FONTES REMI AUSTRIACARUM. ÖSTERREICHISCHE GESCHICHTS QUELLEN. HERAUSGEGEBEN VON DER HISTORISCHEN KOMMISSION DER KAISEELICHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN IN WIEN. ZWEITE ABTEILUNG. DIPLOMATARIA ET ACTA. LXI. BAND. WIEN, 1909. IN KOMMISSION BEI ALFRED HOLDER K. ü. K. HOF- UND TJNIVERSITÄTS-BUCHHAHDLER BUCHHÄNDLER DER KAISERLICHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN. DER BRIEFWECHSEL DES ENEAS SILVIUS PICCOLOMINI. HERAUSGEGEBEN VON RUDOLF WOLKAN I. ABTEILUNG: BRIEFE AUS DER LAIENZEIT (1431-1445). I. BAND: PRIVATBRIEFE. VORGELEGT IN DER SITZUNG AM 23. OKTOBER 1907. WIEN, 1909. IN KOMMISSION BEI ALFRED HOLDER K. V. K. HOF- UND UNIVERSITÄTS-BUCHHlNDLIR BUCHHÄNDLER DER KAISERLICHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN. Druck von Adolf Holzhausen, Je. und k. Hof- und Universit&tB.Buohdrucker in Wion. THEODOR VON SICKEL ZUM GEDÄCHTNIS. 20643 Einleitung. ie folgenden Zeilen beschränken sich darauf, die Quellen zu nennen, auf denen meine Arbeit beruht, und die Grundsätze darzulegen, welche für sie maßgebend waren. Zunächst konnte ich eine Reihe bisher unbekannter Originalbriefe des Eneas Silvius Piccolomini aus dem vatikanischen Archive, dem Staatsarchive in Siena und dem Kloster Capistrano benützen (Nr. 4, 8—13, 15, 17, 18, 20—23, 26, 31—33), die zugleich mit zu den ältesten Schriftstücken gehören, die wir von Eneas besitzen. Sie sind mit Ausnahme von Nr. 4, 31 und 33 an die Balia von Siena gerichtet. Schon frühzeitig und gewiß unaufgefordert hat Eneas solche Berichte an seine Vaterstadt, die ihren eigenen Agenten am Basler Konzile hatte, gesendet, bis später auch die amtliche Aufforderung an ihn erging, Siena dauernd von allen wichtigen Angelegenheiten in Kenntnis zu setzen. Diese Briefe wurden in Siena wohl verwahrt und blieben es, bis — wahrscheinlich gegen Ende des 18. Jahrhunderts — der größte Teil dieser Sammlung in gewinnsüchtige oder doch gewissenlose Hände geriet, die sie unbedenklich zerstückelten und in alle Winde zerstreuten. Was heute in privaten und öffentlichen Bibliotheken und Sammlungen von Briefen des Eneas sich noch vorfindet, stammt ausnahmslos aus dieser Sammlung. Es ist nur ein geringer Teil dessen, was einst vorhanden war. Vielleicht liegt noch mancher Rest davon in italienischen Privatarchiven begraben; einem einzelnen ist es schwer, alle Spuren aufzudecken, und ihm bleibt nur die Hoffnung, daß eine künftige Zeit anderen Forschern günstiger sein werde. Immerhin, glaube ich, wird man auch diese wenigen Briefe des Eneas vom Basler Konzil wegen ihrer Frische und Unmittelbarkeit mit Freuden begrüßen. VIII Unter den benützten Handschriften stelle ich als die älteste den Kodex CV, 30 der Biblioteca comunale in Sie na voran, der den Briefwechsel des Barnabeo von Siena enthält, eines der ältesten Humanisten der Stadt, über den ich an anderer Stelle ausführlich zu sprechen gedenke. Ich konnte dieser Handschrift drei Briefe (1, 5 und 6) entnehmen, von denen namentlich der letzte, trotzdem er unvollständig ist, großen Wert besitzt. Es ist die verloren geglaubte Beschreibung von Genua, die des Eneas Talent, Land und Leute in charakteristischen Zügen darzustellen, aufs neue glänzend bekundet. An Alter zunächst reiht sich dieser Handschrift der Kodex 462 der Bibliothek des Fürsten Lobkowitz in Prag an, eine Papierhandschrift von 206 beschriebenen Blättern nebst einer Reihe unbeschriebener. Sie enthält 67 Briefe von und an Eneas, nicht in fortlaufender Folge, sondern unterbrochen durch Schreiben Petrarcas, Poggios und anderer Humanisten. Keiner dieser Briefe geht über das Jahr 1445 hinaus, so daß wir annehmen dürfen, der Kodex sei in diesem Jahre entstanden. Wichtig ist dieser Kodex auch deshalb, weil er die einzige Handschrift ist, die uns des Eneas Komödie Chrysis, die dieser 1444 auf dem Reichstage in Nürnberg geschrieben hatte, erhalten hat. Die Handschrift bringt einen recht guten Text, zeigt in den Anreden überall die alten Pluralformen, ist aber ziemlich fehlerhaft geschrieben. Da sie mehrere unbekannte Briefe des Wenzel von Bochow enthält, konnte man annehmen, es sei jene Handschrift Wenzels, die er, wie wir aus einem Briefe des Eneas an Johann Tuschek in Prag (Nr. 138) und aus einem ungedruckten Schreiben Wenzels vom 6. Mai 1444 gleichfalls an Tuschek wissen, aus Briefen und Traktaten des Eneas zusammentrug. Aber manches spricht dagegen. Ein so anhänglicher Freund, wie es dieser Wenzel von Bochow war, der gewiß nicht, wie Voigt meinte, mit den Abschriften der Briefe des Eneas ein Geschäft trieb, sondern aus reiner Freude an dem Stile dieser Briefe sie abschrieb, hätte die Texte gewiß sorgfältiger behandelt, als es hier geschieht, wo wir mitunter ganz gedankenlosen Schreibfehlern begegnen. Immerhin verdanken wir diesem Kodex manches Neue, so vor allem den umfangreichen Brieftraktat des Eneas an Wilhelm von Stein über Pflege und Wartung der Pferde (Nr. 154), der sich nur hier erhalten hat; auch trägt der Kodex durch sein Alter mit IX dazu bei, unsere Ansicht von der ausschlaggebenden Bedeutung des clm. 12725 zu stützen. Keine einzige der mir bekannten Handschriften mit Briefen des Eneas Silvius aus seiner Laienzeit ist so reichhaltig wie Codex latin. 12725 der Hof- und Staatsbibliothek in München. Schon Voigt hat in seiner wertvollen Arbeit über ,die Briefe des Aeneas Sylvius' (Archiv für österr. Geschichte XVI, 321-—424) 14 unbekannte Briefe des Eneas aus ihm mitgeteilt. Die vorliegende Ausgabe nimmt seinen ganzen Inhalt in sich auf und hat ihn zur wesentlichen Grundlage. Das muß näher begründet werden, umsomehr, als ich dieser Handschrift selbst vor dem Kodex Chigi, der doch von Eneas selbst durchkorrigiert wurde, den Vorzug gebe. Maßgebend bei dieser Entscheidung war für mich die Erwägung, daß wir in den Briefen des Eneas in erster Linie historische Dokumente und erst in zweiter literarische Erzeugnisse eines Humanisten zu sehen haben, daß also für die Herausgabe ausschließlich der ursprüngliche Text der Briefe maßgebend sein könne, spätere Änderungen des Verfassers, gleichviel welchen Grund sie haben mögen, zwar vollständig, aber nur als Lesarten zu berücksichtigen seien.1 Bereits in meinem ,Reisebericht' (Archiv für österr. Geschichte, Bd. XCIII, 2. Hälfte, S. 368) habe ich auf die Wichtigkeit der Münchener Handschrift aufmerksam gemacht; ein genaueres Studium hat mich seither sie noch höher einzuschätzen gelehrt. Ich halte sie für eine Handschrift, die in den Jahren 1443—1446 am Hofe zu Wien und unter persönlicher Anteilnahme des Eneas entstanden ist. Darauf führt schon die Art und Weise ihrer Entstehung. Der erste Brief, den die Handschrift auf Bl. 39, wo die Abschrift beginnt, enthält, ist Nr. 55, der Mitte Mai 1443 geschrieben wurde; die Handschrift kann also nicht vor dieser Zeit entstanden sein. Es folgen einige ältere Briefe des Eneas aus den Jahren 1431 und 1432, die der Schreiber wohl nur aus Konzepten oder Abschriften des Verfassers kopieren konnte. Mit Bl. 42 beginnen die Briefe ziemlich streng in chronologischer Folge, die nur dann und wann durch den Einschub eines älteren Briefes unterbrochen 1 Die Lesarten der ersten Redaktion sind mit E I, die der zweiten mit E II bezeichnet. X wird, und führen von Mai bis Ende September 1443 (Bl. 50). Dann beginnt eine merkliche Unsicherheit: Briefe aus früheren Monaten des Jahres, Juni, Mai, August, Juli, werden offenbar nachgetragen. Gelegentlich tritt der Versuch auf, die Briefe systematisch in Gruppen zusammenzufassen, so wiederholt als epistole promotoriales; man sieht, der Schreiber denkt an eine praktische Verwendung, vielleicht in einer Kanzlei. Es ist die Zeit, wo Eneas mit dem Könige in Graz, Laibach und St. Veit weilt. Dann folgen auf Bl. 56v und 57 Brief 132 und 133 aus dem Frühjahre 1444. Eneas ist zurückgekehrt. Und nun folgen als Ergänzung Briefe aus dem Oktober, November und Dezember 1443 und daran sich anschließend Briefe des Jahres 1444 wieder in ziemlich strenger zeitlicher Folge bis zum 30. November. Eneas, der während des Jahres 1444 in Österreich geweilt hatte, rüstet zur Reise nach Italien und hat nicht Zeit, sich um Abschriften seiner Briefe zu kümmern. Deshalb beginnt der Schreiber jetzt Briefe des Eneas, die dieser für den Kanzler geschrieben hatte, zu kopieren. Eneas selbst hat ihm wohl seine eigenen Abschriften geliehen; auf Bl. 113—136 stehen nur Briefe Schlicks aus den Jahren 1443 und 1444. Bl. 137 setzen wieder die Briefe des Eneas mit dem Schreiben vom 21. Mai 1445 (Nr. 170) ein, dem ersten sicher datierten nach des Eneas Rückkehr aus Rom. Von Briefen des Eneas während seines Aufenthaltes in Italien, die er nach Wien, namentlich an den Kanzler, geschrieben, hören wir nichts. Der Schreiber erhielt sie weder vom Kanzler, stand also mit diesem auf keinem vertrauten Fuße, noch von Eneas. Die Briefe waren wohl zu wichtig, um sie einem Schreiber und damit der Öffentlichkeit preiszugeben, vielleicht auch chiffriert und wurden gleich nach ihrem Einlangen vernichtet. Ein ähnliches Schicksal, wie es auch später Briefe des Eneas hatten, als dieser in Italien weilte, um die Verhandlungen wegen der Vermählung Friedrichs mit Leonore von Portugal zu leiten. — Wieder folgen jetzt die Briefe des Eneas chronologisch bis Ende Oktober 1445, Bl. 158 (Nr. 190). Und nun erst werden die Briefe, die Eneas im Auftrage des K. Friedrich geschrieben hatte, vom April 1443 bis Ende 1445 nachgetragen. Dann kommen Ergänzungen, Briefe aus den Jahren 1442 und 1443 und ein Schreiben vom 20. Dezember 1445 (Nr. 196). Nur wenige Briefe gehören dem Jahre 1446 an, Eneas hält sich nur selten XI in Wien auf. Der letzte Brief datiert vom 31. Dezember 1446; die Handschrift kann nicht vor diesem Tage vollendet worden sein. Aus dieser ganz eigentümlichen Entstehung des Kodex geht hervor, daß wir den Schreiber der Briefe in Wien, in unmittelbarer Nähe des Eneas, vielleicht in der königl. Kanzlei zu suchen haben. Daß er gewissenhaft bei seinen Abschriften vorging, zeigt sich auch darin, daß ein großer Teil der Briefe am Eande unter dem Zeichen 0 den Vermerk corr[ecta] trägt; die Abschrift wurde offenbar noch einmal mit der Vorlage verglichen, und es kann kein Zweifel sein, daß diese Vorlage ihm von Eneas selbst geliefert wurde. Wer aber war nun der Schreiber dieser Handschrift? Ich glaube, wir können diese Frage mit ziemlicher Sicherheit beantworten. Auf Bl. 91 der Handschrift findet sich nämlich mitten unter den Briefen das folgende Gedicht: Ludovicus Scheyter ad Ursulam sui cordis furem. Nulla mihi argenti sunt munera, nulla vel auri, Nulla mihi gema est, purpura nulla mihi. Quid facimus, quo te venerabimur, Ursula, dono? Nil tibi, quod donet, pauper amator habet? Accipe, quod multo reputes prestantius auro, Namque meum totum do tibi, sume, animum. Queque voles, faciet, si jussus, ibit in ignem. Si sit opus pro te, stat sibi velle mori. Si non sum facie, si non sum corpore amandus, Attamen officio sum bonus atque fide. Te si forma dedit cunctas superare puellas Et similem Veneri reddidit atque Helene, Pone tarnen fastum, nam furtim labitur etas, Nulla juventutis gloria nrrna sat est. Accipe me servo. miserere fidelis amantis, Nam melius nil est quam pietatis opus. Dieses Gedicht zeigt die charakteristischen Züge der Handschrift des Eneas und ist ohne Zweifel sein Eigentum. Die Eintragung mitten unter die Briefe läßt sich wohl nur so erklären, daß Eneas, einer augenblicklichen Stimmung folgend, das Gedicht auf eine der leeren Seiten der ihm vorliegenden Lage eintrug, und es ergibt sich daraus weiter, daß die Abschrift XII seiner Briefe unter seiner eigenen Leitung vorgenommen wurde. Gewiß war Ludwig Scheyter der Schreiber der Handschrift; denn nur, wenn wir dies annehmen, erhält die Eintragung des Eneas Reiz und eine feine Pointe. Und über diesen Ludwig Scheyter gibt uns, wie ich glaube, die Handschrift noch eine weitere Aufklärung. Auf den der eigentlichen Sammlung vorgebundenen Blättern hat der Schreiber eine große Menge der verschiedensten Notizen zusammengetragen und darunter auf Bl. 7 auch die folgende, der er die etwas merkwürdige Aufschrift Epitaph gibt: Epitaphium. Ea que invictissimorum cesarum vel Romanorum regum ex dispositionibus prodeunt et privatim et publice in registrum commodum est referri. nanque cum littere ipse concessionum aut apices augustäles sepe vel igne vel aqua vel furto aut aliis casibus intereant, necesse est, esse aliquod perpetuum munimen-tum, ad quod in necessitatibus hujusmodi recursus habeatur; hinc registra cepta sunt, in quibus quecunque concessa vel or-dinata per litteras fuerint, tanquam in scriniis quibusdam recon-dantur, ubi originalibus scripturis deperditis principes, quod con-cesserint, et subditi, quod impetraverint, facile valeant reperire. ad hunc ergo fmem incipit hie inferius registrum litterarum et ordinationum quaruneunque serenissimi et invictissimi prineipis domini Friderici, Romanorum regis semper augusti, ducis Austrie, ineeptum per me Lod. in presentiarum regie sue can-cellarie registratorem. Dieser Ludwig ist meiner Ansicht nach kein anderer als der Schreiber unserer Handschrift. Aus all dem Gesagten aber ergibt sich mir die Folgerung: Die Münchener Handschrift ist von Ludwig Scheyter, Registratur der königlichen Kanzlei, in den Jahren 1443—1446 in Wien unter des Eneas persönlicher Aufsicht und Teilnahme geschrieben worden. Wie aber verhält sich der Münchener Kodex zu den Originalen? Gibt er sie getreu wieder oder gestattet er sich Abänderungen? Wichtige Fragen bei der Entscheidung, welche Handschrift der Ausgabe des Briefwechsels zugrunde zu legen sei! Auch hierüber gibt unser Material genauen Aufschluß. Kein XIII Brief ist dafür charakteristischer als Nr. VIII des 2. Bandes. Nur selten wohl bietet sich wie hier die Gelegenheit, ein Schriftstück von seinem ersten Entstehen bis zu der letzten Form, die es gewann, zn verfolgen. Vor uns liegt das Originalkonzept des Eneas; er überreicht es dem Kanzler, der seine Korrekturen daran anbringt, die in ihren schweren Zügen sich scharf abheben von der zierlichen Handschrift des italienischen Humanisten. Mit diesen Abänderungen Schlicks ist der Brief gewiß an den Erzbischof von Gran, Dionys von Szecsy, abgegangen. Und genau in derselben Form, ohne die geringste Abweichung, finden wir den Brief in der Münchener Handschrift wieder. Aber, als sollte uns ein Schulbeispiel kat' exochen vor Augen geführt werden, auch in der von Eneas selbst korrigierten Handschrift der Bibliothek Chigi ist uns der Brief erhalten, doch in wesentlich anderer Gestalt. An die Stelle der ursprünglichen Pluralform ist die Singularform getreten bis auf eine einzige Stelle, die beweist, daß die Korrektur nicht ganz genau war und daß andererseits der Schreiber von Chigi (Ch) rein mechanisch abschrieb. Schon dieser Brief würde genügen, um der Münchener Handschrift den Vorrang vor der römischen zu sichern, ein Vorrang, der um so sicherer wird, je genauer man Ch betrachtet. Noch zwei andere Briefe LXXXV und LXXXVII stehen uns zu Gebote, um die Korrektheit von clm. zu prüfen; beide Briefe finden sich auch in der Reichsregistratur und wieder deckt sich die Abschrift im clm. genau mit der Niederschrift im Reichsregister. Die Münchener Handschrift gibt also die endgültige Form der Briefe genau wieder. Nur ein Schreiben könnte Bedenken erregen. Brief XXV weicht wesentlich von der Form ab, die das erhaltene Konzept des Eneas zeigt, das auch diesmal wieder des Reichskanzlers Korrekturen trägt. Aber es handelt sich hier nicht um ein Schreiben des Kanzlers, sondern um eines des Königs Friedrich an den Kardinal Cesarini, um ein wichtigeres politisches Stück. Man beachte, wie Schlick die Gelegenheit benützt, um sich in das günstigste Licht zu setzen und dem Kardinal zu zeigen, in wie großer Gunst er beim Könige stehe. Man bemerkt die Absicht und wird verstimmt; vielleicht traf dies auch bei Friedrich zu, denn er streicht offenbar das übertriebene Lob, das der Kanzler selbst sich spendet, und hat auch sonst XIV manches zu ändern. Und wieder gibt uns die Münchencr Handschrift die endgültige Fassung des Briefes. Und nun zu Kodex J VI 208 der Bibliothek des Fürsten Chigi in Rom, einer Papierhandschrift von 29 cm Höhe, 19 cm Breite, die einst im Besitze des Bischofs von Pienza, Agostino Patrizzi de Piccolominibus war (ernannt am 19. Jänner 1484, gestorben ca. 1496), wie ein Vermerk am oberen Rande von Bl. 2 besagt: A. Patricii, episcopi Pientini. Wie die Münchener Handschrift, ist auch Ch von einer einzigen Hand geschrieben; zeigt sich aber dort wiederholt ein Wechsel des Duktus, wie ihn eine längere Unterbrechung in der Abschrift mit sich bringt, so ist Ch in einem Zuge, gleichmäßig von der ersten bis zur letzten Seite geschrieben. Man erkennt, der Schreiber hatte nichts zusammenzustellen, sondern schrieb eine Vorlage vom Anfang bis zum Ende ab, also wahrscheinlich ein Kopialbuch des Eneas, wie wir ein solches in der Wiener Handschrift 3389 besitzen: Briefe des Eneas, bald von seiner eigenen Hand, bald von der eines Kopisten, zusammengeschrieben, und wo es notwendig erschien, mit des Eneas Korrekturen versehen. Daß auch die Vorlage von Ch bereits Korrekturen des Eneas aufwies, läßt sich mit Sicherheit dartun. Sie beruhen hauptsächlich darin, daß er die ursprünglichen Pluralformen der Anrede in die klassischen Singularformen umwandelt. Es ist eine irrige Behauptung Voigts (E. S. Piccolo-mini II, 279), daß Eneas stolz darauf gewesen sei, alle ihm übergeordneten Personen , brieflich mit dem tullianischen Du anzureden', und daß er später, als er Bischof und Kardinal geworden war, stets in der Pluralform geschrieben habe. Beinahe könnte man sagen, das Gegenteil sei richtig. Wohl mag es ursprünglich in seiner Absicht gelegen haben, in seinen Briefen überall Tu anzuwenden, und wir haben einen Beweis für diese Absicht in den beiden Briefen (42 und 43) an Schlick, mit denen er gleich nach seinem Eintritte in die Kanzlei den aus Italien heimkehrenden Kanzler begrüßte: beide Briefe haben in allen mir bekannten Handschriften die Singularform. Vielleicht wurde Eneas vom Kanzler selbst darauf aufmerksam gemacht, daß er als niederer Beamter der königlichen Kanzlei Hochgestellten gegenüber das strengere Vos anzuwenden habe. Tatsache ist, daß er in seinen Laienbriefen Tu nur jenen Personen gegenüber gebraucht, mit denen er durch langjährigen XV näheren Verkehr auf vertraulichem Fuße stand, namentlich in Briefen an seine Freunde vom Basler Konzil und in solchen selteneren außerordentlichen Schreiben, in denen er durch sein klassisches Latein Eindruck machen und durch seine reiche, in absichtlich gehäuften Zitaten sich kundgebende Belesenheit imponieren wollte; so in dem Briefe 104 an Herzog Sigismund von Tirol und 135 an Johann von Lupfen. In allen anderen Schreiben, namentlich an Würdenträger der Kirche und an Schlick, hat Eneas sich ausschließlich der Pluralformen bedient, wie ihn andererseits auch Schlick in derselben Weise anspricht (Nr. XXVII). Als Eneas aber seine Briefe einer ersten Durchsicht unterzog, suchte er ihnen ein möglichst klassisches Gewand zu geben und änderte die Pluralformen in solche des Singulars ab. Aber Eneas war nicht konsequent darin. Die Briefe — um nur einige Beispiele anzuführen — Nr. 83, 87, 100, 106, 108, 109, 131 haben durchaus den Plural der Anrede in den Singular gewandelt, während clm. 12725 die ursprüngliche Form bewahrt hat. In anderen Briefen ist die Änderung begonnen aber nicht ganz durchgeführt und beweist damit, daß die Pluralformen die älteren seien. So sind die beiden Briefe an den Herzog von Mailand Nr. 67 und 167 schon in der Vorlage des Ch geändert worden, aber am Schlüsse von 167 hat Eneas doch noch ein vester übersehen, das sich forterbte und selbst in die Drucke mit überging. Ein gleiches Versehen begegnete ihm bei einem Briefe an Cesarini (142), wo am Schlüsse (Anm. 2) ein ursprüngliches vos stehen blieb. Ahnlich verhält es sich mit den Briefen an Bischof Laiming von Passau: Nr. 156 und 192 sind schon in der Vorlage in die Singularformen umgeändert worden; Nr. 52 dagegen ist Eneas entgangen und wird erst in der zweiten Redaktion den anderen gleichgemacht. Gleiche Inkonsequenz zeigen die Briefe Schlicks an Arcimboldi: Nr. XLIII hat in Ch die Pluralformen bewahrt, während LVI die Singularformen aufweist. In den Briefen an Schlick Nr. 94, 128—131 ist überall die Singularform durchgeführt; am Schlüsse von 196 ist aber doch wieder ein vos durchgeschlüpft und zwei Briefe an den Kanzler (111 und 114) hat Eneas ganz übersehen, deren Gleichstellung mit den anderen sich erst bei der ersten Redaktion vollzog. Gleiche Verschiedenheit in der Behandlung zeigen die Briefe an Bossio: XVI Nr. 110 wurde von Eneas gleich in der Vorlage von Ch geändert, Nr. 120 entging ihm und erhielt erst bei der ersten Redaktion die Singularformen. Auch in den sonstigen Änderungen, die Eneas an der Vorlage von Ch vornahm, zeigte er keine glückliche Hand; so in Nr. 41, dem Briefe an Pizzolpasso, von dem er wohl nur eine Abschrift aufbewahrt hatte, der die Ortsangabe fehlte. Eneas ergänzte aus dem Gedächtnisse ex Constantia und kam erst lange Jahre später, bei der zweiten Redaktion seiner Briefe darauf, daß sich aus der Antwort des Bischofs (Nr. 46) ergebe, der Brief sei in Feldkirchen geschrieben. — Warum er bei dem ziemlich gleichgültigen Briefe, den er für Michael Pfullendorf abgefaßt hatte (Nr. CXVIII), als Absender Antonius Piccolomineus bezeichnet, ist nicht zu erkennen; vielleicht, daß ihm auch hier nur eine Abschrift vorlag, der der Name des Absenders fehlte, und daß er sich später nicht mehr erinnern konnte, für wen er seinerzeit den Brief abgefaßt habe; erst ein Zufall mochte ihn bei der zweiten Redaktion an den richtigen Sachverhalt erinnern und Michael Pfullendorf trat nun wieder als Absender an die Spitze des Briefes. Der ursprüngliche Text von Ch stimmt bis auf geringe Abweichungen mit dem clm. überein; nur gelegentlich findet sich die Änderung eines Ausdruckes: crocum für aroma (Nr. 65), nee für neque (48), oder einer Wortstellung: mea namque sententia für namque mea sententia (48). Um so auffallender sind die Abweichungen des in Ch enthaltenen Briefes von Schlick an Cesarini (XXXVII), von dem im Codex epistol. Poloniae ed. Lewicki II 440—443 veröffentlichten Texte. Offenbar beruht der Text in Ch auf dem Entwürfe des Eneas, den der Kanzler später mit seinen Korrekturen versah, die in das Originalschreiben übergingen, auf das der Text bei Lewicki zurückgeht. Ch enthält die Briefe des Eneas bis zum Ausgange des Jahres 1446 und ist wohl zu Anfang des Jahres 1447 in der Reinschrift vollendet worden. Noch im selben Jahre unterzog sie Eneas einer Redaktion. Daß diese tatsächlich in das Jahr 1447 fällt, ergibt sich aus einer Randbemerkung zu Nr. 119, wo er von seinem Freunde Tommaso Parentucelli spricht: ,Tomas, qui nunc 1447 est papa Nicolaus V. Diese erste XVII Redaktion ist flüchtig und oft inkonsequent;1 man gewinnt den Eindruck, als sei der Verfasser in der Arbeit unterbrochen worden und habe sie nicht vollenden können. Zunächst nimmt sie die Bestrebungen auf, die sich schon in den Korrekturen der Vorlage von Ch geltend machten; sie ändert die Pluralformen der Briefe in die Singularformen um, so in Nr. 76 an den Erzbischof von Gran (während Nr. 189 an denselben erst bei der zweiten Redaktion die Singularformen erhält), Nr. 80 an den Kardinal Louis d' Alenian (am Schlüsse ist eine Pluralform übersehen; Nr. 86 an denselben wird erst bei der zweiten Redaktion geändert); Nr. 88 an Bartolomeo Visconti, Nr. 111 und 114 an Schlick (in Nr. 114, S. 272, bleibt eine Pluralform stehen) und 120 an Bossio. Das gleiche Streben, den Briefen einen vertraulicheren Charakter zu geben, zeigt sich im Weglassen des den Personennamen ursprünglich vorgesetzten dominus in den Briefen 56, 93, 113 und 123 und in der Streichung der Stelle in dem Briefe an Fusce (Nr. 62): nee rogare sed si-gnificare duntaxat habebis. Eneas, der jetzt bereits dem geistlichen Stande angehörte, ja vielleicht schon electus Tergestinus war, als er diese Redaktion unternahm, mag es mit seiner Würde für unvereinbar gehalten haben, daß seinen Briefen zumeist der Titel eines poeta, auf den er früher stolz gewesen, beigefügt war, und strich ihn infolgedessen in einer Reihe von Briefen: 50, 51, 62, 95 und 136. Auch die Anfänge einer stilistischen Redaktion zeigen sich bereits. So ändert er zweimal (Nr. 80 und 150) den Ausdruck dieta in ebnventus, conventio, setzt 155 arcem für castrum und 80 für littere in mundum misse den bezeichnenderen: littere in or-bem misse. Er schreibt jetzt detulisse statt intulisse (76), aliquid agere statt intromittere (114), eures statt facias (123) und certum reddas für avises (127). Die sonstigen Änderungen der ersten Redaktion sind nicht von Bedeutung. Charakteristisch für die Art und Weise, mit der Eneas ohne Bedenken eigenes Gut, sobald es ihm unbequem wurde, anderen zuschob, ist Brief 25, als dessen Verfasser er jetzt seinen Freund Stefano Caccia di Fara bezeichnet, 1 Ich benütze die Gelegenheit, hier einige Irrtümer meines Reiseberichtes richtigzustellen. Fontes. II. Abt. Gl. Bd. b XVIII außerdem ist eine Stelle, die ihm bei seinen jetzigen Anschauungen unbequem sein mochte, da sie gegen die Zahlung der Annaten sich richtete, ganz verschwunden. An verschiedenen Stellen (117, 134, 141, 150) wird der Ausdruck Teucri durch Turci ersetzt; einmal (50) tritt der Name des Papstes Eugen an Stelle des von seinen Gegnern, die ihn als Papst nicht anerkannten, gebrauchten Namens Gabriel. Wenn er 117, wo er von der ungarischen Sprache handelt, den ursprünglichen Zusatz ex Sclavis accepta streicht, liegt der Grund hierfür vielleicht in einer besseren Einsicht des Verfassers. Die erste Redaktion kam bald in die Hände seiner Freunde und wurde in zahlreichen Handschriften verbreitet. Von größter Bedeutung aber wurde sie dadurch, daß sie die Grundlage sowohl für die