementer prelatorum ac baronum Hungarie sive pervicaciam sive somnolentiam,3 qui tale con-cilium nee uüico nuntio dignati sunt adire,4 nisi remorsus timerem vestros, qui pro vestra singulari providentia remitiere sagittas in hostes optime calletis. ceterum quidnam alios argui-mus, nisi et aliorum similem contumaciam vidissem? nam quid faciant externi, quando neque ipsi Theutonie principes neque civitates, ut necessum erat, tarn utile concilium adiverint? senserat hoc imperator atque ideirco Komanum presulem rogatum fecerat, ut et ipse suis scriptis tum episcopos, tum duces, mar-chiones, comites Germanice nationis ad conventum Ratisponen-sem invitaret, quia, vocante papa atque imperatore concilium, coneursus proeul dubio major fieret. ea res apostolice sedi non placuit, quod fortasse latere dolos sub ea vocatione Nicolaus * Ursprünglich suas operas. - 3 Ursprünglich prinzipale. - * Korrigiert aus somnulentiam. — * Ursprünglich -räitere. 496 tiniuit; nihil est enim in alto sedenti tuturn. magni conventus naagnus motus pariunt; inimica est novitatum summa potestas; spes mutationis enutrit miseros. Imperator, cum dies conventionis appropinquasset, convo-catis senatoribus, quinam mittendi sint Ratisponam vices acturi suas querit. res secreto atque inter paucos agitur. prior, qui sententiam dicere jussus est, Eneas episcopus Senensis, ego, in-quit, cesar, nequaquam is fuerim, qui te mittere legatos sua-serim ad eum conventum, qui tuam presentiam exigit. nisi enim tu iveris, neque principes electores atque ceteri proceres eo venient neque oratores mittent ad tantam rem idoneos. ridi-culum concilium erit, nihil illic geretur laude dignum. si tu absis, omnes tuam negligentiam incusabunt, quia tantum ne-gocium, quantum est Christianitatis defensio, parvipenderis. quod si verum admittis, necesse est fateare, nullam te causam concilio posse reddere, si hec non reddit, ex qua pendet nostre fidei salus. illud quoque tua venia dixerim, nisi hoc iter assuniis, neque honori tuo neque utilitati consules. impugnatio nanque Turchorum tibi multis ex causis debetur, non modo, quod im-perator es Romanoruin et advocatus ac protector ecclesie, verum etiam, quia proximus consanguineus existis Ladislao regi Hungarie, cujus regnum in faucibus Turchorum situm, auxilia Christianorum implorat, cui non opem ferre impium et crudele fuerit. nee tui fines sine periculo sunt, si marchiam Slavonicam Carniolamque respicis, haud proeul a Turchis regiones. tibi preterea etas florida est, corpus incolume, robustum ac bello aptissimum. nunc omnium in te oculi sunt directi tibique ante omnes hanc belli gerundi provinciam credunt. nisi conventum adis teque cupidum ostendis reipublice defendende, neglector ac desertor imperii vocitabere. nee tuus ager in tuto erit; non tarnen ecclesiam suam1 deseret deus, suscitabit alium de qua-eunque gente, de quoeunque genere sui populi salvatorem, qui se pro communi salute devoveat et gloriam, que tibi debetur, aeeipiat. imperium semper, ut est apud Salustium, ad Optimum quemque a minus bono transfertur. quod si tua serenitas in concilio fuerit seque publici commodi procuratricem monstra-verit, recuperabis pristinam famam nomenque tuum, quod nunc pene sepultum videtur, rursus emerget. et si, quod futurum 1 Am Rande hinzugesetzt. 497 speramus, tuo ductu Grecia vendicetur deleanturque Turchi, nulla unquam etas de tuis laudibus conticescet. etenim quamvis est lugubris lioc tempore fortuna Grrecorum ac dolenda nimis Constantinopolitana clades, tibi tarnen, si glorie cupidus es, optanda fuit, hec ruina, que te possit in altum vehere. Sigis-mundo quidem atque Alberto cesaribus, qui te novissimi pre-cesserunt, optatissime hec obvenisset occasio, qua totam commo-vere Christianitatem potuissent seque fama clarissimos reddere. sed data est tibi a deo nostro hec facultas, tibi hoc decus re-servatum est, ut defensor conservatorque Christiani nominis appellere, si modo eniti audereque velis. adde, quod te reli-giosum et Christianissimum principem vulgo dicunt nee tibi majorem esse curam, quam ut deo placeas atque animam lucri-facias. et quid est, obsecro, in quo vel deo magis placere vel anime tue melius consulere possis, quam operam dare, ne Christiana religio pessundetur? quis est qui dubitet, omnibus, qui fidem orthodoxam adjuverint, defenderint, auxerint, certum esse in celo diffinitum locum, in quo beati evo sempiterno fruantur? preterea emolamenta peeuniaria, que secum hoc bellum afferre potest, si te populus armatus ducem habuerit, quantum in te preclarum derivabitur? quot ad te spolia deferentur opulentissi-morum principum ditissimarumque civitatum? neque te sumptus vereri oportet, quasi tuo argento sit militandum; ex decima cleri, ex contributione populi stipendia tibi et militi distribues facileque plus aeeipies, quam eroges. sed quid ego nunc ista commemoro? prematura est hec belli gerendi disputatio. Ratis-pone hoc erit agendum- inpresentiarum an eo tibi sit eundum querimus. ego si tuum locum teneam, ibo ac prineipibus me ostendam; suadebo ex re Christiana, que necessaria putem. deinde addam: audio vos prineipes ac civitates egro animo esse, quia non sepe ad vos venio, quia non amputo lites, non aufero bella, non punio nocentes, non parere omnes justitie compello, neque animadvertitis, exhaustum imperium facultates habere nullas, quibus hec perficiat. si semel huc venio, facile plus absumo, quam decennio ex imperio queam corradere. si jus dico, non est, qui exequatur; si scribo, si mando, tantum paretis, quantum libet. cur verba me vestra lacerant? an ego Patrimonium meum dilapidabo, vestrum vobis ut salvum siet, non faciam? satis est, si curam, si Studium, si laborem, si operam, si personam meam vobis offero et dedo. si datis, unde inter Fontes. II. Abt. 08. Bd. 32 498 vos vivere et jus suuin unicuique tribuere et que regis atque imperatoris sunt agere possim, neque vobis neque veiipuMice deero. at si paupertas imperii vobis cordi est, parcite saltem maledicere nee vestram eulpam in nie transferatis, si dum sin-guli vultis imperare, omnes imperium et libertatem amittitis. persuadeo mihi, cesar, si te ita loquentem prineipes audiant, tibi atque imperio bene futurum, intelligent, quantum sit dedecus, cum ceterarum nationum reges mirifice abundent, egere suum. tedet insuper omnes quotidianarum assiduarumque litium, quas iccirco durare non ignorant, quia neque obedientiam babes neque militem, quo illam exigas-, militem vero sciunt absque pe-eunia, quam nervum esse reipw&Kce vel preeipuum constat, con-duci atque ali non posse. quod si pacem et justitiam inter se jüngere Alemani voluerint, tibi atque imperio uti provideant necessum erit. idque jam tibi policitus est curaturum se fore Jacobus, Trevirensis ecclesie pontifex, inter electores tuos ocula-tissimus et solertissimus prineeps, quemadmodum ex Johanne Lysura, viro acuto et prudenti, annus ab hinc dilapsus est, audisti. duo igitur hec negocia in conventu Ratisponensi ab-solves; exercitum contra Turchum institues et imperium ad pristinum splendorem rediges, quorum si alterum fiat, honorem nomenque vel maximum assequeris; si neutrum, officio tuo sa-tisfeceris; neque illaudatum te populi preteribunt, honesta ac magnifica negocia prosequentem. sed ais fortasse tacitus, quo pacto concilium adibo, si non est aurum? nescio, cesar, quantum habes in arca, neque tue crumene sum judex; illud in tanto negocio palam dico, si non est in promptu argentum, cor-radendum est undeeunque. possessiones vendi aliquas malo, quam res tantas negligi. neque grandi pecuiaia opus est, quando nee multam familiam adducere oportebit. ducenti equites comi-tatum honestum dabunt. Sigismundus, archiepiscopus Juva-viensis, Ludovicusque Bavarie dux inter eundum sese tibi comites adjungent; auri viginti milia nummum hoc iter tibi ex-plicabunt. Quod si rursus objicias: armatas in vicinia copias esse, quas dieunt comitem Cilie nutrire, gubernatorem Hungarie paratum exercitum habere utrumque tibi mfensum parare in-sidias; verendum esse, ne dum bona communia curas, amittas propria, respondebo: oppida tua non ea videri, que primo in-sultu expugnari queant; dimittendos esse probatos viros, qui, te absente, patriam tueantur, neque male dictum putarim, si 499 ag'i'um tuum futurum in absentia tua quam in presentia tu-tiorem affirmarim. quis enim tuam inyadere terram presumpserit, dum tu reipw&foce operam prebeas? quo ausu tuos subditos in-festent Hungari, dum tu queris, ne ipsi amplius infestentur a Turchis? amabunt te mea quidem sententia omnes Christiane fidei consulentera aut certe verebuntur, cum tuos tibi principes adjunctos viderint auxilia certissima prestituros, si te quispiam conturbare presumpserit. te vero solum domi manentem non video cur timeant, armis ac populo longe imparem. cum Franco-fordie, cum Norinberge, cum Rome fuisti, multo melius defensa est terra tua, quam cum domi mansisti. nee mirum; nam dum te Austria sive Styria tenet, ea existimatio de te est, que de duce vel Austrie vel Styrie haberi potest. cum vero apud elec-tores moram trahis, omnes te veluti cesarem recognoseunt et venerantur. his ex causis, quantum ingenioli mei parvitas capit, consulo, ne tuas nuptias per procuratorem agites, sed omissa lega-torum mentione cum omni tua curia ad concilium te conferas: quod si parum est ex re tua, quod dico, vel tua sapientia, cesar, vel horum senatorum singularis prudentia de meo consilio judicabit. His ab Enea dictis atque in Tlieutonicum sermonem ex-positis, rogati sunt alii ex ordine sententiam promere; sed omnium unus animus, unum consilium fuit: nihil esse de conventu Iiatisponensi bene sperandum, nisi cesar interes set nee procuratores mittendos quisquam suasit. quibus auditis cesar aliquandiu subtaeuit, deinde vultu parum sereno in hec verba prorumpit: conventum me petere singuli suadetis, in aliena re facile liberales, quod si vestra hec provincia fuerit, aliter judicabitis. Giles et Anchenreuter castra nobis vicina tenent nee seimus, quo animo erga nos sunt; raptores autem esse et alieni cupidos non ignoramus. Johannes, Hungarie gu-bernator, adversus eos exercitum ducit, nobis infestus qui est; quis novit, si minas illis, nobis verbera parat? Ulricus, Cilie comes, quantum nos amet, nostis; nihil ei antiquius fuerit, quam nos perire. Australes in nostrum exitium dies noctesque ni-tuntur; et vobis ex usu videtur Ratisponam me proficisci? pa-storem me bonum esse vultis, oves in medio luporum qui relin-quens fugiam. at mihi non est leve, Patrimonium perdere. novi ego mores hostium atque insidias; nihil illi aliud modo ex-peetant, nisi me domum exire, vacuam ut in possessionem sese reeipiant. ego certe libens in concilio fuerim, quoniam nihil 32* 500 mihi cordi magis est quam communi utilitati consulcre. darum tarnen est cum periculo proprio curare communia. fateor, quia veipublice subvenire singuli debemus, sed nullum ego video, qui aliene magis, quam sue commoditati studeat. quid vos mihi meos electores commemoratis? non me fugit, quantum iis in commune bonum est Studium, ibo ego Ratisponam, illi domi manebunt, aut si venerint ad concilium privato aliquo emolu-mento trahentur. cogitate potius, quo pacto sine nobis conven-tus agatur quique nostras vices illic agere possint. Ad hec Ungenodius, si cujuspiam interest, inquit; te sal-Tum resque tuas florentes esse, cesar optime, nos ipsi sumus, quibus tua consilia credis. nam que tibi noxia ea nobis morti-fera sunt, sine te neque honorem neque utilitatem consequi possumus; tecum stamus tecumque perimus. quod modo sua-sum est a nobis, in rem tuam esse credimus. veriti ne, qui te oderunt aut fortune tue invident, nocendi, si concilio desis, oc-casionem accipiant, nee propterea tuam hereditatem sine custode relinquendam censuimus. sunt tibi nobiles et fidelissimi pro-ceres, quibus abfuturus patriam committas. nee tu extra orbem iveris, ut auditis, si que fiant, adversum te novitatibus, non queas e vestigio reverti, tanto terribilior hosti, quanto cum dampno Christianitatis majori ad tua defendenda fueris revo-catus. at si omnino te timor agitat gubernatorisque horres exer-citum, quin das operam, ut ejus animum persentiscas? prope est, mittito ad eum, dicito te concilium Ratispone magnum convocasse, ibi ut de ve^ublica Christianorum tutanda consilium capias, que res inter omnes fideles Hungaris potissime conducit, qui sunt Turchorum genti finitimi. quod nisi tu Ratisponam pergas, parum esse, quod ibi, te absente, concludi possit; velle te scire, quo animo in te ipse sit; iturum te, si pacem Hungari teneant; si minus, domi mansurum expositurumque Romano pontifici et universis regibus Christianis, quia, impedientibus Hungaris, negocia orthodoxe religionis nequeas, ut menti sedet, prosequi. cesari ac senatui cum hec sententia placuisset, Artongus Cappel, utroque jure consultus, cum hisce mandatis ad gubernatorem mittitur, cum quo sibi vetus notitia fiiit. per idem tempus ora-verat gubernator cesarem, sibi adversus latrones ut auxilio esset, bombardas atque alias belli machinas concederet; ad ea jussus est Artongus dicere, latrones altas radices habere; comi-tem Cilie stipendia his prebere; si juvandus sit contra eos gu- 501 bernator, necessarium esse, si bellum inde majus emergat, fedus cesari cum gubernatore, quo se ambo communibus viribus tueantur. videri ex re utriusque colloquium esse invicem, quando itinere wnius diei durataxat disjxmcti essent. guberna-toris, audito Artongo, hoc responsum fuit: auxilia contra latrones invasoresque regni nostri, qui nee cesari pareunt, ab eo petivi; existimavi, et si majora peterem, nihil negatum iri, quando et majestati cesaree multis in rebus usui fui, nee facultas abest, si velim, aut juvandi aut nocendi. negata sunt, que postulavi; expugnabo tarnen vel sine adjutorio suo latronum nidos. cesar posthac videbit, au rei sue bene consuluerit. contra Turchos autem si Christiani reges exercitum armaverint, non deerunt Hungari. nee ego vel mee substantie vel vite parcam, si modo pugnam Christianitati utilem videro. at si relictui sumus Christiano populo, non est consilium nostrum, ut soli Turchorum feramus impetum, quibus impares sumus. Turchi ex nobis sine detrimento nostro transitum petunt; dabimus, si ut palam vi-demus Christianitas dormit. Maumethus, qui Turchis imperat, apud Andrinopolim curam habet; in Sophia duces belli copias apparant; Tartari cum his fedus iniere; quies hoc anno erit; exinde totis sese conatibus in Christianos agitabimt. hec cesari meo nomine dices, cujus officium est hisce malis obviam ire. ea cum renunciasset Artongus, nemo ultra fuit, iter qui cesari ad concilium suader et, quando et latronum armate copie vicine essent et gubernatoris animus irritatus ejusque responsum mi-narum videretur plenum. libuit igitur deligere viros, qui nomine cesaris in concilio presiderent. ex absentibus nominati sunt Nicolaus, saneti Petri ad vineula cardinalis, Jacobus, archiepi-seopus Treverensis, GotMridus Herbipolensis, Fredericus Ratis-ponensis episcopi, Fredericus, Saxonie prineeps elector, Albertus Austrie, Ludovicus Bajoarie duces, Albertus Brandenburgensis et Carolus Badensis marchiones. ex curia vero, qui presentes erant, missi sunt Eneas Senensis et Ulricus Gurcensis ecclesia-rum pontifices, Georgius Folchstorfius et Johannes Ungnodius, Austrie ac Styrie barones. legati ex curia cesaris ad XVI. ka-lendas majas tres per Alpes ad Sigismundum, Juvaviensem archiepiscopum, qui modo Salisburgensis appellatur, recta via se contulerunt. Ratisponam Georgius per Austriam petiit. Enee hoc iter incommodissimum fuit, qui cum laborare inter eundum podagra cepisset neque curru vehi posset in Alpibus neque 502 legationem vellet negligere, inter ceteras molestias pede, qui patiebatur, ad sellam suspenso unius diei viam fecit. Ulricus et Johannes ubi Juvavie sunt magnum presulem adeunt utque conventum adeat reipwWice consulturus pluribus verbis orant. is ait accinctum se fuisse, ut cesarem sequeretur, si ejus maje-statem ituram accepisset. nunc se minime hoc itineris subi-turum, quando cesarem abfuturum intelligit. missurum tarnen legatos viros egregios, qui suas vices impleant, complexuruin-que pro communi utilitate Christianorum, quecumque concludi Ratispone contingeret. multa insuper de cesare questus est, qui neque regalia sibi concederet neque se principem scriberet. contra legati pleraque domus Austrie castella jure pignoris pos-sidere eum dicebant, que si restituerentur, controversiam omnem adimerent; neque id injuria peti, cum oppidorum annui redditus principalem jam summam dissolvisset. missa Juvavia; legati Purchausam se contulerunt. Eneas aqua vectus est per fluvium, quem Salzam accole vocant, alii terra iter habuere; hie Ludo-vicum, Bajoarie magnum ducem, conveniunt ac redditis cesaris litteris dieunt, quibus de causis concilium Ratispone sit voca-tum. unum ipsum inter presidentes dictum, de quo tanquam consanguineo et imperii principe, summam fidem cesar gerat, orat, ne gravetur in tanta populi Christiani necessitate Ratis-ponam, que prope est vicinaque suis agris, petere atque con-sulere reipublice. id si faciat, non daturum oblivioni hec cesarem asserunt. Ad hec Ludovicus aeeepisse se paucis ante diebus litteras imperatoris ait, quibus tanquam prineeps imperii Ratisponam in communi causa Christianitatis yocatus esset; dignum videri sibi, tarn se quam ceteros prineipes imperatori tanto et tarn necessario in negocio morem gerere nee defuturum se Christiane religioni, quam sui progenitores summo conatu defendere ac propagare studuissent. illud autem grave esse, quod sibi, juveni inexperto et ad magnas res nequaquam idoneo, legationis onus cesar imponeret. agere tarnen se gratias imperatori, qui tantam de sua etate vel fiduciam vel estimationem habuisset; medita-turum se paulo, an sibi hec legatio suseipienda sit, missurum-que prope diem suos consiliarios Ratisponam, qui mentem suam referant. inter hec latrare innumeri canes ante regiam, voces extollere pedites equitesque indigne moram ferre, aecusare principem, qui tempus idoneum ainitteret, maledicere legatis, qui 503 venationem optimam deturbarent. tum Ludovicus invitatis le-gatis, ut secum irent, cum illi recusassent, quas in hospitiis pecunias consumpsissent, iis reddi jussit letusque magna juve-nnm eomitante caterva venatum exiit. Admonet hie me locus, pauca de tanto duce scribere, quando is unus est ex tribus, qui Eatispone visi sunt principi-bus secularibus ad fidem protegendam et animati et ferventes. Ludovicus, Bajoarie dux, Henrici filius matrem babuit e domo Austrie, Alberti cesaris sororem, Ladislai Hungarie ac Bohemie regis amitam. vivo patre sub custodia educatus est dura; ne-que scortari neque convivari potuit, exigue sumptum habuit: ad virtutem assiduis commonitionibus excitatus, haud vanum patris laborem reddidit. nam regni gubernaculis postquam po-titus est, quamvis paternam illam frugalitatem, quam vulgo tenacitatem dixere, non est imitatus, principem tarnen egregium egit, et que sunt regie laudes, fortem, justum, severum, gravem, magnanimum beneficumque se prebuit. provinciam expurgavit facinorosis hominibus; Judeos exire fines1 jussit; vicinis pacem dedit; subditis jus dixit; uxorem de Saxonia, Friderici cesaris neptem, duxit. cum lites in cesarem Australes non equas mo-vissent, arbitrum se concordie dedit. regi Ladislao, quantum potuit, opitulatuB est. Franconiea et SveYica bella pro virili sua sedavit. Albertum patruum, cum quo pater sepe contendit, inter primos sibi conciliavit. annos jam, ut ajunt, natus est duo de triginta; statura ei procera est, robustum corpus, leta facies, sermo jucundus, gestus principe dignus. si litteras norit latinas, nihil est amplius, quod in maximo principe desideres. ejus mansio plerumque in Purchausia est. id oppidum supra Salzam jacet; novmn est et munitissimum arcemque habet amplissimam totaque Theutonia memorabilem, natura loci et murorum struc-tura pene inexpugnabilem, cujus majorem turrim auri et argenti plenam magno thesauro predicant. Hoc loco dimisso duce legati Eatisponam veniunt, ubi et urbis episcopum et Georgium, alteros collegas, offendunt. Johannes quoque, Papiensis episcopus, cujus supra meminimus, apostolice sedis orator, nonnullos ante dies eo pervenerat. ex aliis, quorum tanta res presentiam exposcebat, nemo adhuc com-paruerat. causa tarditatis credita est, quia per sacros majoris 1 Korrigiert aus territoriuiu. 