Kobergersche Ausgabe Nürnberg 1481, 1486 und 1496, als auch für die Hoppersche Ausgabe Basel 1551 und 1571 wurde; alle Änderungen der ersten Redaktion sind hier aufgenommen; die jüngeren Ausgaben der Briefe des Eneas stehen also den Originalen am nächsten. Viel einschneidender waren die Veränderungen, die Eneas bei der zweiten Redaktion seiner Briefe vornahm. Sie muß um viele Jahre später erfolgt sein als die erste. Denn während die Schriftzüge des Eneas bei der ersten Redaktion klar und fest erscheinen, verraten die der zweiten eine zitternde Hand. So ist wohl anzunehmen, daß Eneas sie erst in einer späten Zeit, vielleicht erst, als er Kardinal war, vorgenommen habe. Man erkennt deutlich die Absicht, den Briefen eine endgültige Gestalt zu geben. Er scheidet Briefe aus, die ihm jetzt peinlich waren und als deren Verfasser er sich nicht mehr bekennen wollte, sei es, daß ihr Inhalt zu erotisch war, sei es, daß seine jetzigen Ansichten auf dem Gebiete der Welt- und Kirchenpolitik mit denen, die er in seiner Jugend vertreten hatte, nicht mehr in Einklang zu bringen waren. Auch jetzt sind die Änderungen formeller und inhaltlicher Art, nur daß letztere um vieles schwerwiegender sind als die ersten. Zunächst werden die letzten, noch nicht in die Singularformen übergeführten Briefe einer entsprechenden Korrektur unterzogen; es sind Nr. 48 an Olesnicki, 52 an Bischof Laiming, 71 und 73 an Cesarini, 113 an Niccolö Veneto, 167 an den Herzog von Mailand, 189 an Dionys Szöcsy. XIX Unbarmherzig. wird der Titel poeta ausgemerzt; das trifft die Briefe 53, 54, 55 (hier wird der ganze Satz, der seiner Dichterkrönung Erwähnung tut, getilgt), 58, 61, 66, 67, 79, 82, 88, 100, 102, 106, 117, 119, 121, 125, 126, 140, 141, 143, 144, 146, 149, 150, 151, 156, 161, 167, 189, 191, 194. Ebenso wird überall dominus gestrichen: 55,66,67,68,83, 91, 92, 94, 100, 108, 111, 120, 126, 156, 161, 167, 190, 192, 193. Und wie Eneas schon bei der ersten Redaktion bestrebt war, seine Briefe stilistisch zu feilen, so tut er dies auch jetzt. Zunächst in einzelnen Ausdrücken. Das ältere dieta als Bezeichnung für den Reichstag weicht jetzt auch an den früher unbemerkt gebliebenen Stellen dem geläufigeren conventio in 108, 110, 111, 112 und wird dort, wo es im Sinne von Tagreise steht (149), durch 20 milibus passuum umschrieben. Das bereits früher an Stelle von Teucri getretene Turci wird jetzt auch in den Briefen 167, 189, 192 eingesetzt, wobei aber in den beiden letzten Briefen doch noch einige Male der alte Ausdruck übersehen wird. Gelegentlich taucht der Versuch auf, Ortsnamen, die als Zusatz von Personennamen den Charakter von Familiennamen erhielten, genauer als solche zu charakterisieren, indem er jetzt statt eines ursprünglichen Lauterbach (161) Lauterbachensi, statt Pfullendorf (191) Pfullen-dorfius, statt de Noxeto (125) Noxetanus setzt. Eine Reihe von Substantiven wird durch Synonyme ersetzt um des genaueren Ausdrucks willen. So tritt an Stelle von armigeros (71) copias, für arma im Sinne von Wappen wird insignia (156) gesetzt, für divisia (Wahlspruch) insigne (191) verwendet. Der Ausdruck gattorum steht für ursprüngliches muscipularum (82); für passionibus (92) affectibus, für delegatio (92) objectio, für copias (Abschriften, 138) exempla-ria, für sepulturas (156) sepulcra, für pateram (191) coppam. Von Adjektiven, die Eneas im allgemeinen spärlich verwendet, ist nur einmal debilis für deformis (192) gesetzt. Um so häufiger tritt an Stelle eines Verbums ein Synonym: nescio für ignoro (7), potest für debet (40), destiti für omisi (41), ennarabo für significabo (141), mitto für destino (146, 191), intelligo für video (151); namentlich wird die all-zuhäufige Verwendung von facere eingeschränkt: curavit für fecit (40), ut mandet für ut faciat (40), orassem regem ut scri-beret für fecissem regem scribere (40), provinciam assumet b* XX für faciet (41), edidi hymnum für confeci (138). Weiter: verbis utar für fruar (53), decurrunt novitates für novitates sciuntur (71), rex auxilio est für rex auxilium mittit (120), spoliatum teneri für spoliari (121). Die sonstigen stilistischen Änderungen sind geringfügig; fast wäre man geneigt, sie als zufällige zu betrachten, wenn man die genug zahlreichen Verstöße gegen die Grammatik bedenkt, an denen Eneas stillschweigend vorübergeht. Zweimal betreffen solche Korrekturen den Gebrauch der Präposition; ab Anglia für ex Anglia (58) und utroque latere für in utrum-que latus (156); einmal den der Konjunktion: cum für quod (2). Einmal wird eine andere Konstruktion versucht: studeo wird statt ursprünglich mit ut jetzt mit Accus, c. infin. konstruiert (121). Veränderte Wortstellungen: idcirco non für non idcirco (61), rem verbis für verbis rem (76) und festo purificationis für purificationis festo (111) haben ihren Grund im Streben nach Wohllaut. Diese formellen Änderungen treten aber den inhaltlichen gegenüber ganz in den Hintergrund. Seine Stellung als hoher Kirchenfürst ließ es ihm ganz untunlich erscheinen, die Erzeugnisse seiner Jugend mit allen ihren Unarten in die Welt treten zu lassen; zu sehr hatte sich seine Meinung über Menschen und Dinge geändert, zu stark standen diese Briefe im Gegensatze zu seinen jetzigen Überzeugungen, als daß er der Versuchung widerstanden hätte, hier ändernd und bessernd einzugreifen. Ein anderer hätte vielleicht im Bewußtsein des scharfen Gegensatzes zwischen einst und jetzt diese Erinnerungen an die Jugendzeit ganz unterdrückt. Eneas aber war zu sehr Schöngeist, als daß er einer solchen Tat fähig gewesen wäre, zu sehr Humanist, um nicht an die Bedeutung seiner Briefe auch für seinen Nachruhm zu glauben. Wie alle Humanisten liebte er seine Briefe und hatte sie — trotz seinen eigenen Worten, die glauben lassen möchten, sie seien ihm nichts als ein müßiges Spiel gewesen ¦—¦ alle Jahre hindurch gehegt und gepflegt. Und deshalb entschloß er sich zu einem Mittelwege. Er erhielt sie der Nachwelt, aber in einem Zustande, der ihnen einen großen Teil ihres Wertes raubte, er betrachtete sie nicht als historische Dokumente, sondern ausschließlich als literarische Erzeugnisse, an die er nach Belieben die letzte ausgleichende Hand legen dürfe. Und so entstand diese zweite Redaktion, die XXI nach Möglichkeit alles das verschweigt und vertuscht, was ihm jetzt unangenehm sein konnte. Zunächst mußten natürlich die zahlreichen erotischen Stellen in seinen Briefen ihm jetzt unpassend erscheinen; sie vor allen fielen der Redaktion zum Opfer. So streicht er im Briefe 3 die Stelle, aus der hervorging, daß sein Werk Nym-philexis von der Geliebten seines Freundes Socino Benzi handle, und in 39 den aus Terenz entlehnten Namen seiner Geliebten Glicerium, um dafür den unverfänglichen Ausdruck Andree nova cupiditas einzusetzen, der der ganzen Stelle natürlich einen anderen Inhalt gibt. Auch in Brief 63 hatte er von Glicerium an Niccolö Amidano geschrieben, die er ihn wie seinen Augapfel zu hüten bittet; jetzt schwinden alle persönlichen Beziehungen zu ihr und sind auf seinen Freund übertragen. Er ist ängstlich bemüht, alle Stellen zu tilgen, die ihn in irgendeine Beziehung zur Liebe bringen. Seinem Freunde Prokop von Rabstein hatte er den Rat erteilt: nullain ames, priusquam probaveris; jetzt streicht er den zweiten Teil des Satzes und fügt an seine Stelle die zahmen Worte ein: nisi uxor ducenda sit. Seinem Freunde Piero da Noceto hatte er einst (119) das Geständnis gemacht: Ego de me facio conjec-turam, plures vidi amavique feminas, quarum exinde potitus, tedium maguum suscepi, nee si maritandus fierem, uxori me jungam, cujus consuetudinem nesciam, das er jetzt seinem Freunde Perigallo zuschrieb. Noch im Februar 1444 schreibt er an denselben Piero (125), er hüte sich vor dem Eintritte in den geistlichen Stand: timeo enim continentiam, que licet laudanda sit, verbis tarnen quam factis probabilior est; das wird jetzt wesentlich abgeschwächt: neque enim satis scio, an con-tinere perpetuo possim. continentia nanque, etsi magnopere laudanda sit, verbis tarnen quam factis etate nostra probabilior est. Brief 141, der ihm als ganz unverbesserlich erschien, wurde einfach in zwei Teile zerlegt und der erotische Teil zu einem selbständigen Schreiben gemacht, als dessen Verfasser er seinen Freund Perigallo bezeichnet. An Johann Vrunt in Köln, den er wegen einer treulosen Geliebten trösten wollte, hatte er geschrieben (193): nichil est quod vel tibi vel mihi cum feminis conveniat; jetzt mußte es einfach heißen quod tibi conveniat. Den Brief an seinen Vater (78), worin er ihm mitteilt, daß er einen Sohn erhalten habe, legt er jetzt einem Antonius Fortunius b** XXII bei, der an seinen Vater Gaspar schreibt. Eneas geht umsichtig zu Werke und läßt einfach alles weg, was ihm jetzt unangenehm war; daß Nr. 90 stehen blieb, verdankt der Brief wohl nur dem Umstände, daß er nicht sich selbst, sondern die Schreiber der königlichen Kanzlei als Absender bezeichnete, obwohl der Inhalt deutlich genug seine Autorschaft beweist, da alle Schreiber erwähnt werden, außer Eneas selbst. Neben jene Stellen, die daran gemahnen konnten, daß Eneas eine vergnügte Jugend verlebt hatte, mußten ihn andere Stellen in seinen Briefen, die sich auf seine früheren religiösen und politischen Anschauungen bezogen, jetzt peinlich berühren und er suchte ihnen auf beste Art beizukommen. Eine so gründliche Änderung aber wie bei den erotischen Stellen war ihm hier nicht möglich; zu gut war er sich dessen bewußt, daß seine früheren Ansichten allen bekannt waren, daß sie sich mit aller Mühe nicht wegleugnen ließen; so sollte nur gelegentlich ein Federstrich einzelnes ändern. Fast kleinlich will es erscheinen, wenn er, der früher ausgerufen hatte deos testor (7), jetzt die Notwendigkeit empfindet, deum testor zu schreiben, und wenn er, der früher von der Freude an der Jagd (venatibus) gesprochen hatte (190), vorsichtig jetzt hinzufügt, falls diese nicht verboten sei (non prohibitis). Daß er als Kirchenfürst den Satz, daß der Theologen Unwissenheit als größte Weisheit gerühmt werde (117), peinlich empfindet, kann man begreifen; und Eneas weiß sich zu helfen, indem er an Stelle der Theologen die Juristen sotzt, deren Weisheit ihm schon in seiner Jugend, als er selbst die Rechtswissenschaft in Siena studiert hatte, wenig gegolten hatte. Auch seine guten Beziehungen zu einstigen Gegnern Eugens IV. sucht er abzuschwächen. Es ist ihm offenbar unangenehm, daß er in einem Briefe an Riccardo von Valentia (65) den Bischof von Novara, Bartolomeo Visconti, als ihren gemeinsamen Herrn bezeichnet hatte, und er streicht die Stelle ebenso wie in einem anderen Briefe (145) die an zwei Kardinäle übersandten Empfehlungen. In einem Briefe an Piero da Noceto (119) hatte er die Bemerkung gemacht, daß er seine Ansicht ganz nach der des Königs Friedrichs richten werde: consultum mihi est Gnatonis officium suscipere: ajunt ajo, negant nego. Jetzt fühlte er sich gedrängt, das bestimmte est durch ein esset zu ersetzen und dem Satze die Versicherung folgen zu lassen: XXIII sed hoc alienum est a me. Eine ähnliche Stelle in einem Briefe an den Erzbischof von Mailand, Francesco Pizzolpasso (41), wurde einfach gestrichen. Gleiches Schicksal ereilte die Bitte an Perigallo (145), er möge ihm eventuell einen Käufer für seine Stelle als Skriptur am Basler Konzil verschaffen. Wie Petrarca ist auch Eneas ein Gegner der Franzosen, von deren Hochmut er Gasparo Caccia (61) berichtet; im Zusammenhange damit klagt er darüber, daß Papst Eugen ein Franzose sei, eine Stelle, die jetzt gleichfalls verschwindet. Auch über die Polen weiß er manch garstiges Wort zu sagen. Später trat er in nähere Beziehungen zu dem Erzbischof von Krakau, Zbignew Olesnicki, dem er über seinen Wunsch auch eine Abschrift seiner Briefe übersandte. Da mag er wohl das Bedürfnis empfunden haben, einige der harten Stellen über die Polen zu unterdrücken; daraus wird es zu erklären sein, wenn er im Briefe 108 die Bemerkung, daß in Ofen alles nach dem Willen des Königs von Polen entschieden werde, dahin abändert, es geschehe daselbst alles nach dem Willen einer Partei. Ebenso fällt der Satz (167), daß Ladis-laus vom Könige von Polen seiner Rechte beraubt wurde und (189) daß die Polen einst Vasallen der Ungarn gewesen seien. Zu allen diesen Änderungen tritt noch eine andere weitgreifende hinzu. Von den 177 Briefen der Handschrift wurden 45 Briefe ganz aus der Sammlung ausgeschieden; dazu gehören alle Schreiben, die Eneas im Auftrage K. Friedrichs, Schlicks und seiner eigenen Freunde geschrieben hatte. Aber auch eigene Briefe des Eneas wurden von dieser Maßregel getroffen, so sein Schreiben an den Herzog von Mailand (67), worin er um seine Wiedereinsetzung in die Mailänder Präpositur bittet, der Brief an Johann Tolner (109), der um Beschleunigung der Freisinger Angelegenheit ersucht, und seine Fürbitte an Schlick (130) für den Vikar Simon bei St. Michael in Wien. Durch alle diese Veränderungen der zweiten Redaktion erhielten die Briefe des Eneas eine wesentlich andere Gestalt. Daß es die endgültige, vom Verfasser beglaubigte war, erhellt aus dem Kodex Chigi J VIII, 287, der, prachtvoll geschrieben, auf dem ersten Blatte das Wappen der Piccolomini trägt und sich als eine genaue Kopie der zweiten Redaktion des Kodex Chigi J VI, 208 darstellt. Aus dieser Kopie haben dann eine Fülle von Handschriften geschöpft und die neue Redaktion XXIV weiter verbreitet; ich erwähne nur die wichtigsten: Clm. 18802; Berlin, kgl. Bibl. lat. qu. 239; Leipzig, Stadtbibl. 1326; Hohen-furt, Stiftsbibl. 47; Wernigerode, Stolbergsche Bibl. Za 89; Vatic. lat. 1786; Urbin. lat. 402; Mailand, Ambros. Y 42 sup.; Paris, Nation.-Bibl. 8578; London, Brit. Mus. Add. 15223. Aber sie wurde, was wichtiger ist, auch die Grundlage für die erste datierte Ausgabe, die in Deutschland erschien: Cöln, 1478, cura Johannis Koelhof de lübeck (Hain, Repert. 150). Diese älteste Ausgabe enthält somit den jüngsten und schlechtesten Text. Daß die jüngste Ausgabe den besten, die älteste den schlechtesten Text enthält, ist ein seltener und lehrreicher Fall, der zur Vorsicht bei Editionen älterer Texte mahnt. Georg Voigt verfiel in seiner Arbeit: Die Briefe des Aeneas Sylvius (Archiv für österr. Geschichte XVI, 334) dem verhängnisvollen, aber leicht entschuldbaren Irrtum, die älteste Ausgabe für die beste zu halten, und stützte sich namentlich bei der Datierung der einzelnen Briefe, die in den Nürnberger und Basler Ausgaben oft undatiert überliefert waren, auf sie. Und damit komme ich zu einer neuen Seite der Tätigkeit des Eneas, die sich in beiden Redaktionen wiederholt geltend macht. Die Vorlage des Kodex Chigi bot die meisten Briefe ohne Datum, wie wir ähnliches bei sehr vielen humanistischen Briefen, so bei Petrarca und Leonardo Bruni, beobachten können. Der Hauptwert solcher Briefe lag in ihrem Inhalte, dem gegenüber Äußerlichkeiten, wie das Datum, in den Hintergrund traten und nur gelegentlich und fast zufällig berücksichtigt wurden. Aber bei Eneas mochte sich doch das Gewissen des Historikers regen und so versuchte er denn die Briefe nachträglich aus dem Gedächtnisse zu datieren. Gewiß unterstützten ihn bei dieser Arbeit irgendwelche Notizen, tagebuchartige Aufzeichnungen oder ähnliches; denn oft genug hat er im allgemeinen die Zeit der Abfassung richtig bestimmt. Aber häufiger noch versagten seine Hilfsmittel, und seine Datierungen, die auch in die Kölner Ausgabe übergingen, erweisen sich als falsch. Voigt aber, der diese Ausgabe benützte, freute sich, daß sie ,bei nicht weniger als 90 der Briefe Ort und Datum der Abfassung angibt, die sich in den anderen Drucken nicht finden'. Da ein großer Teil dieser Datierungen unrichtig ist, so ergibt sich daraus auch die Unrichtigkeit XXV vieler Aufstellungen Voigts. Hier mußte von Grund auf neu gearbeitet werden; es war, wie ich offen gestehe, der mühevollste Teil meiner Aufgabe. Alle gleichzeitigen Urkunden mußten studiert und mit den Briefen des Eneas verglichen werden, um deren richtige Datierung zu ermöglichen. Oft war die Mühe belohnt und das Datum konnte mit aller Sicherheit bestimmt werden; aber ebenso oft mußte ich mich begnügen, die Briefe nur ungefähr zu datieren, wo Voigt noch die Freude gehabt hatte, einen bestimmten Tag ansetzen zu können; immerhin aber darf ich sagen, daß meine ungefähren Datierungen sicherer begründet sind als Voigts bestimmte Angaben. Die vorliegende erste Abteilung meiner Ausgabe enthält des Eneas Briefwechsel während seiner Laienzeit. Ich habe diese mit dem Jahre 1445 enden lassen, obwohl ich mir bewußt bin, daß wir genaue Angaben über seine Absicht, sich dem geistlichen Stande zu widmen, erst aus dem Jahre 1446 besitzen. Im März 1446 wurde er Subdiakon in Wien; wann er wirklich Priester wurde, läßt sich heute nicht mehr ermitteln. Aber die ganze Korrespondenz des Eneas nimmt mit Beginn des Jahres 1446 eine andere Färbung trotz gelegentlicher Rückfälle in weltlich ungebundene Stimmung an und das bestimmte mich, als Grenze der Laienzeit das Ende des Jahres 1445 anzunehmen. Ich habe diese erste Abteilung nach langer Überlegung und mit gutem Grunde in zwei Bände geschieden. Der erste Band (mit arabischer Numerierung der Briefe) enthält den privaten Briefwechsel des Eneas Silvius, der zweite Band (mit lateinischer Numerierung) jene Schreiben, die er im Auftrage des Königs oder des Kanzlers Schlick verfaßt hat. Daß ich auch diese offiziellen Schriftstücke aufnahm, trotzdem in ihnen des Eneas Persönlichkeit ganz zurücktritt, könnte nur auf den ersten Blick befremdend erscheinen. Aber auch Eneas hat die von ihm verfaßten amtlichen Schreiben nicht nur während seiner Laienzeit, sondern auch als Bischof und Kardinal in die Sammlungen seiner Briefe aufgenommen und steht in dieser Hinsicht unter den Humanisten Italiens durchaus nicht vereinzelt da; erst bei der zweiten Redaktion des Kodex Chigi hat er seine amtliche Korrespondenz von der privaten geschieden. Aber nichts berechtigt zu der Annahme, daß er erstere fortan als nicht vorhanden betrachtet wissen wollte. Hat er doch auch im Wiener Autographenkodex und noch XXVI später in seinen Kardinalsbiiefen seine privaten Briefe mit den amtlichen vereint. Und tatsächlich sind letztere zu einem genauen Verständnisse seiner Stellung in der Kanzlei ganz unentbehrlich. Schon oben wurde darauf hingewiesen, daß zur Entscheidung, welcher der beiden Handschriften, der Münchner oder der des Fürsten Chigi bei der Herstellung des Textes der Vorzug zu geben sei, seine amtlichen Schreiben und deren verschiedene Überlieferung in den beiden Handschriften von größter Bedeutung seien. Dazu kommt, daß in einer Eeihe von Fällen die amtlichen Schreiben allein eine richtige Datierung der privaten Briefe ermöglichen. Vor allem aber zeigen sie bis ins einzelne genau, welcher Art die Tätigkeit des Eneas in der königlichen Kanzlei war und wie ihn der Kanzler Schlick für seine eigene halbamtliche Korrespondenz verwendete. Es ist oft behauptet worden, die Briefe Schlicks seien von Eneas abgefaßt, aber der Beweis für diese Behauptung wurde bisher nicht versucht. Hier wird er an der Hand der eigenhändigen Konzepte des Kanzlers und seines Sekretärs erbracht. Formell sind sie ganz, inhaltlich zum größten Teile das Werk des Eneas. Daß ich in diesen zweiten Band nicht auch die Schreiben aufnahm, die Eneas im Dienste Felix V. verfaßt hat, wird man mir nicht als Inkonsequenz anrechnen. Des Eneas Tätigkeit in dieser seiner Frühzeit ist keinesfalls eine selbständige gewesen und auch sein Stil war erst im Ausreifen begriffen, so daß der Verzicht auf diese Schreiben wohl nicht allzu schmerzlich empfunden werden dürfte. Des Eneas Bedeutung erwächst erst am Hofe zu Wien. Was die orthographischen Grundsätze meiner Ausgabe anlangt, so waren in erster Linie die Originalbriefe des Eneas für mich maßgebend; wo ich mich doch von diesen entfernt habe, was namentlich in der Verwendung von Majuskeln der Fall war, richtete ich mich nach den in den ,Deutschen Reichstagsakten' festgelegten Grundsätzen, Wenn sich trotzdem hie und da Inkonsequenzen zeigen, so erinnere ich an das eigene Geständnis des Eneas: minime ego is sum, qui sine menda scri-bam; labor et erro maxime circa juncturam litterarum (Epist. 408 der Basler Ausgabe). Alle von mir stammenden Ergänzungen sind außerhalb des Textes in eckige Klammern eingeschlossen, im Texte durch Kursivschrift kenntlich gemacht. Grundsatz war hier wie XXVII überall, die Briefe so wiederzugeben, wie sie in Wirklichkeit waren abgesandt worden. Nur in einem Punkte bin ich von diesem Prinzipe abgewichen: in der Nennung des Adressaten an der Spitze des Briefes. Ich weiß sehr wohl und die Betrachtung des für die zweite Abteilung wichtigen Wiener Kodex 3389 lehrt dies besonders deutlich, daß der Kopf des Briefes von Eneas erst nachträglich aus der im Original in verso stehenden Adresse redigiert wurde. Aber die Nennung des Adressaten an der Spitze des Briefes erleichtert so wesentlich die Übersicht, daß ich aus praktischen Gründen es vorzog, diese spätere Redaktion beizubehalten, statt sie, wie recht und billig, in die Fußnoten zu verweisen. Neben der Quelle, aus der mein Text stammt, steht die Nummer, respektive die Seitenzahl der gebräuchlichsten Ausgaben, der Kölner (K),1, Nürnberger (N) und Basler (B), sowie die Zählung Voigts (V). Dem zweiten Bande wird ein ausführliches Orts- und Personenverzeichnis beigegeben sein. Von einer Aufzählung aller Ausgaben und Einzeldrucke der Briefe des Eneas glaubte ich umsomehr absehen zu dürfen, als ich diese in einer eigenen Arbeit zusammenzustellen gedenke. Die vorliegende erste Abteilung enthält im ganzen 321 Briefe, um 45 Briefe weniger, als ich in meinem Reiseberichte angegeben hatte. Der Ausfall erklärt sich daraus, daß ich schon mit dem Jahre 1445 abschloß, obschon streng genommen auch die ersten Monate des Jahres 1446 hätten mit in die erste Abteilung aufgenommen werden müssen. Die nächste Abteilung wird also diesen Ausfall wettzumachen haben. 84 der hier mitgeteilten Briefe waren bisher unbekannt; sie sind mit einem * bezeichnet. Die Hauptmasse des ungedruckten und, ich darf wohl hinzufügen, historisch bedeutsamen Materiales werden die folgenden Bände bringen. Mit Anmerkungen mußte ich mich bescheiden, um den Umfang des ersten Bandes nicht noch mehr anschwellen zu lassen; so wurden nur die notwendigsten Hinweise gegeben, sie werden dem Fachmanne genügen. Was ich sonst über die Laienzeit des Eneas zu sagen hätte, gedenke ich in einem Werke, das den Humanismus in Siena darstellen soll, zusammenzufassen. 1 Im ersten Bogen irrtümlich mit C bezeichnet. XXVIII Den vielen hilfsbereiten Händen, die sich während meiner Arbeit mir entgegenstreckten, sage ich auch hier meinen herzlichsten Dank. Es wäre eine lange Liste, wollte ich sie einzeln anführen; ohne sie hätte ich die Arbeit wohl kaum beenden können. Daß ich sie beginnen durfte, danke ich der Munifizenz der k. Akademie der Wissenschaften in Wien und der Prager Gesellschaft zur Förderung deutscher Wissenschaft, Kunst und Literatur in Böhmen, die mir meine Studien in Italien ermöglichten. Wien, im Herbst 1908. Rudolf Wolkan. 1.* Eneas Silvius an Barnabeo aus Siena ;a [Siena, vielleicht Ende des Jahres 1431.] Selbstvorwürfe. Aus: Lettere di Barnabeo. Cod. 0. V. SO, Bl. 11" der Biblioteca comunale in Siena. Eneas salutem äicit Barnabe suo, familiarissinio fratri. Quoniam familiari usnra tecum niultos annos usus suin, non te quidem mirari litteras verum inertiam scribendi arbitror. nudius tertius, cum audivissem vecordiam nostram atque minimam stu-dendi voluntatem a magistro Antonio" vehementer reprehendi, domum confestim reversurus vocansque me ad me, quis, cepi, animus in presentiarum accidit tibi morbo, que voluntas, quod desiderium? nunquid studiis semper operam dare statuisti? nun-quid Palladem tibi nubere decrevisti? nunquid Venerem contra te sevientem ejusdem Palladis clipeo sepius fugavisti? quid est, quod nunc omnium sis oblitus? an te ipsa scientie a studio ar- B Barnabeo oder Bamaba, einer der Jcleineren Humanisten des 15. Jahrhunderts, war Lehrer der Bhetorik an der Universität in Siena und bekleidete wichtige Stellen im Dienste der Republik. Er verfaßte die erste Lebensgeschichte des heil. Bernhard von Siena, zehn Monate nach dessen Tode. Seine Briefe, untermengt mit Antwortschreiben seiner Freunde, darunter Leonardo Bruni und Francesco Filelfo, scheinen nur in der oben genannten Pergamenthandschrift des IS. Jahrhunderts erhalten zu sein, die vielfach und, wie es scheint, absichtlich verstümmelt ist: Bl. 12 ist ausgerissen und damit das Ende des interessanten Briefes (den Eneas, wie es scheint, aus Siena an seinen auf dem Lande weilenden Freund schrieb, dessen Briefe häufig aus Piano öastagnari datiert sind) uns verloren gegangen. Daß dies schon frühzeitig geschah, beweist die aus dem 17. Jahrhundert stammende Abschrift O.IV. 15 dieses Kodex in derselben Bibliothek, die bereits die Lücke hat. Ein Brief des Leonardo Bruni an Barnabeo in des ersteren Briefen, herausg. v. Mehus, 2. Band, S. 95. Vgl. Bulletino Senese di storia patria I (1894), S. 60. — b Antonio de' Boselli; vgl. Eneas Silvius: De viris illustribus XIV: Antonius de Rosellis . . ., qui preceptor meus Senis fuit, nam sub eo jus civile. audivi. Vgl. Lesca: Icommentarii d' Enea Silvio, S. 45, Anm. 3. Fontes. II. Abt. 61. Bd. 1 2 cet longitudo? ha, corculuni habes! quid difficillimum est, quod non perficiat assiduus usus? putasne quenquam musarum sub-limitatem sine summo labore sudoreque et anxietate non mi... 2. Eneas Silvius an Giovanni Aurispa; [Siena, Ende 1431]." Danlct für die freundliche Aufnahme, die er hei ihm in Ferrara gefunden. Aus clm. 12725, Bl. 39" und Chigi J VI, 20S, Bl. 132; gedr. 0. Bl. K; N. 34; B. 34; Voigt Nr. 1. Johanni Aurispe Siculo Eneas Silvius salutem1 dicit. Nescio, quid cause sit, Johannes mi dulcissiine, quod2 nequeam etiam parvo tempore immo brevissimo momento im-memor esse tui, esque3 in memoria semper mea, et ipsa recor-datio4 gratissima est, qua te absente nichil habeo dulcius. hoc dum sepius considero, unde procedat, multa cum enumerare possim, humanitatem tarnen tuam potissime ratus sum dedisse causam, nam cum e Patavo redirem Senas subsisteremque Fer-rarie nonnullis diebus, tantum in te urbanitatis esse cognovi, tantum caritatis ac benivolentie in omnes etiam infimos, ut opiner, te nullum fore benigniorem facilioremque, nam et me voluisti inter amicos tuos connumerare. hac de re tanto amore tibi afficior, ut, si quos ad te profecturos comperiam, sine lit-teris meis vacuos non possim dimittere. in presentia vero, cum reperissem Nicolaum, illustris marchionis nuntium, de te dili-genter interrogavi et cum jocunda omnia retulisset, longe ga- 1 In ch folgt plurhnain. — 2 E II cum. — 3 E II es enim. — 4 E II recor-datio tui. "¦ Das Datum des Briefes ergibt sich aus dem Inhalte; der Bote des Markgrafen Niccolo von Este soll den Brief überbringen; er ist also nach Ferrara gerichtet. Dort war Eneas Silvius Mitte 1431 bei Aurispa gewesen, der Ende Dezember 1431 nach Rom geht (Sabbadini: Biografia documen-tata di Giovanni Aurispa, S. 58), wo er bis um die Mitte 1432 bleibt (a. a. 0. 