504 hebdomade pascalesque dies, qui tum currebant, haud volentes magni viri domum exeunt, tanquam majus sit opus et acceptius deo, intra cubiculi parietes orare, quam pro salute populi Chri-stiani conventus adire et consulere reipw&Zice. Nicolaus interea Cusanus, cardinalis sancti Petri, Brixinensis ecclesie pontifex, prestabilis homo sapientie doctrinaque ista utiliore, quam theo-logiam yocant; elegantiarum quoque veterum cura et memoria multum preditus, accepta sacra imperiali, que se concilii pre-sidentem dicit, commendatis ovibus, ut potest, suis, Sigismun-dum Austrie ducem adit, Ratisponam iturum se aperit. si quid committere velit in concilio gerendum rogat litterasque cum cesaris tum summi pontificis, que sibi mandant hoc iter, osten-dit. is se quoque vocatum a cesare perhibet, sibi tarnen ex usu non esse patriam relinquere. cardinalis uti suum in concilio lo-cum teneat hortatur, amplexurum se omnia libenti animo asserit, que pro communi Christianorum profectu conventus in Concor dia decreverit. suscipit onus cardinalis atque itinere con-tinuato, cum Ratispone proximus esset, litteras, quasi adhuc domi sedeat, ad collegas mittit atque an ei veniendum sit et quis modus prebeatur faciendi sumptus exquirit. dum hec geruntur, incertus rumor exoritur, Philippum, Burgundie poten-tissimum ducem et magnis equandum regibus, Constantie visum esse, res vana ac somno similis ducitur, tantum principem, tarn divitem, tarn potentem, qui tot tantisque provinciis presidet, cui suppetunt que cupit omnia, ad quem nihil attinet vereri Turchos, jam plena etate ex terra longinqua Ratisponam querere; nugaces omnes creduntur, qui se ducem hunc in Alemania vi-disse profitentur. sed ecce inter murmurandum vir domi no-bilis et ipsa facie fidem exigens, navigio applicat, qui se ducis nuncium asserit, missum ad cesarem sciscitatum, an locus concilio sit futurus, litterasque legatorum petit, quibus cesari com-mendetur, ducem vero a se Ulme relictum dicit; simulque multi in horas veniunt, qui ducem Ulme receptum astruunt. quibus cognitis, legati quanta audiverint mox cesari scribunt, utque veniente duce et ipse ascendere velit magnopere suadent, quod et res fidei Christiane feliciter conduci posse et honorem sue serenitati pulcherrimum redundare confidant. Nunc de duce Burgundie quoniam serino incidit, repe-tenda sunt paulo altius aliqua, ex quibus hie suus adventus originem ducit. que sit nobilitas hajus prineipis, que altitudo 505 animi, non est, cur nie soribere oporteat, quando nulla est toto orbe tarn barbara tamque inaccessa natio, Christiana inquam, que suum nomen cum singulari laude non decantet. illud tarnen non me dixisse penitebit, quamvis maximi et opulentissimi et nobilissimi principatus huic bomini parent, non tarnen eum tanti imperii1 tam superba facies adeo darum, gloriosum atque ad-mirabilem facit, quam mentis sincere probitas et animus ad virtutis egregia facinora promptus. is aliquot ante annos, cum Christianos in Oriente commorantes a Turchis modo, modo a Saracenis infinitas ferre contumelias didicisset gentemque illam Maumetho credentem inimicissimam esse nomini Cbristiano atque in dies tendere insidias nitique modis omnibus, ut ortho-doxam fidem perdant, irritatus animo accensusque zelo domus dei statuit excitare atque adhortari rectores nostri orbis, ut arma contra impuratam Maumethi plebem sumerent Christianum-que sanguinem vindicarent, quem pessima barbaries impune in dies fundit. legatos ergo ad summum pontificem misit, ad im-peratorem, ad plerosque reges, ad Hungaros, ad Bobemos seque in eam militiam iturum promisit, adjutores ejus propositi si Christianos reliquos inveniret. quod si monitis ejus auscultatum fuisset, haud modo Constantinopolitana jactura nos angeret et fortasse jam Turchorum truculentum genus trans Helespontum fugavissemus. sed laudarunt omnes ducis animum, nemo manus apposuit. yerum est, quod ille ait: omnes ignoscunt, nemo suc-currit. calent magnifica verba, tenua frigent opera; cuique pacis consilia magis placent; remotus adhuc hostis esse vide-tur. cum audiret quispiam lectulo resupinatus vociferantem po-pulum, quia flagraret incendio civitas, non assurgam, inquit, nisi spondam calentem sensero. quid mihi, si proximus ardet paries, dum mea domus integra friget? at illum, dum vicinis opem fei*re recusat, inopinantem subitus ignis exussit. idem vereor, ne Latinis accidat, quibus de salute Grecorum nulla solicitudo fuit. quippe Philippus, ubi torpere Christianorum ani-mos seque frustra niti animadvertit, cum soli sibi tanti belli molem minime subeundam intelligeret, decrevit et ipse quiescere, ac sibi et subditis suis, dum superi permittant, vivere: et fortasse in rem suarn fuit, non inventos esse, qui contra Turchos cum eo pergerent. namque si rebellassent Gandayenses Luzi- Korrigiert aus dominii. 506 burgensesque novas res moliti essent, Philippo in Grecia aut Asia militante, quemadmodum postea secutum est, motus profecto formidabiles excitassent turbasque Borgondo1 pene in-tolerandas dedissent, quos ille domi manens partim bello domuit, partim sapientia et lenitate2 ad obedientiam reduxit. ceterum postea ruinam Grecorum cum audisset ac Komani pontificis litteras accepisset, quibus expeditio contra Turchos indicebatur, jam tempus advenisse ratus, quo suo posset desiderio satisfacere, grande convivium apud Insulas in Flandria facit ostentansque regni sui magnificentiam nobilitatem utriusque sexus ad men-sam vocat. apponitur cena dubia, id est, ubi tu dubites, quid sumas potissimum; longe quesite dapes vinaque, quibus regibus uti mos est; nemo non auro bibit; ultime ubi jam mense locus adest, due virgines forma egregia, etate integra, venustis mori-bus, alta nobilitate ex interiori cubiculo in cenaculum prodeunt, vivum fasianum afferunt ducique dono dant. tum Philippus in hune modum fertur locutus. Vos mihi, proceres, testes estis, decrevisse nie tris ante annos adversus impiam Maumethi sectam bellum gerere, si Christiani me reges adjuvassent; rogasse complurimos una vellent arma induere, ut quibus esset una fides, unus esset ad eam tutandam animus. cum nemo mihi aures adhiberet, coactus sum domi manere; nam soli mihi grandius ceptum fuit. post hec secuta est Constantinopolis expugnatio. nobilitas ibi cum principe suo cesa, plebs in captivitatem ducta, altaria Christi subversa, imagines atque reliquie sanctorum luto provolute. sie dum nos silemus, Christiano nomini insultant Turchi, qui, si essemus viri,3 non auderent terga nostra ne dicam vultus4 in-tueri. at ecce modo quamvis sero invitat nos Romanus presul, hanc uti contumeliam vindicemus neque ulterius tantam igno-miniam religioni nostre patiamur inferri. utinam ante vulnera-tam causam hoc egisset! inferre ultro vulnus, quam illatum prestabat ulcisci. sed non est, cur preterita corrigamus. nunc tempus nostrum est neque imperator, ut arbitror, neque reges ceteri tacebunt; omnes hec injuria tangit.. quis erit jam Christianus, qui non ardenti animo bello sese accingat, quando tanta est in salvatorem nostrum irrogata hoc tempore contumelia? Korrigiert aus regimini Borgondorum. — s Korrigiert aus auiicabili trac-tatu. — 3 Korrigiert aus homines. — * Ursprünglich facies. 507 nunc qui viri simus licebit ostendere. nunc, si juvatis, pro-ceres, patreni ulciscar meum, quem Turchi captum diu vinculis constrinxere. vos igitur, quibus cor nobile est, est animus generosus, qui religionem Colitis nostramque fidem cupitis esse sublimem, dicite jam nobis palam, an cepta nostra sequi velitis; mihi que sit mens quodve propositum hinc audietis. atque aperta veste, qua pectus claudebatur, scedulam detraxit heral-doque dedit legendam. scedule fuit hujuscemodi sensus. ne pro-terat ecclesiam catholicam neve ultro Christiano illudat nomini Turchorum genus impuratum, si Carolus Francorum rex Dal-phinusve primogenitus altusve clarus ex regno princeps in Turchos exercitum hac tempestate ductaverit, in comitatu ejus ero roburque mee militie peditesque equitesque huic expeditioni dicabo pugnamque manu conseram. si se obtulerit hostis, singulare certamen non detrectabo; si minus, provocabo daboque operam, spolia ut opima feram. sie tibi, deo viventi, patrique filioque flaminique spondeo et promitto dux ego Burgundie Philippus. vosque, matrone nobiles virginesque illustres, hujusce voti testes adhibeo, ut cum has aliasve istiusmodi generis aves, quas Phasidos insula primum vidit, in conspectu habebitis, men-dacii nie insimuletis, nisi steterit dicto fides. hec ubi alta voce leeta sunt, exultare ac voeiferari omnes, magnificare suum prin-cipem, laudare propositum, offerre se comites, dare dexteras, orare superos, ut cepta seeundent pioque duci longam atque incolumem vitam prebeant. Philippus seorsum quemque ad se vocitat et quem secum dueturus sit comitatum rogat jubetque numerum describi: edunt euneti nobiles sua nomina ingentes-que copias promittunt. unus dumtaxat consulendi regis Francie tempus expetit, cujus esset ditioni subjeetus. letus tanta suorum procerum alacritate Philippus sacerdotes uti mentem suam exponant populo jubet, sacrificia et publicas supplicationes de-cernit, quibus divina gratia valeät impetrari. sed neque hoc pacto desiderium pii prineipis locum habet neque enim rex Francie neque alius ex regno princeps in Turchos pugnare pro-ponit. huc accedunt regis Anglie vexationes, qui missa non parva classe agros Arthoos populatur atque incendit, cui nisi resistatur omnis in metu Frandria atque Piccardia ponitur. optimates provinciarum Philippum adeunt, Anglicorum conatum exponunt, ne se deserat, rogant. is ubi suorum periculum videt neque Christianos magnificere Turchorum facta cognoscit, rar- 508 sus inter suos morari ac tueri patriam statuit, quando nee Luze-burgensium civitas satis constans firmaque videretur. erat enim ei de ducatu Luzeburgensi cum rege Bohemie vetus et aneeps controversia; neque terre eultores satis exploratum habebant, cui potissimum foret parendum, regis alio, ducis alio causam probante. at ei dum modo repellere Anglicos, modo rebus con-sulere Luzeburgensibus studet, littere cesaris hujusmodi afferuntur. Federicus tertius, divina favente dementia Romanorum imperator, Philippo, duci Burgundie illustri, salutem. memores Burnus, te oratores tuos ante aliquot annos ad nos misisse; qui nobis duras et acerbissimas molestias, quas Christiani per orientem sive a Turchis sive a Saracenis paterentur, non sine quadam comniiseratione referentes, summopere nos adhortati fuerunt, ut tanquam protectores et advocati fidei catholice ad-versus inimicos salutifere crucis expeditionem institueremus, reges et prineipes, quicumque Christum colerent, invitantes. ad quod tarn pium et necessarium opus corpus tuum offerebas et dedicabas. nos tunc id propositum commendantes cum Romam propediem petituri essemus cumque res maxima esset, quam nobis suadebas, ac fidem speetaret, respondimus, ut par fuit, de tanto negocio Romanum pontificem consulendum, quemad-modum paulo post Romam venientes in publico consistorio fe-eimus. presul vero Romanus, pro verbis nostris hilarior factus, et verba nostra et rem ipsam mirifice laudavit; et quoniam nos optime animatos videbat, dixit et aliorum quoque regum nostri orbis se mentes perscrutaturum, quemadmodum rei magni-tudo videbatur exposcere. at opus ingens; dum suapte natura tempus ex tempore querit, crudelis Turchorum dominus Con-stantinopolim, orientalis imperii caput Grecieque decus, invadit, obsidet, expugnat, diripit, imperatorem gentis interficit, nobili-tatem majori ex parte gladio ferit, innumeras animas in servi-tutem redigit, templa divino dicata nomini spurcitie Maumethi subigit, altaria proterit, salvatoris nostri ac matris ejus inte-merate virginis imagines delet, sanetas quaseunque reliquias invenit porcis objeetat. neque contentus his, nactus locum et portum, ex quo plurimum Christiano populo nocere potest, in-gentes copias terra marique parat hisque se totum oeeidentem invasurum subversurumque Christi legem jactitat. quod quam- Ursprünglich concernerel 509 primtim cognovinius mox domino nostro pape litteras dedimus, rogantes, ut de modo rcsistendi tarn potentibus inimieis con-silium in communi eaperet;1 nam et nos operam nostram in obsequio fidei miniiae negaremus. is vevo misso legato et in-tentione sua in tali negocio nobis exposita, vehementer atque impense nos hortatus est, ut adversus Turchorum insolentem et pernitiosissimam audaciam cum nostris principibus iDSurgamus, ac veluti primi inter seculares potestates, quibus de profectu reipw&Zice Christiane cura et solicitudo incumbit, ceteros Chri-stiani orbis rectores nostris exemplis et hortationibus invitemus. nos ergo considerantes rem esse dignam, in qua laboremus, nosque precipue tanquam imperatorem et advocatum eeclesie respicere,2 universorum principum ecclesiasticorum et secularium cunctorumque nostrorum et imperii sacri subditorum in festo sancti Greorgii proxime futuro in civitate nostra Ratisponensi supra Danubium statuimus habere conventum, in quo compari-turi, cum his, qui aderunt, de propulsandis hostibus tuendaque nostra religione consultabimus7 sperantem et apostolice sedis legatos et nonnullorum potentum regum, quibus super hoc scripsimus, oratores adfore. cum igitur res hee ad illum finem tendat, super quo nos pridem hortabare, cumque modo non somm utile sed neeessaxium sit pro fide nostra consurgere et instantibus inimieis toto conatu resistere, dilectionem tuam re-quirimus tibique velut imperii sacri prineipi3 ftandamus, ut tanquam prineeps orthodoxus ac fidelis eultor crucis Christi statuto4 termino ad Ratisponense concilium te conferas neque graveris in tanta necessitate populi Christiani eo proficisci, qui te alias etiam in Asiam transiturum hac ipsa de causa pro-mittebas. nos enim illic et cum tua dilectione et cum ceteris, qui advenerint, eam deliberationem, si deus faverit, capiemus, per quam non modo tueri hereditatem domini, id est Christianum populum, sed ultro in suis finibus impias Turchorum manus cohercere atque confringere valeamus. datum in Nova civitate pridie idus januarias anno dominice nativitatis 1453. Lectis his Philippus, iterum bene gerendi negocii spem reeipit; dubius tarnen inter duo, an Ratisponani quamprimo petat, an hostes ex agro suo prius deturbet, hominem quemdam 1 Ursprünglich reeiperet. — s Ursprünglich concernere. — 3 Folgendes seriöse gestrichen. — * Ursprünglich pvofixo. 510 dei in solitudine inorantem,- sanctum atque incorruptuni, adit ac rebus expositis consilium querit. ad quem ille: magna sunt; inquit, que tibi divina pietas beneficia contulit, neque si mille annos in obsequio dei labores, satis videri gratus queas. nunc, si quod te dignum est efficere cupis, non tarn tuum negotium, quam dei curabis. que te domi premit, tua causa est; quod Ratisponam vocaris, dei res est. si mihi auscultabis, duces eli-ges, qui terram tuam ab Anglico tueantur. tu vero imperatori obedies profectusque Ratisponam, ut Christiana religio ab in-fidelibus defendatur, navabis operam. Confirmatus atque animatus magis ac magis hoc responso Philippus Vilhelmum Tullensem episcopum, gravis judicii virum, doctrinaque juris pontificii ac prudentia multa prestantem,1 et alios plerosque legatos in Bohemiam mittit, qui de concordia cum rege tractent; nam et paucis ante diebus per legatos partium coram pontifice Treyerensi apud Maguntiam de hoc ipso actum fuerat, si pacem nequeant invenire, at saltem inducias belli petant, ne, si Bohemis opponere se oporteat, contra Tur-chos minus queat. duci quoque id esse decretum asserant, aut cum cesare aut cum rege in Grecia atque Asia pro fide ca-tholica militare, nee minus quam sexaginta milia pugnatorum secum adducere. cumque rex ipse Ladislaus non modo Bo-hemie sed Hungarie quoque regnum possideat, quantum sua intersit, proslbrni ac deleri Turchos ostendant, utque suam pueritiam tarn necessario bello consecret oratum faciant. tali legatione in Bohemiam missa, Philippus ordinatis, que domi fieri voluit, cum paucis comitibus, ex Flandria in Borgundiam se reeipit, post in Alemaniam transit ac per Suicensium et do-mus Austrie fines2 Constantiam venit, ubi nostra etate^magnum et memorabile illud concilium celebratum est, quod trium sum-morum pontificum3 deleto scismate, Martinum quintum, Romane primeque sedi non dubitatum pontificem dedit. at Philippo, quacumque iter facit, innumerabiles oecurrunt populi mirantur-que tantum ducem et summos equantem reges inter nationes exteras iter habere, hi diversos habitus, illi non intellectum sermonem notant. nemo illi honorem negat; porte civitatum, templa, fora, triclinia publiceque vie omnes ornantur. certant Ursprünglich callentem. — 2 Urprünglich dominia. — 3 summorum pontificum für ursprünglich paparum. 