62); der Brief kann also nur in die letzten Monate des Jahres 1431 gehören. Der Kodex Chigi hat am Schlüsse noch: Ex Wienna, was Eneas strich, um dafür ex plumbino zu setzen, was die Kölner Ausgabe aufnahm; die Unrichtigkeit dieser Ortsangabe ergibt sich aus dem Gesagten. Sie zeigt aber auch, daß der Kodex Chigi nicht auf die Originale zurückgehen kann und daß die nachträglichen Angaben des Eneas Silvius nur aus dem Gedächtnisse gemacht und daher mit großer Vorsicht aufzunehmen sind. Vgl. hiezu den folgenden Brief. 3 visus suni letorque vehementer, si quid est cordi tibi ac jocun-ditati. nichil est enim, quod magis affectem quam te sanum ilaremque esse et me tibi carum fore, ut esse conjectura ca-pio, immo expresse1 intelligo. unum itaque oratum volo, ut ostendas scilicet tuam erga me benivolentiam extinctam non esse, quam rem scribendo sepius efficies. vale et magistro Ugonia et natis suis me commendatum facito. 3. Eneas Silvius an Socino Benzi in Ferrara; [Siena, Ende 1431].a Teilt ihm die Vollendung seiner Nymphilexis mit. Aus clm. 12725, Bl. 39" und Chigi J VI, 208, BL 134; gedruckt G. Bl. K 4; N. 33; B. 35; Voigt Nr. 3. Magistro Sozino Senensi Eneas Silvius salutem dicit.3 Quatuor jam mensibus ad te litteras dedi, quas num habueris certum nichil habeo. sententia tarnen earum fuit, ut opusculum esse perfectum scires, quod me de Baptista4 sepius rogaveras editurum. quod ideo feci, non ut idoneum me fore existimarem condendis operibus auctorem, sed ut in-telligeres amoris erga te mei tantam esse vim, ne quid tibi negare valeam. absolvi ergo libellum hunc tuo nomini dedica-tum versuum ultro duo milia, quem appellavi Nymphilexim,b de laudibus Baptiste tue profuse loquentem.5 eum vidit Nicolaus 1 E II immo expresse gestrichen; dafür atque. — 2 XJgo Benzi, Arzt in Ferrara; vgl. Europa, cap. 52: Hugo Senensis, qui per id tempus me-dicorum princeps habitus est, wo auch über seine griechischen Studien gesprochen wird, und des Eneas Bemerkungen zu Panormita I, 27; seine Frau entstammte dem Geschlecht der Sozzini. Vgl. Zdekauer: Lo studio di Siena, S. 61. — 3 Ch: Eneas Silvius salutem ^plurimam äicit Sozino me-dico prestanti et optimo. Die Familie Benzi stammt aus Siena; die Ansicht Voigts, der Brief sei an Mariano Sozzini in Siena gerichtet, ist unhaltbar, wie schon der Inhalt des Schreibens ergibt. — * de Baptista E II gestrichen. — B de — loquentem EII gestrichen. a Da der Brief denselben Überbringer hat wie der vorangehende und die Bekanntschaft mit Aurispa voraussetzt, fällt er in dieselbe Zeit wie dieser. Chigi datiert ursprünglich ex Basilea, was Eneas selbst durch die Angabe: kls. martii 1431 ergänzt, die natürlich unhaltbar ist, da der Kardinal Domenico Oapranica, dessen Sekretär Eneas war, erst am 15. April 1432 in Basel eintraf. (Concilium Basiliense ed. Haller II, S. 95.) — b Ein scheinbar verlorenes Werk des Eneas. 1* 4 nostraruin litterarum lator, cui videndum ideo tribui, quo testis esset idoneus, qui de visu referre possit, ut nostre leges impe-ritant. libri autem memet latorem spero, quoniam istuc brevi proficiscar. habeo enim multa de Baptista tua1 tibi recensere, que non erant litteris inserenda. vale et genitori tuo et Johanni2 me commendato verbisque meis germanum tuum dominum An-dream3 jubeto salvere. iterum vale. 4.* Eneas Silvias an Tommaso della Gaazaia, Podestä von Piom- oino; Genua, 28. Februar [1432]. Bericht über seine Seereise von Piombino nach Genua." Original Staatsarchiv in Siena, Sala della Mostra. Quer 4° Blatt mit Siegelspuren. Maior mi honorande etc. promiserarn me tibi relaturum litteris, quoad possem omnia, que tarn dornino meo quam mihi contingerent itinerantibus nobis atque etiam si qua viderem relatu digna audiremque. sed meum consilium est, nichil in presentia ad te scribere, nisi que oculis ipse vidissem tetigis-semque manibus. nam si me ad aliorura referam auditum, op-portebit mendacio uti, quod mihi nunquam placuit. hac de re omnia, queque a me habes, verissima arbitreris. navem igitur ingressi ventorum inportunitate Corsicam partemque Sardinie circuivimus nocte non amplius una et summo mane applicuimus ad portum Veneris. ibi galeam invenimus armatam cum magna civium comitiva et commissario ducali, quam princeps illustris-simus Philippus Maria pro reverendissimo dornino meo armave-rat jusseratque illam Plumbinum iter petere pro eodem reveren- 1 de — tua EII gestrichen. — 2 EII fügt hinzu Aurispe. — 8 clm hat nur A; nach Sabbadini: Storia documentata di Giovanni Aurispa, S. 56, hatte Socino außerdem noch zwei Brüder, Francesco und Pietro. Vgl. Mazzuchelli: Gli scrittori d'Italia II, 78SJ9, und Borsetti: Historia gymn. Ferrar. II, 3213. Socino starb am 22. Jänner 1479. "• Die hier folgende Beschreibung seiner Seereise steht in starkem Gegensätze zu der übertreibenden Darstellung in des Eneas Kommenlarien, S. 2, und De rebus Basileae gestis ed. Fea, S. 43. Ein Faksimile dieses Briefes jetzt in der lehrreichen Arbeit von N. Lichaiev: Pismo papy Pija V. Je carju Ivanu Groznomu v svjazi s voprosom o papsJäch breve. S.-A. aus Sbornik o. rus.jaz. i. slov. I. Ak. Nauk., Bd. 81, Nr. 6. St. Petersburg 1906. 5 dissimo domino. cum ergo patronus galee, commissarius ceterique cives obviam navi venerunt, a patrono nostre navis certiores facti, uti cardinalem illuc traducebat, summo gaudio atque in-genti affecti letitia clamitarunt jusseruntque tubas canere ac omnia instrumentorum genera, que pro honorando reverendissimo Aomino dominus Opizinus0, miserat. tendebat quoque ad celum usque clamor nauticus. conscendimus tunc galeam, sed quia intractabile erat mare in ipso Veneris portu atque in Spetie, tribus diebus moram fecimus. denique quarto die placato mari horis ante diem tribus viam fecimus ita felicibus ventis, ut in-fra diei quartam horam Januam profecti essemus invenimusque duas alias galeas armatas pro tuenda illa, que nos traduxerat. in portu vero ipso Januensium subito occurrit reverendissimo domino meo Janue gubernator locumque tenens Oldradus et dominus Opizinus atque ingens civium multitudo nobilium et ipsum sotiaverunt usque ad santum Johannem cum magno et campanarum sonitu1 et instrumentorum dulcedine, ubi domum egregiam omni apparatu ornatam sibi providerant regio quidem luxu atque magnificentia. hoc in loco a prioribus civitatis co-piosissime presentatus, ut et vini suavissimi et cere et confec-tionum omniumque aromatum quantitatem vix homines quinqua-ginta vehere possent. eusenia etiam non minora a domino 01-drado suscepit pariterque a domino Opizino, a nobilibus vero innumeris innumera dona sibi missa sunt, hec sunt, que huc usque possum tibi a reverendissimo iomino meo referre. cete-rum miranda parantur sibi Mediolani, ut accepimus a pleris-que, qui omnia sciunt negotia illustrissimi principis, que cum videro, ad te scribam. de me autem, si qua velis audire, scias, me incolumem Januam petisse et quamvis maris insolentia tur-batum ilarem tarnen atque jocundum, quoniam domino reverendissimo meo cedere omnia aspicio secunda. postremo, ut scias, que hie geruntur, armata indubitanter paratur, triremes quotidie fabricantur. sed numerus galearum, crede mihi, inferior est quam diceretur, navium vero major, si vera sunt, que isti ajunt, naves, que in portu sunt, armari omnes. sunt enim quindeeim, 1 Original: sonitum. "• Opizino di Alzate, 1425 von Filippo Maria Visconti als Kriegskommissär in Genua eingesetzt; seine grauenvolle Ermordung durch die erbitterte Volksmenge Ende 1435 bei Folieta, Historia Genuensium, Über X, Bl. 221"; Varese, Storia di Genova 3, 330; Canale, Moria di Genova 4. 209. 6 galee quidem 20. sed noli existiruare, arniatam adeo in promptu esse, ut dicebatur. nam credo, prius Martium currere quam portum exeat. habent tarnen aliunde plures galeas et naves et tu ipse nosti jam quinque ad orientalem partem misse unamque esse in portu Pisano. ista ego et scio et vidi; que autem audivi, licet miranda et pro statu illustrissimi ducis utilia, silere pro-positum fuit, ne quid veritati contrarium dicam. vale. ex Janua, die 28. februarii. Salutate ser Mino et tucti quei, che sono con voi da mia parte. Eneas Silvius Picholominus Senensis. Orlando Palavisini e accordato col duca et qui s'e facta grande festa de ciö. [In verso:] Prestanti viro domino Tomaso legum doctori famosissimo et Plumbini dignissimo potestati majori suo etc. 5.* Eneas Silvius an Barnabeo in Siena; Mailand, 24. Mars [1432]. Bericht über eine Niederlage Venedigs. Aus: Lettere di Barnabeo. Cod. O. V. 30, Bl. 11 der Biblioteca comunale in Siena. Barnabeo amantissimo Eneas Silvius salutem. Cum litteras tuas accepi, dum Plumbini essem, maximi amoris nostri simulque1 benivolentie recordatus sum, grateque et letissime tuli abs te multarum rerum fieri certiorem; unde conse-quens esse existimarem, invicem tibi7 si qua haberem memoratu digna, rescribere, sed nichil habeo, quod sci'ipto opus sit. omnia enim, que apud nos in . . .2 incidunt, arbitror fuisse vobis jam diu notissima. hec tarnen vulgo disseminantur, Venetos scilicet apud orientalem plagam potenti manu superatos esse, cesos partim, partim fugatos, nonnullos captivos esse in loco, qui di-citur Kioe, Eolandum Pelanisinum ad illustrissimum principem defecisse, cujus filium crebro videmus in palatio ducis. vale et mihi iterum atque iterum scribe. Leonardum amicum nostrum meo nomine saluta. ex Mediolano, 9. kalendis aprilis. 1 Hs. summa eque. — 2 Ein Wort in der Hs. ausradiert. 7 6.* Eneas Silvius an Andreosio Fetrucci a in Siena; Mailand, 24. Mars [1432]. Beschreibung von Genua. Aus: Letten di Bamabeo. Cod. C. V. 30, Bl. 13 der Biblioteca comunale in Siena. . . . optarem1' in presentia mecum esses. urbem enim cer-neres, cujus similem non habet orbis universus. est igitur in colle posita, cui supereminent montes asperrirni ad latus supe-rum, pars vero inferior mari abluitur. hie portus curvatur in arcum murusque tuetur illum, ne queat tumor pelagi navibus officere, qui, ut est fama, vix pluris redemtus esset, etiam si foret argenteus; tanta est ibi freti profunditas. statio ibidem navibus satis fida, ubi plurime degunt semper ad instar montium ingentes, triremesque et alia navigandi vascula preter numerum. sedulo et vadunt et veniunt, he quidem ab orienti, ille ab occi-denti sole, ut aspicias quotidie diversa hominum genera inco-gnitosque et incultos mores, mercatores etiam cum universa merce adventantes. extant quoque magnifica in ipso portu pa-latia, qua urbem tangit, marmorea undique celoque minantia, ornamentis columnarum decora niinis, pleraque sculpta figurisve insignita. subtus vero porticus passuum fere mille longitudinis, ubi quevis mereimonia1 possis einere. urbis autem reliquum in montem tendit. ibi edes egregie sublimesque, ne qua sit, cujus excellentia atque decus non regi sive prineipibus conveniret. eunetarum quippe regalis pompa, omnium altitudo ingens parum-que inter se distant. semite quidem anguste, duobus tribusve patentes hominibus. sane templa deo immortali dedicata, quam-vis decora non tarnen digna tanta urbe, vero enimvero ditissima 1 Hs. mareimonia. n Humanist in Siena, befreundet mit Leonardo Bruni (Epistolae, ed. Melius IX, 8), Panormila (Epistolae, Venetiis 1553, S. 87J, Filelfo (Epistolae, Ve-netiis 1502, Bl. 21, 26), Aurispa, der ihn einen vir et egregius et littera-rum amantissimus nennt (Sabbadini, Aurispa, S. 32) und Ambrogio Tra-versari. Eine Sammlung seiner Briefe, darunter die Mehrzahl an Bamabeo, bei Mittarelli: Bibliotheca s. Michaelis Venetarum, S. 873; 17 Briefe im Kod. 17, Bl. 128—131 der Stadtbibliothek in Zürich, ein Brief an Tusca-nella im Kod. 349, Bl. 170 der Bibl. Olassense in Bavenna. — b Obwohl der Anfang des Briefes fehlt, steht Eneas als sein Verfasser doch außer aller Frage; das geht aus seinem mit dem vorausgehenden Briefe gleichen Datum und aus seiner Erwähnung im folgenden Briefe hervor. 8 sepulturisque nobilium iiiire decorata. habent reliquias in magna veneratione. catinum,1 ut ajunt, smaragdinium, quo cenatum salvatorem cum discipulis narrant, ipsum vidi ac mire colluce-bat. est preterea civitas aquarum copiosissima, que summis di-lapse2 montibus singulis deserviunt edibus, dulces valdeque suaves. hec de situ urbis atque edificiis notanda existimavi. Superest bominum ritus moresque referre. sunt itaque viri honesti, corporis longi, quoque aspectu graves, ceterum superbi et videntur et sunt, ingenio plurimum valent, animi magnitu-dine nullis inferiores gentibus, laborum vigiliarumque atque inedie patientes. incredibile dictu est, que in mari gerant, qui-bus se periculis opponantur aut quantas fortune superent an-gustias. Ottobonus Imperialis, triremis nostre gubernator, vige-simum et tertium in mari annum gerens, nunquam intra came-ram dormivit et nunquam, ut ajebat, udus aqua vestes inno-vavit.3 ceterum lucri divitiarumque dulcedo leviora quevis discrimina reddit, quod, si velis navali prelio aut ipsorum con-silio aut uti manibus, ab hisce omnis marina victoria pendet, erisque superior, ubi velint, ubi renuant, nulla tibi supersit vic-torie spes. mari namque imperitant suntque omnibus formidini. vestes4 sunt splendide insuper ac magnifice. de operibus mulie-rum nullus inquirit magisque ipsi imperio mulierum subditi quam ille virorum. scientie parum cupidi grammaticen ad necessitatem Student, cetera studiorum genera parvi faciunt. quando quidem de emptione seu venditione respirant procantur omnes. quis-libet suam inter mulieres querit, quam amando sequatur. mira prorsus res est, ut cum omnes aliarum uxoribus afficiantur illarumque jungantur amplexibus, de suis nil sentiant impudice. qua propter magna est mulierum in hac civitate libertas, quod, si qui paradisum feminarum Januam nuncupent, minus in er-rorem incidant, quem interpretari aliter nescio nisi locum ame-nissimum, quo qui inhabitet, nulla jocunditate careat. cujusvis modi feminis est janua, equidem paradisus omnium delitiarum, ubi mulieribus nicbil desit ad voluptatem. accipe igitur mores istarum, de quibus multo facilius principium quam exitum facie-mus. sunt equidem formose, nostre tarnen magis delicate, com-mendantur vero, quia magne sunt et candoris non exigui. utuntur vestibus sumptuosis, argento auroque gravibus ac lapide precioso. 1 Ha. catinium. — 2 IIa. dilapaa. — 8 Ha. inovit. — 4 Ha, vestiunt. 9 smaragdis sive adamantibus digitos inipediunt, quibus universa Persis* atque India geritur. ornatus enim causa nulli ignoscunt sumptui. nicliil preterea domi gerunt. illis eure non acus ne-que colus est, nainque maneipia queque domus habet abunde, que filandi et coquendi studio ineumbunt. memini audisse, ma-tronam fuisse quandam, nee quidem ex magnatibus, que, cum rogaretur a genero, quidnam prandio providisset, jam illi sep-tennio inaditam fore coquinam responderet. censere potes ita-que, magnarum qualis cura mulierum esse debeat. otiose sane omnes, ab laboribus aliene, neque festos opperiuntur dies, qui-bus a sollicitudine quiete satisfaciant amatoribus. continuo sese ornatas ostentant. profecto cum hanc civitatem magis ac magis considero, in ea sententia firmius insisto: Venerem scilicet, si hac tempestate viveret, non amplius Cyprum neque Cyteronis montem aut nenius Idalium colere, sed Januam dumtaxat ha-bitare velle. hec illi ut opinor sacrata domus. nam si urbem scruteris attentius, amori omnes operam dare perspicies. hinc mares inde feminas invicem colloquentes, preberi signa, reeipi, que dono dantur atque alia hujuscemodi, quibus facile cognoscas con cordes inter se fore, alios vero sursum deorsumque ire et reverti brevi spatio repetito, hos canere submissa voce, illos quasi amaritudine captos suspiria promere. redduntur amoris vices. videris iniri federa, polliceri, indutias peti, excusari in-terdum. oeeipiunt quoque pueri ab ineunte etate diligere. dis-eunt amandi preeepta, ne, cum adoleverint, libro illo indigeant, quem de amoris diseiplina fecit Ovidius. namque ipsi adhuc tenerrimi evi pares sibi sequuntur adolescentulas omniaque agi-tant amori consueta. cerneres etiam propter vestibula, quibus President domine nobilissime, laqueos fieri, quibus deeipiantur, si qui nimium conspiciant illarum vultus. ex quo. fit, ut non-nulli cadant, qui pre forma mulierum laquei sunt immemores. inest tarnen hec mulieribus urbanitas, ut exterris patefaciant insidias. ego etiam, cum illo errore peccarem, ne plus semitam quam earum ornamenta tuerer, a generosa admodum domina monitus insidias evasi, quibus ex templo cecidissem, ni certior fuissem redditus. sed illico Januense quodam capto ridere omnes vidi et amentes quasi pre letitia gratulari. similiter fit in tota urbe, at non multi cadunt, forensi namque predicitur. cives doli 1 IIs. pesis. 10 gnari caute gradiuntur. preterea, si rite animadverti, magis ille viros despectant quam respiciantur ab eis, quasi ad libidinem proclive nimis, cui valde deserviunt, si non alia mens est ipsa-rum, quam verba indicent atque oculi. virgines quoque, deo sacre, intruse monasterio minime detinentur. eunt libere, quo voluntas ducit, quod iieri posse reri nequeo sine dispendio ani-marum. nequaquam tarnen, ut fieri a nostris accepi, parentibus maledicunt. nuptis multo letiores sunt sine lege maritorum atque imperio, quarum numerus fere infinitus est. tenes demum, que virorum consuetudines queve mulierum a me hie potuerunt considerari, quam que ampla et gloriosa dijudicetur civitas, quibus jam te censeo comprehendere magnitudinem ejus ac sub-limitatem, nee in dubio quicquam habere, tanto prestantiorem Florentia fore Januam, quanto illam Aretio. sed parum dixi, nam pro merito civitatis hujus omnis laus esset inferior, quod si magnitudinem ejus atque fastigium ejus velis altius exami-nare, hoc tibi sufficiat argumento, quoniam Veneti noningentos jam annos in multiplicandis opibus edibusque construendis ex-plevere, ii fere totidem, ut ita loquar, ad dissipandas copias ac edificia diruenda. multo tarnen nobilior Janua quam Venetia, si qualitatem hominum urbisque decus tueri velimus, sed peeunia-rum nolo me judicem facere. unum denique non pretermittam. suburbia videlicet palatiaque civitati adjacentia alteras Venetias Florentiamve construerent, quibus et ipsa Janua cedit, o urbem fortunatissimam, si civium concordiam habuisset. verum tanta fuit hominum inter se dissensio, ut pararet alteri quilibet insi-dias, necem instruere, esse reliquis detrimento, studio vigilaret.1 omnibus hujuscemodi cura, alius alium ledere, trueidare, spo-liari, patriaque pellere. ea de re pleraque nobilitas urbis, que illustrissimo prineipi erat infectissima, in edibus exulat alienis. eo tarnen dedueta est civitas in presentiarum, quo felicissimum prineipem Philippum Mariam in dominum recognoscat, armavit-que in presentia classem, quam presto videbitis esse formidini universo orbi, maximeque Illirico sinui, cui prefectus est Petrus Spinola, vir nempe et animi polleus et ingenii claritudine, quem deus ad nostra et sua vota felicitet. Hec erant, mi suavissime Andreocci, que me scribere com-pellebant, neque enim poteram in tanta rerum admiratione le- 1 Ha. vigilarent. 11 tari, nisi tecum gratarer prius. modo autem jam mibi videor satisfecisse, quare et jocundus sum et letus teque et precor et obsecro, ut mecum bono animo sis. aspicies enim quam cito guer-rarum exitum optimo fine concludi. et jam jam omnia secunda cedunt, quorum Senis te dubium reliqui. hec tibi, dum Janue forem, scripseram, sed non inveni tabellarium, qua propter Medio-lannm transtuli. ibi multos versus inveni editos contra Antonium Panormitam. ab his, ut arbitror, qui erant injuria lacessiti, eos ad te mitto, ut Judicium ex bis facias. vale et Nicholaum Lolia meo nomine saluta. cui scribo, si quid habemus novi. ex Mediolano, 9. kalendas aprilis. 7. Eneas Silvius an Giorgio Andrensio in Siena; Mailand [Ende Mars 1432]. Ausdruck der Sehnsucht nach dem Freunde. Aus dm. 12725, Bl. 39 und Chigi J VI, 208, Bl.131; gedruckt O.BI.K4; N. 33; B. 33; Voigt Nr. 2. Domino Georgio Senensi Eneas Silvius salutem dicit.1 Litteris tuis, quas Plumbini accepi, utor jocundissime, quas lectitasse milies nequacquam sat est: scis enim, cum presen-tes essemus, nullam potuisse diem preterire sine colloquio nostro. namque aut ego te vel tu me ipsum queritabas, quo magis me tecum vivere fiebat, quam cum aliis omnibus. in presentia2 vero littere tue illo officio funguntur, quo tu olim utebare, cum eis vitam duco, he mibi Georgium, he mihi te primum inter omnes afferunt. his fruor, has amplector deosculorque, ex his solatium, si quod habeo, ad me provenit. eas cum legi, deos8 testor, non valui lacrimas continere; flevi, fateor, iterum atque iterum flevi. en, inquam, ubi amicus ille meus dulcissimus ? dimi-sisse ipsum certo scio; si quando revisam, nescio. urgebat autem me4 ad lacrimandum precipue quod de genitore meo Silvio narrabas. tunc enim visum est, ignoro5 quid aculei corculum meum tetigisse. memineram paterni amoris participabamque cum patre amaritudinem. sed de his omne nimis,6 nam cum incido 1 Chigi: Eneas Silvius salutem ^lurimam &icit Georgio Andrencio Senensi araieo probo et constanti. — a E II: absentia. — 3 JE II: deum. — 4 Fehlt Chigi. — 8 E II: nescio. — 6 clm. minus. a Niccolo Lolli, mit des Eneas Schwester Bartolomea verheiratet, hatte diesen, als er die nochschule in Siena bezog, in sein Haus aufgenommen (Voigt: Enea Silvio I, 7). 12 in hanc rem, videor prorsus emori. te autem patri meo adop-tatum gratissime tuli, unde intelligo et illius furorem diminutum et te germanum aquisivisse. quibus rebus non potui respondere Plumbini, abii namque illico receptis litteris. nunc Mediolani me scias commorari prestoque Grermaniam postulabo, itaque, si quas litteras ad me vis dare, jubebis exponi Basilee. cetera non habeo; que scribam. Andreocio Petrucio nostro litteras dedo amplissimas, ubi Genuam ejusque cunctos mores pro in-genio comprehendo, quas tibi ostendi nomine meo exorabis. vale atque iterum vale communesque omnes amicos nostros jubeto salvere et si quando genitorem meum offendas, verbis tuis solabere quoad potes. ex Mediolano.1 8.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 1. November 1432. Bericht über die Vorgänge auf dem Konzil. Orig. Vatikamisch.es Archiv, Armario XV, N. 47. Quartblatt. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei singularis-simi, post recomissionem debitam. Dedi sepe litteras vxagnificis dominationibus vestris re-rum, que hie agerentur plenissimas, ratus id gratum duci atque joeundum apud dominos meos, nee ab ea sententia sum hodie alienus, sive quod utile censeo dominationibus vestris magni-ficis, has res non ignorare, seu quod letitie judicem vobis esse, si que conditio quive Status sit intelligatis hujus sacri Basilien-sis concilii. et sane, domini mei potentissimi, maximam non so-lum apud vestras dominationes, sed omnibus Italis arbitror opi-nionem esse, sperare cunctos felicem successum jamque per-maxime auetum. nee quidem falso. res vero fortasse non habetur serie, sed aggredior ipsam. est inprimis numerus prelato-rum magnus egregiusque: legatus saneti angeli cardinalis/ vir et nomine et re singularis; cardinalis Firmanus,b cujus injurie causam concilium tribus judieibus commisit. heri lata sententia fuit, declaratus Romane ecclesie verus cardinalis, jussus pilleo 1 Fehlt clm. a Giuliano de1 Oesarini. — b Domenico Cupranica; vgl. Haller, Ooncil. Basil. I, Nr. 15, S. 247, eine Schrift, als deren Verfasser Haller (a. a. 0., S. 119) den Eneas vermutet, und Fea: Pius IL, S. 42. 13 uti ceterisque cärdinalatus insignibus; patriarca Anthiocenus;a archiepiscopus Lugdonensis b ac Mediolanensis;c episcoporum autem abbatumque copia ingens ex universa Christianitate. re-cessit cardinalis Placentinus,d relictis procuratoribus et spe data redeundi, non sine licentia patrum. scriptum cardinali sancti Eustachii,e ut se huc transferat. habita responsio: utilem se con-cilio in Avinione fore, paratum se tarnen ad mandata concilii; si rursum de veniendo scribatur, obtemperaturum. id iterum est imperatum. fuere sibi cum legato apostolico dissentiones pro legatione ventumque ad arma, vicit denique auctoritas concilii. abiit legatus pape omissa eivitate comitatuque Venusino,f quibus auditis statuit papa discordiam seminare et cardinalem de Fussog legatum fecit Avinionensem, quod ille multis ante precibus nequiverat optinere. is regi Francie continuo litteras direxit, quibus arguebat, banc non esse veram synodum nee potuisse cardinalem sancti Eustachii facere. petebat sibi auxi-lium pro capienda possessione. rex autem jam se dedisse con-cilio obedientiam retulit, velle cum concilio vivere morique. legatum Avinionensem sibi consanguineum, eum se paratum cum concilio tueri. habere gentes armatorum, quas pro defensione concilii postulatas mietat. ad eum missus orator unus, non dum reversus. legati concilii,11 qui ad regem Grallie, Karolum ivere, reversi ad vota expediti, multis ante laboribus ac sumptibus fatigati. nee minus egregie raunus suum expedivere, qui regem Anglie postularunt.' ab utroque rege ambasiata designata est regia, veniunt in dies ab utrisque prelati. optimiere et qui ad electores imperii Francofordie congregatos iter fecere. mira res, omnes oratores concilii redire feliciter expeditos. gloria Ita-lorum magna, hi dumtaxat mictuntur ambassiatores, quasi et gloria lingue et animi vis laborumque perpessio solum compe-riatur apud hosce. venerunt huc Boemi duo,k rerum precogni- "¦ Kam am 17. September 1432 in Basel an (Qoncil. Basil., ed. Haller II, 223). — b Amadeas von Talaru, inkorporiert am. 10. Oktober 1432 (a. a. 0., S. 242). — ° Bartolomeo della Oapra trifft am Id. April in Basel ein (a. a. 0., 8. 