511 inter' se principes ac civitates, quis magnificentius ducem ex-cipiat.1 Albertus Austrie dux, non liberalitate minus quam nobilitate prestans, obviam factus se suaque illi dedit licereque sibi impetrat, ut Philippi se filium vocitet. comesque Virtem-burgensis non sine muneribus duci se exhibet. omnis Svevie nobilitas Philippo gratias agit, qui suam terram visere dignatus sit et amicorum domus fidenter accesserit. ille omnibus pro dignitate salutatis cum magna Grermanorum caterva ad Ulmam descendit, quem cives ejus urbis et honore ingenti et affectu benivolentissimo suscipiunt. fama interea regiones vi-cinas opplet, Philippum Burgundie ducem Eatisponam petere, intrasse Germaniam, venisse Constantiam jamque Ulmam supra Danubium appulisse. laudare complurimi pium principem, qui servande amplificandeque fidei nostre curam gerat, superos illi optare faventes, benedicere ac magnificare nomen atque hunc unum esse asserere, cui rerum summam par sit credere. sed neque obtrectatores desunt lividi ac maledici, qui principem hunc privati boni causa non communis advenisse dictitent. alii hominem imperandi cupidum simulare se Turchis infestum, re-ligionis amantem ajunt, inde ut favores aucupetur2 et tumusculos populorum, quibus dignus imperio judicetur; alii Brabantiam eum, Hollandiam Zelandiamque mjuste occupasse asserunt; venire ad imperatorem has provincias ut in regnum erigat, cui sunt opes regi magno convenientes, ne desit titulus; aut si hoc nequeat obtinere, titulum saltem feudi extorqueat. negant im-portuni atque impurati dicaces verisimile posse videri eum ducem, cui libentie gratieque cordi fuerint, qui latissimis regioni-bus, maximis populis dominetur, abundet opibus, deliciis affluat, nulla re careat, que possit voluptatem retardare, cum jam senescit Christi causam querere, sed ut sunt homines, ita alios estimant; de nostro ingenio proximos judicamus. nulli suspec-tiores esse fures quam furi constat. scelerate menti non est pietas verisimilis neque pusillus animus maximis rebus fidem prebet. que sibi quisque facilia factu putat, equo animo accipit; supra ea veluti ficta pro falsis ducit. plerosque invidia vexavit, qui cum viderent suos principes communia facta negligere, Philippi gloriam ferre non poterant; indignum minimeque tole-randum putabant, quas mereri laudes Cermanos decuit eas 1 Ursprünglich accipiat. — 2 Ursprünglich venetur. 512 secum G-allos reportare. nos illius ducis intemeratum animum et antea credidimus et postea re ipsa cognovimus. cardinalis autem sancti Petri, qui forte in propinquo delitescebat, post-qtiam Philippum adventare didicit, haud expectandum collegarum, ad quos scripserat, responsum censuit; sed mox Ratisponani mittit, qui se venturum dicat domumque apparet. quod cum legatus apostolicus cognovisset, an cardinali obviam exeat dubius, amicum quendam accersit, cardinalem quovis honore dignum affirmat, quem summo pontifici acceptum norit, optima vita pa-trem et inter doctos facile primum. sed venire eum aut suo tantum aut cesaris nomine; se vero prime sedis nuntium esse; vereri, ne dignitati summi presulis detrehat, si cardinali non legato legatus episcopus oecurrat: parvam esse apud Germanos cardinalium curam, nisi legati nomen teneant. nam et Gnes-nensem archiepiscopum in coronatione regine Polonie in civitate Cracoviensi novissime constabat cardinali esse prelatum. super his amicus: cum respicis, inquit, cardinali an episcopus prestet, si sacras litteras et jura vetusta rimeris, nihil est, quod tribuas cardinali incognito et inaudito nomini priscis patribus. quamvis divum Hieronymum quidam velint cardinalem fuisse; verum et hie Augustino episcopo scribens, quoniam erat Hieronymus major natu, in calce litterarum: vale, inquit, amice carissime, etate fili; dignitate parens. nemo, qui vetera legerit, cardinalem anteponat episcopo, quem vicem tenere apostolorum non est ambiguum: hie dignitatem, hie ordinem, hie grande officium invenias et ligandi solvendique potestatem. fateor, cardinalis maximam esse dignitatem, altum officium; cetera ne requiras. hinc majores nostri episcopos pretulerunt, quoniam Christi essent apostoli et vicarii summi dei apud suas plebes. sed cedunt omnia tempori, omnia rerum domine consuetudini parent; quod nunc est; non quod olim fuit, speetare oportet, hodie non modo cardinales episcopis anteferuntur; sed nescio, qui tabelliones, quos vocitant protonotarios, non minus inanis quam arrogantis nominis episcopis antestant. credo futurum aliquando, ut et cubicularii et ostiarii et omnes intra palatium ministri ecclesia-rum pontifices antecedant, quando hoc esse Studium nonnul-lorum videmus, ut episcoporum nomen funditus extinguatur. nee ab re meo judicio; nimis enim inveteravit episcopalis apex; omnia nata oeeidunt et omnia orta seneseunt. vetus est episcopi dignitas et ipsis apostolorum coeva temporibus; vetustate ipsa 513 jam corruit atque tabcscit. cardinalium ac protonotariorum nova est appellatio. quid miri est, si virens ipsa Juventus suis imiixa viribus episcopalem senectutem loco pellit et accipit ipsa principatum? in exordio nascentis ecclesie communi pres-byterorum consilio parochie regebantur neque major episcopus presbytero fuit, si Hieronymo credimus. at cum scismata ex-crevissent et diceretur ecclesiis: ego sum Pauli, ego Cephe, ad unionem tenendam usu receptum est presbyteros episcopis ha-beri subjectos. non est, cur nobis injuriam fieri dicamus, si que nos presbyteris anteposuit consuetudo, eadem nobis aut cardinales aut alios cujusvis ordinis homines antetulerit. tu ergo, si me audias, non recusabis cardinali cedere at huic maxime, qui cum cardinalatu servat episcopatum. at mihi dicis: non est episcopo cum cardinali contentio, legatum episcopum cardinali non legato preferendum existimo. falleris: Basilee vidimus, quos miserat Eugenius presidentes archiepiscopos, honorem locumque cardinalibus dare. ajunt enim, ut nosti, unum summi pontificis atque cardinalium corpus esse; denique, ne multis agam tecum, cum dubitamus, equumne sit, quod agimus an iniquum, ejus ingenium moresque ante oculos revocare oportet, cui est facti reddenda ratio, ut hoc geras, quod illi probare posse confidas. tibi modo cum sede a,postolica negocium est; quo pacto hec te arguat cardinali cedentem, que cardinalium voluntate nutuque regitur? ego, si tuo loco sim, cardinali obviam ibo primumque sibi honorem locumque dabo nee verebor, ne parum dignitatem meam retinere videar, cum sit mihi temporale munus, illi per-petuum. rursusque nee me Polonorum movebit exemplum, si consuetudo apud illos non ratio episcopo cardinalem submisit et archiepiscopo jus coronandi suum servavit. placuere Johanni verba; itum est obviam cardinali, introivit; legati cesaris que mandata habuerunt ad eum retulere. Ludovicus interea Bajoarie dux consiliarios quatuor Ratis-ponam mittit, qui legatos imperatoris convenientes in hunc modum colloquuntur. quamvis honoratum sese magnopere Ludovicus intellexit, quod se presidentem in hoc concilio cesar ele-gerit, non tarnen id muneris sibi subeundum existimat, tum quia juvenis est inexpertus, tum quia Philippus Borgundie dux eum ad se accersit, quem videre, ut ait, admodum cupit, ante-quam Germania excedat. hoc Ludovicus pro necessitudine quam cum illo habet negare non potest. accedet eum, gratias sibi Fontes. II. Abt. 68. Bd. 33 514 aget, qui nostram nationom sua presentia illustrare dignatus est, morem ei in qua vis re geret, sive seria sive jocos malit. ve-strum erit principem nostrum excusatum cesari reddere, si le-gationem ejus hoc tempore non amplectitur. verum quia incertus adhuc Philippus est, an Irac se conferre debeat, cum de cesaris adventu nihil certi exploratum habeat, cupit Ludovicus ex vobis cognoscere, an cesari complaciturus sit, Philippum huc loci si forte adduxerit. nam sive hoc sive aliud malit imperator, id curabitur, quod ex re cesaris arbitremini. neque id arduum erit, cum dubius animus paulo momento aut huc aut illuc im-pelli possit. nos interea temporis apud vos erimus et in rebus agendis nostri ducis nomine navabimus operam.1 ad hec legati cesaris optasse se ajunt, Ludovicum ducem presidentie pondus accepisse, qui et suopte ingenio multum saperet et consiliarios haberet expertos rerum; mansuros se tarnen adventum ejus se-cumque de hoc ipso denuo locuturos. Philippum autem Bor-gundie ducem scire, se litteris imperialibus accersitum, nee du-bitare, adventum ejus impense placiturum cesari; facturum quod se decet Ludovicum, si tantum principem magnifice honoraverit Ratisponamque traxerit; presentiam autem consiliariorum ejus in conventu sibi esse carissimam, quos prudentia et auetoritate prestare non ignorarent. dum hec aguntur, legati diversorum prineipum pluriumque civitatum adventant, qui se presidentibus exhibentes operam suam2 in communi offerunt. consiliarii cesaris ubi conventum paulo auetum vident, in pretorium civitatis universos vocant. Ulricus Grurcensis episcopus, inter consiliarios cesaris fide prudentiaque nulli cedens, patrio sermone verbum facit: que gesserit apud Constantinopolim Turchorum feritas, que ultra minatur, cur dies universe Germanie dieta sit. optasse cesarem cum suis prineipibus convenire, impeditum domi re-mansisse magna causa, necessarium esse Christianitati consulere seque cum collegis missum vicem cesaris impleturum. manda-tum quoque in medio legi jubet. denique, ut omnes in communi consulant, ne quid detrimenti amplius quam passa est Christiana res patiatur nostro tempore rogat. quibus dictis car-dinalis saneti Petri, quoniam et ipse aliquando in Grecia fuisset Constantinopolimque vidisset, multa de potentia Turchorum de-que Grecorum moribus in medium retulit, asserens, iccirco 1 Ursprünglich: operas. — Ursprünglich: operas suaa. 515 videri exterminatuni iri Grecormn genus, quia Romanam ee-clcsiam parvipenderint, dure cervicis atque irapure mentis ho-mines, qui etsi palam intelligerent, Latinos de fide multo melius quam se sapere, errori succumbere mallebant, quam Romane sedis institutionem suscipere. nullam gentem minus tolerabilem se aliquando vidisse quam Grecam, que licet opes amiserit atque imperium nee eloquentiam aut quarumvis bonarum artium studia retinuerit, mentis tarnen elatione atque superbia pene incredibili carere non potest. legatus apostolicus pro tempore pauca dixit, in aliud tempus dicturum se plura promittens. post eum viri religiosi, quos fratres beate Marie Theutonicorum ap-pellant; cum priore suo Alemanie surgunt deque populis Pru-tenorum grandem querelam faciunt, qui cum fedus inter se minus honestum adversus religionem percussissent idque demum apostolica et imperiali sententia rescindere jussi essent, utrum-que gladium contempsissent atque arma sumentes dominos suos tota Pruscia pepulissent. neque religioni jam aliud parere quam castellum sanete Marie et quedam alia non magni momenti op-pida; et ea quoque obsessa ab his esse magistrumque magnum ordinis clausuni vix posse defendi; consilia igitur atque auxilia petunt. hie quoniam de Prutenis mentio ineidit, que sit hec regio et quo pacto in religionis Theutoniee potestatem devenerit, si modo referam, nemo ut arbitror ab re dixerit. Pruscia regio est supra mare Balteum, quod ad Svetiam Norvegiamque pro-tenditur. hinc Saxones, illinc Polonos Livoniosque conterminos habet, mediam terram perlabitur fluvius, cui Viscela nomen est, qui ex Sarmatie montibus ortus, per Poloniam et Prusciam in mare delvolvitur ac Germaniam Scythiamque disterminat. hoc mare, quamvis ab oceano Britannico ducit originem, undi-que tarnen terra cingitur neque, ut plerique tradunt, Amphi-trites dici potest. in quo errore mihi videtur fuisse Jordanis, qixi Viscelam Justulam nominans, in oceanum decurrere con-firmat. hanc terram cum Gothi, duce Berigo, Scandaviam reli-quissent, Ulmerigi tenebant, quos illi bello victos propriis sedi-bus expulerunt; atque deinde cum Vandalis, qui vicini faerunt, manum conserentes, cum virtutem pene parem invenissent, eos sibi socios aseiverunt. manserunt hie Gothi usque ad Filimerum, qui post Berigum quinto loco regnavit. Filimerus autem, glorie cupidus, sedes dum novas querit, ad paludes Meothidas per-Tenit, ac ponte facto magnam partem trajecit exercitus atque 33* 516 in pontmn Euxinum victis, que medie fuerunt, gentibus, pene-travit ibique sibi suisque perpetuas sedes habuit. hinc Scitha-rum laboribus ac bellis asperum genus ortum, a quo rex Per-sarum Darius turpi fuga summotus, Cyrus cum omni exercitu trucidatus, dux Alexandri magni Sepirion pari ratione cum uni-versis copiis deletus traditur, quod Romanorum audisse non sensisse arma perhibetur, quod Parthicum et Bactrianum im-perium condidisse vetus opinio confirmat. nondum tarnen omnes Filimeri copie trajecerant, cum pons in medio fractus et illis re-deundi et his qui retro fuerunt transeundi facultatem ademit. remansit igitur non parva pars Grothorom citra paludes, que sedes priores ad Viscelam fluvium ac Baltici maris litora re-petitnt. hec cum ritu barbaro fetidoque vitam degeret, gens Brutenica dicta est, quamvis postea, mutata prima littera; Pru-tenicum nomen obtinuerit. hie Christi nomen incognitum neque audita Romana tuba neque signum aquile visum ante Federici seeundi tempora fuit. eo vero imperante, cum jam Saraceni Hierosolymam obtinuissent atque urbem Accon expugnassent, fratres beate Marie Theutonicorum, qui ex orienti fugam fe-cerant, ne per otium tabescerent, Hermano duce claro atque animi et corporis dote pollenti, qui tum religionis magister fuit, imperatorem adeunt, Prusciam, si queant ab infidelibus extor-quere, dono petunt. obtinent, auxilia vicinorum implorant, bellum Prutenis inferunt, diu varia victoria pugnant, ad ex-tremum victos paganos sub juguni mittunt, dominatum terre aeeipiunt. in Livoniam transeunt, regionem longe lateque popu-lantur, barbaros quam plurimos ad Christi religionem trahunt, ditionem suam mira felicitate amplificant. fiunt potentia, fastu, gloria pares regibus. cum Polonis frequentes lites ineunt, nunc superantur nunc superant. denique patrum nostrorum memoria Vladislao gentis regi, prudentia et animi magnitudine ac religionis eultu memorabili, bellum indieunt. is impigre prelium struit Vitoldumque fratrem suum, magnum Lituanie ducem, in auxilium vocat, virum sui temporis severissimum et astutiarum plenum. prelium julio mense committitur; pugnatum est summa contentione, diu Mars dubius fuit. multi hinc atque inde ceci-derunt; ad ultimum victi religiosi corruunt, sexcenti equites natu nobiles ea. pugna periere. vulgus ignobile sine numero cesum. victor Polonus omnem Prusciam invadit; religioni ca-stellum beate Marie tantum remanet. sed interveniente Sigis- 517 mundo cosaro provincia i'ratribus restituta est, aurum regi da-tum, fedus utrinque perpetuo dictum, regnaverunt posthac suo modo religiosi compluribus annis, subditos suos pace parta non tarn metu quam beneficiis in obedientia retinentes. at cum pax divitias, divitie superbiam luxumque peperissent, sevire fortuna ac miscere omnia cepit. administrante Paulo religio scissa est; aliud bis, aliud illis videri, insidias invicem tendere, alter alte-rum ferre non posse; qui res belli asperrimas maximaque peri-cula tolleraverant, quietem atque opes pati non posse. fratrum igitur maior pars a magistro deficit, is veritus, ne civitates quoque dividerentur et alie suam, alie suorum emulorum par-tem sequerentur, vocatis rectoribus earum, ut se uniant, jubet haud dubitans, quin uniti secum sentirent. civitates occasionem nacte faciendi, quod tota mente querebant, accersita nobilitate ac militia provincie, quas vel prelati vel religiosi multis ante annis injurias in populum contulissent, non sine grandi querela commemorant. regimen terre pessimum esse; nisi occurrant, ruituram patriam dicunt. est omnibus unus animus nunc cum facultatem habeant succurendi, ne propriam salutem deserant. fit conventus indulgente magistro. in eo decernitur sedecim virorum fieri consilium oportere, quod singulis annis certo loco certoque tempore sedens querelas privatorum audiat, gravamina cori'igat neque injuriam fieri cuiquam sinat; si quis huius con-silii censuram contempserit, in eum publice vindicetur, sive is episcopus sive magister supremus fuerit. in eo consilio qui presi-deant, placet quatuor ex ordine prelatorum, quatuor ex reli-giosis, reliquos octo ex nobilibus ac civitatibus assumi debere. probat omnia Paulus, faventes sibi ut civitates sint.1 nee diu post legati civitatum Federicum tertium cesarem adeunt, religio-sorum ineptum regimen aecusant, indignis se contumeliis affici queruntur; fedus quo se ab injuriis tueantur ut sibi habere liceat impense petunt, de facto federe nihil aperiunt. indulget cesar, si modo juri religionis nihil prejudicii fiat. post aliquot annos, mortuo Paulo Ludovicoque in ejus locum suffecto, noticia federis ad Nicolaum quintum Roinanum pontificem defertur. is legatum in Prusciam mittit episcopum Silvensem, hominem Portugalia natum, qui brevi tempore euneta rimatus conven-tiones nexusque civitatum in publica forma Romam defert. in bis pleraque capitula inventa sunt, ecclesiastioe libertati adversa 1 Ursprünglich: sunto. 518 canonibusque contraria; decernit apostolica sedes iniquuin fedus atque ipso jure irritum: qui illo post hac utatur eum anathemate ferit. id ubi inter Prutenos palam factum est, sunt qui censuras veriti mox federi renunciant, quos reliqui velut infames ac peje-rantes falsum probro habent atque indignos hominum consortio. crescit ob eam causam vulnus, odia inter civitates et religionem augentur. turbida omnia fiunt, nihil boni aut equi consulitur. religiosi, postquam auctoritas ecclesiastica contemptui est; cesarem uti brachium seculare adhibeat contra rebelies oratum faciunt. imperatori vocanda altera pars atque audienda videtur. Ante cesaris tribunal legati utriusque partis ubi cömparent, alteri criminantur alteros, deinde in cesarem velut arbitrum com-promittunt, ut is controversiam, que hinc atque inde objici possit, omnem audiat ac jure diffiniat, eo pacto, ut conventio ac reconventio eodem judicio terminetur. ad diem dictam cum ambe partes misissent, legati civitatum dum per Moraviam iter faciunt, in manus latronum incidunt excussique bonis omnibus carceribus mancipantur. his de rebus suspenditur in alteram diem cognitio et rursus in alteram, donec verisimile sit, aut dimitti legatos interceptos aut alios ex Pruscia remitti: fit hec prorogatio contranitentibus religiosis, qui non obstante captura procedendum esse contendebant, cum legati civitatum aliud iter habentes suopte ingenio per Moraviam perrexissent, inhospitam terram ac latronum doinuni, ubi rapina laudi datur nee nobilis quisquam censetur, nisi preda raptuque vivat. sed qui dandam esse dilationem putabant, nullam ex Pruscia in Austriam satis tutam viam inveniri dicebant legatisque nihil imputandum, qui non modo imperatoris sed Ladislai quoque Bohemie regis ac Moravie marchiones publice securitatis litteras impetrassent atque his confisi reeta via ad Austriam properassent. fuit autem ultima, que concessa est, dilatio sex dierum et duodeeim hebdomadarum. ea pendente legati civitatum e custodia dimittuntur, adnitente plurimum Greorgio Pogiebratio, regni Bohemie gubernatore, viro illustri et alto ingenio. postquam seeuudo partes in presentia cesaris adsunt, concordiam prius querere quam judiciarium sequi rigorem placet; delecti qui hoc agitent. diebus plusculis frustra nituntur, legati civitatum indigne se multa perpessos a religiosis queruntur, relicturos se fedus ajunt, si modo cautum sit, ne contra privilegia deineeps vexari queant. religiosi nihil se indigne fecisse affirmant, fedus nisi ante omnia refutetur, spem nullam 519 concordie prebent. itur ergo in jus. ibi Petrus Knor, qui tum religionis patronus erat, vir doctus ac dicendi peritus, iniquitatem federis exponit, quod neque civili neque canonico jure subsistere possit. civitates magno magistro simulque conventui obedientiam promisisse ac jtirasse dicit; constitutiones Caroli quarti et aliorum cesarum vetustas leges in medium profert, quibus conventicule prohibentur; omnes, qui convenissent dampnosumque religioni fedus inissent, infames ac perjurios asserit; excidisse privilegiis, amisisse feuda, dignitate quavis nudatos esse simulque auri magno pondere plectendos; fedus iniquum, cassum atque irritum pronuntiari debere. anathema quoque in omnes promulgat, qui federi contra mandata Romani presulis adhesissent. Martinus Mair eo tempore causam civitatum tuebatur, bona facundia et scientia juris viris disertioribus comparandus; ubi Petrus dicendi finem fecit, rogato cesare, ut se quoque audiret: civitates, inquit, indigne accusari neque merito vel perjuras vel infames dici, que minime jusjurandum contempsissent fedus ineuntes, quod cum voluntate magistri et aliquorum preceptorum percussissent fac-turosque sese omnia permisissent, in quibus religioni tenerentur. neque belle adduci leges aut canones, conventicula prohibentes, que tum dampnantur, cum sine jussu aut voluntate superioris aguntur. civitates namque Prutenicas jubente magistro conve-nisse; ligam nullo pacto irritam videri posse, que auctore principe facta fuisset; nee rursus exeommunicationis vineulo civitates teneri, que nunquam vocate neque audite a summo pontifice fuissent. esse preterea jus nature, ut se quisque vitam corpus-que tueatur neque indignas oppressiones ferat. religiosos tenuisse civitates loco servorum, nihil curasse libertates earum a divis imperatoribus obtentas; hos agris Mos uxoribus spoliasse; mo-netam percusisse dampnosam; theolonia graviora induxisse; bella minus necessaria gessisse; dampnasse ultimo supplitio innocentes; delinquentes aeeepta peeunia liberasse; non fuisse in terra Pruscia justicie locum; frustra questum populum. si quando Romanus pontifex imploratus est, dixisse fratres ad imperii se tribunal pertinere. si rursus imperatoris censura quesita est, in apostolice sedis refugisse tutelam. viros quatuor et viginti, qui de gravibus causis Romam ibant questum, intereeptos a religiosis, occisos et cum equis terra obrutos. tot insolentiis oppressas civitates, cum nullum esset aliud remedium, ad suam defensionem id federis necessario reeepisse ad eamque rem cesaris auetoritatem 520 accedere dicens. litteras Friderici tertii, qui tum sedebat, legi jussit. auditis litteris negavit Petrus, magistrum Pruscie conven-tum civitatibus indulxisse aut ligam quovismodo probasse. quod si factum fuisset, non tarnen excusatas civitates esse, que non magistro duntaxat, sed magistro atque conventui juramentum obedientie prestitissent. apostolicum anathema refelli non posse dixit, cum Romanus pontifex causa cognita ligam dampnasset jussissetque, ne quis lila uteretur: si quis contra faceret ana-themate feriretur. quid ni excommunicati essent, seienter usi. que de gravaminibus atque injuriis Martinus dixerat, partim refellit partim negavit. contra cesaris litteras abjeeit, quia neque locum, in quo date fuissent, neque secretum gemme signum ex more continerent emanassentque longe post ligam fraetam neque retro trahi deberent. deinde laxatis habenis: quid ego, inquit, tecum Martine contendam? concedo tibi, que cupis omnia: esto, magister conventusque ligam fieri consenserit, cesar facultatem prebuerit, papa minime manum opposuerit, gravissimas injurias ex religione civitates aeeeperint: quid tum? licetne iccirco fedus inire perversum, statuta iniqua condere, juramenta reeipere, que libertatem ecclesiasticam pessundent? age, Martine, quid hie respondes? capitulum illud est unum pessimum, quod inter cetera civitates sanxerunt, in quo se judices super dominos suos constituunt. ajunt enim: si faetam injuriam cuipiam cogno-verint, sive religiosi sive prelati injuriati fuerint, daturos se operam, menda ut equa dignaque fiat; id si nequeant obtinere vindicaturos se; id mali minantur in eum, qui dampnum dederit, quicumque is demum fuerit, sive magister ordinis sive pontifex. quid tibi, Martine, videtur, licetne subditos facta superiorum corrigereV esto, liceat; quid illud? vindicare in prelatos inque religiosos licet? Tum Martinus, cogis me, inquit, Petre, plufa quam ab initio statueram dicere; parebo voluntati tue. unicum est, ut video, capitulum, quod toto in federe dampnas; reliqua ergo omnia probas. recte hie agis, illud inique, quia multa, que bona sunt, unico malo perire vis; non sie rector orbis celique motor deus, qui multa milia malorum salvaturum se Loth promisit, si decem in civitate bonos viros offendisset. apud deum paucis bonis multi mali salvati sunt; apud te, Petre, multis bonis unus malus exitio est. sed osteudam tibi neque unicum hie malum inveniri capitulum. nam quod sedeeim viris permissa est super 521 illatis injuriis cognoscendi facultas, eatenus intelligendura est, quatenus illi capaces sunt, si de re profana quesitio est: cur nequeat laicus adjuncto clerico cognoscere? si hoc, quemadmodum diximus, ex consensu partium datum est, haud hie actio in-juriarum intentatur, quam possis dicere personalem, sed rei per injuriam amisse vendicatio datur. si hoc modo capitulum aeeipis, nihil est, quod criminari possis, neque tua est justa objurgatio, qui vindietam aecusas in episcopos atque magistrum; ostendis enim, cum multum intelligas, te nihil intelligere; non enim vindicaturas sese injurias civitates ajunt, nisi cum alia via saluti sue consulere nequeant, hoc est, si potenti manu vel magister vel dominus episcopus injuriam pergit facere. ibo ob-viam ac vim vi repellam; neque tu, Petre, hoc justum esse negabis, qui a natura ipsa defensionem indultam esse non am-bigis neque hie vindietam quasi vetitam ultionem interpreteris. nam et vindieta dicitur, cum se quispiam adversus injuriantes modo licito atque honesto tuetur. neque nos tarn verba quam sensum convenit sequi, ego paulo ante dixi, tuos religiosos multis modis injurios civitatibus esse multaque ab his fieri indigna neque permitti, homines Pruscie justitie causa vel papam vel imperatorem adire. hec si vera sunt, quis non intelligit, licere civitatibus factum facto tollere? at cum tu ista neges, in nos onus probandi transfers. neque id nos recusamus, si modo tempus datur et ad partes remissio et compulsoria. annuis jam his, Petre, non dubito, qui nos equum petere non ignoras. imnio vero, inquit Petrus, neque annuo neque justum censeo; hie jam finiri litem oportet; diem dietam novistis; armatos venire in bellum deeuit, non postquam in campum exieras, domum redire atque arma sumere. demiror tuam, Martine, prudentiam, qui tempus ad ea probanda requiris, que probata tuam causam nihil adjuvent. age, si quid telorum habes, nunc emittito neque parte presente certamen fugias. novi ego tuas versutias, fuga salutem queris. cum diu Petrus diuque Martinus invicem conten-dissent, eo demuin dedueta res est, ut super danda negandave dilatione omnis controversia consistere videretur. emissis igitur litigatoribus, cesar inter assistentes ex bono et equo, quid agen-dum sit, percontatur. aderant legati prineipum complures, qui cum aeeepissent coram cesare civitates Prutenicas adversus religionem litem habere subditosque contra superiores atque, ut ipsi dicebant, servos contra dominos jus sibi niraium vendi- 522 care, non tarn vocanti cesari morcm gesturi quam propriam acturi causam, ad commune restringendum incendium accur-risse videbantur. primus tarnen, qui sententiam dicere rogaretur, Eneas fuit, Senensis episcopus, qui hoc modo locutus est. Lis, quantum mihi videtur, optime cesar, neque parva neque contemnenda est, que religiosos fratres civitatesque vexat; non hie ager Arpinas aut Tusculanus in dubium venit; de grandi provincia, de regno potenti questio est. religiosi, ut sibi subjeetas et ad omne imperium obsequentes habeant civitates, conantur. civitates, ut libere sint religionique minimum debeant, contra nituntur. quinque, nisi fallor, et quinquaginta civitates inter se fedus iniere, quod nunc religio dampnat, hoc lippis oculis ac summis, ut ita dicam, digitis aut infringere aut approbare grave est. quantum ego sive legendo sive videndo in hanc usque diem pereipere potui, haudquaquam regnorum causas jure ac judicio diffinitas invenio, nisi fortasse sub magno imperio parvum regnum in litem cecidit. nam tempore, quo floruit Romana potestas, non me latet, et litigasse reges de regno et aeeepta sententia pa-ruisse. nee obscurum est, duos fratres de regno Bulgarie conten-dentes apud Francfordiam imperatoris olim Judicium suseepisse. sed poterat eo tempore cesar, quod verbo dixei'at, opere complere. nunc, que sit potestas imperii, neminem fugit. sedes apostolica, etsi nonnunquam regnorum causas suseipit, quantas diffiniat vide-tis. sepe nostris diebus de regno Francie, de regno Sicilie, de regno Hungarie disputatum audivimus. sed adhuc sub judice lis est. regnorum controversias aut amici bonique viri componunt aut gladius dirimit: mute sunt leges, ubi loquuntur reges, non minus vere quam pulchre dictum est. similes aranearum telis esse leges, que tenuis census homines, quasi muscas capiunt; in transitu potentum velut aquilarum dissipantur. sed quorsum hec, dicat aliquis? nempe ne credas, cesar, quaneunque sententiam tuleris, aeeeptum iri; ne preeeps Judicium agas; ne sententiam promas, que ridiculo sit; omnia experiri prius, que sunt ad concordiam, malim quam ferre sententiam, cui non pareant partes, queris ex nobis an que petitur danda dilatio videatur? minime, inquit Petrus, cur enim eorum probatio requiratur, que probata nihil presidii cause afferunt? sie Petrus existimat. ego contra sentio; nam si probant civitates magnum magistrum conventusque mag-nam partem fieri fedus consensisse, rursusque religiosos con-tumeliose rexisse provinciam, privilegia civitatum sprevisse neque 523 Romani presulis neque cesaris adiri tribunalia permisisse, quamvis ruat statutum ecclesiastice libertati contrarium; non tarnen est, cur civitates quasi perjuras atque infames grandi pecunia con-dempnemus fedusque totum irritemus, quod potest magna in parte salvari. statuto igitur, dandam esse dilationem, que petitur, non modo ut probentur, que civitates objiciunt, sed ut iterum atque iterum de pace tractetur. illic principales erunt partes, apud quas et pacis et belli plena potestas est; hie procuratores sunt, quos servare mandati fines diligenter oportet, quis novit, an, que hie negatur, ibi concordia reperiatur? dilationem mea sententia, cesar, que petitur, non negabis, legatos in Prusciam prestantes viros mittes, partes ad concordiam summo conatu vocabis. si annuunt, rem pene divinam confecisti; si neque illic paci locus est, jube probationes reeipi, que possunt, atque in alteram diem vocatis partibus cum consilio prineipum senten-tiam prome. quod si negata dilatione processeris, vereor, ne civitates indigne circumventas aut oppressas se dicant atque sententie tue, quasi nimis affeetate, parere recusent. His ab Enea dictis, rogantur legati archiepiscopi Maguntini que sentiant dicere. hi cum ceteris prineipum legatis collo-quium petunt; assurgunt universi atque in alium se locum reeipiunt; diu inter se confabulantur. ubi unamines sunt, reversi dilationem concedendam negant neque aliud cause dieunt, nisi quia probatis, que Martinus pro sua parte adduxisset, non tantum federi pondus esset, atque hoc esse legatorum omnium Concors Judicium asserunt. ad ea, que dixerat Eneas, nihil respondent. queritur deinde, quid opinionis habeant consiliarii cesaris. demptis paucis, omnes in sententiam Enee dilabuntur. legati prineipum duo de vighiti f'uerunt; consiliarii cesaris quatuordeeim, ex quibus duo incerti fuerunt; ceteri, quamvis cum Enea saperent, numero tarnen victi sunt, cesar, quod est consuetum, majorem partem secutus est, quanquam male sese res habet, cum sententie numerantur, non ponderantur. Martinus, quamvis spe magna cecidisset, non tarnen animo deeidit; sed cum suecedere hac via non videt, alteram aggreditur. audiri jam civitates equum esse, dicit, super querelis suis contra religiosos, antequam sententia de federe promatur; quando ex compromisso liquet conventionem atque reconventionem siniul terminari debere, nihil dubitans, quin admissa reconventione dilationem obtineat ad ea probanda, que contra religiosos objeeerit. sed neque hac via successit. 524 Assurgens enim Petrus, renuntiatum esse reconventioni a Martino dixit. qui cum defensionem suam multis verbis ex-posuisset, interrogatus denique, mim quicquam proponere vellet, et reconventionem se nolle interpretrari dixisset, fatetur Martinus illis se verbis usum; que Petrus ait. sed addidisse ea vice atque illam vicem pro illa audientia posuisse, ne tedio esset audito-ribus; neque verisimile cuiquam videri posse, tantam causam, tarn magnam, tarn contentiose agitatam unico verbo donari; ac propterea esse remissum, quia dictum a se fuerit ea vice nolle reconventionem preponere neque se mandatum tante donationis habere, qui sit ad causam procurator atque advocatus consti-tutus. negat Petrus dictum esse ea vice; Martinus instat dictum, fit controversia, an sit dictum, hie rursus emissis litigatoribus de dicto queritur; notario, qui pro Martino testimonium prebet, non adhibetur fides. rogantur assistentes, quid audiverint ea vice dictum; quinque dieunt, duodeeim negant, reliqui neque hoc nee illud asserere se posse asserunt, quia non sint omnium verborum memores. res cum magis dubia redditur, sunt, qui voces illorum preferendas putant, qui dictum ajunt obaudisse; namque que sunt dieta facile quispiam potest audisse, que dieta non sunt nemo potest. contraria tarnen sententia obtinuit atque his credi-tum est, qui dictum ea vice negaverunt. non tarnen reconventio prorsus negata est, sed procedendum in causa federis senten-tiatum; atque id tacite sublatum, quod Martinus ex forma com-promissi petebat, conventionem simul reconventionemque currere. inter hec rursus de concordia traetatur. legati civitatum arbitrio cesaris concedunt, fedus ex communi consensu deleat, dum suis privilegiis alio consulat remedio. religiosi, nisi sententia feratur casseturque liga, nulli concordie auscultant. Tum Martinus: civitates, inquit, ex compromisso coram cesare litigare; arbitros autem prohibente parte pronunciare non posse; ne cesar in causa ultra procedat, quando forme compro-missi non est locus, rogat. legati procuratores revocant, notarios quosdam relinquunt, qui publice protestentur, si contingat ab-sente parte procedi; pars legatorum e vestigio recedit. sequen-tibus diebus queritur in consilio, an liceat cesari, parte altera sive absente sive prohibente, sententiam promere. sunt, qui negant et qui affirmant, nee leges aut isti parti aut ille desunt; scientia nanque juris aut huc aut illuc facile flectitur. majori parti placet litigatoribus quamvis absentibus sententiam ferri, 525 quia compromissum in cesarem factum Jurisdictionen!, que ilii est in omnes, haud quaquam extinxerit. quod si non tencat sententia tanquam arbitri, tanquam cesaris et ordinarii judicis omnino sit valitura. caveri quoque in compromisso dicunt, si qua pars litigatorum abfuerit, ad instantiam presentis procedi debere. convocantur de more civitates sententiam auditure. notarii, quibus id negocii mandatum erat, adversus conipro-missi formam et absente parte procedi queruntur solemnemque protestationem efficiunt. sed nulluni his pondus inest; fertur sententia, que hunc habet sensum: civitates inter se jure fedus facere non potuisse neque valere factum, cassum quoque atque irritum esse, de penis nihil dicitur, nam eas religiosi, priusquam sententia promeretur, in voluntate cesaris posuerant. litteras sententie utraque pars recipit, civitates, uti calumnientur, religiosi, uti se his juvent. Legati civitatum reversi domum spretos se atque irrisos coram cesare dicunt, sententiam ex odio atque invidia latam, compromissum violatum, venisse consiliarios principum homines partiales pretio conductos, qui cesari assedissent neque jus fieri ex equo et bono sinissent. debitam dilationem pactamque recon-ventionem negassent, inauditis rationibus ligam dampnassent, civitates omnes infames declarassent, pecunia inextimabili multassent, privilegia libertatesque ademissent, optimates populi capitali pene subjecissent, reliquum vulgus in perpetuam servitutem iratis fratribus prebuissent. commoti hac relatione populäres non sine grandi furore arma sumunt; oppida, mura cincta et arces quasque munitas sive prelatorum sive religiosorum expugnant, diripiunt, diruunt; fratres complurimos in vincula conjiciunt; obstantes occidunt intraque dies paucos omnem Prusciam sibi subjiciunt. oppidum, quod beate Marie vocitant, cum paucis aliis in potestate religionis remanet, quod esse munitissimum ferunt, triplici fossa circundatum, muris egregie ac turribus edificatum, annona,1 armis et omni machina belli copiose refer-tum. huc se tota religio recipit, sperans, quod olim contigit, ex hoc loco amissam provinciam vendicare posse. nee populäres hujus oppidi fortitudine deterrentur; copias huc admovent ob-sidionemque parant, sed non absque magno suorum detrimento repelluntur. magister Alemanie, vir nobilitate ac prudentia memo- Ursprünglich: victualibus. 526 rabilis, cum hec audit, Albertum marehionem Brandeburgensem, magnum illum et peritissimum belli ducein, multis rogatum precibus in Boliemiam dirigit, ibi ut auxilia regis adversus civitates Prutenicas querat. ipse Ratisponam se confert, ubi Theutonie principes conventuros intelligit. quo cum venisset atque fandi potestatem impetrasset, perfidiam civitatum duris verbis accusat, que spretis apostolice sedis atque sacri imperii decretis adversus dominos suos arma cepissent, castra diruissent, religiosos fratres partim neci partim captivitati dedissent. con-silia atque auxilia contra rebellem perjuriamque gentem flagitat, et quantum necessarium sit ei argentum ad militem conducen-dum, que sunt in Alemania possessiones religionis, vendituruin se ait. indulgentiam pape atque imperatoris ex legatis petit. Multa ibi te tanta injuria verba fiunt, dolere se omnes casum religionis ostendunt; acta civitatum vituperant. rem po-tissime gravem reddunt oratores marchionum Brandeburgensium, qui primi inter amicos religionis videri volunt; cardinalis quo-que sancti Petri acerbo1 animo de tali novitate locutus est; nationem Theutonicam pluribus verbis admonet, ne suam gloriam suumque decus amittat. Prusciam enim unicam esse terram ait, quam Theutones armis in alieno solo quesiverint; caveant, ne id laudis perditum eant, si vel libertatem sibi civitates vendicent vel dominum ex alia natione asciscant. legati pape atque imperatoris rem esse odio dignam ajunt, neque imperio neque apostolice sedi tolerandam, quam civitates attemptasse dicuntur. neque dubitandum esse, quin utraque potestas in favorem religionis assurgat. consensum de vendundis posses-sionibus ex papa atque imperatore petendum; consuleret religio quamprimum possit cum benivolis atque amicis, exercitum paret atque ante occurrat quam Marie castrum expugnetur; non tarnen concordie tractatum spernat, si quis haberi possit. scitum illud esse, omnia prius consilio quam armis aggredi sapientem. inter hec venit ad concilium Johannes Luthico, Casimiri regis Polonie ac Lithuanie magni ducis orator, homo cautus et qui juris scientiam calleret. is cum audiretur, Casimirum, inquit, quoniam esset Christiane religionis zelantissimus, egerrime audisse, que apud Constantinopolim Turchi perpetrassent, quia et gravissimo vulnere Christianitatem confossam eerneret et in futurum nostram 1 Ursprünyllch: amavulento. 