94). — a Branda Castiglione war am 18. August eingetroffen (a. a. 0., S. 194); über seine Abreise ebd. S. 229. — ° Alfonso de Carillo. — f Venaissin. — £ Pierre de Foix; vgl. Eubel, Hierarchia II, 5 und Pastor, Geschichte der Päpste I, 273. — h Novariensis episcopus et abbas seti. Ambrosii Mediolani (Monumenla concilior. II, 266). — ' Monum. conc. II, 259. — ^Nikolaus von Humpoletz, Notar der Altstadt Prag, und Johann von Saaz, die am 10. Oktober inBasel eintrafen; vgl.Haller, Ooitcil. Basil. I, 8.250. 14 tores, qui omnibus rite consideratis leti abierunt, pollicentes oratores suos brevi venturos. ambassiatoruni pape recessus anti-quus, responsio his data 20 cartarum. diu decretum fuit, mo-riente papa hie elegi debere futurum, heri addite magne pene cardinalibus non venientibus. dati dies ad veniendum 60. ac-cusata fuit contumacia domini nostri nondum pronunptiata. multa reperta in causa domini Firmani, que ledunt extimatio-nem pape. officia in concilio distributa: legatus presidens, vice-cancellarius patriarcha, tesaurarius episcopus Albiganensis, judi-ces causarum episcopus Gallicensis, Parmensis, Petracoricensis, precognitores legatus, cardinalis Firmanus, episcopus Constan-tiensis, Gallicus et alii tres. supra rigistrum Papiensis. rigi-stratores, abreviatores, bullarum scriptores 28,a clerici camere 6. tres erant in concilio Senensi, omnes in officio aeeepti. venere mercatores plurimi pecuniarumque campsores. depositariam duo petunt, Florentinus et Veronensis, speratur optenturum Vero-nensem. Johannes de Pratob 130 diebus absumptis in carcere dimissus abiit. mortuus soldanus, creatus alter, denique omnia in concilio firma, nullus pape metus. celebrabitur sane et expe-dietur, ut eunetorum est opinio firmissima. hec impresentiarum. narrabo, si qua in posterum fiant relatu digna, paratissimus ad omnia vaagnificarum vestrarum dominationum preeepta. ex Ba-silea, kalendis novembris 1432. Earundem potentissimarum dominationum fidelissimus servitor Eneas Silvius de Picholominibus Senensis [In verso:] Magnificis ac potentissimis dominis, dorn ini prioribus et capitaneo populi civitatis Senensis, dominis meis colendissimis. 9.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 11. November 1432. Bericht über die Vorgänge auf dem Konzil. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario XV, N. 47. Quartblatt mit Siegelspicren. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei colendissimi. Pridie scripsi magnificentie vestre et quidem non breviter, dispositionem hujus sacri concilii latissime explicans, quemad- * Es waren deren 30; vgl. Monum. conc. II, 276 und Concil. Basil., ed. Hallet' II, 260. — b Johann von Segovia spricht von 107 Tagen (Monum. conc. II, 260); vgl. Concil. Basil. II, 225. 15 inodum reversis oratoribus ejus feliciter expeditis solas regum legationes operiremur. postea rex Francorum per litteras tardi-tatem euam excusavit; mors enim archiepiscopi Aurilianensis, qui nominatus erat inter ambassiatores,a adventum paululum distulit oportuitque alium ejus loco sufficere. relatum quoque, legationem Scoti regis esse in via. venere ambassiatoi'es elec-torum imperii et unius ducis, quem de monteb appellant. epis-copus Parmensis in Poloniam ad regem mictitur, ad reges Hispaniarum jam diu abbas bone vallis profectus. regis Na-varre reddite littere cardinalem Illardensem magnopere excu-sabant, quod pacem inter eas componeret. epistole Castellani regis orabant, suos expectari oratores, qui non procul agerent. retuli officia, in concilio distributa, presidentem, judices, pre-cognitores, vicecancellarium, tesaurarium, clericos camere, abre-viatores, scriptores bullamm, notarios et pleraque hujusmodi. declaratum ultima sessione quoddam decretum, alias juxta mo-rem publicatum, quo sancitum erat, si papam mori contingeret, electionem summi pontificis non alibi quam hie fieri posse. ad-ditum cardinalibus ad veniendum 60 dierum spatium, quibus con-tumaeibus sine ipsis ad electionem posse procedi.0 cardinalem Firmamim sententiam pro se optinuisse ad omnia cardinalatus in-signia, quam primum equitet, utetur pilleo. in causa sua multa inventa, que domini nostri pape non parum extimationem ledunt, ut potestis colligere ex responsione data ambassiatoribus pape per concilium, quam audio ad regem devenisse ex litteris domini Brunori. cardinalem Placentinum cras in civitate habebimus/ qui revertitur a duce Mediolanensi, ad quem pridie ex causa iverat. cardinalem saneti Eustachii in nactivitate domini ex-peetamus. fuerunt hie Boemi duo pro confirmatione salvi con-duetus, qui recedentes oratores eorum cum equis 200 brevi ventu-ros affirmabant. contumacia pape aecusata, nondum pronumptiata est. differtur parumper non sine causa, hec omnia magnificentie vestre verissima scribo, paratissimus ad omniuni mandatorum vestrorum executionem. ex Basilea, 11. die novembris 1432. Ejusdem potentissime magnificentie servitor minimus Eneas Silvius de Picholominibus. a Vgl. Ooncil. Basil. II, 248. — b Der Herzog von Jülich und Berg; Concil. Basil. II, 264. — ' Mansi XXIX, 42; Harduin VIII, 1140. — d Concil. Basil. II, 268. 16 [In verso:] Magnificis ac potentissimis dominis, dominis prioribus et capitaneo civitatis Senensis, dominis meis gratio-sissimis. 10.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 18. Dezember 1432. Bericht über die Vorgänge auf dem Konzil. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario XV, N. 47. Folioblatt mit Siegelspuren. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei gratiosissimi post recommissionem. Si de rebus apud concilium gestis non sepe ad vos littere de-feruntur mee, haud mihi inputandum. scribo enim crebro neque actum quicquam est, quod litteris non commiserim. longitudinem vero viarum et guerrarum impedimenta ita meis arbitror litteris obsistere, quemadmodum amicorum meorum ad me directis, qua-rum accipio paucas, non dicam rarissimas, etsi cuncti se frequenter scripsisse testcntur. sed id fero egerrime, quod eas recipitis tar-diores, si que mearum aliquando magnificentie vestre redduntur. eam tarnen ob rem calamis nunquam indulgebo. impresentiarum vero, quia res geritur magna ponderosaque, eam statui non semel dumtaxat verum sepius ad vos scribere, ut vel aliqua tandeni ad magnificentiam vestram proficiscatur. pridie igitur septimo ka-lendas decembrisa cardinalis sancti Petri ad vincula, quem diu in Ameria commorantem potuistis audire, profugus et quasi in exilium actus sie Basileam ingressus est, ut prius visus quam auditus fuerit. que res non minus augumenti concilio dedit, quam emissa jam anno* evoluto dissolutio detrimenti. venere post nunc ex Grallia plures prelati, Gratianopolitanus et Silvia-nectensis episcopi" inter alios. demum, quod insidie, quas papa in concilium strueret, notiores in dies essent, propositum in generali congregatione, quid adversus eum statuendum esset, sex oratores universitatis Parisiensis ad concionem erecti longam orationem habuere. videri eis expediens papam collatione bene-ficiorum privari, quibus plurimos in concilium subornaret. sie Benedictum olim papam fuisse circumventum, neque amplius expeetandum oratoresque ad eum mitti, qui conthruis et regis Romanorum et concilii multorumque prineipum legationibus a Nach Ooncil. Basil. II, 277 traf Juan Cervantes am 21. November in Basel ein. Vgl. Fea, S. 49. — b Loch im Originale. — ° Loch im Originale. 17 fatigatus flecti nunquam voluisset. jam annum elapsum, quo dissolutionem emiserit, neque ab eo tempore unquam cessasse concilium perturbare. procedendum itaque contra eum esse, pronuntiandam contumaciam, omni obedientia spoliandum. quin-decim post hec ambasiatores electorum imperii, verentes, ne illud executioni mandaretur, se missuros ex eis Komam aliquos dicebant, qui papam flexuri essent, rogare interim superseden-dum. eadem ducis Sabaudie oratores petebant atque impera-torie littere. res, quod gravis foret, in deputationibus agitata. intempesta etiam nocte discussa consilia, hinc principes indutias petentes observandi videbantur, illinc pape machinationibus re-sistendum. consilia in diversa vertebantur. legatus autem, ho-minum quos habet etas nostra sapientissimus, se ait viam inve-nisse, qua foret utrique parti provisum. decretum esse faciendum, quo pape duo menses adderentur induciarum, quibus elapsis, nisi concilio adheserit, exnunc prout extunc sententia in eum lata omni pontificali administratione suspenderetur. quod et ipsius summa omnium concordia fuisset optentum, nisi ambas-siatoribus electorum ducisque Sabaudie nimis grave apparuis-set. conclusum denique est propter litteras imperatorias et principum legationes, duobus insuper mensibus expectandum. iterum tarnen interea citandum papam, ut infra duos menses concilio adhereat, alias elapso tempore sine alia vocatione pro-cederetur adversus eum, ut jura volent et spiritus sanctus in-spirabit.a super qua re die Jovis futura sessio est cavebiturque decreto, nullius momenti futurum concilium, quod fama est, Rome p*er pontificem evocari, excommunicanturque omnes pre-lati ad illud euntes, subituri omnium beneficiorum privationem eo facto, citanturque omnes officiales Romane curie sub pena privationis, si infra dies 80 ad concilium non comparuerint. idi-bus vero decembris duo episcopi Cosoronensis et Apamiarumb ex parte cardinalis de Fuso venerunt; hü questi legationem Avinionensem cardinali sancti Eustachii concessam fore;c nam eam urbem comitatumque Venusinum ad cardinalem de Fuso dicebant pertinere ex concessione pontificali; his nondum re-sponsum. affirmant aliqui ejus bullas falsas. eodem die lecte a Mansi XXIX, 43—47. — b Jean, Bischof von Oonserans und Geralde de la Bricoigne, Bischof von Pamiers. — c Monumenta concil. II, 285; Concil. Basil. II, 291. Fontes. U.Abt. 61 Bd. 2 18 littere Johannis comitis Arminiaci, qui auxilium pollicetur con-cilio adversus comitem Fusi, si quam pro Avinione controversiam fecerit. sed nichil dubii est, cum regis Francorum adhesionem habeamus ejusque nomine jam duo oratores sunt in concilio. ex litteris cardinalis sancti Eustachii accepimus, regem Castelle decrevisse concilio adherere delegisseque suos ambassiatores, quos affirmant aliqui jam iter arripuisse. oratoribus regis Anglie missus salvus conductus pro parte ducis Austrie Federici, quod illis timendus erat regis Grallorum affinis. littere Bohemorum pollicentur eorum legationem brevi affuturam. sunt tarnen qui se vidisse asseverent litteras Eugenii hortantes eos, ne Basileam veniant, habituros ab eo audientiam regemque. que res licet omni religioni videatur contraria, sancta tarnen concilii disso-lutio. bellum adversus Senenses justissime motum piaque Bracii sepultura credenda omnia faciunt. hec in presentia. nichil est ulte-rius, quod mihi scribendum videatur ad omnia magnificentiarum vestrarum mandata parato. ex Basilea, 15. kalendas januarii 1432. Vestre celsitudinis servitor et filius Eneas Süvius Picholominus. [In verso:] Magnificis et potentissimis dominis, dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senarum, dominis meis observandissimis. 11.* Eneas Süvius an die Stadt Siena; Basel, 13. Mai 1433. Bericht über die Vorgänge auf dem Konzil. + Orig. Vatikanisches Archiv: Armario XV, N. 47. Oktavblatt mit Siegelspuren. Alte Kanzleisignatur 321. Magnifici atque potentes domini, domini mei colendissimi. Ex hac, quam nuper pacem cum hostibus fecistis, congratu-lor patrie mee, quoniam nomen pacis dulce est et res ipsa cum jocunda tum salutaris, et eo magis letor, quod illam non sine gloria et securitate permaxima amplexi estis, quapropter apud sacrum concilium magnis laudibus digni reputamini. sacerrima vero hec synodus pergrato animo et hanc concordiam fert," que inter ducem vosque, Venetos et Florentinos conclusa est et illam, que inter summum pontificem et cesarem1' perfecta dicitur. a Monumenta concil. II, 357. — b a. a. 0., 356. 19 utraque cordi est his patribus, qui pacem persumme colunt ne-que propter hoc animis defecere, sed ardentiores sunt arbitran-turque faciliorem viam esse datam ad omnia perficienda, que intendunt. concilium in dies augetur: 7 sunt hie cardinales, in-ter quos et Bononiensis ardentissimus, 2 patriarche, Anthioche-nus, Alexandrinus, archiepiscopi, episcopi plurimi abbatesque, oratores regis Francie, Anglie, Aragonie, Portugalie, ducis Bor-gundie, Sabaudie, Mediolani, Clivensis, Austrie, Prutenorum, comitis Arminiaci." sed inter hos oratores Borgundie ducis* nondum sunt incorporati, quia certant de presidentia Anglici cum Francigenis et Borgundi cum oratoribus electorum imperii, qui sunt incorporati. Bohemi victi excessere et sub spe concor-die petiverunt mitti oratores concilii secum, missique sunt 10. reliqua omitto. sentietis una dierum grande aliquid, concordia intev Grallos et Anglicos desperata est: Pruteni et Poloni gran-des exercitus struunt, ut invicem pro veteri odio certent. comes Fusi parat exercitum, ut obsideat Avinionem rogatu pape, sed frustra nititur. validior longe pars nostra ibi est, et comes Ar-miniaci offert se ad resistendum sibi, immo ad exeludendum eum suis sedibus. reliquum nichil habeo, de quo vestras Aomi-nationes faciam certiores, promptissimus ad mandatorum vestro-rum exequutionem. ex Basilea 13. die maii 1433. Yestrarum magnificarum dominationum filius et servus Eneas Silvius de Picolominibus. [In verso:] Magnificis ac potentissimis dominis, dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senarum, dominis suis gr&tiosissimis.c 12.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 24. Juni 1433. Bericht über die Vorgänge auf dem Konzil, Ankündigung der 12. Sitzung. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario XV, N. 47. Querstreifen mit erhaltenem Siegel. Alte Kanzleisignatur 197. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei observandis-simi, humili recommendatione premissa. > a. a. 0., 368. — b Loch im Original. — ° Die Adresse beim Öffnen des Briefes teilweise verloren gegangen. 2* 20 Die 2. julii fiet sessio 12. in hoc sacro concilio. citabitur dominus noster tertio, ut infra dies 60 pure ac simpliciter concilio adhereat et in dicto termino adhesisse notificet, quod si negligat exnunc prout extunc sententia in eum lata suspensus sit ab omni administratione papali, quod maximi negotii est et ea propter duxi vestras dominationes advisandas. hoc in depu-tationibus et in congregatione generali optentuin est. recom-micto me magnificis dominationibus vestris paratissimum ad omnia mandata vestra. ex Basilea, 24. junii 1433. Earundem magnificarum dominationum servulus et filius Eneas Silvius de Picolominibus. [In verso:] Magnificis ac potentissimis dominis, hominis prioribus et capitaneo civitatis Senarum, dominis meis obser- vandissimis. 13.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 2. August 1433. Bericht über die 12. Sitzung des Konzils. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario ZF, N. 47; Oktavblalt mit Siegelspuren, alte Kanzleisignatur 303. Kopie in der Biblioteca comunale von Siena, cod. B VI, 18, Bl. 51, mit der Bemerkung: Copie cavate del Volume 3 e 4 del Memoriale storico di casa Piccolomini; ob dieses Memoriale noch vorhanden ist, konnte ich leider nicht eruieren. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei singularis-simi, humili recommendatione premissa. Die 13. julii facta est sessio 12. hujus sacrosancte Basiliensis synodi, in qua duo decreta publicata sunt, unum" de electionibus et confirmationibus ad jus commune reductis, alterumb de cita-tione pape, ut infra dies 60 pure ac simpliciter concilio adhereat, alias exnunc prout extunc suspensus est ab omni administratione papali. et quoniam omnium spes est, eum in sua pertinacia dura-turum, sacrum concilium destinavit ad omnium Christianorum principes et communitates oratores mictere,0 jura sua declaraturos rogaturosque, ut Eugenio contumace atque suspenso concilio po-tius obedientiam prestent quam pape. ex his jam plures iter cepere, dieque 26. julii egressi sunt urbem istam episcopus Uticensisd et •>¦ Vgl. Monum. concil. II, 402, und Mansi XXIX, 61. — b Monum. concil. II, 398; Mansi XXIX, 57. — ' Concil. Basil. II, 450. — a Bertrand de Oa-doene, Bischof von Uzes. 21 abbas Chonchensis, oratores sacri concilii ad Italiam." hü prius ducem Mediolani, deinde Venetos, post marchionem Ferrarie ac Mantue, exinde Florentinos et statim Aominationes vestras visi-tabunt. de qua re volui easdeni certiores facere, supplicans humiliter, ut eosdem honorifice quemadmodum semper soliti estis, recipiatis. ipsi enim redeuntes in congregatione generali narrabunt, qualiter visi apud quosque fuerint, magnumque decus erit florentissime urbis vestre, oratores universalis ecclesie ma-gnificentissime recepisse. hie autem expeetamus infra paueos dies cardinalem sanete crucis, qui jam domum conduxit, simi-liter cardinalem Arelatensem,b qui Janue est, item cardinalem de Cypro" non multo post. cardinalis de Fuso, qui Avinionem oecupavit, summe optat confirmationem concilii, sed euneti ne-gant, unde ipsum penitet factorum, quia privatus est cardina-latu atque omnibus dignitatibus neque restitui potest nisi per concilium. alia non habeo referenda, paratissimus ad omnia man-data dominationum vestrarum, quibus me humillime facio re-commissum. ex Basilea, augusti 4 nonas 1433. Earundem magnificarum dominationum servulus Eneas Silvius de Picholominibus. [In verso:] Magnificis ac potentissimis hominis dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senarum, dominis meis observandissimis. 14. Eneas Silvius an die Stadt Siena; Mailand, 17. November und 5. Dezember 1433. Bericht über die Vorgänge auf dem Konzil in Basel vom 13. Juli bis 8. November. Orig. London, British Museum, Addit. ms. 21517. Zwei Folioblätter mit Siegelspuren. Gedruckt: Deutsche BeichstagsaJcten XI, 168—70, daraus hier. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei observandis-simi, post recomissionem debitam. Speravi, cum superiores litteras magnificentiis vestris con-scripsi, dominum meumd statim Basileam repetiturum, qui ducalis orator eo creatus erat, meque iturum secum, sed sumus adhuc Mediolani. jussit enim prineeps, nisi noviter aliud mandasset, do- " Monum. concil. II, 406; Concil. Basil. II, 454; Mansi XXX, 685—691. — b Louis Aleman. — c JSugues de Lusignan. — a Der Bischof Bartolomeo Visconti von Novara. Vgl. Eneas: De viris illustribus 8. 3 und sein Epigramm auf ihn bei Ougnoni S. 334, und O. Bascape: Novaria S. 509—516. 22 minus meus ut expectaret dies aliquot, interea, quid actum sit in concilio, amicorum litteris omne tenemus, quod vestris magnißcis dominationihus statui omnino aperienduni, ut debeo teneorque. post sessionem igitur duodecimam, qua citatus est papa sub pena suspensionis, ut infra 60 dies adhereret, liec acta sunt, nam 59. die citationistermini ad instantiam imperatoris 30 dies additi sunt, quarum ultima affuit ipse cesar per Rhenum navi precipitatus prius visus quam auditus" congregatisque patribus ad 8 dies pro-rogari terminum obtinuit, quibus varia praticavit, nixus omnino papam in cardinalium gratiam redigere, quod cum non impetra-ret, rursus octo dies postulavit, quibus habitis publice singulas deputationes, que nationum loco sunt,b quasi procuratorum qui-dam adibat, Venetis circumseptus." pollicebatur adhesurum Eugenium, si concilium repromitteret, nichil se de titulo pa-patus intromissurum. id precibus, id pollicitationibus, id de-nique minis extorquere volebat, jamque in ejus sententiam unus ex cardinalibus, ex reliquis plurimi inclinabant, metu ma-gis quam ratione inducti. voluit tum legatus sciscitari, que foret oppidanorum sententia, libertatem concilii an essent servaturi. quam ut illi illibatam promiserunt etiam invito cesare, subito eundem adivit, injusta ipsum et turpissima reprehendit postu-lantem, qui pactum super pontificatu vellet fieri. tum, cum in-staret dies termini, tertios 8 dies impetravit firmus animo, ut Eugenio quoad posset provideret, securitatem ipsius per fas ne-fasque extorturus, conatusque est concilium scindere. convocatis enim Germanis omnibus, sibine, ut par erat, parere vellent, in-terrogavit. illi, ut erant odio Venetorum incensi, quos cesaris utrique lateri videbant assistere, parituros sese dixerunt, dum justa et licita imperaret et nichil de rebus ad concilium pertinen-tibus. nichil hac responsione infractus animi cesar ardentius propositum persequebatur. tum cardinalis sancti Petri ad vin-cula, vir profecto et animo et consilio prestantissimus, impera-torem domi convenit dabisque, inquit, veniam, cesar, si pauca pro utilitate ecclesie et honore tuo dixerim? atque ut ille an-nuit, admiramur, ait, omnes, qui te colimus, cesar, inconstan-tiam levitatemque tuam, qui fidem sacro concijio oratoribus, litteris et aurea bulla prestitam floccifacias illorum maxime im- » Vgl. dieselbe Redensart im 10. Brief, S. 16. — » Vgl. darüber Deutsche Reichstagsakten XI, S. XIX. — ° Ooncil. Basil. V, 66. 23 pulsu, qui totiens tuo capiti struxerunt insidias. quod nemo, ut facias nisi pecunia corruptus, existimat. sed majori est admi-ratione dignum, quod tuo statui adverseris, qui olim prudentis-simus putabaris. que opinio de te periit, cum adversum te con-cilio cernimus, quo nemo indiget magis quam tu, cum propter Bohemos tum propter alios plerosque principes, qui tuo statui coroneque essent infestissimi, ni metu concilii sese tenerent. hec et alia multa, cum animose constanterque dixisset, sublacrima-vit imperator et pauca reddidit. sed non ante recessit cardi-nalis ille integerrimus, quam imperatorem placavit concilioque conjunxit. placuit tarnen, ut aliquid cesar fecisse videretur, aliam dilationem dari Eugenio, factaque est con sensu omnium sessio 14.,a in qua lectum est decretum, tria potissime continens: datur primo dilatio 90 dierum, ut papa adhereat sub penis in alio decreto contentis, cum forma tarnen, secundum quam de-beat adherere, paulo mitiori quam prima, secundo mandatur sibi, ut quandam bullam contra concilium factam uno de tribus modis in decreto contentis revocet et annullet, tertio precipitur, ut omnes processus contra supposita sacri concilii fulminatos et presertim contra cardinales de Cipro, sancti Sixti et Firinanum irritet aut annullet, que nisi fecerit et nuntiaverit concilio in predicto termino per bullam plumbeam, suspensus intelligitur ab administratione papatus. si autem id fecerit, pollicetur concilium, se bonoraturum summum pontificem, quantum cum deo fieri poterit. que verba quantum cum deo etc. nolebant oratores Venetorum et ipsius Eugenii inseri decreto, sed inserta sunt ipsis invitis. hec acta sunt 7. die novembris et octava incipit termi-nus 90 dierum. fuit presens ipse cesar infulatus coronatusque cum pluviali, Veneti noluerunt interesse. altera die papaliste ac Veneti recesserunt. imperator dietim magis cum concilio se conjungit, ex quo creditur res bene successuras, quamquam in maximo discrimine negotium fuit. sed consuevit navicula Petri, quam vis magnis fluctibus agitata, numquam submergi, ut Jottusb pinxit Rome apud sanctum Petruni. non miremini igitur, ma-gnifici domini, si tot dilationes date sunt, quoniam in periculo constitutos patres sie oportuit roganti et quodammodo minanti » Vgl. Mansi XXIX, 72; Monum. concil. II, 509; Concil. Basil. II, 68. — b ö-iottos Mosaik bei Pistolesi, II Vaticano deserüto ed illustrato I, 55—58 und Tafel 9. 24 obtemperare. sed judicio omnium hac sessione firmatum est concilium et ipse jam cesar Venetorum consortio liberatus con-cilio pulcherrime favet. hec sunt, que verissimis amicorum lit-teris accepta volui vestris magnificis äominationibus conscribere, quibus me meosque magnopere facio commendatos. Ex Mediolauo; 17. novembris 1433. Harundem magnificarum Aominationum servulus Eneas Silvius de Picholominibus. Retinui has litteras busque in hanc diem, neminem inve-niens, cui comniitterem vestris magnificis Äominationibus de-ferendas. interea novatas res in concilio fore intelligo, quoniam sententia imperatoris mutatur in dies, de quo firmum aliquid scribere difficillimum est. cardinales sunt in maximo timore con-stituti. moriturum se cum papa cesar affirmat clamatque con-tinuo, et licet cardinales morituros se pro fide asserant, timent tarnen admodum et, si quo pacto arbitrarentur posse inde tute recedere, jam id fecissent, sed nesciunt, quo se vertant. hec noviter ex Basilea. Ludovicus de sancto Severinoa firmiter ad illustrissimum principem defecit a Venetis. equites mille du-centos, pedites quadringentos habet ad stipendia ducis. marchio Montisferrati est hie in domo, que olim fuit comitis Carminiole. de Romandiola dietim expeetantur novitates alique. alia non sunt, recommitto me äominationibus vestris magnificis. ex Medio-lano, 5. decembris. [In verso:] Magniücia ac potentissimis dominis, dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senarum dominis meis observandissimis. 15.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Mailand, 1. Juli 1434. Verteidigt sich gegen die Vorwürfe, als ob er Unwahres berichtet habe, Neuigkeiten vom Konzil und wie dieses die Nachricht vom Aufstande der Römer gegen Eugen IV. aufgenommen. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario X V, N.47. Doppelquartblatt mit Siegelspuren. Proximis diebus, magnifici ac potentissimi domini, domini mei singularissimi, cum Basilee forem (quod eo me miserat dominus meus ob nonnulla expedienda negocia) Johannem Masse- a Vgl. Deutsche Reichstagsakten XI, 157. 25 tanuma conveni, qui cesaream majestatem pro debita sibi pe-cunia consequitur. is retulit habuisse litteras ex consistorio vestro, et sibi directas et michi; meas cum ibi non essem, mi-sisse se Mediolanum. illas ego nunquam habui. quapropter ni-chil admirationis esse debet, si non respondi. eas autem si habuissem, satisfecissem mandatis vestris pro virili et ingenio meo. quid autem peterent dominationes vestre non scio, tantum arbitror, quod novitates conciliares ex me peteretis. cui rei potuissem abunde satisfacere et potero semper durante conciüo, ubicumque sim, etiam extra concilium; sie certificor quotidie omnium rerum ex litteris amicorum. quas quidem novitates etiam non requisitus scripsissem libenter et assidue collegio vestro, nisi criminatos quosdam me audivissem apud magnifi-centias vestras, quod nee vera scribebam, nee vero similia, in-crepabantque me plurimi, quod magnificis dominis meis men-dacia intimarem notabarque ignominia ex illa re, pro qua debuissem maxime comendari. sie me certiorem fecere hi, quibus carus sum. ea res magnam michi bilem commovit mi-ratusque sum admodum, mendacem me reputari apud äomina-tiones vestras, qui semper vera consuevi scribere, priusque mori vellem, quam mendacia narrare non solum vobis, quos ante omnes magni facio et colo et observo, sed euieunque etiam vili et inculto homini. credo omnes litteras meas, quas obsignavi hactenus, extare et servari apud cancellarium vestrum. ego, ut videatur innocentia mea, cuperem, ut omnes littere viderentur et relegerentur mee, me presente et obtreetatoribus meis, et si quid scriptum a me falso inveniretur, vellem non solum falsi damnari, sed tanquam proditor patrie lese majestatis puniri, quoniam scio, nichil me nunquam falso enarrasse Aominationi-bus vestris. sed hi falsa obrepserunt omnino, qui me mendacem dieunt, sint qui velint, vocentur quibus velint nominibus. ego sum hec, que dico, semper ad probandum paratus, non vulgaribus testibus sed omni exceptione majoribus. licet res postea mutate fuerint, non tarnen sequitur falsa fuisse, que scripsi, quoniam hodie unum fieri potest, cujus contrarium cras conclu- a Giovanni da Massa, der offizielle Gesandte Sienas am Basler Konzil, dürfte die Angaben des Eneas als unwahr bezeichnet haben, gegen ihn also richtet sich wohl die Verteidigung des Eneas; nach Siena berichtete über Konzilsangelegenheiten auch Sienas Agent am Mailändischen Hofe, Oione di Bat-tista Orlandi; vgl. Reichstagsakten KI, 26ff. 26 datur. non utar pluribus, quia spero apud dominationes vestras excusatum me fore, veritatemque meam et innocentiam in dies vobis notiorem futuram. ego vero quicquid potero sciveroque dummodo sciam gratum fore ennarabo äominationibus vestris. sum enim patrie debitor et ita jure compellor, ut faciani, nisi molestum patrie fuerit. jubet enim Plato, si nostro credimus Ciceroni, tantum in re publica contendere, quantum probare tuis civibus possis. tacebo itaque deinceps, nisi utiliter laborare me agnoscam. Nunc volo aliqua de concilio referre, que forsitan apud vos aliter enarrantur dicamque verissima, quia pauci dies sunt, quibus ex Basilea reversus sum. ut primum vox venit Basi-leam, captum esse papam, subitus rumor exortus est Venetique et alii multi clamitarunt, scelestissimum facinus Romanos per-petrasse, qui manus injecissent in Christum dominum, qui sum-sum pontificem, qui Christi vicarium, qui unicam in terris potestatem comprehendissent subitoque facta congregatione prelatorum varii varia loquebantur. erant qui maximis penis Romanos vellent afficere, excommunicationibus, interdictis pri-vationibusque dignitatum nee satis ullam penam sufficere posse arbitrabantur tanto sceleri. cardinalis autem saneti angeli, cujus apud concilium summa semper fuit auctoritas, tantum sibi fidei superiori tempore nactus erat, ut etiam in hoc casu pro patria sibi loquenti crederetur. hie, ubi Romanos suos adeo in-honeste lacerari audivit, non est, inquit, reverendissimi patres, sine admiratione hie sermo vester a me auditus, qui, cum papam noveritis optime, omnes Romanos aecusatis. et quid enim peceavere Romani? comprehenderunt papam dicitis. quidnam? patianturne prius ad necem deduci omnes, quam manus inji-ciant pontifici? vos, si omnia nostis, patientiam potius Romanorum comendare debetis, quam eorum aliquam insolentiam explicare. vidistis enim hactenus, in quanto periculo Romani fuerunt, quot prelia passi sunt, quot predas, quot spolia. ar-menta omnia Romanis subdueta sunt, segetes omnes exuste, ville capte atque incense, rustici interfecti, femine singule stu-pro subjeete, omnis Campania et Romanorum omnes agri vastati et queeunque foris sunt ad nichilum redaetä. que omnia Romani ob reverentiam apostolice sedis libenti animo passi sunt, quanquam potuissent merito in pontificem insurgere, cujus culpa omnia hec fierent, qui si pacem Italie voluisset, nichil esset 27 illa in provincia turbulentum. vos scitis, qui sit Eugenius, qui longo tempore vobis restitit in concüio congregatis, demumque verbalem, ut ita dicam, non realem neque ex animo adhesio-nem fecit. sed non erat satis Eugenio, urbem omnem foris de-struxisse, nisi etiam, que intus essent, incendio et rapinis gla-diisque committeret. parabat enim Eugenius tacitam fugam, jamque illi Florentini triremem miserant, castrum autem sancti angeli arcemque apud Hostia Tiberina per suos custodiri man-daverat, ut illi perpetuo bello Romanos intra urbem afficerent, isti nichil frumenti aut vini ad urbem sinerent naves vehere. qua re cognita, quis affirmabit Romanos errasse, cum papam capiunt, si hac via sue possunt saluti consulere? nicbil enim volunt Romani, nisi ut hec duo castra restituantur, que illis perpetuum bellum factura erant absente papa. desinite igitur, patres, Romanos criminari et que in eos maledicta precamini in Eugenium reflictite, qui malorum omnium fuit exordium. tantum unum consulo, si qua est vobis rerum Italie cura, ut legatum unum illuc mittatis, qui terras omnes nomine concilii recipiat, si que sunt, que adhuc devotionem servent ecclesie, ut multas fore non diffido, atque ut res melius fieri possit, suadeo, ut mittatis pri-mum dominum cardinalem sancti Petri ad vincula, virum in primis sapientissimum et nulli partium suspitione notatum, hie erit ad res perficiendas optimus. hac oratione omnes repressi sunt prelatorum animi optimeque atque santissime dixisse illum affirmarunt, singulique, qui post eum dicebant, ut fit more scrutinii, sententie domini legati se conjungebant usque ad archi-episcopum Tarentinum," qui non esse mittendum solum cardinalem sancti Petri dixit, sed duos secum oratores prineipum, archiepiscopum scilicet Turonensem,1' oratorem regis Francie, et episcopum Nivernensem0 ducis Borgundie. huic sententie ad-versatus est episcopus Albiganensis,d quod injuriosa esset car-dinali, que sibi tutores daret ut pupillo aut curatores ut ado-lescenti, quasi non esset ipse ad tantam rem idoneus. indignari preterea reliquos prineipes affirmabat, nisi ex suis quoque mit-teretur. ob quam rem sententia legati vicit conclusumque est, mittendum unum cardinalem sancti Petri. exinde vereor, ne propter fugam pape sententiam mutaverint. uteunque sit, patres ' Giovanni di Tagliacozzo; vgl. Eneas: De viris illustribua S. 1; Fea, S. 126. — b Philippe de Ooetquis. — ° Jean Germain. — d Ooncil. Basil. III, 124. 28 illi nunquam ex concilio discedent, quam sibi ipsis optime consulant et ad manua pape nunquam intendunt venire, victo-riam Bohemorum audivistis, ut opinor. 13 milia" cesa sunt, captivi admodum pauci, Procopius interfectus. est omnium sententia, nisi obviet imperator, regnum illud ad fidem reditu-ruui. nee in presentiarum habeo relatu alia digna. recommitto me magnificentiis vestris. ex Mediolano, kalendis julii 1434. Servulus vester Eneas Silvius. [In verso:] Magnificis ac potentissimis dominis dominis prioribus et capiianeo populi civitatis Sen&rum, dominis meis preeipuis. 16. Eneas Silvius an Giuliano de'Cesarini; [Mailand, Juli 1434].' Beschreibung von Basel. Nach der Basler Handschrift gedruckt in Wurstisens Epitome historiae Basi-Kensis 1577 und in Concilium Basiliense V, 365—73; nach letzterem hier. Reverendissimo in Cbristo patri et domino domino Juliano sacrosanete Romane ecclesie diacono cardinali saneti angeli, sedis apostolice legato dignissimo, domino meo singularissimo. Reverendissime in Christo pater et domine, domine mi preeipue post humilem2 recommendationem. Majores nostri, pater honorandissime, si quando sua vole-bant ingenia trutinare, viros et doctissimos et probatissimos de-ligebant, quibus ingeniorum facienda pericula commicterent,3 quare et ad Platonum plerique et ad Aristotelem recurrebant. multi postea Socratem, Romanorum alii Catonem Leliumque petiere. nostra demum etate Leonardum Aretinum, fratrem Am-brosium et Guarinum4 Veronensem frequens turba postulare 1 Preiswerk in Concil. Basil. V, S. XXIX, verlegt diesen Brief an das Ende des Jahres 1433, da ihm ein Aufenthalt des Eneas in Basel wahrend des Jahres 1434 nicht bekannt war; die Bemerkuug des vorangehenden Briefes: Proximis diebus . . . cum Basilee forein, deckt sich mit der dieses Briefes: nuper ergo cum Basilee starem und bezieht sich gewiß auf das Jahr 1434. — 2 Von mir ergänzt, weil es des Eneas ständige Anredeformel an Kardinäle ist. — " Hs.: comiderent; der Kopist hat et für d gelesen und geschrieben. — 4 Hs.: Guarrinum. * Thomas Ebendorfer spricht in seinem Diarium (Monwm. concil. 1, 736) von fere 7 milibus, die getötet worden seien. 29 consuevit. at reverendissimam dominationem yestram1 plurimi quasi oraculum Delphicum consuluere. possem ego memorare multos non ignobiles aut abjecti viros ingenii, qui, cum aliqua scripsissent vel prosa vel carmine, reverendissirne dominationis vestre Judicium exquirebant neque audebant illa sine approba-tione vestra in lucem dare. horum sectari consuetudinem et di-gnum mihi videtur et laudabile. Igitur cum in hac tempestate novi aliquid edidissem Basi-leamque et mores hominum perscripsissem, quedam enim ge-rere destinaram, que negante reverendissimo domino meo cardmale Firmano, justa nanque et rationabilis fuit consultatio sua, libenter obmisi, id ipsum non audebam in publicum condonare, nisi auctoritate vestra illud agerem. non ergo aspernetur velim reverendissimo, dominatio vestra, si intra medias concilii gravis-simas curas et longissimas ob res gerendas vigilias otii pauxil-lum meis dari litteris precor. non enim temere aut inconsulte facio, cum aliorum exemplo nitar. ratus enim utilem rem esse, domine reverendissirne, si quam a tantis occupationibus animi corporisque vestri laboribus respirationem impetravero. ne-queunt enim homines, si modo homines sunt, continuo fatigari rebusque arduis intendere. quis nanque fuit ille unquam, vel datus litteris seu publice aut militari rei, qui non interdum quie-tem exoptaret? et ut alios obmictam, nonne decus ipsum et splen-dor eloquentie Latine Cicero sese ab laboribus crebro retraxit? profecto auctore2 Seneca sepe ruribus se tradebat vagusque montibus et silvis studio venandi plurimum incumbebat. exinde tantis viribus litteris se restituebat, ut non modo nichil perdidisse sed acquisivisse multum desidia videretur. prodest sane Omnibus animum relaxare interdum excitaturque otio vigor et omnis tristitia, que continuatione pertinacis studii congeritur, inter-missionis alacritate3 discutitur. relaxantur tarnen animi multi-fariam. nam qui re 'publica continetur,* repausat quidem si re-licta ea paululum gymnasiis se litterarum prebeat. immo et qui legali implicatur lectione, videtur requiescere, si poetas 1 Die Hs. hat hier überall tuam; da Eneas in den Originalen dieser Zeit stets die ehrfurchtsvollere Pluralform anwendet, habe ich sie auch hier durchgeführt; daß sie tatsächlich auch in diesem Briefe ursprünglich stand, bezeugt die Schlußformel des Briefes, in der auch die Hs. das ursprüngliche vestre bewahrt hat. — 2 Bis.: audore. — s Hs.: ylacritate. — 4 Hs.: con-tineatur. 30 lectitaverit aut oratores, omnisque studiorum varietas animi quan-dam relaxationem inducit. arbitror itaque, si mea legatis scripta, non nichil yestre reverendissinie äominationi tribuisse respira-tionis, non elegantia vel suavitate dicendi, que duo penitus ab-sunt, sed rerum varietate et aliqua remissione curarum vestra recreabitur äominatio. qua propter et oro et obsecro has litte-ras nonnunquam legere deque his Judicium facere: ita et ani-mus vester aliquantulum evagabitur et desiderio meo geretur mos, sive probentur scripta seu parvi habeantur, fietque ex dubia certa mens mea. tantum quippe auctoritati vestre con-cedo, ut ea mihi omnino de rebus meis sententia sit, quam vestra ~patemitas dijudicaverit habendam. postremo reverendis-sime äominationi vestre me commissum facio precorque, ut in-fra numerum servitorum suorum me minimum ascribat, cui tantum afficior, ut nichil jocundius audire censeam posse quam illi me carum fore. Nichil, uti ego arbitror, homini potest esse deterius, quam otio vitam tradere atque ignavie. cursus enim humane vite brevis est, et id ipsum quo vivimus tempore multis fortune ca-sibus subjacet. neque ulla futuri certitudo est neque crastini spes aliqua certa. innumeri quoque, sicuti videmus, vite sortiti cunabula vel in ipsa infantia vel in adolescentia diem obiere, quo pauci admodum seu virilem etatem attigerint sive fuerint in Senium provecti. itaque dum nobis superest otii quicquam, haud illud inertia preterire debemus, sperantes, ut sepe fit, vite terminum longiorem quo scribere aut evigilare possimus diu, ne nobis uti plerisque accidat, qui summa negotia differentes in senectutem ea postea deseruere, morte preventi vel obstante valitudine. nos enim sepe opinio fallit, nescio qua dementia cap-tos, ut nemo sit, qui sua vivendi spatia Nestoreis annis non judicet adequanda, licet exemplo majorum possimus uti amplis-simo, quorum vivendi spes sepenumero frustrata fuit. quam rem profecto si diligenter intueamur, morituros in dies potius quam victtiros semper nos esse censebimus. ceterum et hoc perniciosum est. nanque ubi vicinos leto sese continuo mortales credant, negligetur illico magnarum cura rerum, quibus diutini labores longissimeque vigilie convenirent, deformaretur brevi genus humanuni, cum nee struerentur urbes nee matrimonia fierent, nullo curäm habente sobolis procreande et replendi liberis civitates, solum sibi victum vestitumque procurantibus, 31 qui tunc vitam agerent. est igitur adhibenda moderatio que-dam, ne prorsus dietim obire credamus neve aura in eternum frui, verum formidare unum, alterum sperare minus firmiter. que cum ita fiant et humano generi consuletur et erit anima nostra nobis eure, neque spe vite prolixioris bona opera trans-feremus in Senium nee trepidatione obitus humana omnia negli-gemus. eo pacto rei publice consultum erit, litterarum studia non deficient, predia neque rustica neque urbana deserentur, que nequeunt sine longo sudore custodiri. bec ergo sunt cui-quam habenda frena, sive rei publice presit sive militiam agitet sive bonarum artium gymnasiis adhereat vel agriculture aut alii cuivis mechanicorum exercitio, ut se moriturum semper victu-ram semper existimet. ea mihi satis animo persuadeo neque arbitrari secus valeo, tametsi que anime sunt parum fortasse in mente geram. hec tarnen efficiunt, ne torpere possim vel cum inertia tempus consumere. Qua ratione compulsus, que Basiliensi consilio gererentur scribere destinavi. neque enim rei magnitudinem, licet ingen-tem, exhorresco, que nequeat comprehendi neque maturiori sive graviori etati übet ea servare, ne vel tunc minime possem vel in presentia tempus in cassum ducerem, quando mihi pauca sunt expedienda negotia, ne ceu pecora forsitan eibo atque somno deditus esse videar. quare nichil est a me magis alie-num, qui lectitare aliquid semper aut scribere solitus sum sive aliter faticari. nuper ergo, cum Basilee starem, ipse mihi vide-bar esse fastidio, si die, que longa esset, fierem otiosus, neque cordi erat de rebus concilio gestis sive gerendis cum eis con-fabulari, quibus ecclesiastice eure nulli diligentie forent, multa-que imaginari, que nee facta erant nee cogitata. angebat igitur in dies magis, ut ea conscriberem, que concilio expressa1 de-liberataque certo scirem, ubi vulgo omnia fuissent cognita, quam rem efficere constitui non solum ob eas quas supra causas me-moravi, verum etiam, et exercerem ingeniolum meum tentarem-que, si quirem in dicendo proficere, ut si quando vellem gran-diora componere, et ingenium et dicendi copia suppeditaret. que duo solet exercitatio parare, licet ingenio plurimum natura con-cedat. fatebor tarnen honestius ac decentius mihi fuisse volvere et perscrutari volumina eorum, qui multis ante temporibus 1 Ea.: exprosa. 32 scripsere quam perficiendum opus assumere. ceterum satis ex-cusationis habeo, quoniam neque mihi libri erant neque dor-miendum penitus videbatur frugi. preterea censebam, si que ab hac sacrosancta synodo discussa ac sancita forent, manda-rentur ad posteros, neque alterum ea colligentem acceperam, cui potuissem onus dimittere hujuscemodi. placuit itaque, nescio si arroganter egi, rem aggredi et omnia memoratu digna re-ferre, quo minores omnium certiores fiant, que coneilio Basi-liensi gerantur. que quidem auctore deo expediam, si pauca prius de Basilea retulero deque hominum moribus, que non in-congrue videntur hoe loco dicenda, cum in ea civitate concilium sit inituni terminabiturque, si rite opinantur, ut cuncti intelli-gant, quo loco quosque inter homines acta fuerint, que colligere destinavi. Basilea, ut ajunt, crebris terre motibus anno jam octo-gesimo funditus decidit, ne centum ex tanta ruina superfuerint edes, quam rem probat ipsa modo facies urbis quasi uno con-textu edita, nova undique; ne domus ulla vetustatem indicet. nam que olim a terre motu superfuere alia postea ruina ceci-derunt, ut nichil vetustum, nichil caducum appareat. ea est in Elsatica regione, medium fere inter terras1 utrasque tenens. Rheno, fluminum nobilissimo, adjacet eoque in partes duas scin-ditur. Rheni origo est ab Alpibus, Italiam que a Germania semovent, longe ultra oppidum Rhinec2 venitque exinde Con-stantiam, ubi Martini pape quinti, pastoris nostra tempestate felicissimi, creatio fuit. ibi lacum transit, cujus ambitus passuum ducentorum milium affirmatur esse, tractaturque naviculis usque castellum Schaphusa. inde pro ingenti. discensu fluminis per montes abruptos et confragosa saxa iter pedibus conficiendum est millibus passuum 10 ad castellum usque quod supra Rhe-num Comprosarthol3 appellant, quem locum opinantur aliqui propter ejus oportunitatem Romanorum fuisse olim castra. est enim colle excelso imminens flumini,4 quod parvo ponte Gal-liam conjungit Germanie, ibi Rheni casus ex alto monte, sco-pulis interruptis, magno fragore ac sonitu, ut ipse queri casum suum videatur. ceu narratur de descensu Nyli tarn precipiti, cujus strepitu ac fragore surdi putantur circumvicini accole. 1 Fehlt in der Sa. — 2 Rheineck. — 8 Nach Wtirstisen Kaiserstuhl, nach Concil. Basil. V, 368 Schloß Laufen. — * Hs.: flumen. 33 nee mirum, cum hujus fluminis, qui torrens ad instar Nyli po-test eo loco existimari, tribus fere stadiis rumor exaudiatur. exinde Basileam usque percurrit, portionem quandam civitatis abrumpens, labiturque ad plurimas Germanie civitates, meatu longissimo mare Oceanum petens. cujus tanta velocitas est, ut ab Argentina urbe nulla redeant aquarum cursui contraria na-vigandi vascula eaque vel Colonie vendunt vel Maguntie. lati-tudo Rheni infra urbem passuum dueentorum quinquaginta, ubi ligneo ponte brevior civitas majori conjungitur. solet interdum extate maxime fervescente urbem inundare pontemque ipsum evertere, ne qua sit duarum inter se conjunetio civitatum, ni-vibus Alpium calore in aquam deduetis. piseibus habundant multi generis, salmonibus maxime, quos mira suavitate animan-tibus aque ceteris preponunt. at de Rbeno satis. Urbs quippe trans Rhenum posita ad Prisgaudiam respi-cit vino frumentoque opulentissimam regionem. rivo aquarum multiplici irrigatur, plana universa, edibus exornata satis. spi-ritualia ipsius episcopi Constantiensis. altera civitas splendidior1 ac magnificentior duplici jugo eminet, valle intermedia, artificiose mirificeque strueta, ut equa omnis videatur eunti. templa sanc-torum decora satis nee vili saxo cireundata, tametsi marmore careant. populo maxime frequentantur. ipsa templorum corpora cellulas habent ligno intextas undique, quibus ad orandum sin-gule cum ancillis sese femine claudunt. eas sibi quelibet pro honore dignitateque sua constituit, ut altiores nobilium quam popularium sint. quibus alie nullatenus apparent, alie Caput so-lum ostendunt, cetera multitudo cernitur pubetenus, quando ad evangelium more Romano stare consueverunt, et in his fene-strelle perplures, quibus videre queant sacra celebrari. quas res arbitror necessitate induetas, magno urgente frigore. hisdem ecclesiis sanetorum multe reliquie, veneratione et ingenti honore digne. altaris ornamenta sacerdotumque minus egregia, neque picturarum decus inest, sicut in Italia templa civitatum habent, neque gentilis aliquo loco vestigia imitantur imagines, si qui aut effigies emulentur sanetorum. argenti vero et auri non parva copia, lapillorum multi pretiosi. tumuli quoque nobilium popu-lariumque sepulture non inornate. scuta etiam clarissimorum virorum affixa parietibus pendent, que nisi magnates non decet 1 ITs.: splendior. Pontes. II. Abt. Gl. Bd. 3 34 apponere, et ea pro numero morientium affiguntur. tecta autem ecclesiarum plerunque vitro nitent variis distincta coloribus, ut radiis solaribus lacessita mirabili splendore nitescant. quibus similia privatorum multe domus habent, ut spectanti ex alto civi-tatem pulcberrimum sit tectorum compositionem ornatumque con-templari. ea pendentia multuin, ne collectis fortasse nivibus rui-nam niiuio pondere minarentur. cacumina obsident ciconie, ibi et nidificant et alunt pullos, quibus hec patria gratissima est. nuUi officiunt eis libereque et ire et remeare queunt. solent enim dicere Basilienses, ciconias adempto fetu domibus ignem immittere, quo timore nutriri aviculas impune permictunt.1 ci-vium edes partibus2 suis mirifice distincte, polite adeo ac deli-cate; ne Florentine quidem magis. candore omnes enitent, picte plerunque, ortos et fontes et areas singule domus habent. ther-mas quoque siccas, quibus cenare solent commorarique nonnulli et somnos captare, ubi vitree omnes fenestre, quarum latera thermarum solumque ac tectum abiete velantur. quo in loco plurime modulantur aves, calore illo ex hieme servate magnis-que frigoribus, quas audire garrientes3 et dulce sit et decorum. tapetis preterea multis utuntur ornamentisque pannorum. hono-rant mensas multo argento, reliquo mensarum splendore et Iota gloria ab Italicis superantur. vestibula domorum nobilitatem in-dicant. ad edium profecto decusque palatiorum nichil judicatur abesse, que si magnifica sint, non potest civitas esse deformis. calles neque angusti sunt neque ad latitudinem nimiam, ut ob-viantes invicem currus non impediantur. nee teruntur plaustris continuo transeuntibus radiis rotarum ferreis, ut stratarum spec-tio semper delicata sit buc tendentibus4 atque illuc. nee pluvie, quamvis in hac urbe creberrime sint, nimis officiunt. plateas etiam habet non contemnendas, ubi cives conveniunt, supellex emitur et alia mercium multa genera fiuntque permutationes et contractus reliqui. fontes ibi splendidi aquis nitidis dulcibusque effusis. preter eos quamplurimi in vicis omnibus. nee Viterbium, Etrusca civitas, tantis aquarum fistulis irrigatur. eum nempe, qui Basilee fontes dinumerare velit, domorum quoque numerum colligere oportebit. menia vero et propugnacula, bello strueta, duris guerrarum certaminibus et expugnationibus Italoruni, uti 1 Ha.: permidunt. — a In der Ha. alt korrigiert aus patribus. — 8 Hs.: querentes. — * In der Ha. alt korrigiert aus tendentes ? 35 censeo, minime obsisterent. neque enim alta sunt neque grosso munita muro. robur tum civitatis in animorum concordia exi-stimant esse, cives nanque, ubi sint unanimes, nulla hostiura multitudine superantur; ubi vero dissidentes, parvo prelio con-cedunt. sunt enim in amore civium difficillima monimenta, que apud eos permaxima inveniuntur. nulle nanque in regendo dis-cordie. regimina nullus accusat, emori pro übertäte quam su-perari volunt. interior autem civitas muro ineliori cingitur, quem fossa ambit undique lapidibus ab latere confecta, qui olim tumu-lis Ebreorum tegmina fuerant, inscripti omnes litteris Ebraicis, que singulorum erant epitaphia. quod est argumento in hac quondam urbe, sicut in Italia cernimus, plurimos fuisse Judeo-rum, quibus demum exactis tumulorum saxa illi officio subiere. recentia insuper in civitate multa prata, arboribus contecta vi-ridibus, suo gramine quandam prebent suavitateni, ubi quercus et ulmi ramis a parvis in latitudinem flexis liorrentes umbras efficiunt, ut extuante calore, quamvis non longa sit extas, hisce sese locis recipere delectabile sit dulcissimumque radios illuc solis effugere. ad ea loca omnis adolescentum multitudo se confert, ubi festivi aliquid habent, quo vel exultare velint seu ludo intendere. hie cursu, palestra volucrique sagitta conten-dunt, equos domitant, currere ac saltare cohercent. alii detor-quent jacula, nonnulli validas vires saxa jacentes ostentant. multi pila ludunt, non equidem more Italico, sed area quadam ferreum affigunt annulum certatimque contendunt suam quisque pilam per circulum transmittere, ligno illam non manu attrec-tant. reliqua multitudo vel cantat vel Coronas ludentibus facit. hujuscemodi conventicule multe in civitate fiunt. conveniunt et in plerisque pratis mulieres, ubi et choreas duetant et psallendo letantur, multaque fiunt alio loco uberius dicenda. at si quis Italus magnitudinem civitatis hujus exquirat, hanc Ferrarie si-milem opinetur Pado adjacenti, politiorem tarnen prestantiorem-que, si faciem civitatis attendat. Erat olim Basilea suo episcopo temporaliter subdita, qui et gladii potestatem habebat et animadversionem in facinorosos homines. postea vero, qua occasione ignoro, ab sese dominium abdieavit, etsi pristini1 potestatis veterisque dominii quandam recognitionem habeat. annuos enim quatuor denarios ex singula 1 potestas mascul. im Sinne des modernen podestä; vgl. die Adresse von Brief 4. 