527 religionem funditus evevsura iri timeret, quando et Tartari et Turchi una mente Christi nomen delere conarentur fedusque invicem ferocissime ille gentes iniissent. pacatum tarnen regis animum esse, quia cognovisset, imperatorem cum suis princi-pibus de tuenda Christianitate deque Tindicanda injuria Grecorum adversos Turchos consilium cepisse; hortari ergo, ne ceptum opus deseratur. quod si Theutones et reliqui Christiani contra Turchos exercitum ducant, Polonos, qui sunt finitimi Tartans, immanibus illis et atrocissimis barbaris bellum illaturos acturos-que, ne Turchis presidio esse queant. reliqua in aliud tempus dicturum se pollicetur. huic Eneas, Senensis episcopus, pro tempore pauca respondens et regem, qui ad conventum misisset, et hominem, qui venisset, commendavit audientiamque ciim vellet repromisit. tum ille: video, inquit, astare hie fratres Theutones admodum sollicitos; fortasse de re Prutenica vobiscum agunt; quamvis ea minime mihi commissa est, quia tarnen regi meo sum obnoxius, si quid ex vobis petitur, quod ad Pruthenos pertineat,1 oro ne properetis neve contra regem meum inaudi-tum quiequam decernatis. nihil enim contra civitates Pruscie statuere potestis, quin regi Polonie dampno atque incommodo sitis. fuit enim Pruscia quondam Polonici juris, sed eam hi fratres multis annis contra jus fasque occupaverunt. nunc, quia nihil est perpetuum, quod violenter agitur, exclusi eliminatique fratres sunt; Pruscia ad suum dominum reversa. est; prelati omnes, excepto Varmiensi pontifice, inei regis fidem sequuntur, neque is diu alienus erit. militia et civitates universe sacra-mentum2 regi prestitere; is jam magno magistro bellum per feciales indixit obsiderique ab eo castrum sanete Marie non ambigo. cavete, ne vestris decretis meo regi molesti sitis; pensate atque attendite diligenter, quid expediat in tanta re agere, ne quid statuatis, quod postea statutum esse nolitis; a deo factum est istud et est mirabile in oculis nostris, ut tantum terre, tan-tum populorum, tantum dominiorum, tot seculis a corona nostra alienatum, jam sine sanguine, sine gladio, sine ulla (ut ita dicam) opera nostra in potestatem Polonieam redierit. quod si vos modo hanc regionein novo bello implicueritis, vereor, ne Tur-chorum cause faveatis. his dictis fremere ac maledicere homini 1 Ursprünglich: conceniat. — s Ursprünglich: homagium. 528 omnes Alemani vixque se contiuerc, quin hnminem unguibus laniarent. at magister Alemanie: nos, inquit, homo, cum tuo regi fedus eternum paucis ante annis percussimus, jurejurando ac litteris et sigillis id firmavimus nee putainus, tantum regem fidem fallere. Pmsciam ex manibus infidelium armis quesivi-mus emimusque nostro sanguine. nunc si vera narras, mirum est ac monstri simile, et regem et presules et nobilitatem Polonie universam juramenta contemnere; nos tarnen prop-terea provinciam nostram haud quaquam vindicare neglige-mus. jurgatum est utrinque dm atque ita demum ejus diei soluta conventio. In sequenti concione, cum de rebus communibus agendum esset, orta est de consessu non parva contentio. constituta erant duo sessionis capita: alterum cardinalis tenuit, alterum Papiensis episcopus, qui tum summi pontificis vices agebat. ad dexteram cardinalis consederunt Senensis, Eatisponensis et Gurcensis episcopi ac reliqui cesaris legati; sinistram Papiensis tenebant oratores principum electorum. quesitum est, ubi locandus esset orator regis Polonie. legati cesaris ante oratores electorum locum ei deberi dicebant; cardinalis, qui Polonos ob novitatem Prute-nicam odisset, consulendos electorum nuncios ait; illi minime se passuros inquiunt, hominem ante se esse, qui nationi fuerit injurius, multaque de principum electorum nobilitate ac dignitate in medium afferunt. rogatur Polonus ad dexteram oratorum cesaris locum aeeipiat. is, se non ignorare consessum suo regi debitum, ait ostenditque legati apostolici sinistram, quando im-peratoris oratores dextram tenerent. nam et cardinalis ex legatis cesaris unus habebatur: quod si post legatos cesaris ipse collo-caretur, viderentur oratores electorum altius sedere, quibus sinistra Papiensis concederetur. cum diu certatum esset, denique ita conveniunt: legatus apostolicus uti medius sedeat, tum hinc atque inde legati cesaris, dextram deinde Polonus, sinistram electores teneant. quiescit hoc dicto Polonus. cumque jam sessio Concors esset, tum oratores electorum tamquam studiose facerent, quod Polono displiceret, magistrum Alemanie vocant eumque ante se collocant. indignatus hoc facto Polonus assurgens, non feram, inquit, neque hoc loco sedebo, qui non est par meo regi; neque enim equum est, oratores imperatoris utrumque latus apostolici legati stipare. satis est, si primum obtineant locum, moresque Basiliensis concilii in medium adducit. diu res in 529 dubio est; neque defuerunt, qui Polonum excludendum dicerent, qui et res odiosas attulisset et in aliena domo de sessione con-tendere presumeret. at legati cesaris peregrinum hominem et magni regis legatum benigne tractandum censuerunt. fit igitur nova ordinatio. vocantur oratores principum electorum ad dex-teram legatorum cesaris, Polono ad sinistram Papiensis episcopi assignatur, et post eum magister Alemanie collocatur. atque ita visum est, legatum pape digniori esse loco quam cardinalem. res nova et inaudita nostro tempore; sed noluit cardinalis sui causa turbam fieri, homo quamvis alti cordis et animi videntis, pacis tarnen et unitatis amator et qui privatis rebus publicas antefert. fuit et alia contentio inter legatos de consessu inter legatos Colonienses et Aquenses. civitas enim Aquensis, quamvis episcopatu caret, ex privilegiis tarnen Caroli magni et aliorum imperatorum ceteris civitatibus regni Alemanici prelata est eaque prima sedes et regni caput existimatur, in qua et rex inungitur et.regni Corona suscipitur, servatumque ferunt patrum memoria, ne quis civium Alemanie Aquensibus antestaret. sed quis pau-perum privilegia tueatur? frustra honores querunt, quibus opes desunt. vicere semper divitie primumque locum occupavere di-tiores. attenuatis igitur Aquensium facultatibus ceperunt preire Colonienses atque in plerisque, conventibus memoria nostra xeleb-satis priorem locum obtinuerunt, qui ex Theutonicis civiräatibus opulentiores habentur. in Katispona tarnen temptaverunt'Aquenses suum locum vendicare et prima quidem die inter civitates primi sederunt, in sequenti vero concione assurgentes Colonienses civi-tati primum debere locum dixere. cur enim Colonia Agrippina cedat Aquensibus, qui nee vetustate nee potentia neque nobilitate pares esse quomodo possunt? Coloniam ab ipso Agrippa con-ditam, quem generum Augusti Octaviani ferunt, Italici juris ante fuisse quam civitas Aquensis in rerum natura reperiretur. in Colonia sedem metropoliticam esse et ejus quidem pontificis, cujus est, Romanorum regem inungere et coronare; Aquensem civitatem neque episcopali cathedra dignam habitam. in Colonia multas esse nobilium familias, quorum majores ex patrieiis Romanorum fuere. vigere illic scolam philosophie et omnium bonarum artium studia, claruisse. illic magnum Albertum. corpora- irium regum, quos magos dieimus, et ossa undeeim milium virginum apud se quiescere. urbem illam amplissimam, templis »atque civium edibus splendidissimis ac Rheno flumine dotatam, populo Fontes. II. Abt. 68. Bd. 34 530 plenissimam nusquam tota Germania parem habere, intolerabile videri, si tante urbis legati Aquensibus cedere cogantur. Aquen-ses nihil horum negare, sed fuisse civitatem suam adeo impe-ratoribus acceptam dicere, ut infulas illic regni quam Colonie accipere maluissent; habere se litteras cesarum, quibus ceteris Alemanie civitatibus preferrentur; dignum esse, se suis privile-giis gaudere. Aquenses ad imperium sine medio pertinere, Colonienses habuisse archiepiscopum ante tempora dominum, quamvis postea ad imperium redierint. frustra de nobilitate, de potentia, de vetustate disputari, quando lex aperta est impera-toris, que propter fidelitatem suam Aquenses omnibus aliis civibus anteponit. diffinita causa, invanum argumenta proferri. sed assi-stebant Coloniensibus alie fere civitates universe. nam ubi divitie plurime sunt, eo et favor hominum se inclinat. eo denique deducta res est, ut ex Coloniensibus unus antestaret, tum primus inter Aquenses, deinde mixtim, modo Aquensis, modo Coloniensis ordinem teneret; placitum tarnen utrinque est, ne quid per hunc actum Aquensium privilegio derogaretur. dum hec aguntur, Philippus Burgundie dux et Lodovicus Bajoarie, qui ei obviam processerat, per Danubium Ratispone applicant et cum his Alberti ducis Austrie, Lodovici ducis Sabaudie et aliorum principum diversorumque comitatuum legati veniunt, quibus omnis conven-tus aä Danubii ripam occurrit atque amicis verbis magnos duces excipit. Fuit autem Philippus corpore procero, grandioribus et illustribus oculis, naso adunco, quem vocant aquilinum; erecto pectore, gracilioribus tibiis, modesto intuitu, moribus benignis, gratissimo eloquio, cibo potuque temperatiori, annos supra 60 natus neque mentitus etatem. mos illi fuit paulo ante meridiem e somno surgere, rem divinam visere, inde consilium de re^ublica habere; tum prandere; post inter amicos versari. hinc dormi-scere paulum; mox ludo jocisque ad vesperam laxare animum; cenam denique ad multum noctis pertrahere, audire cantus, interesse choreis, rursusque consiliariis aures dare ac postremo quieti se committere. accepimus tarnen ex his, qui secreti ejus habentur conscii, non dormire hominem ad meridiem; sed con-surgere ante opinionem vulgi ac familie aliquot horis idque temporis privatis actionibus suis elegisse. nam cum sit alioquin suapte natura facilis neque ulli se neget, nisi hoc ordine vitam instituisset, nulluni erat tempus, quod suum dicere potuisset. 531 hunc visitarunt domi sue legati cesaris, laudarunt de remo-tioribus partibus adventum ejus; dixerunt enim, rem fecisse imperatori gratissimam; exposuerunt et sibi causas, que cesarem domi retinuissent; dixerunt se de suo accessu reddidisse maje-statem imperatoriam certiorem suasisseque, ut ascenderet ad concilium venturumque opinari, si id ex utilitate sua publicaque facere possit; responsum prope diem affuturum conventumque apud se haberi uti ferret, rogaverunt; nam ceteri, qui adessent, excellentie sue non inviti cederent. ad ea Philippus hoc fere sensu respondit: litteras cesaris, quibus ad concilium vocatus esset, ait in Frandria sese recepisse; fuisse sibi adversus Anglicos bellum, qui rupto federe agros suos populati essent. rogasse se incolas terre ad tuendam patriam demorari; sed plus apud se cesaris mandata quam subditorum postulata valuisse; prepo-suisse majora minoribus et privatis publica, venisse Eatisponam non sine ditionis sue dispendio; adesse cesarem, qui se affuturum scripserat, speravisse. cupere adhuc ejus adventum, ut res fidei catholice felicius dirigantur. conventum apud eum fieri non decere; venturum se in edes, quas legati cesaris habitent, aut alium in locum, quo illi jusserint. cesarem suum esse dominum, equum se scire bis geri morem, qui ab eo legati essent. sie maximus ille prineeps, quanto sublimior est, tanto se submissius gerere ostentans, quod erat omnium in se nobilissimum. neque enim multa de se nobilitas opinatur neque primas sibi vendicat partes nee cervice procedit obstipa, nulluni salvere jubens, nulli manum porrigens, quemadmodum plerosque novimus, qui san-guini suo renunciatum a se censent, si minorem se quempiam salutaverint: veri trunci, nihil plus pensi habentes quam columne marmoree aut eree statue, degeneres isti atque ignobiles habendi sunt, virum nobilem jure dieimus, qui cum majores suos longa serie claros potentesque referat, progenitox-um vestigia imitatur gloriamque gentilem adauget, qualem vidimus Ratispone Philip-pum, non elatum potentia, non inflatuni opinione sui, nulli se preforentem, nulli molestum, aditu facilem et nobilitati et plebi communem. is, ne se levi motu tractum ostenderet, jussit afferri litteras cesaris, que se vocaverant, atque his lectis adventum suum in cesaris vocatione fundatum palam fecit, quia non licuisset, se sua principi non paruisse. legati cesaris rursus gratias agentes magno duci, qui mandatis imperialibus obteiu-perasset, tanto eum efferendum magis affirmavere, quanto cum 34* 532 majori periciüo atque incommodo pro communi omnium patriam suam propriam reliquisset.- conventionem autem in pretorio civitatis habendam statuerunt, quando apud se illam teneri Philippo non placuisset. prius tarnen, quam de communi negocio transige-retur, expectari cesaris responsum libitum, si forte sua celsitudo ascendere decrevisset. Johannes de Lysura dum expectatio pendet, vir acris ingenii ac rerum agendarum et scientie juris impense doctus, qui tum Jacobi Treverensis archiepiscopi, et principis electoris oculatissimi et ad rempublicam attentissimi, locum tenebat, legatos imperatoris adit aitque, priusquam publice res agitentur, pro quibus dicta dies est, ex usu videri solos Theutones inter se convenire, omissis civitatibus,. que nondum vocande viderentur; aperiturum se illic nonnulla, que cesaris gloriam attingant. annuunt legati, convenitur apud Ludovicum Bajoarie ducem. ibi Johannes, quasi ex ore omnium, servatum esse retroactis tem-poribus ait, cum de rebus gravioribus haberi concilia fuit ne-cessum, ante quam principes convenirent, inter legatos res ipsas discuti ac discussas ad dominos deinum referri, tumque con-cilium agitari, idem quoque in hoc Turchorum negocio et maximo et difficillimo fuisse faciendum. memores prisce con-suetudinis principes electores habuisse inter sese colloquia, priusquam ad concilium seu venirent seu mitterent, premedi-tatosque nonnihil esse pro tuenda religione Christiana. salubre nunc videri; quoniam neglecta'sit conventio precursoria cum legatis electorum et aliorum principum, uti presidentes imperiales de. provisione contra. Turchos facienda pertractent mentemqüe cesaris notam reddant atque hie vires potius Grermanie exami-nentur quam in aures Gallorum et aliorum nationum deferantur. agebat hoc Johannes, quatenus eo res deduceretur, ut necesse esset, de adventu cesaris ac deinde de paupertate imperii dis-. putare paulatimque de resarcienda repw&Zica sermonem inveniri.-sed aeeepta sunt ejus verba a legatis imperialibus in sinistram deterrimamque partem) tanquam cesar ab eo' incusaretur, qui conventum insciis electoribus indixisset mentemqüe cesaris in facto Turchorum nosse vellet. non tarn probaturus quam calum-niaturus existimabatur. ea propter cum paululum inter se collo-' cuti essent legati cesaris in hanc sententiam Gurcensem episcopum respondere jusserunt. sive res magne sive medioeres in consul-tationem veniant, imperatorem,-«uo jure principum et subditorum 533 suorum conventum indicere solitum, nee subpeditasse hac tem-pestate cesari tantum spacii, ut vel consulere prineipes electores de concilio indicendo posset vel colloquium inter legatos premittere, quod adversus Turchorum insolentiam premeditatus esset im-perator. id se jussos publice proponere neque neglecturos aut quovis pacto variaturos imperatoris mandatum, ne suo prin-cipi non obsequio debito, sed consilio non desiderato respon-dere videantur. commotusque deinde aliquantisper Gurcensis episcopus, quid vos hie, ait, electores tantopere commemoratis, quasi omnes hoc in loco legatos habeant. at nos trium tantum electorum oratores presentes cernimus; reliqui nullum hie vel nuntiolum habent, cui mentem cesaris exponamus. hec cum audisset Johannes miratus apud imperatorios oratores sua verba egre fuisse reeepta, ut est astuto corde et animo videnti, se prudenter expurgatum dedit; exin pedetentim ad rem Turchorum transiens: ego, inquit, non calunmie causa cupidus eram audire, que cogitasset adversus Turchos imperator; intelligo enim, rem illam esse maximam neque illotis manibus attingendam, quam-vis minima esset Germanico nomini, si hoc nostrum imperium suo ordine regeretur. sed videtis omnes hanc nostram Theuto-niam quassatam undique ac laceratam et nulla in parte sibi ipsi coherentem. hie civitates cum prineipibus lites immortales dueunt, ibi prineipes prineipi, civitas civitati bellum movet; nemo est tarn infime conditionis, qui vicinis ex arbitrio suo bellum indicere non presumat. nullus angulus est nationis nostre quietus; quoeunque pergis lätrones, insidias, spoliationes, mortem timeas. neque pax clero est neque nobilitati honor. raptoribus omnia patent; impletum est in nobis Ovidianum illud:a vivitur ex rapto; non hospes ab hospite tutus, non socer a genero. completa est nequitia nostra. nemo sue domi tutam agit vitam. quid tu cum hisce moribus agas? quo pacto contra Turchos arma sumemus, qui domi timemus alterutrum; et pudet nostri nominis, pudet hujus regiminis. majores nostri, quamvis neque opum neque militum quantum nos haberent, imperium tarnen Eomanum, quod apud Grecos erat, ad se traxerunt. cur hoc? nempe quia domi pacem colebant, foris bellum gerebant, eccle-siam Romanam adversus invasores coactis exercitibus tutabantur; oppressis per injuriam quibusque proximis opem ferebant neque * Ovid, Metamorph. 1, 144 f. 534 inter se rapinas exercebant neque in alios injusta spolia fieri perniittebant. binc illi, nee vetusta adeo res est, imperium a Pireneis montibus in Panoniam protenderunt, Italiam parentem habuerunt, Hispanis, Anglicis, Hungaris, Bobemis reges dederunt. nunc vix lingua omnis Theutonica nostri juris existit. en quo desidia nostra nos redigit; en quo nostre nos divisiones impel-lunt. omnibus per cireuitum nationibus derisui atque contemptui sumus. qui cum simus ipsi potentes, domi nobiles, opulentas civitates ac populo plenas habeamus bonisque omnibus habun-demus, quod est mortalibus Optimum, domi pacem tenere nesci-mus, et que illam gignit atque eonservat, justicie locum inter nos esse non sinimus. hec dum ajo, vos fortasse, cesaris oratores, sugillare me vestrum nostrumque prineipem arbitramini, qui nos justicie ac pacis egentes reddat. minime gentium hoc agitem: nihil est enim, quod improperem sue majestati, si Grermaniam pacare non pergit; neque enim opus est suarum virium. nota est omnibus ejus potentia; novimus que sunt ejus vectigalia. ex patrimonio tantum habet, quantum decet honestum prineipem. ex imperio vix exhaurit, unde legatos alere possit, quos huc atque illuc dirigit. non est Styria atque Carinthia, que onera sufferre possit imperii; neque si posset equum censeam, ex patrimonio cesarem imperio satisfacere, exheredare proprios liberos, ut communi utilitati subveniat. nam quamvis aliquando sublimes et laudatissimi prineipes id egerunt, nunc tarnen mon-struosa fuerit hec Caritas, satis est, si personam suam cesar exhibet et in communi laboraturum se offert, quemadmodum anno superiore ex ore suo audisse me recolo, cum apud Novam civitatem archiepiscopi Treverensis agerem vices. vos Senensis ac G-urcensis episcopi presentes eratis. sed quos ego aecuso? in quos malorum nostrorum causam retorqueo? equidem omnes increpo, qui nomine Theutonico censentur; omnes inertes atque ignavi sumus: omnes supplitio digni, qui neque regem nostrum respieimus neqiie de nostra reynblica solliciti sumus et, quasi nihil ad nos imperium pertineat, omnia ruere sinimus et in nostris manibus tantam extingui lucem, pro qua nostri pro-genitores animas suas rediderunt. et quo pacto credimus vali-tura membra languente capite? quid nos capiti nostro, regi nostro contribuimus? nihil ex nobis preter nomen cesar habet, satisne hoc judicamus? et quod, oro, sub celo regnum est, quod suum non pascit regem? pacem omnes optamus; odimus 535 bellum; discordias, rapinas accusamus? nee modum querimus habende quietis; nusquam sine justicia pacem reperias. quietum regnum judicia reddunt. at, dicat aliquis: juri reddendo cesar preest; nisi Judicium faciat, in culpa est. sed unde is, obsecro, stipendia sumat, que judieibus eroget? ponito milites et juris interpretes assidue jus dicere: quis parere compellit invitum? ecce nunc adversus Prutenos lata sententia est. at illi dum jubentur obedire, religioni magis insultant, vetustos dominos domo pellunt neque sedis apostolice censuras neque imperii decreta formidant. possem multa in medium affere mandata cesarum, Sigmundi, Alberti ac Federici, que memoria nostra incassum prodiere. ecclesiam Traiectensem pluribus annis et contra Romani pontificis jussiones et adversus imperium cesaris vidimus oecupatam. nunc quoque Monasteriensis ecclesia quo jure teneatur non ignoratio, quid Susatenses referam? ecclesie Coloniensis notissimam cladem? quid illi vel summi pontificis anathema vel nostri cesaris bannum extimuere? frustra leges condimus, judicia tenemus, sententias proferimus, nisi manus assit armata, que contumaciam coherceat subditorum. sed aecu-satis cesarem, qui temeritatem, inobedientiam non corripit nee spolia prohibet neque resistit potentibus injuriam facientibus. quid ille inermis agat? quis curet verba, que non sequuntur verbera? vetusti cesares armatas habuerunt legiones, quibus injusti ac cervicosi homines facile plectebantur. nunc noster imperator solus est et nudus. armet et ipse legiones, dicat quispiam; et unde lias nutriat, inquam ego? quis exercitum nisi peeuniosus alit? nihil est, quod imperio ministranras. titu-lare atque inane est regis nostri nomen. absque erario regnum habemus atque iccirco tantum paremus, quantum volumus: hinc lites immortales, cum se quisque regem ducit. quod si quietem cupimus, unum esse prineipem oportet, qui et jubere possit et cogere; id fiet, si regem nostrum egere prohibuerimus atque ita ordinaverimus, ut ad retundendam inobedientium contumaciam exercitum, cum necesse est, contrahere possit. nee ego profecto quenquam esse arbitror Theutonici nominis amantem, cui hec odiosa videantur; neque enim Alemania nostra adeo pauper est, ut regem suum magnifice nutrire non possit. ego sepe apud Gallos sum versatus; cumque nostram nationem cum Gallica compararem, fatebantur omnes nos multo prestare, si parentes regi nostro fuerimus. at cum nulla inter nos obedientia vigeat 536 sitque sibi quilibet imperator, ajunt de nobis, quod de Grrecis olim civitatibus dictum constat, que dum singule imperare Tolunt, omnes imperium perdidere. dicunt Theutoniam grandem esse provinciam, opulentam, hominibus, equis armisque refertam, natura potentem, regimine mbecillem; neque falluntur mea quidem sententia. neque enim arbitror ullam esse nationem tarn grandem sub celo, que habeat deos appropinquantes sibi, sicut adest nobis dominus deus noster. tantum nos ipsi propitii nobis simus veli-musque vivere sicut cetere nationes, honorem capiti nostro deferre, regi parere, submittere colla justicie, servare ordinem. quod si pergimus ita vivere, quemadmodum ceptum est, actum de nostra natione dixerim. venient alieni et auferent nobis regnum et gentem, et qui nolumus nostri sanguinis imperatori servire, jugum ferre alienum cogemur. puto vos hec jamdudum animad-vertisse, viri nobiles ac potentes, vestfamque mentem derefor-matione nationis atque imperii sepe cogitantem esse, neque ego rem difficilem arbitror, si cesar cum principibus conveniat. nam etsi multi sunt ab hoc proposito alieni, vincentur tarnen ratione. neque sinderesi poterunt adversari, que omnibus est innata hominibus, habens in se virtutis et boni querendi semina. mihi ergo, ut eo redeam unde sum digressus, nullo pacto contra Turchos arma sumenda videntur, nisi prius statum imperii ad suam normam redigamus. reformare autem imperium non video quo pacto valeamus, nisi cesar ascendat ac cum suis principibus de reformanda republica consilia captet. quod si ordinatum imperium f'uerit, non modo Turchis facile resistemus, sed alias quoque nationes in frena pristina redigemus ac nomen Theu-tonicum, quod modo supressum et vile habetur, in altum effe-reruus. probaverunt omnes dicta Johannis. Legati tarnen cesaris illud refellere conati sunt, quod ultimo positum erat, non esse contra Turchos pugnandum, nisi prius imperium resarciretur. id enim tempus expetere longius vide-batur. Turchis nisi quamprimum obviam itum esset, religionem Ghristianam funditus perire, quam illi armati ac victores summo conatu prosequerentur; reliqua Johannis verba pleno ore com-mendant. Dum heö geruntur, Albertus marchio Brandeburgensis, qui petiturus adversus Prutenos auxilia in Bohemiam se contu-lerat, magistro Alemanie scribit, hujusmodi sese conventiones cum rege Bohemie pepigisse: exercitum Bohemi contra Prutenos 537 ductabunt equitum quatuor milium, peditum viginti milium; instructi armatique erunt, ut est Bohemis pugnaturis modus, pugnabuntque summo conatu ebdomadis quindecim. si Prusciam hoc tempore vendicabunt, jreligioni restituent; si minus, non erunt obnoxii amplius morari aut bellum gerere absque novis pactionibus. hujus rei causa dabit religio regi Bohemie, quam-primum exercitus erit instructus, auri Hungarici trecenta milia nummum tantundemque, postquam Prusciam introierint copie. vendicata autem regione quatuor milia quotannis corone Bohe-morum pendet.1 rex vero in evum protector religionis erit. rex quoque Polonie, ne sit impedimento religiosis, quadrin-genta milia similium nummorum ex ipsis accipiet. Georgius, Bohemie gubernator et harum fabricator rerum, auri Rhenensis octuaginta milia nummum eme'rebitur. ea si velint religiosi fratres amplecti, necessarium esse quamprimum scribere; nön videri dubium, quin eo pacto superbia crvitatum conteratur, ad rem hanc remissi sunt nonnulli ex fratribus, qui cum mar-chione profecti fuerint; ipse paululum egrotans marchio Präge aliquot diebus remansit. magister Alemanie bis cognitis ex legatis principum, qui conventum agebant, exclusis oratoribus civitatum, quos favere Prutenis opinabatur, consilium petit: auri maximam esse, que requiritur, summam dicit neque scire se, unde corradi possit. cardinalis sancti Petri suo more copiose prudenterque locutus, legatos mitti suadet, qui coneordiam cum rege Polonie tractent, quem constaret patrocinari civitatibus. interea quem possent religiosi exercitum compararent, marchioni Alberto scri-berent, traetatiis cum Bohemis eo usquam prorogaret, donec ex magistro Pruscie cognosci posset, an aurum expetitum in promptu habeat. nam ex Alemania, etsi onmes possessiones religionis venundentur, non tarnen pactionibus satisfaciant. ea fere omnium sententia fuit; placuit tarnen expectari marchionem, quem brevi afi'uturum dicebant, uti ex eo pressius omnia cognoscerentur. his actis, cum jam plenum concilium videretur, statuunt legati cesaris, concionem advocare atque illic imperatoris mandata referre; et quamvis Nicoiao cardinali antea commisissent, ut is verba faceret, pridie tarnen quam conventus celebretur, mutato proposito Eneam dicere jubent, non quod is orator videretur melior, sed quoniam unus ex his esset, qui ex curia cesaris 1 Korrig. aus pendebit. 538 missi fuerant, quasi plus ponderis apud eos existeret, qui ex latere cesaris novissime adventassent; cardinalis enim ex domo sua per litteras vocatus concilium adiverat. gravis ea res Enee fuit, cui ad meditandum, que proferret, una tantum nox inter-cedebat. sed fuit ei presidio valitudo ducis Borgundorum, qui febribus ea nocte vexatus, concilio interesse non potuit; dilata est igitur in aliam diem audientia. ibi cum omnes adessent, in hunc modum Eneas oravit. Quamvis omnibus, qui adestis, reverendissimi patres illu-strissimi et nobilissimi principes ceterique viri magnifici ac prestantes, etsi nota est causa vestre vocationis (in litteris enim ad unumquemque transmissis exprimitur) quia tarnen res ardua est et universam Christianitatem respicit,1 ob quam divus cesar Federicus, Romanorum imperator, in hac urbe celeberrima con-ventum indixit, ex usu judicarunt esse reverendissimi' ac magni-potentes College mei, sublimitatis imperatorie legati, causam ipsam, que vos accersendos persuasit, in medium vestri amplius explicari quodque cesaree menti ad consulendum reipwWice Christiane propositum sedeat, in hoc amplissimo auditorio palam fieri: partes autem dicendi ad me, ut cernitis, delate sunt, qui etsi pareo non invitus majoribus meis, in hoc tarnen negocio, quod est omnium maximum, non ab re alium meo loco suffectum esse voluissem, qui parem rebus potuisset orationem habere, verum quia turpe est contendere, ubi necesse est obedire, munus mihi demandatum pro mea facultate conabor absolvere. vos pro vestra mansuetudine ac nobilitate, quibus ceteris prestare soletis aures, eas non dicam mihi sed rerum quas proponam magnitudini atque ipsi, cujus nomine loquar, Federico cesari concedetis. ego, ut quam brevissime res absolvam, oratiunculam meam duas in partes dividam: in prima referentur ex ordine convocati hujus concilii rationes, in secunda commissionis nostre tenor explicabitur. ac, ne tempus frustra teram, de priori parte succincte transigam. due fuerunt cause, quibus impulsus est cesar, hunc conventum indicere. unam prestitit grandis illa atque insignis contumelia, quam estate proxime decursa Tur-chorum ductor Maumethus apud Constantinopolim Christiano intulit nomini; alteram maximus prebuit apparatus, quem ipsi iidem Turchi habere dicuntur, ut Christianam gentem funditus 1 Ursprünglich: concernit. 539 perdant. illa dampnum pensitat jam illatum; h'ec futurum dis-crimen periculumque metitur. de bis est paulo altius conferen-dum, ut intelligant omnes, neque parvam injuriam esse, quam dicimus vindicandam, nee minimum esse periculum, quod sua-demus vestro consilio preeavendum. circa injuriam autem sicut mihi quidem videtur, nihil est, quod pro magnitudine rei satis dici possit. nos tarnen aliquid pro nostro captu in medium afleremus. quiescebat Grecorum imperator domi sue apud Con-stantinopolim, quamvis in fide nostra orthodoxa non satis in-struetus neque satis fixus; Christianus tarnen dei ac domini nostri Jesu pro captu suo eultor, sanguine nobilis et virtute clarus. nulla ei cum Turchis lis erat; ferre potius süperbe gentis contumelias quam inferre cuipiam molestiam in animum induxerat suum; nulli noxius, nulli gravis tranquilla suuni populum in pace regebat. sed est in Thracia locus non longe a Constantinopoli, qui apud veteres Bosphoros nomen habuit, ubi magnus ille Hellespontus in augustias coactus, ut nonnulli tradunt, quingentorum passuum Europam inde Asiam disjungat. hinc olim Darius rex Persarum ponte facto copias transpor-tavit, hie et sacellum aliquando fuit Michaelis archangeli, mira-culis innumerabilibus illustratum. in hoc Europe latere, quod dictionis Grecorum erat, Maumethus contra fedus jusque castel-lum erigit, quo et suis trajicientibus sit presidio et naves ex Eusino in Propontidem transeuntes ex arbitrio impediat. dc-nunciat imperator, novum opus haud quaquam faciundum esse, fedus fidemque commemorat, jus bonumque petit. ille in pro-posito perseverans castellum perficit, exin magnis copiis terra marique congregatis imperatori bellum indicit, Constantinopolim obsidet, machinas admovet, muros quatit, urbem vehementer oppugnat, capit, diripit, Constantinus illic imperator oeenmbit. mira dei judicia et archana consilia! sub eo nomine Grecorum extinguitur imperium, sub quo sumpsit exordium. in ipso in-gressu mille hominum ferme oeeiduntur; fit deinde per urbem major cedes, nobilitas omnis extinguitur, sacerdotes in ore gladii pereunt. virgines ac matrone ea perpetiuntur, que sunt Hbita victoribus; filii in complexu parentum enecantur, infinitus animarum numerus in captivitatem ac perpetuam servitutem arripitur. miseram et lacrimabilem urbis fortunam, omnia plena rapjnis, flammis, libidinibus, cruore, cadaveribus vidissetis. templa divino dicata nomini nefandis profanantur modis; stabula ac, prob. 640 pudor! lupanaria fiunt. effigies magni dei matrisque precurso-risque beatorumque omnium delentur. reliquie martyrum et alio-rum sanctorum jam cum Christo regnantium, que fuerunt Ulis in templis pretiosissime, porcis ac canibus objiciuntur. simula-chrum ipsum crucifixi previis tympanis in castra deducitur; pro ludo hinc atque inde rapitur, conspuitur, luto provolvitur. parva ne ista videntur et non dolenda flagitia? quis talia fando temperet a lacrimis? horresco talia referens. o maximam atque intollerabilem ignominiam Christiane gentis! et cujus est, obsecro, pectus Christiani hominis, quod hec audiens non commoveatur? non incendatur? non ferveat ira? quis est oculus fidelis hominis, qui non gemat? amissa est civitas nobilissima et amplissima, quam quondam Constantinus, primus ejus nominis imperator, jussu domini salvatoris, sibi per quietem apparentis, ad emula-tionem Romane urbis erexit, que licet sepe civilibus bellis ac barbaricis incursionibiis vastata fuerit, nunquam tarnen extra manum Christianorum nisi modo traducta est. hie orientalis imperii solium, hie patriarchalis sedes longo tempore floruit, hie grande illud et memorabile concilium celebratum est, in quo Dioscorus et Eutiches prava de salvatore sentientes et predi-cantes condempnati et in exilium missi sunt, hie sacratissime leges, que constringunt hominum vitas, cum essent antea con-fuse atque obscurissime, per Justinianum cesarem ad compen-dium claritatemque sunt redacte. hie oratoria, hie philosophia et omnium bonarum artium studia, postquam consenuerunt et extinete sunt Athene, unicum domicilium et certissimum templum habuere. hinc si qua est hodie apud nostros eloquentia manavit. sed hanc urbem, adeo memorabilem, adeo gloriosam, Turchi nostra tempestate, nulla injuria lacessiti, bello invadentes ex Christianorum manibus abstulerunt, sanguinem innoxium fuderunt, biblio-thecas et libros rerum memorabilium incenderunt, sanctorum loca fedarunt et obprobria in Christum deum, que referre horreo, pro-tulerunt. hec cesarem nostrum vehementer urgent et angunt; digria hec scelera sue majestati videntur, digna flagitia, que vindicemus: minime ille tantam injuriam, tarn insignem contumeliam inultam existimat relinquendam. neque enim solis hie Grrecis illusum est, sed omnis Christianitas enormiter lesa est atque contempta. neque mortales tantum, sed ipsi superi immortales derisi ac provocati sunt; deus noster indieibili more spretus. quod si nos pro levibus damnis, pro rusticis nostris modica injuria lacessitis arma su- 541 mimus et ingentibus nos periculis objectamus; quid hie agendum erit, ubi tota Christianitas lesa est? et ipse deus, quem colimus e suis ejeetus sedibus? an non equum est vitam illi offerre, qui dedit? qui pro nobis in ara crucis voluit immolari? ingratum genus hominum,. si ei corpus nostrum tradere negamus, qui nobis. et corpus et spiritum et aniniam elargitus est. sed neque injurie vindicande ratio dumtaxat cesarem movet, que sane maxima est.1 instare periculum grande videt existimatque cavendum^ ne injuria injuriam pariat; habet jam sibi subjeetam Maumethus Gonstantinopolim; illic portus est amplissimus et statio benefida carinis, que non modo unam aut alias naves, sed infinitas pene classes capere possit; neque toto mediterraneo mari situs est ad infestandum omne pelagus magis aptus. jacet enim Con-stantinopolis supra Propontidem, ita ut neque ex ponto Eusino, quem mare majus hodie vocant, in pelagus Euboicum, Ionium ac Creticum, que maria unum videri queunt, nunc quod archi-pelagus appellatur, neque versa vice ex hoc in illud invitis Turchis transitus esse possit. sunt enim angustie per Bosphoruni Thracie ac per Hellespontum, quod brachium sancti Greorgii vulgus dictitat, in potestate Turchorum nee jam meroimonia ex Thanai, prohibentibus Turchis, ad nostros deferri queunt. facultas nunc illis est, in portu Constantinopolis classem parare, que eunetas insulas archipelagi vastatum eat, quarum jam ple-rasque captas atque direptas memorant. Maumethus autem, ut «erto affirmant, qui ejus mores vitamque norunt quique illis ex regionibus ad nos veniunt/ auetus animo, nequaquam se ocio atque inertie tradit, sed proximam quamque victoriam veluti sequentis instrumentum ducit: exercitus copiosos classes-que potentissimas extruit, eo proposito, ut amplius Christiani-tatem lacessat. neque aliud dies noctesque meditatur, quam Christianum nomen funditus eradicare atque extinguere memo-riam Jesu, domini nostri. nee mirum, si tumescit atque insanit illius animus, cum patris sui ac suas victorias mente revolvit. genitor ejus Amurathes paucis ante annis bis Christianorum prostravit exercitus non parvos neque contemnendos. Wladis-laum, Polonie regem, nobilissimum adolescentem, Julianumque, sancti angeli cardinalem, apostolice sedis legatum, virum sui temporis excellentissimum, ad necem compulit. hie vero de Con 1 Folgendes et ingens, korrigiert aus ingentissima, gestrichen. 