3* 36 familia recipit. Basilienses vero in libertatem aspiravere, quam-vis fateantur cesarem augustum eorum esse regem, gubernatur autem civitas regimine populari. habet consilia duo: unum quod majus appellant hominum fere ducentorum, alterum quod se-niorum1 dicitur virorum duodecim. in utroque et nobiles con-veniunt et plebei. totius enim administrande rei publice tertia portio debetur nobilibus. plurima sunt genera magistratuum diversis officiis attributa, summam tarnen imperii optinet ma-gister civium, quem nisi militem esse non decet. neque mili-tiam nisi nobiles capiunt vel forte plebeorum aliqui, quos summe virtutes clarissimaque facinora decorarunt. nee apud eos facilis est militie consecutio, sive nobilis eam poscat aut ignobilis, nisi res bello pulcherrime gesta suadeat, quam, si qui consequan-tur, jure possunt ad summam magistratuum convolare, sculte-tum2 preterea, qui causis criminalibus preest, magno honore habent. is tenetur civitatem malis hominibus expurgare cavere-que, ne maleficia remaneant impunita. artes quoque singule mechanicorum unum sibi preficiunt, quem zumphtam nominant, hisdemque magistrum preponunt, cujus non parva est jurisdictio. horum autem munerum tempora sunt indefinita, nam pro me-ritis quisque perseverat in re publica, hi habent in civitate lo-cum, ubi examinandis consiliis jurique dicendo congregantur, que simulac perfecta sunt, euneti proprias domos revisunt. nulli ex publico aluntur. vivunt sine certa lege, consuetudine magis quam scripto jure utentes, sine juris perito, sine notitia Koma-norum legum. ubi e novo causa3 emergit vel inaudita facinora pro sua opinione sententias ferunt. ita eis videri ajunt, talem penam illi delicto merito convenire. rigidi tarnen ac severi sunt amatoresque justitie, ut, si quando puniendi sint aliqui, neque peeunia prosit eis neque preces neque amicorum necessariorum-que multitudo vel in civitate potentia. omnes commissi dant penas. relegati extra urbem in perpetuum nullam redeundi spem habent, nisi forsitan cum intrantibus civitatem cardinalibus in-grediantur, quibus ignoscitur, si levia facinora sunt, ipsa quoque tormenta, quibus reos afficiunt, atrocissima. alii nanque suspensi rota ossibus infractis diem claudunt, alii immergunturi Rheno, alios cremant, alios viventes mutilant, nonnullos muro In der Ha. alt korrigiert aus servorum. — 2 Ha.: acultetus. — 8 In der Hs. alt korrigiert in caeus. — 4 Ha,: emerguntur. 37 tradunt1 pane modieo et aque tantillo uti concedentes, donec fame pereant aut siti. ad invenienda etiam crimina sevissimis utuntur generibus tormentorum, quo mori affectabilius sit quam illa pati. comperiuntur tarnen aliqui ea cuncta malentes ferre ac facta vel objecta fateri crimina. amant religionem, sacer-dotes maxime venerantur, solemnia missarum cuncti exaudiunt, ut frequententur ecclesie nedum festis sed etiam continuis die-bus. simulachra sanctorum plurima colunt. scientias non affec-tant neque peritiam gentilium litterarum, ut nee Ciceronem nee alium quemvis oratorum nominari audiverint. neque poetarum exoptantur opera. grammatice tantum dant operam dialectice-que. adventant huc multi ex vicis proximioribus, qui vitam plerunque trahunt ex elemosinis, illis datur ex publico magister ad grammaticam, logicam musicamque capescendam. hi sunt, quos postea miramur in Italia grammaticos elemosinam poscere, quorum plerique in Romana curia prelatis serviunt, opperientes beneficia, quibus demum aluntur in patria. Loca insuper a nobilibus constituta sunt, extati altera con-venientia, altera biemi, quibus esse ex simbolis consueverunt. alibi palatium amplum moliti sunt, ubi choreas frequeDter ex-ercent invitantque formosissimas civitatis, que vestibus quoad possunt lapillis argento auroque veniunt ornate, quasi ad nuptias celeberrimas videantur accessisse. quarum vestiendi con-suetudo pomposa est et pulchra, nisi nobis peregrina nimis vi-deretur. eo in loco nulli pbas est plebeorum incedere tripudio, ni magistratu polleat vel dignitate preclara seu ditissimus habea-tur, quibus aditus minime negaretur. Viri magno, ut plurimum, corpore sunt urbanique, minus magnifice vestiuntur,2 delicate tarnen, pauci, forsitan ex mili-tibus aliqui, utuntur ostro, primores vero civitatis, quibus magne divitie sunt amplaque supellex, nigro velantur panno. cetera multitudo inculta est, lacera atque incomposita, vili tegmine plerunque lineo adumbratur. bor um mores, ut mortalium, varii sunt, plurimum voluptati declivi, domi splendide vivunt, tem-poris magnam partem in edendo terunt. pueri nudis pedibus pergunt, femine solum pedes calceo tegunt nigro alboque. eunc-tarum mulierum una est consuetudo amictus et firma et honesta, ut, que florales sunt, videantur dijudicande vestales. at de his 1 Ms.: trudunt. — 2fis.: vestiunt. 38 dicendum alias existimavi. pauca apud hosce homines vitia, nisi Libero fortasse patri vel Paphie matri assentiantur nimis, quod illi venia dignum censent. fidem servare solent, negare nesciunt, ubi promisere. viri boni esse potius quam videri ma-lunt. sua custodiunt, aliena non appetunt effrenate, contenti for-tuna sua, nisi quibus domi res est angusta nimis. Sita est autem Basilea in agro feraci et ubere glebe, vino ac tritico jocundissime abundans, ut in foro vili cerealia Bac-chique munera veneant. fert pomorum ingentem copiam, ficu caret atque castaneis. urbem placidissimi colles ambiunt et opaca nemora. aquarum ipsa regio copiosa terra celoque, setten-trionum flamine gelidissima, ut magna brumarum parte nive omnia videantur albescere. Talia mihi de Basilea videbantur referenda, priusquam gesta concilii narrarentur. Ejusdem1 vestre2 reverendissime dominationis servitor minimus Eneas Silvius de Piccolominibus Senensis. 17.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; [Florenz, zwischen dem 7. und 14. März 1435]. Berichtet Neuigkeiten aus Mittel- und Süditalien. Orig. Stadtbibliothek Triest, Quartblatt mit Siegel; Kopie Vatikan. Archiv, Armario XV, N. 47. Magnifici domini mei potentissimi. Honus, quod accepi scribendarum novitatum, his litteris persolvere incipiam, quoniam Florentiam reversus non nullas reperi novitates, quas ut vobis scriberem dignum duxi. he sunt hujusmodi. Franciscus Picininus cum mille equis Bononiam transivit, iturus Perusium, ut certe scio ex litteris ejusdem, datis in sancto Michaele, ad dominum Franciscum de Mansuetis. quid facturus Ulis in partibus sit, potestis facile considerare, quod si quos latet, omnes non latet. hec verissima sunt, ob que papa conquestus est hujuscemodi transitum reprehendens, tanquam concordie, de qua agitur minime consonantem. sed satisfactum est ei ab ducalibus oratoribus, ne quid timeat etc. refert tabellarius capitanei, post Franciscum venturum esse 1 Hs.: Ejudem. — 2 Hier hat auch die Ha. die ursprüngliche Lesart 39 Petrum Paulum Ursinum cum equitatu suo et alios plerosque. sed hec non aliter quam ab eo dicta recipimus. dominus Ari-mini heri hinc recessit, non multum a papa contentus neque ab aliquo comitatus nisi ab oratoribus ducalibus et filio marchionis Ferrariensis, licet in adventu suo magnifice receptus fuerit, fa-milia pape, cardinalium et officialibus hujus urbis obviam sibi euntibus. hec signa sunt parve concordie inter eos. tarnen ut audio a plerisque gravibus viris conductus est ad stipendia pape cum equis sexcentis. solum sibi pecunie desunt. quicquid sit, duci Mediolani affectissimus est atque hero meo multa signa fecit benivolentie erga ducem sue. ex Janua littere sunt habite; facta regni Sicilie ad vota illustrissimi Mediolanensium ducis succedere confirmantes. orator preterea regni prefati his diebus ad summum pontificem venit, supplicans, ut duci Barrensi regnum hujusmodi confirmetur. is asserit, omnes communitates et principes regni dicto duci adherere, exceptis paucis, fuisseque tractatum quendam in Andriensi urbe pro rege Aragonum, qui nil nocuit, trucidatis factionum principibus. rursusque rex Aragonum suum oratorem ad papam misit, qui Pisas jam venit et expectatur in dies, papa pro se regnum querit. ex tribus duos excludi necesse est, neque enim ut ajunt, duos regnum capit. dominus Faventinus 6. hujus mensis die Lugo opido insigni scalas admovit opidanisque sentientibus cum suo gravi damno atque ignominia recessit, amissis expugnandorum opidorum instrumentis. alia que scribam non habeo. tantum cupio vestris dominationihus haberi carus et comendatus. Yestrarum magnificarum dominationum servulus Eneas de Picholominibus.1 [In verso:] Magniücis ac potentissimis dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senai'um dominis meis optimis. 18.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Floreng, 14. März 1435. Beilage zu dem vorangehenden Briefe mit Nachrichten über das Konzil und den Papst. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario XV, N. 47, Querblatt. Eetinui has litteras usque in presentem diem, quia nullum inveni ad dominationes vestras venientem. nee ego possum 1 Am unteren Rande der Kanzleivermerk: 23. martii. Das Datum des Briefes ergibt sich aus dem Zusammenhange mit dem folgenden Begleitschreiben. 40 multum spatiari, quia domi aut cum hero meo oportet me esse, interea relatum est, cardinalem Firmanum de Basilea recessisse, iter Florentiam versus dirigentem similiterque facturura dicunt cardinalem de Cypro, quod signum est dissolutionis concilii. ego tarnen non scio an vera sint, testes tarnen non desunt. si certius aliquid scivero, intimabo dominationibus vestris. ulterius audimus a nonnullis gravibus viris, papam iturum Ariminum, si pax cum principe duce Mediolani non sequatur, que omnia diligentius investigabo. ex Florentia, 14. martii 1435.* Eneas. 19. Francesco Filelfo an Eneas Silvius; Siena, 27. Februar 1436. Über die Verlegung des Konzils. Aus Codex 873 der Trivulziana in Mailand (die Blätter sind nicht gezählt); gedruckt Bosmini: Vita di Francesco Filelfo I, 145. Franciscus Philelfus" Enee Silvio salutem. Que mihi scripisti verbis reverendissimi cardinalis sancti angeli, Juliani Cesarini, perlibenter obirem, ubi sacrum istud concilium intra Italie terminos, non in Germania ac Basilee celebraretur. nam me ex universa Christiana re publica delectum esse interpretem in tanta orientalium ecclesiarum ac Eomani pon-tificatus dissensione munus mihi profecto esset oblatum honori-ficentissimum. verum ego satis diu ac super peregrinatus sum 1 Eneas datiert hier nach dem in Siena gebrauchten calculus Pisanus, der bis zum 25. März identisch ist mit dem deutschen Gebrauch, nicht, wie man annehmen könnte, nach dem in Florenz und zum großen Teile auch in der päpstlichen Kanzlei üblichen calculus Florentinus. Daß der Brief wirklich in das Jahr 1435 und nicht in das Jahr 1436 fällt, geht daraus hervor, daß die Kardinäle von Fermo und Cypern am 23. Februar 1435 ermahnt werden, ne a concilio recedant (Concilium Basiliense III, 320), und daß der Kardinal von Fermo noch einmal am 15. März die Mahnung erhalt, ut velit remanere usque ad tempus (a. a. 0., 336), die zugleich beweist, daß das von Eneas gemeldete Gerücht, der Kardinal sei bereits auf dem Wege nach Florenz, nicht auf Wahrheit beruhte. a Filelfo war im Jahre 1434 als Lehrer der griechischen und lateinischen Sprache nach Siena berufen worden, wo er fast fünf Jahre verweilte (Zdekauer: Lo studio di Siena nel rinascimento, S. 46); vgl. Rosmini: Vita di F. Filelfo I, 66— 93. Der Brief ist ziemlich kühl gehalten und schließt mit einer herben Zurechtweisung des Eneas; am gleichen Tage schreibt Filelfo auch an Cesarini und dankt ihm für eine durch Eneas vermittelte Nachricht (Rosmini I, 146). 41 extra Italie terminos, a quibus me abduci nullo patiar munere. sin a Germanis ad Italos concilium transferetur, id quod mihi jam videor augurari, utar reverendissimi cardinalis consilio, cui me ut quam diligentissime commendes maximo opere abs te peto. tuas autem duas orationes in Eugenium pontificem lecti-tavi quam accuratissime, quarum elegantiam probo equidem, sed argumentum ipsum non laudo. vereor enim tibi fore detri-mentosum, quod ut credam auctoritas facit gravissimi hujus prudentissimique viri Johannis Fagnani, qui Sene legatum gerit pro Philippo Marie, inclyto Mediolanensium duce. ait enim ignorare te principis sui mentem erga Eugenium pontificem. itaque tibi posthac cavendum reor, ne quid scribas, quod ignores." vale. ex Sena, 3. kalendis martias 1436. 20.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 9. April 1436. Bericht über die Verlegung des Konzils und über die mögliche Wahl Sienas als Konzilsortes. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario XV, N. 47. Folioblatt mit Siegelspuren. Magnifici ac potentissimi domini mei. Mirabitur forsitan ex vobis aliquis, quod jam multis ex-actis mensibus litterarum nihil miseram, sed fui jam Septem mensibus extra terrarum orbem in regno Scotie,1' quo me dominus meus, cardinalis sancte crucis, transmiserat, quo ex loco nee scribendi facultas erat, nee opus erat scribere, cum nihil ibi ageretur ad vestram rem ^ublicam pertinens. nunc vero ad concilium reversus invenio aliqua fieri, que vestras domina-tiones non ignorare permaxime interest. ideo, que hie aguntur, statui ad vos scribere. multa in hoc concilio edita sunt decreta, " Vgl. hiezu den Brief des Francesco Filelfo an Leodrisio Crivelli vom 1. August 1465 (XXVI. Buch, 1. Brief) in der Ausgabe Venedig 1502: Existimans igitur Eneas rem Philippo gratissimam se faoturum, duas in Basiliense concilio vehementes et peracerbas in Eugenium orationes habuit, quam rem Philippus moleste adeo tulit et graviter, ut prepositure beneficium, quod in divi Laurentii templo Scaramucie interventu in eum dono con-ferri curaverat, quamprimum ablatum Enee in alium transtulerit. — b Über die Reise nach Schottland, wohin den Eneas sein Herr, dm- Kardinal Niccolb degli Albergati, gesandt hatte, vgl. seine Oommentarien S. 4—6, und für den späteren Verlauf der Wahl eines Konzilortes des Eneas'' Rede für Pavia bei Mamsi XXX, 1094, und in des Pius Orationes ed. Mansi I, 5—38, sowie die ausführliche Darstellung bei Haller: Concilium Basil. I, 144 u.f. 42 unum de electionibus, alterum de annatis non solvendis et alia plura, que conciliares viri queruntur ab summo pontifice non servari. est preterea promissum Grecis ad concilium venientibus expensas fieri, quod sine ingentibus pecuniis fieri non poterit, ad quas inveniendas congregandasque statuit hoc concilium, ut indulgentie darentur omnibus manus porrigentibus adjutrices, quales consequuntur, qui dominicum solent visitare sepulcrum, disputatumque est, eas a concilio posse sine papa concedi. volebant tarnen, ut validiores essent et populäres facilius mo-verentux, auctoritatem quoque apostolicam intervenire, sed nun-quam pape presidentes in hoc consentire voluerunt, multa in contrarium allegantes forte vera. quibus ex rebus statuerat concilium, suos oratores ad papam mittere, qui eum requirerent super observatione dictorum decretorum et ut ad concedendas prefatas indulgentias consentiret quod ni faceret, minarentur adversus eum procedere. his preauditis statuit papa suos le-gatos premittere, dominum meum cardinalem sancte crucis et cardinalem sancti Petri. quorum ea demum est auctoritas, ut in facto indulgentiarum conveniant cum concilio, dummodo venientibus Grecis concilium in Italiam transferatur ad locum, in quo sua sanctitas possit interesse, quia Greci nolunt Basileam venire et petunt, ut locus eligatur summo pontifici accommodus, cujus presentiam cupiunt in eorum habere disputationibus. de facto annatarum contentus est papa, dummodo sibi et cardina-libus sufficienter provideatur. electiones dicit se servaturum, quantum commode possit. agitur igitur nunc de translatione concilii. papa et Italici omnes Italiam petunt, reliqui omnes, Latini nominis inimici, venturos se in Italiam negant, nee scio, an erit possibile, concilium ad Italiam transmutari, sed spero nostrorum prudentiam pertinaciam istorum superaturam et demum Italiam habituram concilium. sed que sit urbs in Italia hoc habitura bonum non satis perspectum habeo, existimo tarnen, Mantuam obtinere inter omnes. nam et ille marchio plurima pollicetur et urbs est tarn ducalibus quam Florentinis Venetisque communis, et copia victualium satis habundans. cardinalis sancti angeli, olim . . .* nihil aliud querit, nisi ut illuc eatur, qui cum vehementer aliquid vult, id solitus est obtinere, quod eunque est neque pape et aliorum cardinalium aliena est ab hoc sententia. sed Infolge einer Falte durchgeriebene Stelle im Papier, mit Verlust eines Wortes. 43 dux Mediolani quam maxime resistit velletque in suarum terra-rum aliqua hoc concilium transferri nee minora quam reliqui pol-licetur. sed non videtur his patribus equum, ut ad sua eatur opida, quoniam nunquam papa suorum se manibus committeret. ipse tarnen in sententia perstat rogatque, ut ad terras eatur sibi amicas, ad quas sui possint facillime convenire. ob quas res cogitabam factu esse possibile, ut vestra urbs pro concilio eligeretur. non tarnen solent hujusmodi res sine labore con-cedi existimabamque utile esse, ut vestre dominationes supplica-rent domino duci, quando in aliis suis terris concilium obtinere nequiret, pro Senis vellet instantiam facere. nam et magis con-tentus esset dux concilium venire Senas quam Mantuam, rursus Florentinis esset utile, qui propter vicinitatem multa venderent, Gallici preterea et Teutonici omnes Senas preponunt Mantue et tutiores se ibi futuros putant. sed duo sunt non parva obsta-cula. unum est, quod non tot obferre potestis, quot marchio Mantuanus, alterum, quia Greci expresse dieunt ad nullas se venturos urbes, que communitatibus sint supposite excepta An-cona; sed hoc ultimum facile tolleretur, quoniam ista dieunt propter Venetos et Januenses et forsitan propter Florentinos, de vobis nemo est, qui credat eos male contemptari. utcumque est, non esset turpe vestras dominationes hanc ingredi prati-cam. nam et Florentini, quorum res desperatior est, vehementer pro se instant, ego jam verba cum oratoribus ducis Mediolani feci, qui omnes scripturi sunt domino duci, ut pro Senis velit instantiam facere, quando omnino negatum fuerit in terris suis. sed opus est, ut vos apud prineipem et apud concilium solici-tetis et forsitan etiam cum papa. ego tarnen credo, Mantuam preponi omnibus. sie video trium legatorum, qui hie sunt, in-clinatos animos. multa tarnen mutari possunt. ideo, quantum meum judiciolum cernit, non inutile neque indecorum judi-caverim, vestras dominationes in hoc laborare neque putetis, has res brevi tempore posse concludi, sed aliqui transient [!] antea menses, inter quos habetis spatium providendi. hec ideo dixi, quod hanc utilitatem nostre patrie concedi vellem. vos quod utile est atque inutile, longe melius perspicietis. que scribam alia non sunt, nisi quod vestris magnificis dominationibus et me et meos officio commendo1 ad vestra- Hs. commendatos. 44 rum dLominationum obsequia semper paratus. ex Basilea, 9. aprilis 1436. Vestrarum magnificarum dominationum servulus Eneas de Picolominibus. [In verso:] Magnificis dominis dominis prioribus et capi-taneo populi civitatis Sen&vum dominis meis precipuis." 21.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel 6. August 1436. Bericht über die Aussichten Sienas, als Konsilsort gewählt zu werden. Orig. Staatsarchiv Siena, Ooncistoro 80, 97. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei colendissimi post recommendationem. a Zu diesem Berichte vergleiche man die folgenden Beratungen des Ooncistoro in Siena (Staatsarchiv in Siena: Ooncistoro, deliberationi; vol. 422, Bl.5" und 14): Die Jovis tertia maii. Excelsi domini et capitaneus populi in consistorio convocati etc. eodem quoque consilio fuit statutum super litteris missis per dominum Eneam de Piccolominibus de Basilea significantibus inter alia, quod in concilio agitur de transmutando loco concilii et hortatur, quod procuretur in civitate Senensi poni, quod non erit valde difficile propter multas contro-versias hac de re in concilio existentes, quod sit remissum in magnißcos dominos capitaneum populi et vexilliferos magistros et illos cives, de quibus eis videbitur, qui examinent hane materiam translationis concilii, faciendo provisiones super re hac expedientes, que ponantur ad consilium populi et qniquid in eo ottinebitur executioni mandetur. quod fuit obtentum per 124 consiliarios dantes eorum lupinum album pro sie, non obstantibus 18 consiliariis, dantibus eorum lupinum nigrum pro non in contrarium predictorum. Die Veneris, 11. maii. Excellentes domini et capitaneus populi etc. Obtenta etiam fuit in prefato consilio quedam provisio, quod locus futuri concilii ponatur Senis, cujus provisionis tenor hie est videlicet. che tutta essa materia del concilio secondo l'avisamento dato per la lettera di misser Enea Piccolomini, conciö che depende da essa sia et essere s' intenda piena-mente rimessa ine nostri magnifici signori capitaneo di popolo e gon-falonieri maestri e quelli oittadini, che vorranno a presso di loro e quali per conclusione d'essa materia abbino a mandare o a scrivare a solle-citare, praticare et concludere con quello segreto et con quella solle-citudine, che credarranno convenirsi. et che tutto quello che sarä, fatto per loro circa a essa materia, vaglia et tenga con piena ragione. que provisio fuit vieta per 105 consiliarios, dantes lupinum album pro sie, non obstantibus 20. dantibus pro non. 45 Redeunte Senas spectato doctore domino Baptista," oratore vestro meoque preceptore et benefactore, magno scribendi onere levatum me sentio. multa enim, que ipse scripturus eram ab eodem et audietis plene et intelligetis optime. siquidem homo est, qui pro suo ingenio dicendique facultate omnia melius ore expressurus sit quam ego litteris aut quivis alius immo quam ego etiam verbis, si ibidem essem, quamvis multa rerum pra-tica instructus. decreveram enim longissimis uti epistolis ter-minumque omnium litterarum excedere, ut res quo se modo haberent vobis apei-irem aniinumque vestrum ad hujusmodi con-cilium habendum in civitate vestra accenderem. sed faciet omnia melius apud vestras magnificentias prefatus dominus Baptista. aliqua tarnen sunt, que omnino vestris magnificentiis statui conscribere, quamvis neque ipsum hec preteriturum putem. spero enim et meas litteras aliquid fidei apud vos et mereri et habere statimque ad rem ipsam venio, si prius de agitatis per dominum aliqua vestris dominationibus retulero. laudo enim summe proboque vestrum consilium, quod hominem elegistis, huic rei non aptum solum sed necessarium. ea est enim in illo viro gratia, sive hec a diis data sunt seu fortuna hec homi-nibus contingunt, ut facile multitudinis animos ad sese alliciat faciatque mirum in modum attentos et benivolos auditores et, quod est precipua dignum admiratione, orationem habuit in concilio minime premeditatam, elegantem tarnen et perpolitam adeo, ut stupore affecerit, quicumque audierint circumstantes. egoque permultum admiratus fui, qui sciebam ipsum solum noctem habuisse unam ad cogitandum, que dicturus erat, nam quod se dicturum ab initio destinaverat pretermittere oportuit. reperit enim aliter se res habere, quam ipse precogitasset, cum-que vestra opinione simul deceptus fuit. credebat enim summam 30 milium ducatorum necessitatibus concilii habunde satisfacere, quod tarnen postea minime verum invenit, sed multo plura esse concilio necessaria cognovit, quam ipse oblaturus esset, unum mutare oportuit, quod se dicturum preordinaverat neque ad rem ipsam spacium longum sed unam ut predixi tantum noctem habuit. ita tarnen se habuit, ut summe omnibus et placuerit et expectationi eorum satisfecerit, neque aliquid de * Vgl. zu dem Inhalte des Briefes Momm. concil. II, 905 ff., und Concil. Basil. IV, 268. 46 oportunis omiserit. aperuit enim in primis, quo animo quoque affectu communitas illa Senensis erga Romanam ecclesiam et sacrosancta concilia semper fuerit, quanto desiderio dominationes vestre reductionem Grecorum unionemque illam sanctam ex-pectarent,1 quam leti contentique fueritis, missum esse ad vos dominum Gasparem Perusinum habitamque de vobis in rebus grandibus mentionem fore. suasit deinde pro parte vestra do-minis de concilio, ne pro hujusmodi facto Grecorum aut pecuniis aut laboribus parcerent remque toti Christianitati perutilem commendavit. adjecit postremo gratissimum fore magnificentiis vestris, si sacrum concilium ad illam urbem se transferre digna-retur, ne pro parte Senensium aliquid deesset, dominationes vestra 30 milia offerebant mutuo, prout cum domino Gaspare tractatum habuerant. urbem deinde civesque omnes ad mandata concilii paratissimos obtulit conatusque est persuadere, locum illum pro futuro concilio aptissimum fore, capacitatem urbis, civium humanitatem, libertatem omnium, feracitatem et vini et frumenti ceterarumque rerum commemorans et omnia adducens in medium, que animos ad civitatem illam inclinarent. et cum necesse fuerit aliqua dicere pro honore dominationum vestrarum, que dominum Gasparem tangebant, ita ea temperavit,2 ut et honori vestro satisfactum sit et domino Gaspari non videatur injurius illudque denique eifecit, quod nunquam ego sperare potui. ita enim munus vestrum verbis ornavit, ut quamvis vix ad necessitatem concilii pronum fuerit, omnibus tarnen magnum amplumque sit visum. ac si verum licet dicere letioribus ani-mis oblatio vestra 30 milium ducatorum est audita, quam Flo-rentinorum, qui 85 milia et obtulerunt et offerunt. videbatur enim, quod per vestrum oratorem promittebatur, sine fraude et dolo offerri, multumque prodest in hujusmodi bonam habere mentem et reputari bonum. sed certe, si dominus Baptista sufficiens mandatum habuisset, mirum in modum hec sancta synodus exultasset. nam cum primum auditum est, horatores Senenses pro hoc negotio mitti, ingenti gaudio omnes repleti sunt et summa affecti letitia, quod vel honor3 ipsi domino Bap-tiste impensus judicat, cui huc venienti multi prelati obviam ierunt et leto vultu susceperunt eumque per civitatem euntem 1 Korrigiert aus expectaretis. — 2 Ein folgendes moderatusque est im Orig. gestrichen. — 8 Mn folgendes sibi im Orig. gestrichen. 