542 stantinopolitana victoria et imperatore Grecorum ceso gloriosus majorem se patre jactitat, et quoniam falsi et mendosissimi prophete Maumethi, qui sectam ampliavit atque roboravit, Aga-renorum nomen gerit, incredibili torquetur siti Christiani nominis extinguendi. cumque patriarchalibus ex sedibus illis quatuor, super quibus veluti solidissimis basibus Christiana subnixa fides in totum olim orbem palmites suos extendit, jam tres obtineant Agareni Alexandrinam, Antiochenam et Constantinopolitanam, nullo jam dubio tenetur, quin et Romanam nobis eripiat. usur-pare quoque inter familiäres sermones hec verba solet: cur ego non totum mihi occidentem armis subjiciam, qui sum Asie, Thracie ac Macedonie ac totius Grrecie dominus, quando Alexander, Philippi filius, cum soli Macedonie dominaretur, ausus est cum duobus et triginta milibus militum orientem invadere et usque ad Indiam penetrare? comparat se Julio Cesari, Anni-bali Peno, Pyrrho Epyrote ac ceteris illustribus viris prestare-que se omnibus asserit. copias sese ait innumeras armare atque in prelium ducere posse. neque hie mentitur. manifestum enim est, ducenta et amplius milia pugnatorum in bellum ab eo educi posse. quod si Tartarus junetus fuerit, ut legatus regis Polonie refert et Hungarie gubernator affirmat, exer-citum pene innumerabilem conflare -valebit. sed quid ego in re notissima moror? progenitores hujus Maumethi, cum nihil citra mare possiderent, maximos sepe populos in Europam trajecere. quid modo is faciat, qui usque ad Hungarie metas et usque ad Dalmaciam protendit imperium? non est spernendus hie hostis, cui et potentia ingens est et animus ad bella paratus; qui juvenis est, laudis amans et sanguine bulliens. cui naturali quodam odio ex insita et innata malignitate atque crudelitate Christianos persequi propositum est, qui multos habet apostatas nostri generis ad audendum provocantes, ex quibus omnia con-silia nostra cognoscit, qui nobis vicinus est et aditum habet sive in Italiam sive in Germaniam non difficilem per loca pro-pinqua Dalmacie atque Croatie^ nam et Albani et Bosnenses magna ex parte in ejus sese clientelam dedere. an putandum est, quieturum homineni victoria funetum, quem tot invitant ad insequendum commoditates? qui norunt hominem et consilia sua perscrutati sunt, haud dubium censent, quin anno proximo in Christianos magno impetu ruat atque omni conatu vicinos opprimere pergat. ob has igitur causas indietuin est lmjuscemodi 543 concilium. de vindicanda injuria, de vitandis amplioribus malis captanda consilia sunt, optavit cesar ad hune locum se conferre; sed compulsus ex causis sepe relatis pro tutela' suarum provin-ciarum domi manere, direxit huc hos patres et proceres insignes meque cum eis, qui vices suas gereremus. mandatum nostrum nudiustertius cum legeretur audistis; que cesar in hac re potuisset, eadem quoque et nos possumus, si modo vestre mentes ad tuendam vindicandamque Christianam religionem erecte sunt, intelligitis, que fuerint convocationis vestre rationes; nunc que sit nostra commissio paucis expediam. id est enim, quod secundo loca dicturum me promisi. munus nostrum hoc potissimum est: requisitas atque commonitas facere vestras excellentias, ne quo pacto hinc abeatis, priusquam conclusionem unanimem recipiatis, per quam, non modo defendi, que superat, Christianitas sed et vendicari possit, que in hostium potestate consistit. id autem, quo pacto quoque ordine faciundum sit, non est nobis certo limite demandatum. sed jussi sumus, audire consilia vestra, opiniones vestras agnoscere, gravia et illuminatissima sequi judicia vestra, discutere vobiscum, que oportuna queque neces-saria videantur et in communi, que meliora visa fuerint, amplecti atque concludere. ipse autem divus Federicus tanquam Romanorum imperator, tanquam advocatus et protector ecclesie, tanquam princeps religiosissimus, cui cordi est catholica et orthodoxa fides Christiana, suam operam1 suasque vires et omne Patrimonium suum in medium offert. voluntarium quoque et promptum paratumque se dicit, quantum in ejus potestate fuerit, cuncta executioni mandare, que in hac conventione pro tutela Christiani nominis, pro augmento fidei catholice, pro honore Romani im-perii, pro gloria Germanice nationis, quoquomodo deliberata conclusaque fuerint. illud nihilo minus vel sine consilio necessa-rium cesar existimat atque in medium suadet, ut divinum &u-xilium inprimis devotissime imploretur, ut fiant opera digna misericordia ac dementia dei. nam quemadmodum peccatis et iniquitatibus nostris offensa divina majestas Christianam gentem succumbere atque affligi sinit, ita piis actibus et orationibus placata suum tuebitur populum prebebitque veniam omnipotens et misericors deus, sine cujus nutu nihil est, quod humana potestas valeat explicare. exhortatur igitur imperatoria subli- Uraprlinglieh: suas operas. 544 mitas reverendissimos ecclesiarum pontifices ceterosque prelatos, ut corumissos sibi populos ad opera pietatis invitent atque ipsi per sese cum clero sibi subjecto immaculatas hostias pro pec-catis offerant populorum. tos autem, magnanimi proceres, duces, marchiones, equites, quos non minus alti cordis quam clari sanguinis esse crediderim, commonitos efficit cesarea majestas, ne Constantinopolitanam dumtaxat cladem, que recens est et supra modum dolenda, sed vetusta quoque vulnera "et jam vix curabilia ante mentis oculos revocetis, cogitetisque, quomodo perdidit deus celi Hierosolimam, terram suam, in qua visus est, et annis supra 30 homo cum hominibus conversatus; suam utique, quam illustravit miraculis, quam proprio sanguine de-dicavit, in qua primi resurrectionis flores apparuerunt. en terram sanctam, temim benedictam,, terram lacte et melle fluentem offi-cinamque nostre salutis osores occupant vivifice crucis. sacro^ sanctam civitatem nostri possident hostes, pia et sacratissima loca, agni immaculati purpurata cruore . sceleratissimi calcant pedes. advertite obsecro, viri fortes; en quantum dedecus hoe nostrum est, quoe ipsum religionis nostre sacrarium leetumque illum pretiosissimum, in quo propter nos vita nostra obdormivit in domino, nisi Saracenis ostendentibus, videre nequimus. nam illi questus causa sepulchrum domini servant illesum. itane servos crucis nos esse fatemur et sanctum canibus margaritas-que porcis dimittimus? non est baptismatis unda renatus, non est verus Christicola, qui hec sine dolore, «ine lacrimis audit. en quo redacta est jaosträ religio? prob, quantum Maumethi perfidia crevit, dum nös domi sedemus neque vicinis quid accidit advertimus. cornua intumescunt hostium sociosque nostre fidei prosternunt terramque nostram longe lateque sibi subjiciunt. Antiochia, in qua primo auditum est Christianorum nomen, a deo nostro facta est aliena neque sancti quicquam habet, plena spurcitiarum est Alexandria, in qua tot clarissimi ac sanctissimi viri divinum evangelium predicarunt ac magnifica-runt; nunc Maumethi fabulas audit. nihil est in Asia, nihil in Africa nostrum. Europe maximam partem amisimus; in angulum nos Maumethus coartavit; hinc Hungaros, inde Hispanos premit, evigilare jam tempus est fuissetque plurimos ante annos et antequam hec vulnera nobis infligerentur, antequam hostis tantum virium accepisset. immortalis deus omnia potest; sed non plus vult de nobis, quam nostri parentes; at parentes, si pergunt 545 liberi errare, bonis exheredant; quid ergo nos ab optiruo deo nostro amplius expectemus, nisi malis actionibus finem facimus? vei'berati suraus propter delicta nostra; nunc si mentem bonam recipimus et animum fortem, miserebitur nostri deus noster. si penitentiam egerimus de malis nostris, aget et ipse penitentiam super malum, quod cogitavit, ut faceret nobis. virtutem immor-taljis deus approbare, non adhibere solet. excitare alter alterum debemus, surgere atque occuiTere bostibus, priusqtiam fines nostros, quos nunc habemus, ingrediantur, ne nos in cubilibus nostris oscitantes ac somnolentos inveniant nobisque locum et gentem auferant. hora est jani, principes, arma sumere atque inimicos crucis in suis laribus querere, bellum fortibus animis et unitis viribus gerere. certa est in manibus nostris vietoria, si modo pura mente ob dei honorem salutemque populi Christiani prelium inchoemus emendateque mentes nostre, non que sua sunt sed que Jesu Christi; querant. etenim quainvis est ille, ut ante dixi, ferocissimus et potentissimus hostis, non tarnen par est Grermanicis viribus neque Theutonico nomine compa-randus. non est, cur euin formidetis, proceres, si unanimes bellum amplectimini; neque enim aut homines aut equi aut arma aut currus aut naves vobis desunt, sed omnia hec vobis quam illis meliora supersunt. quod si majorum nostrorum gesta me-morie repetamus, neque terrestri neque maritimo bello pares unquam fuisse Turchos progenitoribus vestris invenietis, quando concordibus animis adversus eos est itum. possem referre Caroli magni, Conradi tertii, Federici primi ac secundi Romanorum imperatorum, Grotfridi quoque Lothoringie ducis ingentes quas de Turchis deque ceteris infidelibus victorias habuere. sed parco defessis auribus vestris; unum dico, nunquam generale passa-gium contra hostes nostre religionis institutum traditur, quin nostri triumphaverint, nisi fortasse cum fames aut pestilentia aut discordia nostros afflixit. manifestum est igitur, nostram esse victoriäm, si abdicatis causis, que nobis deum iratum faciunt; pro Christi nomine bellum suscipiamus. sumite igitur, clarissimi proceres, fortes animos. nolite hinc prius abire,.quam gerendum adversus Turchos bellum decernatis. nolite rem tantam ac tarn necessariam in tempus aliud proferre, ne dum vos de bello gerendo deliberatis, hostis jam castra tenens id faciat, quod vos facturos spem gerimus. etenim quis non intelligit, magnum in-stare Christianitati discrimen, si. hoc concilium rebus infectis Fontes. II. Abt, 68. Bd. 35 546 dissolvatur? habet adversarius noster exploratores, non latent eum consilia vestra. tanto ferocior erit, quanto vos cognoverit magis desides.' Christiani, qui vicini sunt Turchis, ubi de vestris auxiliis desperaverint, in leges Turchorum ibunt. sie Trape-suntios, Georgianos, Rascianos, Albanos, Bulgaros facile amit-temus. Oaramannus, qui auxilia contra Turchos pollicetur, quam-vis est ejus perfidie comes, ubi negligentes Christianos aeeeperit, et ipse sibi consulet. Hungari, qui sunt admodum potentes et annis pluribus suum effundendo sanguinem tutati sunt nostrum, inducias cum Turchis habent non longo tempore duraturas. quod si audiant dissolutum esse sine fruetu conventum, novis se pactionibus obligabunt neque, cum voluerimus, eorum uti consiliis dabitur. neque hie rem dubiam proferimus: Johannes Huniat, comes Bistricensis, qui regnum Hungarie gubernat, vir älti consilii, Turchorum metus, Christianorum spes, hoc ipsum novissime cesari nostro signifieavit per oratores, qui ad se missi fuerant. ait enim, Turchorum prineipem grandes belli apparatus facere, Tartarorum gentem federe junetam habere, personam ejus esse in Andrinopoli, exercitus in Sophia apud Bulgaros congregari ibique duces belli convenisse. Hungaros autem nihil magis optare quam Turchorum conatus infringere, se quoque sumpturum arma pugnaturumque totis viribus, si Theutones ceterique Christiani coneurrant. at si nostre religio-nis prineipes torpeant, neque velle neque posse Hungaros tantam belli molem subire, sed aeeepturos conditiones, quas Turchi offerant; daturos transitum, qui ab illis petitur; quod an sit in rem Christianorum ipsi reges viderint Christiani. sie Hungari regno suo consulere proponunt. quid Venetos? quidve Gemienses facturos arbitramini? nemo est, qui non sibi quam alteri melius velit; omnes de suo statu solliciti sunt, rex autem Francie Christianissimus, majorum suorum vestigia premens, teste reverendissimo cardinali, summo pontifici litteras dedit, quibus sese arma sumpturum pollicetur, si Gerinanos indixisse Turchis bellum cognoverit. quod si vos nihil agitis, deserta Christianitas erit; nemo illam tuebitur; exterminabit eam aper de silva et singularis ferus depascetur eam, vosque tanti inali causam pre-stabitis, si convenientes in hoc loco ad consulendum reipublice Christiane infectis negoeiis abieritis. sunt enim omnium oculi in vos conversi vosque veluti Tectores Christiani populi omnes intuentur. si audetis, omnium erigentur animi; si torpetis, actum 547 est de nostra religione; Turchorum ferre imperium Maumethique parere legibus oportebit. agite igitur, consulite in medium pro-ceres; nolite matrem vestram ecclesiam desertam relinquere; cogitate quo pacto Turchorum rabiem elidatis; non erit hoc difficile, si concordes estis. ecce divino nutu et ad nostrum tutamentum lites Italie composite sunt, facile jam summus apo-stolice sedis presul ac prestantissimus ille rex Aragonum cum Venetis, Genuensibus et aliis Italie populis ac principibus ad-versus Turchos classem maritimam. apparabunt, quod si vos terrestrem exercitum armaveritis, terra simul ac mari uno tempore superbissimus hostis invasus, adjutore altissimo, nostris ex finibus propulsabitur. hec sunt, que pro nostra commissione secuudo et ultimo loco de mente cesaris dicenda fuerunt. vos igitur, quibus eure est orthodoxa religio nostra quique bonum commune Christiane plebis exoptatis, operam dabitis, ne hoc concilium, ex quo spes omnium Christianorum pendet, absque salubri conclusione dissipetur. neve tantus et tarn altus prineeps, quantus est Borgundie dux, de remotissimis regionibus vocatu cesaris ad vestros lares frustra venerit, sed et ipse potius ad propria letus juexmdusque redeat et omnes, qui spem habent in vobis, sui voti compotes fiant. Hanc orationem cum verbis Latinis pronuntiasset Eneas factumque esset mirum silentium, assurgens Ulricus episcopus Gurcensis eandem in sermonem Theutonicum convertit, ne- quis ex circumstantibus mentem cesaris ignoraret. post eum cardinalis saneti Petri, quoniam fuerat et ipse nonnunquam apud Con-stantinopolim Greciamque pene omnem lustraverat, multa de situ amisse urbis, de moribus gentium, de potentia Turchorum, de modo gerendi belli graviter et copiose disseruit; et quamvis Grecos digna supplicia passos asseruerit, qui Komanam ecclesiam sequi noluissent unionemque simulatam cum fraude fecis-sent, Christianos tarnen magnopere adhortatus est, ut injuriam salvatoris ulciscerentur. ex hinc Johannes episcopus Papiensis, legatus apostolicus, orationem habuit cum multa venustate ao luce munditiaque verborum. ejus orationis sensus firit: diabolum ab initio seculi veritatem odisse, divisiones, errores, scismata confovisse, hereses adversus veritatis lucem innumerabiles ex-citasse, quarum pestilentissimam et omnium nefandissimam Mau-methi sectam esse comprobavit, que quantum aucta dilatataque sit, omnes nossent. commemoravit mala, que Saraceni Turchique 35* 548 patrum nostrorum memoria perpetrassent. deinde veniens ad tempora nostra Constantinopolitanam cladem ante oculos posuit, ostendens quanta impendunt religioni nostre pericula, nisi furen-tibus Turchis obviam eatur. Romanum pontificem, de tutanda Christianitate sollicitum, multa et magna meditatum dixit; se quomodo ab eo missum primo ad cesarem, deinde ad regem Hungarie atque ad ipsos regni barones, qui mentes eorum ad succurrendum rei^ublice Christiane concitaret atque incenderet; commembrando orationum capita singularum, quas illos apud principes habuisset. postremo adhortatus est omnes, qui aderant, arma contra Turchos uti sumerent, habituri ex apostolico throno, quecunque ad id negocii necessaria ducerent. cujus verba Johannes de Lysura in sonum Theutonicum transtulit, non sine attentione ac gratia auditorii. mira res! sepe vili ex loco grandia lumina surgunt. verum est, quod illeal ait: summos posse viros et magna exempla daturos, vervecum in patria crassoqüe sub aere nasci. Cusa et Lysura in Treveris villule sunt, haud multo inter se distantes, pauperes ac nullius antea nominis; sed alteram illustravit Nicolaus,- cardinalis sancti Petri, illinc oriundus; alteram Johannes, de quo sermo est, qui cum ex Senensi gymnasio devolasset apud electores imperii totamque G-ermaniam non doctrine solum sed prudentie quoque temporalis opinionem sin-gularis luminis obtinuit. creverunt ambo, ita ut in omnibus Theutonie concionibus primi viderentur atque aurige rectores-que populi dicerentur, quoniam preter sapientiam et scientiam litterarum, innata quadam eloquentia cunctos excellerent. sed nulla sine invidia virtus eminet, murmuri subjacet alta probitas. hinc ab emulis ortum proverbium est: Cusa et Lysura perver-tunt omnia jura, quod tunc dictatum est, cum pontifex Eugenius quartus Basiliensi concilio esset infestus. nam hi duo adversus elevantem se nimis synodum precipui bellatores habiti sunt. Postquam locuti sunt omnes, que voluerunt, visum est sibi, ut. quisque tempus deliberandi sumeret atque in alteram diem, que medidatus esset, afferret in medium, interea Grreculus quidam inflatus opinione sui Ratisponam petit dicitque, se cum eesare apud Novam civitatem fuisse, qui se consiliarium suum comitemque creaverit. accedensque presidentes, aperiturum se nodosait, quibus Turchi sine magno negocio deleantur. at jussus a Jwoendl, Sat. 10, 49SO. 549 dicere, querit ex presidentibus, quam possint in armis habere militiam Theutones quemque ordinem servaturi sunt, tum illi, exploratorem rati, capere hominem atque in vincula recipere cogitant fecissentque, nisi prohibuisset Eneas, qui litteras cesaris minime violandas ait, quas Greculus publice securitatis apud se habuit. hie tarnen paulo post cum venisset in Sveviam ad Albertuin, Austrie ducem, Grecuraque alium ibi reperisset, qui se germanum Constantini Grecorum imperatoris novissime occisi diceret, cum illo una detentus est. redierant jam legati Borgundie ducis ex Bohemia, Vilhelmus Tullensis episcopus et alii plerique nobiles et docti viri, qui multa de rege Ladislao cum laude referebant eumque supra etatem miro modo sapientem et reli-gioni deditum asserebant, qui quamvis esset undique septus Hussitis atque ab his hominibus gubernaretur, qui ritum quen-dam habent apostolice sedi contrarium, de communione calicis inter laicos non tarnen se pollui permisit. fugit ecclesias illorum et quasi pestem abhominatus est Rochezane sermones. est enim Johannes Rochezana princeps eorum, qui sub duplici specie communicandum censent Romanamque contempnunt ecclesiam. inter alia vero duo memoratu digna relata sunt, que nos ab ipsis Borgundorum oratoribus audivimus. ajebant enim Roche-zanam, cum processionem cleri populique agitaret, sacratissimum eucharistie sacramentum ante regias edes detulisse; regem ex fenestra in plateam conspexisse neque inclinasse caput neque cervicem inflexisse nullumque reverentie signum ostendisse; ejus exinde exemplum ceteros adolescentulos, qui cum eo erant, secutos. interrogatum autem, quidnam id egisset correptumque salvatorem quia minime honorasset, respondisse, se non ignorare corpus dominicum veneratu quocumque dignissimum esse, sed cum Rochezana ejus portitor esset, vere religionis hostis, veritum se, si honorem sacramento iinpendisset, ne stultus populus hono-ratum quoque sacerdotem existimaret atque illius opinioni regem accedere, quam detestaretur. Alio autem tempore, non multis post diebus, jussit Ladislaus sacerdotem suum in quadam capella palatio suo proxima rem divinam facere; is dum parere vult, a presbitero, qui capellam regebat, exeluditur, dicente se velle missam celebrare; posse regem, si velit, se audire videreque celebrantem; atque id non minus esse regie majestati, quam si capellanum proprium audiat. erat hie presbiter auditor Rochezane, seetator opinionum suarum. 550 hec ubi rex intelligit, marescallum ocius ire jubet sacerdotique dicere regio capellano cedat; nisi pareat, precipitem agat ex rupe, que proxima capelle imminet. territus hocl nuntio pres-biter ire locum dedit. hec illi de rege Bohemie, nobilissimo puero, cum letitia et singulari audientium gaudio affirmabant. inter hec Albertus marchio Brandeburgensis, grande lumen Theutonici nominis, ex Praga revertitur. congregantur in pre-torium proceres, consilia pro tuenda religione queruntur. legati cesaris, etsi multum ac sepe rogatos principes f'ecerint, ut que sentirent in medio proponerent, postquam tarnen omnibus audire cesaris sententiam placet, aliquantisper inter se deliberant et que sibi ex usu videntur in scripturam redigunt concionique scedulam hujuscemodi prebent eamque dicunt cesaris esse meutern: ex hisj que nuper hoc in loco dicta fuerunt, intelleximus plane bmnes, si rem^ublicam Christianam adversus inimicos salutifere crucis prestare volumus, necessarium esse cogi exercitum, qui mense aprili proximo magnus ac bene instructus in Turchos proruat; equumque cesar existimat omnes fideles principes, maxime autem qui sub imperio degunt, exemplum sequi suum. nam his ad omnia sese offert, que pro defensione Christiane religionis necessaria videantur. singillatim vero, que sue maje-stati ex republica videantur inferius annotata sunt, vestro tarnen et aliorum, qui ad hoc sanctum negocium concurrere voluerint, excutienda et digerenda judicio atque imprimis exercitus triennio duraturus adeo fortis ac numerosus paratus esto, ut nedum resisteret Turchorum conatibus, sed ipsos ultro lacessere ac Europa depellere queat; alimenta et stipendia militum in annum, priusquam exercitus iter arripiat, tum durante primo expeditiouis anno; in secundum et secundo in tertium procurata apparataque sunto. dux exercitus unus vexillum crucis et aquilas imperii sacri vectrices ferto. exercitum Alamania vicinusque populus imperio Romano parens hoc ordine convocato. Triginta viri, equitum unum, rursusque 60 pedites duos armis instructos ac bello idoneos suo sumptu in exercitum mittunto. hoc pacto credibile est ducenta milia pugnatorum cogi posse. quod si facta supputatione minor emerserit numerus sie taxanto viros, summa uti hec impleatur. instrumenta bellica ac machinas necessarias principes et civitates imperii pro faculta-tibus administranto et quantum possint suo scripto docento. tres viri locis opportunis in Alamania rei militaris periti, qui per 551 sese aliosve, quos delegerint, milites idoneos admittunto, ineptos repellunto. sex viri; tres ecclesiastici tresque seculares locis in Alamania convenientibus annone ac stipendü militaris curam habenttr, horum quoque officium esto intev pvovmciales onera mittendi, militis ac stipendü dandi ita partiri, ut pro facultate cujusque equa distributio fiat. sanctissimus Romane urbis presul classem adversus Turchos mense aprili proximo in Egeo mari instructam habeto; Turchiam ex Metelino insula inquietam red-dito. Alphonsi Aragonum et Sicilie regis simulque Venetorum et Grenuensium vires ad eam rem advocato. Caramanum Sara-cenum contra Turchos provocato; imperatorem Trapesundarum, Hybereorum regem, Albanos, Bulgaros, Ragusinos atque universos Dalmatas sub eodem tempore arma corripere atque invadere hostes exhortato. Hungari et Bohemi exercitum simul cogunto atque unum corpus cum Theutonibus efficiunto. utque milites et instrumenta bellica itemque victui necessaria commodius evehantur, copias contra Turchos ea in parte collocanto, qua sunt Danubio propriores. ut autem in hoc opere sanctissimo pax et unita animorum stabilior habeatur, contentiones ac lites tota Germania facessant, ex festo nativitatis dominice, quod primo instat, ad quinquennium inde secuturum; inter omnes qui bello dissident inducie sxmto; si quis medio tempore via facta quenquam mole-staverit, imperiali banno subjaceto atque, ubicumque terrarum sub imperio compertus fuerit, tanquam contemptor oifensorque majestatis penam expectato. idem timeto, qui eum receptaverit sive conductum ei dederit. actio super debitis tempore profec-tionis jam contractis adversus eum, qui hoc in exercitu militaverit, expeditione durante in annumque post hac nulla esto, nisi aut profugerit aut ignomime causa missus quis fuerit. bona et familie militum, qui in hac expeditione fuerint, toto quinquennio libera sub protectione imperii sunto. hec legati qui adsunt suis dominis referunto. concilium dehinc alterum ad festum sancti Michaelis proximum, si cesar adesse voluerit, ]$orimberge; si minus Franc-fordie indictum esto. in eo principes civitatesque super hujus-cemodi rebus quid gerant animi significanto. cesar interea temporis, si concilium adire voluerit, notum facito: si nihil in-timaverit, apud Francfordiam conventus locum habeto. apocri-sarii cesaris illic cum plena potestate veniunto. ut autem tanto citius atque facilius hostes fidei nostre Christianis ex finibus propulsentur, quanto majoribus ac. magis unitis viribus in eos 552 itum fuerit, reges ac principes in Christo fideles Romanus pontifex, ut ad hec concurrant, simulque imperator roganto. ea cum audissent principes ac legati, qui presentes fuere, articu-lorum qui lecti erant fieri sibi copiam petiverunt, qua concessa et deliberandi tempus impetravere. Philippus interea dux Borgundie, qui prius lentis febribus tenebatur, gravius egrotare cepit, non sine timore ac pene dis-peratione suorum; cum sanguis ejus minueretur, cruor viridis lividusque simul niger effectus est. caput ejus doloribus assidue torqueri, manus ac pedes tremere, nullum membrum suum satis officium facere. quod cum Eneas accepisset, sciscitatus est ex caris Philippi, quotus illi principi jam vite annus instaret? quibus tertium et sexagesimum annum agere illum dicentibus, nil mirum/ inquit, si vestrum principem morbus habet, obser-vatum enim multa hominum memoria, scribit Grellius, expertumque esse senioribus plerisque hominibus sexagesimum ac tertium vite annum cum periculo et clade aliqua venire aut corporis morbique gravioris aut vite interitus aut animi egritudinis. Augustus quo-que in epistolis ad Cajum letatus est, se tertium et sexagesimum annum evasisse. Alphonsus rex Aragonum hoc temporis agens ulcus in genu dolorosum ac pene exitiale sustinuit. mater mea Victoria, ut parva magnis equem, huc etatis provecta, vicina morti fuit. tenet natura suum morem, sed confidite, nature dominus deus est, cujus hie modo causam gerit; evadet peri-culum prineeps vester. Albertus marchio Brandeburgensis inter hec multa cum Prutenis religiosis agitat conventaque cum Bohemis reeipi suadere nititur, nam eam esse unicam viam, qua vendicari Pruscia possit; nee mirum videri debere magnam expeti pecu-niam, ubi magna auxilia promittuntur; homo eloquens et aueto-ritate preditus, facile omnes in suam sententiam trahit. religiosi, vel inviti, marchionis sequi consilium statuunt. at dum querunt aurum neque inveniunt ex proposito excidunt rursusque con-silia legatorum cesaris et aliorum querunt. fit conventio in pretorio civitatis; ibi cum exposita essent ea, super quibus consulendum videbatur, eques quidam Franco, homo minime malus, nescio, inquit, quinam homines Theutones sumus; juris certe nostri atque communis boni desertores sumus; omnes que sua sunt querunt, nos regni nostri fines ac jura negligimus. Grallici pro 1 Hs, nimirum, 553 jure corone sue pugnant; Anglici mori malunt, quam de corone debito quidquam dimittant; Hungari bellum assiduum pro corona gerunt; Bohemi cum Saxonibus de limitibus corone litigant; Poloni ad coronam suam spectare Prusciam dicunt; et quid nos desides de corona nostra dicimus? et que, oro, corona est, cujus vel majora vel digniora sint jura? nemo corone nostre curam gerit. corona excellens est, sublimis est; sed nemo eam respicit, in-defensa desertaque manet. tum Grurcensis episcopus, rnirare, inquit, ut video, vir bone, non esse, qui coronam nostram tueatur. tacite quod illa cingit caput accusas, quasi elingue mutumque sit. desine, obsecro, mirari, non est capiti nostro quod manducet. ceteri reges ditem cameram habent; hinc jura corone tuentur. camera nostra inops nihil regi nostro prebet; age deinde, qui sunt jura corone nostre occupantes nisi nostri? si velit impe-rator jura corone vendicare, suos primum principes in jus vocare cogetur, quod quam tutum sit ipse nosti. Vix ea finierat, cum, recte, ait Nicolaus cardinalis sancti Petri, sermo institutus est; licet dolere, licet flere nostre nationis statum; nescimus more hominum vivere neque caput nostrum in honore habemus. inde cum eo perimus omnes; tangit nos illa quam ferunt tabula: egre fuit aliquando manibus ac pedibus, quod sese laborantibus stomachus omnia consumeret, eorum parta labore; statuerunt cessare ac nihil ori porrigere. at cessante nutrimento defecere corporis vires neque pedibus neque manibus vigor inerat. cognoverunt igitur errorem suum atque cum sto-macho in gratiam redeuntes, que illi necessaria erant, ministrarunt. at nos multo insulsiores sumus, qui etsi videmus statum nostrum in dies deficere, regi tarnen nostro, qui stomaci loco est, nihil prebemus. si1 pergimus hoc modo, actum est de natione nostra; omnes in circuitu nationes nos invadent erimusque cunctis in derisum et subsannationem. ibi et Johannes Lysura et ceteri multa locuti sunt, que ad reformandum imperium ex usu puta-verunt; omnium vero ea sententia fuit, non posse stare rem Theutonicam, nisi capiti consulerent. post hec rursus de Prutenis agitatum est. cumque religiosi negarent, se posse argentum in-venire, quod Bohemis darent, ad sententiam legatorum cesaris reventum est, qui tractatus amicabiles inceptari suadebant. cardinalis sancti Petri rogatus hanc provinciam suscipere, prohibitos Ein vorausgehendes quod gestrichen. 554 cardinales ait injussu Romani presulis ctijusvis hominis legatio-nem gerere neque proficisci quopiam absque dominice signo crucis. quod autem vocatu cesaris Eatisponam petivisset, id actum esse ex Nicolai pontificis jussione. diu ventilata res est, nunc hoc, nunc illud concioni videri melius, nusquam tarnen pedem figere neque finem invenire disputationum. tum Senensis episcopus, si mihi auscultatis, inquit, duos pluresve nomine vestro legatos ad regem Bohemie transmittatis, qui novitatem Prutenicam huic conventioni molestam dampnosamque reipublice Christiane visam i'uisse dicant rogentque consiliarios suos ad regem Polonie una dirigat, rogatum inducias cum religiosis suo et civitatum Pru-tenicarum nomine amplectatur velitque Vratislavie aut alio in loco conventum fieri, in quo de universis controversiis, que Pruteni queque Poloni cum religiosis habent, per communes amicos transigatur. eo namque et Romanus pontifex legatum de latere et imperator cum electoribus prestantiores oratores emittent. vos interea temporis pape supplicabitis, id muneris cardinali sancti Petri committat. probavit consilium hoc Albertus marchio moxque illud in Theutonicum sermonem vertit. ceteri omnes assensi sunt; scriptum est Romano pontifici, legati quoque delecti, qui ad festum ascensionis dominice Präge conveniant. his itaque conclusis placet audire, quid principes quidve legati super articulis imperatorio nomine porrectis opinentur. Tum1 vafer ille serpens, hostis humani generis, qui Omnibus in locis sua venena dispergit, in hoc quoque conyentu conatus est litem serere. ejus enim, ut arbitror, suasu con-surrexerunt nonnulli ex Alamanis, qui nullo pacto ferendum dicerent, Borgundie ducem ante principes electores verbum facere. credo, sciebant ducem multa promissurum, se vero pauca oblaturos verebanturque post magnifica verba ducis ea loqui, que viderentur inania. dicebant autem negocium passagii a cesare ortum habere; dixisse illum per legatos ex bono, que putavisset; nunc electoribus dicendi locum deberi, post Borgundie duci. legati cesaris equum censebant, ducem Borgundie, qui presens esset, quemadmodum sedendo ita et loquendo legatos absentium anteire. res aliquandiu mentes procerum conturbavit; sed tibi ad Philippum deducta est, minime, inquit ille, vis hec maligni spiritus erit, ut hac de causa Christi negocium obvertat. neque 1 Ifs. cum. 555 ambitiosus veni neque redibo superbus; dicam vel ultimus. dum religione bene consulatur. tum viri boni, quibus concordie Studium fuit, vocandos esse consiliarios ducis inter Theutones suaserunt cumque his de capitulis imperialibus conferendum. hoc peracto compertum est placere duci, quod Theutones super capitulis respondere decrevissent, commissumque est marchioni Alberto, verba unus pro omnibus ad legatos cesaris faceret. ille autem in conventu generali, silentibus ceteris, audivimus, inquit, clarissimi oratores, que pro tuenda Christiana religione divum Federicum cesarem premeditatum exposuistis; sapienter et graviter nostro judicio in tanta re sua majestas movetur, Philippus Borgundie, Ludovicus Bajoarie duces, regis Polonie, electorum aliorumque principum et civitatum legati loqui ad hec me aliqua jubent. faciam id breviter. commendamus omnes nostri cesaris animum gratiasque optimo et maximo deo reddi-mus, qui nobisj principem hoc tempore prebuit, de communi utilitate cogitantem. illum salvum, illum incolumem prestari quam diutissime reipublice cupimus. cogitatus ejus probavimus laudamusque; uti sanctum hoc propositum totis conatibus pro-sequatur, obnixe rogamus cum pro salute communi Christian orum tum pro laude et nomine sempiterno inclite nationis nostre. super capitulis vero, que porrexistis, non est cur multa dicamus, quando ex vestra sententia in altero concilio, quod futurum est, ea pressius discutienda sunt, convenient, uti confidimus, tunc alii complures, qui de Turchis deque rebus G-recorum ac situ regionum noticiam majorem quam nos habebunt. Ulricus fortasse Cilie ac Johannes Bistricensis comites aderunt. ex his cognoscemus, que multitudo pugnatorum ducenda sit, quo in loco quove tempore invadendi sunt Turchi, quo genere pugne, quibus utendum machinis, qua via ducendi sint commeatus, que recipienda queve consilia vitanda videantur. intelligemus etiam, quid acturi sint Itali, quid Gallici, quid cetere nationes. quod si concurrant Hungari, Bohemi, Poloni et alii Christiani, haud quaquam tantum numerum ex nostra natione deducere opor-tebit, quantum vestra capitula inuunt, ne fiat exercitus qui pasci nequeat atque, ut de Xerxe traditum est, nedum fruges eden-tibus sed ipsa quoque fmmina potantibus desint. cetera magno consilio divinaque mente cogitata existimamus atque illud po-tissimum, quod de pace quinquennali sanciendum asseverastis; utinam inveniri perpetua possit! certum enim est, quia nullus 556 educi exercitus ex nostra natiöne poterit, ilisi pace inter nos potiamur. quod auteni cesaris adventum ad concilium alterum in ancipiti ponitis, id nobis triste est. scimus enim esse complura, que cesaris presentiam exigunt atque hoc maxime, quod de pace dictum est. si ergo cüpit imperator rem contra Turchos felicitei' gen, suadete ad conventum veniat. hec nostra sententia est, hoc cönsilium sue majestati tanquam fideles principes et obsequentes vaxalli prebemus. His finitis, assurgens Vilhelmus episcopus Tullensis, qui tum ducis Borgundie consiliarius in primis acceptus fuit, litteris ac prudentia memorabilis, in hunc modtim locutus est: tacerem modo neque post tantum principem, quantus est marchio Brande-burgensis, hiscere auderem, nisi me res novas et alienas ab his, quas ipse attigit, precellentissimus dominus meus Philippus Borgundie dux in medium afferre juberet; nam quantum ad capitula pertinet, que nomine cesareo producta sunt, copiose ac sapien-tissime nomine omnium locutus est marchio. dicta ejus accipit probatque meus herus neque adimit verbum. sed sunt alia que dicere me oportet; vos paululum, quamvis estis audiendo defessi, non mihi sed meo principi aures accommodate; sie enim, qui sit animus ejus pro defensione nostre fidei, plenius intelligetis. pauca dicam, sed ea neque vulgaria erunt neque indigna hoc auditorio. Magna et pene infinita sunt beneficia, que divina pietas meo principi contulit, qüi natus ex alto Francorum sanguine, inter nobilissimas orbis progenies educatus est, qui poterat non modo plebejus sed mendicus nasci; corpus illi salubre, procerum robustumque dedit, vitam inoffensam et quantum fas est homini optare diuturnam: ditionem1 populosissimam et amplissimam, nobilissimas civitates, provincias pares mäximis regnis. que sint et quante opes Philippi omnes scitis, quanta in ejus aula magnifi-centia, quantus splendor, quanta gloria. usus est dulcissimo et felici connubio sapientissime et nobilissime consortis sue; filium sustulit, qui jam pubes est, expeetate indolis, institutione proba, optimis moribus, sibi et conjugi obsequentem. victorias ejus quis enumeret? superatis hostibus sepe spolia duxit opima; triumphos ejus ostendunt templis affixa trophea. vicini per cireuitum aut amicitia aut metu verentur eum. in Grallia, in Germania magnum Philippi nomen neque terra est tarn barbara, tarn inaccessa, 1 Ursprünglich: dominia. 557 quam hujus principis fama non penetraverit. hec intelligit Phi-lippus dona dei esse cognoscitque propterea divino nomini miris se modis obnoxium. namque si omnes, qui vitanr et. animam rationis participem a deo consecuti sunt, agere gratias debent, quia neque brutanr sortiti sunt animam neque inter arbores aut saxa dejecti; quanto magis grätum oportet Philippum esse, qui non solum hoino, sed nobilis homo, sed princeps homo, sed maximus princeps homo natus est, et inter omnes qui hodie vivant fortune ac nature- bonis cumulatissimus homo? hec ille secum nonnumquam pectore volvens, quämquam nihil est, quod digne homines erga divinam pietatem rependere queant, cogi-tavit tarnen assidue, quo pacto suum obsequium deo acceptabile redderet. cumque revolveret animo, qua in re potissimum deo suo complacitum ire posset, venit in meutern Jerosolimitana civitas, que licet salvatoris nostri sepulchrum in se claudat, in manibus tarnen fedissime gentis Saracenorum existit. stetit ei ante