47 omnes honorarunt. et quod est admirandum, ad instantiam sui solius facta est congregatio generalis extraordinarie, quod non nisi magnis et urgentissimis de causis fieri consuevit. postremo cum pro triginta milibus ducatorum impossibile esset rem con-cludi, summo omnium consensu obtinuit dilationem aut mittendi aut veniendi ad vosx exponendique omnia. ex quibus rebus summe commendandus est ipse orator vester, qui preclare se habuit, vos collaudandi, qui talem elegistis virum. sed magis laudandi eritis, si rem incoatam perficietis graviter, in quo negotio me precor paululum audiatis, si servitori vestro et Senensi hommi pro patria loquenti aliquid creditis. sed quod volo quodque sua-deo facile dictu est, suasu forsitan difficile. suadeo namque, ut petitionibus concilii habunde liberaliterque respondeatis osten-datisque, vos esse, qui semper fuistis, magnificos. hoc vobis forsitan magnum videtur durunique, quod si hie fuissetis nempe faciliter ad rem hanc omnes inclinati essetis, neque dubito, quin vestrum unusquisque ad hoc quam ego sum animatior redde-retur, siquidem melius quam ego intelligeretis et majora emolu-menta vestra illinc coguosceretis. sed concedere mutuo 85 milia ducatorum communitati vestre pergrande videtur, majus tarnen fuit, ducenta fere milia imperatori dono concessisse, atque illinc nulla spes lucri, hinc maxima resultat, tuneque bello in medio eratis undique maximis vexati exhaustique sumptibus, nunc pace tranquilitateque utimini faciliusque modo centum quam tunc 50 milia est recuperare. sed dubitatis, ne factis sumptibus conci-lium e vestigio dissolvatur delusique remaneatis, quem metum amittetis faciliter, si res ante gestas in hoc concilio memorie teneatis. laboravit enim, si meministis, diu summus pontifex omnique studio nixus est, concilium dissolvere. id tarnen obti-nere nunquam potuit, nunc minis, nunc muneribus prelatos cor-rumpendo. dominum tarnen legatum nunquam corrumpere potuit neque aliquos insignes preclarosque viros, qui se murum pro ecclesia dei et pro concilio adversus machinationes diver-sorum opposuerunt. neque tarnen tunc tarn ardua res quam est ista Grecorum agebatur. quod si non potuit, quando debile concilium erat parvumque neque magna traetabat, quomodo pote-rit modo, quando et validius est concilium et de rebus gran-dibus fidemque preeipue concernentibus agitatur, ad dissolutionem 1 Ein folgendes pro mandato ampliori im Orig. gestrichen. 48 pervenire? quomodo patientur cardinales aliique prelati dissolvi concilium pro reductione Grecorum congregatum? maximum certe vituperium et singulare hoc dedecus esset ecclesie occi-dentalis, si pactiones cum G-recis habitas non observaret et quippe dominus legatus, qui rem hanc incoavit,1 prius mori velit quam deficere in promissionibus. ex alia parte Greci per bul-las aureas et per ratificationes obligati sunt ad Latinorum teri-as venire, ubi concilio placuerit ex certis nominatis locis scribunt-que quotidie, nunquam se promissionibus defuturos. oratores quoque concilii, qui Constantinopoli degunt, affirmant per litte-ras suas Grecos ad veniendum paratos promptosque fore. sunt preterea hi domini in tanta cum papa indignatione, ut dissolu-tionem concilii eo vivo nunquam passuri sint, quod nihil aliud esset, quam facultatem ulciscendi pape facere. ex his igitur et aliis orationibus, quas referre longum est, satis constare potest, concilium hoc neque in loco, ad quem se transferet verisimiliter dissolvi posse. velletis forsitan cauti de pecuniis esse, quas con-cedetis neque id mirum est. sed unum, oro animadvertite, pro 25 milibus ego in primis certam securitatem ostendo. nam po-teritis mittere oratores vestros ad Greciam super galeis, que ad Grecos mittentur cum 10 milibus, qui ibi in Constantinopoli re-manere debent pro succurrendo, si a Teucris urbs invaderetur. rursus quindecim milia pro expensis Grecorum a portu Con-stantinopolis ad primum Latinorum portum. hec 25 milia vestri oratores non concedent, nisi securi sint et videant Grecos ven-turos, quo casu impossibile est, concilium non celebrari. quis enim est tarn fatuus, qui presumat Latinos ad concilium non confluere Grecis certissime venientibus, quod si venire nolint, reducentur pecunie et Ulis restituentur, qui mutuuin fecerint. de indulgentiis insuper et decimis pecunie colligentur eritque contentum concilium, quod in civitate vestra duo vel tres de-positarii eligantur,2 apud quos omnes pecunie deponantur, que ex indulgentiis decimisque imponendis colligantur et exinde vo-bis satisfiat, quem securitatis modum jam dux Mediolani per se acceptavit. neque vos pudeat magnorum principum sequi vestigia neque velitis tantum bonum contempnere, quäle nee unquam habuistis nee, si nunc desit, in futurum forsitan habe-bitis. fert enim omnium opinio, hoc concilium pergrande Orig. inconavit. — 2 Korrigiert aus colligantur. 49 frequentissimumque futurum concursu Grecorum Latinorumque. Greci enim, ut ex ore domini legati audivi, circa centum infu-latos deducent inter abbates et episcopos, oportebitque, ut pro honore suo Latini in duplo vel in triplo superent, ne, dum illos convertere studemus, ab eis convertamur. erit profeeto res pul-chra et spectatione digna et illi civitati admodum utilis et hono-rifica, in qua concilium celebrabitur. o utinam vos Senenses tantum bonum habeatis! video enim hoc futurum tempus, quo divites omnes futuri sitis, quo tantum pecuniarum ad vos ve-niat, ut filii filiorum vestrorum sensuri sint aliquid, sed timeo, ne tantum bonum vestra culpa omittatis. erit certe culpa vestra, nisi obtuleritis petita per concilium, quoniam si offerre velitis, que opus sunt, magnam spem capio, concilium hoc ad vos de-fluere atque eo reverti, a quo habuit initium. namque ita se res habent, ut necesse futurum putem ad Italiam transire, quoniam neque Grallici neque Teutonici concilii necessitati satis-faciunt. solus enim dux Mediolani et Florentini largissime satis-faciunt. Veneti enim, etsi multa oiferant, non tarnen habetur de eis mentio, quod locus eorum inhabilis videtur. oportebit igi-tur vel Florentiam eligere vel terras du eis, magneque hinc atque inde contentiones erunt. pars duei, pars Florentinis fave-bit, quod, si Senenses in medium venirent cum sufficienti man-dato, ut multorum est opinio, credo obtinerent. multa enim duci obstant et Florentinis, que Senensibus non obstant. Florentini enim partiales pape dieuntur et ejusdem factionis et lige timen-dumque, ne pacta rumperent aut pape nimis faverent. id non potest de Senensibus suspicari aliquis. Florentia cara sterilis-que habetur, Sena copiosior et feracior. Florentini astutiores cautioresque atque ideo vixdum fallaces, Senenses puri et ve-races creduntur. Ad Florentinorum terras non posse tute acce-dere prelatos ducis, ad Senensium posse. duci obstat inimicitia pape, qui juste excusare se possit, si non eat. is Senensibus et pater est et amicum se dicit, neque honeste poterit jam ac-ceptam urbem repudiare. duci adversantur Grallici propter regem Renatum, de quo Senenses nihil se intromittunt. duci est in-fensus imperator, Senensibus affectissimus. inter ducem et Ja-nuenses aliosque guerra est, Senenses cum Omnibus pacem habent. quibus ex rebus fit utilius commodiusque celebrari posse concilium Senis quam alibi, rursusque patet animos fere omnium ad illam inclinatos urbem. sed unum solum restat, quod Fontes. II. AM. Gl. Bd. 4 50 est in vobis situm, magnifici domini, scilicet pecunias usque ad necessitatem concilii offerre. est eniiu opus huic conoilio non parva summa, neque putetis, concilium multa petere, ut ad pauca veniatur, quia re vera illa summa opus est, que petitur, velletque libenter concilium minori summa indigere sed fieri nequit. idque totum provisum est Grecis neque in alios usus convertenda est pecunia illa, quam pro reductione conversio-neque Grecorum tractanda et fienda. itaque videte in tanta re Christianitati tarn utili et tantarum animarum salutem concer-nenti quam turpe sit desides vos esse et strictas tenere manus, qui non solum mutuo sed dono sine spe aliqua lucri temporalis offerre deberetis, quodcunque in facultate habetis. neque enim fas est, in tarn pio negotio multas cautiones querere, quando vel perdere temporalia lucrum est aniinarum. sed videte, ne, cum pecuniis parcitis, animarum simul et lucri obliti videamini. neque enim tantum dicere possem commodum, quod exinde capietis, qui majus accipiatis. preterea quam laudabile erit, si dicatur, in civitate Senarum unio Grecorum Latinorumque facta est. noscunt ista Florentini, bomines oculati, atque ut concilium habeant nullis parcunt impensis. 85 enim milia liberaliter ob-tulerunt, quotiens concilio placeat illam urbem acceptare, para-tissimi, 30 domos gratis dare, galeas quatuor invenire, victualia et pensiones domorum equo taxare pretio, et si plura petantur, se minime negare. eadem dux Mediolani offert et ultra unam ex suis civitatibus cum arcibus et circumjacentibus opidis in manu concilii ponere, sive Paviam sive Placentiam velit, seu Parmam aut Cremonam expetat, taxationes domorum et victua-lium in manibus domini legati se committere,1 proque bis Omnibus solemni instrumento se obligavit. non igitur mirari debetis, si ea vobis suadeo que dux, queque Florentini libenter factitant. etsi dicatis, Florentinos magis pecuniosos, fateor, si etiam magis indigentes dicatis. namque etsi plures habent pecunias etiam pluribus pro servando statu suo indigent et pro ista summa non minus vos quam ipsi idonei estis, si bursas vestras tangere tantisper velitis, quas mox impleturi exuberantissime sitis. sed unum inter alia noluerim omisisse. civitati certe nostre non fuit bonor, misisse oratorem tanquam ad rem perfectam, cum lon-gissime a concordia tractatus esset et licet non vestra culpa 1 Ursprünglich legati ponei'e se dux affirmat. 51 sed alterius fuerit. aliquid tarnen est verecundie aut infamie simile, quod nullo modo expurgari melius potest quam liberali-tate, ostendendo, quod si aliter vobis insinuatum fuisset, aliter fecissetis. velitisque, obsecro, operam dare, ne vestri inimici in-tentum habeant, qui studentes, ne concilium ad vos declinet, operam per fallaciam dederunt, ne satis offeretis, quos sane reprimetis eorumque obviabitis dolis, si large et festive ad ne-cessitatem concilii respondebitis, ad quam rem ego et scio et debeo tos hortari, qui rebus intersum videoque ut onmia trans-eunt, atque manibus pene tango, ut ajunt, concilium istud vestrum esse, nisi vos perdatis illud. et quia superius dixi, concilium hac summa omnino indigere, ex hoc id vobis suasum volo, quod, si patres de concilio res hujusmodi venales habe-rent et plus offerenti concederent, nunquam ad vos veniretur. Florentini enim et dux multa plura quam hec sint Offerent, sed concilium ultra necessitatem nihil petit aliud, et cum jam a plerisque sufficientem pecuniam invenerit, supra nihil querit, sed de dispositione loci et securitate disserit. obsecro igitur ad rem istam equis animis intendite et utilitatem honoremque vestrum et patrie considerate Eneeque ex affectu loquenti fidem date, quem invenietis in omnibus veracem et sue civitatis commodum querentem neque pro hac re in quantum vestris magnificentiis placeat aliquid omittentem. laborabo enim, ut debeo, manibus et pedibus, ut res sortiatur effectum. vos ex parte vestra, quod equum est, nolite pretermittere. vellem etiam plura circa hoc dicere, sed relinquo domino Baptiste onus, qui melius longe et ornatius singula resserabit. ego me -vestris dominationibus re-commendo ad earundem semper mandata paratum. ex Basilea, 6. augusti 1436. JÜarundem dominationum vestrarum servulus Eneas de Picolominibus. [In verso.] Magnfäcis ac potentissimis dominis dominis prioribus et capitaneo populi civitatis Senarum, dominis meis precipuis. 22.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 25. Oktober 1436. Mahnung an die Stadt, sie möge die vom Konzil geforderten 4* 52 Geldmittel bewilligen, damit Siena zum Konzilsorte gewählt werde. Original im Vatikanischen Archiv, Armario XV, N. 47. Zwei Folioblätter mit Siegelspuren. Magnifici ac potentissimi domini, domini mei singularissimi." Heri cum audissein, tabellarium quendam ex Senis venisse litterasque vestras reverendissimo domino legato reddidisse, ad ipsum statim legatum me contuli, qui licet secretas teneret lit-teras nullique antea ipsarum tenorem aperuisset, sua tarnen benignitate rem mihi aperire voluit, quod civi Senensi non re-putavit indignum res ad Senenses spectantes ostendere. dixit ergo mihi, ut litteras reciperat, quas tarnen noluerat manifestare, quoniam expectationi, que de Senensibus erat, minime respon-debant. cumque multa hinc inde verba fecissemus, mirari se ait ille dominus, cur non liberaliter ad hanc rem veniretis, ut reliqui large offerentes, que necessarie sunt, pecunias, nil mirum esse dicens, Senenses obtinere, si satis offerrent dictique hujus rationes attulit. ab eo denique ita recessi, ut ab illo, qui summe cuperet, dominationes vestras aliter respondere. cujus dum ego dicta rationesque considerarem, non inutile putavi, si his etiam litteris aures vestras onerarem, quamvis enim satis abunde alias scripserim. id tanquam ab Enea dictum reputastis; nunc vero, quicquid dixero, ex domini legati verbis accepi, ut non me sed illum possitis estimare loquentem. hortatus sum aliis in litteris, ad rem hujus concilii magnifice intenderetis atque, ut alii fa-ciunt, liberaliter, que necessaria sunt, offerretis, nunc vero id vos non fecisse egre fero, cum propter honorem tum propter utilitatem vestram. video enim maximum honorem cum summa utilitate civitatem vestram amisisse sua dumtaxat culpa, sum enim quodammodo certus, si concilio ut alii obtulissetis oportune, quod nulli preter Senenses concilium habuissent. nam cum magne sint inter ducem, Venetos et Florentinos discordie neque Veneti sine injuria ducis aut Florentini, neque dux sine injuria illorum eligi poterat ideoque libenter ad tertium locum communemque concilium declinasset, qualis nullus est in Italia preter Senas, ubi esse concilium neque Veneti neque Florentini dolerent neque dux inique id pateretur. facile preterea locus ille electus fuis- a Vgl. zu dem Briefe: Monum. concil. II, 908. 53 set, quoniam papa in eum consentiebat, quod maxime domini de concilio desiderant, ut majori cum pace negotia queant trac-tari. concilium insuper de Senensibus fiduciam habuisset neque vim aliquam aut fraudem timuisset, suntque multi hie, qui re-eordantur, ut benigne et humaniter tempore concilii traetati fuerunt, qui nihil magis Optant, quam eo reverti. Teutonici denique nulluni Italie locum civitati Senensi preponerent propter impensos cesari honores, que res Teutonicos urbi vestre quam maxime conciliat. sunt et alie cause, que Senenses omnino preponendos faciebant conciliumque vobis dabant. sed omnibus illis peeuniarum causa preponderat, sine quibus ut vulgo dieunt, nihil est, quod recte explicari queat. indiget ut scitis concilium ingenti peeuniarum summa, opusque est secundum pacta cum Grrecis facta per totum mensem Januarii proxime futurum1 misisse ad Grecos 2 galeas subtiles et totidem grossas trecen-tosque arcitenentes sive ut ajunt balistarios, item pecunias et oratores, que omnia ad septuaginta milia ducatorum ascendunt, ut domino Baptiste, oratori vestro, clare ostensum fuit, qui uti-nam sanus incolumisque ad vos redisset, forsitan aliter animos vestros incendisset. et enim, cum de tanto bono traetatur, non video, cur adeo negligenter sitis, cur non alacri et prompto acceditis animo. nunquid videtis, agi modo de reduetione Gre-corum, de conciliandis orientalibus populis cum oeeidentalibus, de recuperatione infinitarum pene animarum, de exaltatione et gloria nostre fidei, et ubi, oro, eritis largi, si hie parcos et strictos vos exhibetis? ubi queretis famam, si hie negligitis? profecto nulla res est, que vestram civitatem majoribus queat ornare laudibus quam ista. nescio enim, quid majus quidve gloriosius dici possit, quam illa in urbe concilium esse cele-bratum, quod Grecam cum Latina conjunxerit ecclesiam, que res certe mandabitur litteris et memorie hominum sempiterne. quid igitur peeunie pro hac re parcitis, pro qua nee vite par-cendum fuerat. namque si pro fide corpus et animam debemus exponere, quis audeat negäre pecunias, que etiam, si gratis peterentur, negande non fuerant. sed nihil dono aut gratis concilium postulat, mutuum rogat, mutuum quidem, quod reddi-turum omnino sit. ex indulgentiis enim ac deeimis peeunie Beide Worte von mir ergänzt; Lücke im Qrig., durch die Fällung des Briefes entstanden. 54 colligentur, que in hanc rem convertentur. et licet aliqui di-cant, nisi papa concurrat, indulgentias decimasque parum red-dituras, id nihil obstat, nam si concilium Senis celebrabitur, auctoritas pape omnino concurret, poteritque modus dari, quod statim in ipsa loci electione papa approbet indulgentias et de-cimas. petit enim papa, ut locus eligatur sibi accomniodus nomi-natque Forum Livii, Mantuam, Bononiam, Florentiam, Senam, Romam.0, poterit concilium dicere, placet unum ex istis locis eligere, sed volumus, ut nunc statim indulgentias et decimas approbes, quod papa evitare non poterit, et ista esset via secura, per quam certi essetis recuperare posse peeunias vestras, neque timere de-betis, quod peeunias mittitis extra patriam prius quam concilium ad vos veniat, quoniam certi esse debetis, hoc futurum concilium nullo pacto debere impediri, quod pro tanta re celebran-dum est, quanta est reduetio Grecorum. scire preterea debetis, quod hec 70 milia ducatorum amittere non potestis, quia vos ipsi ex dicta summa poteritis conducere duas galeas grossas et totidem subtiles, que pro quatuor mensibus constabunt 8 milia ducatorum, item trecentos balistarios, qui pro sex mensibus constabunt 6 milia ducatorum, item dabitis oratoribus sacri concilii pro imperatore euntibus Grecorum circa quinque milia ducatorum aut sex milia et sie sunt solum 20 milia, que ante oportet exponere. alia vero 50 milia portabunt galee in pecu-nia numerata poteruntque ire oratores vestri easque peeunias non debebunt exbursare, nisi Greci ad veniendum parati sint et galeas intrent, quo casu, si Greci veniant Talamonem certi estis, quod concilium celebrabitur in civitate vestra et sie, quod peeunias recuperabitis. sin vero Greci venire nolint, tunc rever-tentur oratores vestri cum peeuniis solumque 20 milia exposita erunt. una enim res est, que futurum concilium impedire possit, si Greci venire nolint et in hoc casu 20 milia potestis amittere. si veniant, jam in tuto res est. nam neque papa neque alius quisquam venientibus Grecis auderet concilium impedire. vi-detisne, quam vobis securitatem ostendo? profecto, si hec con-sideratis, nihil periculi est, quominus recuperetis mutuum. sed quid vobis ostendo rationes, cum aliorum exempla ante oculos habeatis? dux enim Mediolani concilium petens omnem pe-euniarum summam oportunam concessurum se pollicetur neque » Vgl. Concilium Basil. IV, 310. 55 aliam cautionem petit, nisi ut semidecimarum mdulgentiarum-que collectores sibi respondeant. Florentini contentos se di-cunt eam cautelam recipere, quam domini cardinales hie existentes ordinarent, idem Veneti, nee secus Avinionenses, qui modo venientes concilium magna cum instantia petunt, peeunias et quevis necessaria pollicentes. cur vos etiam non sequimini horum ritus ? an errare putatis, cum talium civitatum prineipum-que vestigia imitamini? venite, oro, cum liberalitate, cum ma-gnificentia porrigite ad tantum opus largas manus, ostendite nomen illius civitatis, quod jam totum fere per orbem insonuit, non esse vanum. facite, quod alie faciunt civitates, nee dicite, ditiores Florentinos facilius invenire peeunias. quamvis enim ditiores sint, majori tarnen peeunia indigent, ut sicut vos red-ditibus ita etiam expensa superant ac magis expensa quam red-ditibus. ego, consideratis gravaminibus ducis, nihil dubito, diffi-cilius esse sibi, hanc summam invenire, quam vobis. tarnen ille liberalissime ofFert, qui ut habetur princeps sapientissimus, ita in hoc ejus uti decet exemplo. et si enim vos imperatori nullo emolumento captato ducenta milia ducatorum concessistis dono, quanto magis hie expendere debetis, unde fruetus uber-rimus sit resultaturus, unde utilitas maxima et honor inextima-bilis eveniat. et si in re temporali ac mundana tantam operati estis largitatem, quid denique in spirituali ac divina facietis? certe non minus deo quam mundo debetis. videtur igitur mihi et ita consulo, nisi consilium meum contempnitis, ut iterum quam citissime mittatis unum oratorem vestrum cum pleno mandato offerendi summam predietam sub ea cautione, que do-minis cardinalibus hie existentibus placuerit, qui veniat cum quatuor equis pro minori expensa. adhuc enim forsitan erit veniendi tempus, priusquam res ista concludatur. sunt enim hie magne contentiones, quoniam aliqui Italiam volunt, aliqui Galliam et priusquam hoc determinetur, fortassis posset nump-tius ipse vester accedere, qui si veniret, ut dico, credo obtine-ret. ita enim et magnos et medioeres viros sentire video. in-terim dominus legatus, vir rarus et vestie communitatis aman-tissimus, litteras sibi missas penes se tenebit, donee responsum gracius et honorabilius aeeeperit, quod non alia de causa faciet, nisi ut vestrum honorem tueatur, quem littere ipse diminuerent, si darentur in publicum, querentibus vero, cur Senenses non respondeant, dicetur tarditatis causam esse valitudinem domini 56 Baptiste in itinere1 remanentis. hec sunt, que in presentiarum scribenda putavi, non meo soluni, sed reverendissimi domini legati predicti consilio et jussu. locutus sum ex affectione ar-dentius forsitan quam decuit, in qua re si quid erravi puto äominationes vestras mihi daturas veniam, quibus me humiliter recommendo. ex Basilea, 25. octubris 1436. ~Eiarundem magnificarum dominationum servulus Eneas de Picholominibus. Post scriptas jam litteras reverendissimus dominus legatus reddidit mihi dominationum vestrarum benignas et perhumanas epistolas, quas ut libenter ita reverenter accepi. ad eas vero per ea, que supra dicta sunt, satis arbitror esse responsum, itaque pluribus non utor. supplico autem in hac re utamini consilio reuerendissimi domini legati, qui ut civitati vestre summe afficitur ita nihil consulet non bene. datum ut supra. [In verso.] Magniücis ac potentissimis dominis prioribus et capit&neo populi civitatis Senaram, dominis meis prestan-tissimis. 23.* Eneas Silvius an die Stadt Siena; Basel, 11. Dezember 1436. Bericht über die Verhandlungen, Avignon oder Florenz als Konzilsort zu wählen. Orig. Vatikanisches Archiv, Armario XV, N. 47. Magnifici ac potentissimi domini mei singularissimi post humilem recommendationem. Proximis diebus cum celerem tabellarium invenissem, scripsi dominationibus vestris de electione loci pro futuro concilio, que tarnen adhuc non erat publicata, scrutinio adhuc penes nota-rios existente, sed prout mihi videbatur verisimile, ita scripsi. postea vero cum publicata res est, deceptum me in uno reperi. nam dum scribebam, civitatem Avinionensem non habuisse .. .2 sufficientes, erravi. repertum est enim, illam quoque urbem a duabus partibus . . .2 totius congregationis nominatam fore et sie electam esse simul cum Sabaudia. sed unum est hie obsta- 1 Infolge Bruches des Papiers nur Beste des Wortes zu erkennen. — 2 Ein Wort infolge Bruches des Papiers ausgefallen. 57 culum, quia dominus legatus noluit eoncludere pro Avinione, quia non esset in decreto nominata aut comprehensa et pro-testatus est, illam urbem eligi non posse.a Gallici tarnen et multi Teutonici volunt electam esse et sie sunt hie super hoc magne discordie. Avinionenses nolunt exbursare peeunias, nisi dominus legatus et cardinalis sancti Petri consentiant in Avinione, quod ipsi nullo modo volunt facere. pro Sabaudia vero peeunias nemo ofFert, immo requisitus dux Sabaudie de mutuo negat se posse tantam summam exponere et sie quantum ego video nisi aliud nascatur oportebit novam electionem facere et credo Flo-rentiam obtenturam, quia dominus legatus et cardinalis sancti Petri eam elegit et ...1 ad quatuor et sexaginta ex toto numero incorporatorum, qui sunt trecenti quinquaginta quinque numero inventi. et sie Florentia post Avinionem et Sabaudiam excedit alias urbes in voeibus. civitas vero Senensis non fuit nominata nisi a paucis, quia non erant oblationes sufficientes, et si dica-tur, cur Sabaudia non sit electa2 non est alia ratio nisi quia Gallici ruentiebantur, Avinionenses pro Sabaudia mutuaturos fore, quod falsum nunc repertum est. prius tarnen quam ad novam electionem veniatur oportet expeetare per totum mensem janua-rii ad videndum, si Sabaudia aut Avenionenses banc summam velint concedere. quare videretur mihi, quod dominationes ves-tre . . .3 interim mittere ad offerendarn hanc summam, quod si feceritis, omnibus preponemini. vera loquor nee ex me loquor. Florentini offerunt centum et viginti milia ducatorum quia in-telligunt fruetum quem exinde consecuturi sunt, nee mirentur dominationes vestre . . .3 sum totiens de hac re scribens, quia doleo cum omnes video dominationibus vestris . . .s honorem bonumque perdatis et tanquam patrie affectus scribo. vos tarnen melius fovsitan hoc cernitis. sed hoc sit satis. recomniendo me magnificentiis vestris. ex Basilea 11. decembris 1436. lEarundem magnificarum dominationum servulus Eneas de Picholominibus. [In verso.] Magnificis dominis, dominis prioribus et capi-taneo populi civitatis Senarurü, dominis meis prestantissimis.* 1 Ein Wort infolge Bruches des Papiers ausgefallen. — 2 non — electa nur in Überresten erkennbar. — $ Ein Wort ausgefallen. — * Am Ende der 1. Seite von gleichzeitiger Hand der Kanzleivermerk; presentatum die 12. jan. » Vgl. Uonumenta concil. 11, 909—923 und Concil. Basil. IV, 350. 58 24. Eneas Silvius an Piero da Noccto; Basel, 21. Mai 1437. Bericht über die Vorgänge auf dem Konzil anläßlich der Wahl eines neuen Konzilsortes und die daraus entstandenen Streitigkeiten.11 Zwei Fassungen: Eine längere Cod. Vindob. 4760, Bl. 53—61 [A], Vindob. jus canon. 68, abgedruckt bei Mansi, Ooncil. XXXI, 220—229 [BJ, zwei Handschriften der Mainzer Stadtbibliothek [0, DJ und Cod. 407, Bl. 295 der Riccardiana in Florenz; eine kürzere im Cod. f215 (E 5), Bl. 313"—319" der Stiftsbibliothek in Melk [E] und in einer Augsbnrger Hs., gedruckt bei Braun: Notitia de codicibus mss. ad SS. Udalricum et Afram Augustae VI, 121—129. Voigt Nr. 4 und 5. Eneas Silvius Petro suo salutem. Credo,1 me non solum heri mei2 reverendissimi,3 cardinalis sancte crucis4 ac magistri Thome,11 sed tuis etiam accusatio-nibus reum esse, quod tunc maxime scribendi consuetudinem 1 Die 2. Fassung beginnt: Scio me tacitum increpas, quod tunc maxime . . . — 2 Fehlt CD; in D folgt domini mei. — 8 In C folgt domini. — * In C folgt domini mei. a Piero da Noceto, einer der intimsten Freunde des Eneas Silvius, war 1402 im Dorfe Noceto auf dem Gebiete von Piacenza geboren. Wie dieser wurde er Sekretär des Kardinals Capranica, dann des Kardinals Niccolo aV Albergati, den er auf seinen Legationen in Italien, Frankreich und Deutschland begleitete. In der 5. Sitzung des Basler Konzils (5. id. aug. 1432) wurde er zum Schreiber, auf dem Konzil in Ferrara, 9. Jänner 1438, zum Notar des Konzils ernannt. Unter Nikolaus V. wurde er erster Sekretär der Bremen, sein Vertrauter und erster Minister, Friedrich III. ernannte ihn zum Pfalzgrafen. Mit dem Tode Nikolaus V. verlor er, wie dies das Schicksal aller Günstlinge war, seine Stellung, und übersiedelte mit seiner Frau nach Florenz, erlangte aber auch keine neue, als Eneas Papst wurde. Er zog nach Lucca, wo er das Bürgerrecht erlangte und 1472 starb; eines der herrlichsten Renaissancedenkmäler des Domes, ein Werk des ausgezeichneten Künstlers Malleo Civitali schmückt seine Grabstätte. Er war ein Freund Poggios, Marsilio Ficinos und Francesco Barbaros, und ein Kenner der antiken wie der italienischen Litteratur; er wird als Emendator des Sallust genannt (Giornale stör. d. letteratura ital. XLVII, S. 25ff.); der Kodex XI, 96 der Rossiana in Lainz, der Boccaccios Fiametta enthält, ist 1464 in seinem Auftrage von Petrus Paulus Niccolai de Noceto geschrieben. Vgl. Poggiali, Memorie per la storia lelter. di Piacenza II, 3—12; Bisticci, Vite di uomini illustri II, 166; Voigt, Wiederbelebung II, 73—74. Zu dem Briefe vgl. des Eneas Commentarius ed. Fea, S. 67 u.f, Monum. concil. II, 965 ff., Mansi XXIX, 133ff. — b Tommaso Parentucelli, der Sekretär des Kardinals, nachmals Papst Nikolaus V. 59 interruperim, cum esset precipue necessaria cumque scitu di-gniora et apprime gravia in concilio gererentur.1 fateor enim antehao ex toto pene orbe ad concilium defluxisse novitates, nunc eas,2 quasi depositum reddat,3 ex concilio in Universum decurrere. sie est, ut ajunt, omnium rerum vicissitudo. sed feci, ut plerisque mos est, qui menstruas debentes pecunias in annuam convertant et4 quod divisim debuerunt,5 summatim exsolvunt. neque enim, ut non6 scriberem, tacui, sed ut totum scriberem,7 quia8 semper pendebat aliquid notione dignissimum. nunc vero, quia res est non, ut puto, extineta, sed in dies ali-quos9 sopita fuit, que omnia10 hero scribere timui, tarnen,11 ne molestum me diceret, qui non epistolis sed codieibus agerem, quod est apud hominem12 oecupatissimum ridiculum reputare,13 idem mihi cum magistro Thoma erat metus. quid ergo? ta-cuissemne an potius14 omnia tibi enarrassem, quem virum15 nunquam inveni meis litteris negotiosum; sie sunt tibi plus quam sat est aeeeptissime, cujus10 facit humanitas,17 ut horres-cam18 et in tergo scriptum et nondum nnitum ad te mittam. ea tarnen lege, ut heri copiam sibi facias, quam primum vacatio fuerit19 etsi in tanto viro rarissima. quod si hec non detur, tu meus Orestes esto, ut20 quod ex lectione illius tibi compertum fuerit, comniuni21 domino exponas succincte. habebis enim ex me rerum seriem et molestias omnium partium cognosces. de rebus namque conciliaribus non minus libenter scribo quam tu legis, vellem tarnen, ut22 quietiores forent et magis ex voto. qualescunque tarnen noscende sunt, quia, etsi non lete ac magne sunt, easque23 malo ex me tibi24 notas fieri quam ex alio, qui vel non totum vel non verum scriberet. ego rem omnem ape-riam et ne te verbis teneam, jam ineipio. Cum transferendum esset Grecorum causa concilium, alium-que oporteret locum eligere, Avinio hoc modo optinuit, ut si rogati Greci Basileam renuerent ad Avinionem invitarentur;25 1 contingerent B. — 2 easdem E. — s quasi — reddat fehlt E. — * sie E. — 5 habuerunt OD. — 6 fehlt O. — 7 sed — scriberem fehlt C D. — 8 quod B. — 9 aliquot B. — 10 animus A, cujus B. — " timens B, — 12 In C D folgt presertim. — 13 temptare A ö D. — " Fehlt C. — 16 uimm AB. — is quare A B. — " In A B folgt tua. — 18 Orestem B; horrescerem A. — 19 fuit D. - 20 Fehlt OD. — " cum OD. — 22 Fehlt CD. — 23 easque tarnen D. — " tibi ex me D. — 25 inmit-tereatuv A. 60 rui'sus, si ibi1 non posset esse concilium, in Sabaudiam duce-rentur. fuit et adjecta conditio, si trirenies parassent quatuor, si trecentos conduxissent arcitenentes sive ut ajunt balistarios, si 70 aureoruin milia infra mensem mutuo concessissent aut Avi-nionenses aut eoruin loco quicunque forent. sed neque infra mensem solutio facta est ulla neque preparatio. dixere igitur2 plurimi, electionem expirasse esseque iterum eligendum, quod neque optineri potuit neque ad deputationes deduci, quoniam tarn Gallici quam alii plures in sententia perseverabant neque divelli ab Avinione poterant, vexantes in dies et nuntiis et lit-teris Avinionenses, ut solverent, quibus animo duris aut3 certe nimis ad solutionem tardis utile visum est oratores mitti, qui sopitos animos excitarent et ad solvendum inducerent. erant electi ad Greciam quatuor episcopi ex nationibus quatuor:4 Lubicensis orator imperatorius, Visensis regius, Parmensis et Lausanensis solum conciliares, hos mittendos Avinionem dicebant, ut ibi pecunias reciperent et ingressi mare ad Grecos navigarent.5 orta est subito inter patres de instructionibus dis-cordia, tum6' maxime super decreto, quod Gallici publicare vo-lebant, de facta electione, de imposita clero decima deque portu, ad quem applicare Greci deberent. vidisses duas in concilio partes hinc Gallicos cum paucis Germanis Hispanisque,7 inde alios omnes. interim Johannes Dyssipatus,8 id est bis consul, Grecorum orator venit, cujus oratio majorem adjecit scrupulum: repudiavit enim expresse Avinionem, quod neque in decreto cum Grecis edito contineretur neque pape placeret neque ad Sabaudiam teneri Grecos9 dicebat, que citra montes10 sed que ultra Alpes11 est in Italia, quod territorium ducis Sabaudie in Italia situm dici Sabaudiam crediderunt, cum in decreto con-senserunt.12 hunc corruptum apud Venetias dicebant Gallici,13 quod14 de re ignota non potuisset instructiones habere; ante enim ex Constantinopoli constabat illum recessisse,15 quam Avi-nio esset electa.16 ideoque nihil a proposito partes declinarunt, 1 ibi si A. — 2 ergo D. — 3 ac A. — 4 quatuor nationibus OD. — B enavigarent A. — 6 tarnen OD.— '' Fehlt OD. — 8 Dissipatos B. — 9 Grecos teneri E. — 10 Alpes O. — u montes 0. — la consenserent ODE. — 13 Galli dicebant OD.— 14 quod uniter creditur, quia E. — 16 antequam ex C. c. recessisse, antequam A. esset electa A; a. ex C. ille recessisset, quam A. e. e. D. — le A schiebt ein: seu quam notitiam habere potuisset. 61 sed isti celerius mittendos, Uli diligentius retinendos oratores putabant, augebanturque dietim discordie. fuisset tunc aperta divisio, nisi medios sese Hispani1 et nonnulli alii ad concordiam obtulissent, quoram cura in hoc denique2 conventum est, ut irent oratores Avinionem et si infra dies 30 pecunias haberent intimarentque legitime infra 123 sacro concilio a die recessus eorum ex Basilea,4 tum subito decretum fieri5 super electione loci, super decimis superque facultate nominandi portum ora-toribus data6 deberet continuarentque oratores ad Grecos iter. si7 minus, liberum esset sacrum concilium tenereturque alterius loci electionem facere hocque auctoritate deputationum et nullo unquain8 dissentiente pi'obatum9 est. missi igitur extemplo oratores, quos licet ex fide gessisse non dubitem, mandatum tarnen preteriisse non negaverim. sed inordinate multitudini facile est illudere, apud quam ridiculum est, quod in bonis civitatibus capitale censetur. in egressu civitatis hujus Grecum oratorem, ut secum iret, sunt hortati, quo negante Avinionem celeri cursu. petiverunt, consumptis tarnen apud Sabaudiensem principem nonnullis diebus. gratus fuit Avinionensibus eorum accessus, difficile tarnen erat aurum invenire et, qui daturi erant, securi-tatem de restitutione volebant maximumque rei monimentum10 est creditum, si decimarum exactionem per totam Galliam rex Francie promitteret.u itum est ergo ad eum in Montepesulano tunc existentem tantumque impetratum quantum petitum. in-terea12 et apostolici nuntii Avinionem applicant, ne pecunia tradatur.13 precipiunt, quod neque Greci neque papa in Avinionem consentiant, monent, ne unius cardinalis quodam1* suasu male percussi, modo alterius suggestionibus desolentur. nee de-fuerunt, qui primum illum cardinalem saneti Eustachii, seeun-dum esse Arelatensem interpretarentur. ingens, ut aeeepi, inter cives discordia fuit, quod parcere aliqui15 summo pontifici volebant, aliis subveniendum esse sacro concilio videbatur. sed quod plerumque assolet, major pars meliorexn1B vicit fierique omnino mutuum deliberatum est. erat interim omnium fere17 opinio, Avinionenses non esse satis18 facturos iterumque eli- 1 Ispani E. — 2 denique in hoc E. — 3 12 dies ÖD. — 4 tunc B. — 6 sanoiri A. — 6 dari OD. — ' sin A B. ¦— s nunquam ullo D. — 9 approbatum A. — 10 momentum E. — ai permitteret E. — la interim B. — 18 pecu-niam concedant B. — 14 quondam A E. — 15 alii B. — 16 minorem B CD. — 17 fere omnium D. — 18 Fehlt B OD. 62 gendum omnes arbitrabantur parabantque diverse partes diversa undique1 auxilia. Galeacius Mantuanus ad electores usque im-perii descendit, ut mitterent, qui pape in concilio faverent, alii ad alios principes. duxque Mediolanensis magnum huc clerico-rum2 numerum festinabat mittere, sed tardiuscule advenerunt. venit et3 alius Grecus orator, primo ülo Dyssipato per omnia consentiens. cumque jam finis instaret termini, Tarentinus archiepiscopus affuit, missus etiam ipse 4 a domino nostro propter loci electionem, homo, ut eloquentie non vulgaris, sie animi constantis atque intrepidi.5 Avinionenses autem6 lapso jam termino cum oratoribus concilii certo modo convenerunt eosque in hanc fere sententiam ad concilium jusserunt7 scri-bere: securos se fore, peeuniam omnem sibi dari a civibus, quamprimum per concilium mitteretur decretum electionis et deeimarum. erat terminus certificandi concilium 12 dierum post 30, qui ad solutionem dati erant. venerunt igitur oratorum littere 11. aprilis, que dies ultima erat terminorum sequentique luce in generali concione8 sunt lecte. fremere igitur tota9 ce-pit10 congregatio et tanquam integra esset facta solutio, gestire fiendumqueu decretum acclamare. quasi omnes legati contra, nihil amplius Avinionensibus concedendum, qui tanto temporis spatio nihil egissent; litteris oratorum non solutionem sed osten-tationem12 peeuniarum ab Avinionensibus faetam significari, monere13 igitur, ad novam electionem patres veniant. habuit orationem cardinalis sanete Sabine non ex suau consuetudine pacatam sed torrentem festinantemque. interruptionem namque continuo verebatur, quam non15 potuit effugere. nam cum ali-qua verba nomine sedis apostolice vellet exprimere acclamante multitudine prepeditus10 est dubitatumque a multis est, ne dis-solutionis concilii mentio fieret. varie hac die inter patres dis-sensiones fuere. archiepiscopus Lugdunensis in collegam suum episcopum Dignensem amare invectus est et quamvis manus uterque17 continuit, nullum tarnen opprobrii genus est omissum. 1 Fehlt OD.—2 electorum Z>. — a etiam A. — * Fehlt Q D. — 6 ut multum animi constantis atque intrepidi, eloquentie vero non singula-ris C; ut m. a. c. a. i. sit, tarnen eloquentia u. v. D. — 6 Fehlt C D. — ' convenerunt — jusserunt fehlt ÖD. — 8 congregatione E. — 9 universa A. — 10 Fehlt A B O D. — ll sanciendumque A; fierique B. — I2 eunetationem B; ostensionem D. — 13 mane B. — 14 Fehlt OD. — 1S neque AM. — ie impeditus E. — 17 uteunque B; utrique OD. 63 inter oratores quo que Aragon enses contentio fuit, in unam par-tem archiepiscopo Panormitano, in aliam Ludovico protonotario declinantes. nolo per singulos discurrere, sed tanta inter minores1 vociferatio erat, ut modestiores in taberna vinaria cernas bibulos. in sequentibus vero deputationibus multa tumultuose gesta sunt, avisamenta 12 ambigua erant.2 ponebant3 enim in deliberatione, an fiendum decretum esset an iterum eligendum. deputatio pacis, quia plurimum ibi Galliei possunt, fiendum decretum jam censuerat,4 alie inter deliberandum5 erant. tum et legati quasdam cedulas hujus fere tenoris in singulis deputationibus aperiri legique jusserant; quod, quia Avinionenses in tempore non satisfecerant,6 nova omnino fienda7 esset electio, eli-gebantque Florentiam vel Utinum aut8 aliam quamcunque ter-ram in decreto comprehensam, pape et Grecis accomodam, ut earum illa esset electa, que prior mutuum fecisset et navigia preparasset. portum vero nominabant Venetias, Eavennam aut Anchonam vel eorum qui gratior esset Grecis. quinquaginta fere in hac sententia9 cum legatis convenerunt,10 pauci dubii nulli partium adhesere, reliqui omnes decretum fieri malebant. forte fortuna evenit, ut presidentes trium deputationum cum legatis sentirent.11 presidebat in fide Johannes Polomar, regis Aragonum orator, homo et12 scientia et prudentia memorabilis, qui rogatus, ut de more secundum majorem partem13 conclu-deret, secundum cedulam legatorum conclusit dixitque, majorem esse partem, que cum legatis convenisset, nam qui non elegis-sent non haberent illa die vocem. idem fecit abbas de Malum-brono,14 qui presidebat in deputatione communi;15 Bosanus16 vero episcopus in reformatorio presidens17 erat neque pro ali-qua parte concludere voluit, sed Tarentinus ibi pro legatis18 conclusit. pro aliis Albinganensis in fide, cardinalis Arelatensis pro decreto, de19 communibus patriarcha Aquilegiensis conclu-sere. moxque privati sunt20 presidentes, alii loco eorum suffecti, 1 majores B. — 2 Fehlt B. — 8 ponebatur B. — 4 deputationum qui-dam plurima, ubi Galli possunt, fiendum decretum censebant B; deputatio communis quoniam ut plurimi Galliei fiendum decretum jam censuerat D; deputatio, quamvis plurimum ibi sunt Galliei O. — 5 in deliberando B. — 6 facerent O. — ' facienda B. — 8 vel D; et B. — 0 hanc sententiam AB. — 10 convenere B. — " consentirent D. — 12 Fehlt E. — ls partium D. — u Mulbrunno E. — 16 communium B. — 16 Bosa-nensis B. — " presens A E. — 18 legato B, — 19 in B; pro D. — 20 sunt privati Q D. 64 illis tarnen neque locum cedentibus nee se potuisse privari as-serentibus.1 sieque Septem presidebant: in pace unus tantum, in singulis aliis deputationibus bini. visa est statim facies scis-matis2 et nisi melior concordia fiet,s illud initium divisionis di-cetur.4 gravior Teutonibus visa divisio est agendumque de pace opinati5 sunt, ne, dum unire Grecos concilio esset Studium, Latini ipsi dividerentur. obtulerunt igitur se concordie medios, de qua pluribus diebus 6 incassum agentes rem tandem infeetam dimiserunt. rursus ergo ad deputationes venitur. ibi Gallici cum adherentibus formam decreti approbant, generalem congregationem in crastinum edieunt et sequenti luce sessionem. idem legati cum suis statuunt, aliud et ipsi promulgaturi decre-tum.7 tumultuosa omnis deputatio est. hinc Gallici legatos in-crepant,8 conciliorum infringentes ritum, hinc legati queruntur frangere Gallos fidem. maxime in deputatione fidei contentio erat, quantum enim doctiores ibi9 sunt viri, tantum etiam dis-sensiones acriores. sed preeipue inter cardinales sancti Petri sancteque Cecilie altercatio fuit. vei'um, ut est cardinalis sancti Petri vir ratione dueibilis10 et amator pacis, compromissurum se in duos tresve religiosos viros11 optulit staturumque se de tota lite ipsorum judicio, quod est omnino ab adversa parte re-pudiatum sive12 timore fraudis sive fiducia virium. solutis deputationibus post meridiem partes seorsum congregati sunt, habitaque hinc inde concilia separata. congregatio quoque generalis tunc preeipue fastidiosa fuit eratque triste speetaculum, duas videre conclusiones fieri,13 sibi invicem repugnantes. erat cardinali sanete Sabine preclusa oratio, sed ut est homo inter sapientes nostri temporis prudentissimus dicendiu locum callide oecupavit. multa raptim et furtive15 de suo jure16 disseruit. tanta est humanarum mutatio rerum vanusque17 ipse multitu-dinis favor. non aliter olim18 sua oratione moderare hie conci-lium solebat, quam Cicero quondam senatum, nee minus isti suam eloquentiam quam Athenienses Demosthenis mirabantur 1 asseverantibus A E. — ! scissurarum B. — " fieret B. — 4 diceretur B. — 5 optati ÖD. — 6 diebus pluribus OD. — ' decretum nove elec-tionis OD. — 8 contra legatos C D; increpant fehlt. — 9 ibi doctiores C. — 10 ducilis A; vir rationis B. — « Fehlt OD. — 12 sed B E. — 13 fidei B; fehlt OD. — 1* Fehlt OD. — 15 in furore B; furore OD. — 16 jure dicendi quodammodo OD. — " vana A; vanus JE. — 18 alias B. 65 orationem.1 nunc loquenti2 omnes perstrepunt contempnuntque tacentem.3 sed non idcirco minor virtus. nam et honorificen-tissime ab his receptus est Christus, qui eum* mox necandum conclamarunt.5 taceo de protestationibus ea die adversus deci-mam factis. soluta congregatione particularia6 concilia sunt habita de modo sessionis, utraque parte deliberante utile pro suo jure, cuique videbatur altare ab se teneri missamque a suis celebrari, quasi ejus partis sessio diceretur, cujus fuisset altare. Galli pro maturando negotio tenendas summo mane deputatio-nes arbitrabantur, addituras decreto, ut si infra certos7 dies Avinionenses non solverent,8 ex tunc Parma aut Vienna esset electa, que prior satisfecisset. et nichilominus dicendam missam cardinali Arelatensi mandarunt. parabatur utrinque horribile monstrum facinusque neque9 visum ante10 neque auditum unquam, promulgation duorum decretorum, inter se penitus di-versorum.12 quid de decretis ploro?13 accingebantur unum ad altare duo sacerdotes celebraturi cathedramque sibi uterque pa-rabat.14 venit infanda dies, verius dicam sancta, neque enim scelus admitti sustinuit. petunt Galli statim deputationes, ad ses-sionem e vestigio redditur. occupavere interim15 legati locum jamque Tarentinus misse accinctus16 erat. Tempus admonet, ut principes partium tibi describam, ne, quo se judice quisquis tueatur,17 ignores. cardinalis sancti Petri, hominum quos unquam novi rectissimus, primus in parte lega-torum habetur, post cardinalis sancte Sabine, quem18 vulgo sancti angeli appellant,19 vir non minus industrius, quam con-stans. huic succedit Tarentinus, post Dignensis, plus animi habens20 quam eloquentie; mox Portugalensis regis sui orator, Ludovicus quoque, Romanus21 protonotarius, juris consultorum memoriosissimus22 cum iisdem sentit, huc etiam et Tiburtinus episcopus et Bosanus et nescio qui Theutones accedunt, pre-cipue tarnen industrie inter Alemannos Nicolaus de Cusa censetur, homo in omni genere litterarum tritus. ambasiatores 1 oratorem A. — 2 capite B. — 3 eontemniturque tacere B. — 4 quem B. — 6 exclamarunt A. — 6 peculiaria AB. — 'in certos A; infra consti-tutos B. — 8 solverint B. — B Fehlt B. — 10 nunquam B. — " pro-Tulgatio A; provulgatum B. — 12 adversantium B; adversorum OB. — 13 pro loco B. — u accingebantur duo sacerdotes, unum ad altare celebraturi, parant utrique cathedram B. — 1B iterum B. — 16 assidens A. — " teneatur A. — l8 qui B. — 19 appellatur B. — 20 habentes A. -21 sedis apostolice B; fehlt CD. — ™ jure consultissimus B. Fontes. II. Abt. 61. Bd. 5 66 etiam1 electoruin imperii eadem sapiunt. Coloniensis2 tarnen nullaruni partium. Theutonici quoque abbates in parte sunt le-gatorum.3 in alia parte princeps4 est Arelatensis cardinalis, homo famis5 et laboris6 patientissimus et illa presertim laude7 commendandus, quod nemo minus eo injurias sentiat. duo pa-triarche, Antiochenus alter, Aquilegiensis alter, extremo senio uterque confectus;8 archiepiscopus deinde Lugdunensis sequi-tur, qui ut parum videt sie multum intelligit. mox archiepiscopus Panormitanus jam non modicus sed partis sue facile princeps et9 quem potissimum10 G-alli secuti sunt, namque ut est utriusque juris scientia preditus, sie etiam consilio plurimum eruditus est. callere11 inde Albinganensis12 episcopus, multa-rum rerum exercitatione prudentissimus. sed quid tibi omnes enumerem ? illud tibi persuasum volo, longe plus hie13 prelato-rum esse; probitatis vero unde sit plurimum, alia ratio est.14 theologorum major pars ad legatos deficit.15 non tarnen ideo plus illic crediderim18 esse fidei. sunt enim plerique17 mendi-cantes vellentque aliqui manducantes fieri. at si meam petis sententiam, paucissimos ex utraque parte numerarem, quos cre-dam sola moveri justitia.18 multum tarnen non apud me solum sed apud totum concilium auetoritatis habet Johannes de19 Sa-gobia, qui quamvis adheret20 legatis, nullam tarnen ex toto probat opinionem. oratores21 regis Castelle, et ipsi quoque22 viri consultissimi, nullarum partium sunt habiti enixeque pro concordia semper23 laboravere. archiepiscopum Mediolanensem, dum ista geruntur, valetudo retraxit, quod et parti sue non parum noeuit, namque ut est oculatus et vigilantissimus pater sie suis et re et consiliis profuisset. Papiensem quoque episco-pum ideo dieunt defuisse, quod hinc metus inde urgeret con-scientia;24 sed ut pretereamus plebem,25 iis fere adjunetis2C 1 Fehlt BOB. — 2 Galomensis B. — 3 sint togatorum B. — 4 Fehlt B. — 6 fame B. ¦— 6 laborum B. — * parte B. — 8 confectus potissime Anthiocenus A. — 9 ut B. — 10 potissime DE. — 11 tale B. — I2 Al-biganensis B; Albiginensis E. — 13 Line A E. — " est ratio ÖD. — 15 defecit E; defert O D. — ie crederein B. — 17 plerumque A O D. — 1B conscientia B. — 19 Fehlt E. — 20 adheserat B. — " oratores quoque O D. — w ipsi etiam O D. — 2S Fehlt CD. — 2* Archiepiscopus Mediolanensis, contentionum preeipuus hostis, forte tune aberat atque ut mihi postea compertum est domi immoratus celebrationem misse et auditionem quasi mali presagus pro fiuvio lacvimarum continuc tunc ineumbens pius pater A. — 20 procedamus, plebe B. — 20 adjuneta B. 67 utraque pars in prelium descendebat. jamque legati sacram edem tenebant, Galli in deputationibus confluxerant, quibus ut relatum est Tarentinum ad missam parari, solute sunt deputa-tiones factusque ad templa1 concursus. clamores ad celum elati sermonesque jam non prelatorurn sed vilissime plebis vocifera-tiones audiebantur pressusque erat viro vir et quia manus pres-sura impediebat pectoribus sese urgebant. maledictis undique certamen.2 erat neque digitum ori suo quisquam imposuit. ob-jiciebantur utrinque scissure, certamen3 vultusque illi horrendi belli4 videbantur neque transacta sine sanguine res fuisset, nisi cives in medium defluxissent partesque comminationibus retra-xissent.5 ridiculum prorsus, ut, qui daturi orbi pacem convene-runt,6 iis ea opus sit,7 et qui dare concordiam laicis sese jac-tant, a laicis illam expectent.8 ducti ergo primores partium in domum Concensis episcopi, est enim edi maxime valde pro-pinqua. stabat Tarentinus sua in sede, non intrepidus modo, sed immobilis, tanquam non virorum sed puerorum illum esse tumultum existimaret,9 sive quod magno esset et admirando animo fretus, sive quod jure suo maxime confideret objurgatio-nesque et minas quodammodo inferentes patientia magis vicit quam contentione. sed hortantibus denique civibus et legatis10 suadentibus ipse quoque cessit et cum aliis apud Concensem11 fuit. ibi multa ex iracundia12 dicta, ut13 in absentem quoque papam nonnulli invecti sint14 et indigna relatu expuerint, neque locus ibi erat15 pacis, sed äugende magis discordie. satius10 igitur visum est quam paucos ex ambabus eligi partibus,17 qui apud predicatores tarn Hispanos quam Theutones audirent, si quid haberent ad pacem inventi. creditum est apud predicatores facilius inveniri concordiam, sive quod18 ibi ab initio con-cilii generalis congregatio semper quieta fuerat, sive quod non-dum tangentia nationes tractata sunt negotia, sive quod ignotum aliquid inhabitavit19 numen pacis et concordie custos. cum igitur apud minores sepe antea20 frustra de pace actum esset, domicilium modo predicatorum partes21 repetebant, si exulantem 1 templum B. — 2 clamatoves B. — 3 certamen undique D. — 4 crimen A. — B repressisset B. — 6 convenerint A; convenerant B. — ' A schiebt ein ut tradatur. — 8 exciperent B. — 9 existimabat OD. — 10 legatibus A. — « Cantensem B. — » et ivacunda B. — 13 et OD. — 14 sunt OD. — 1S esset B. — 16 satis OD. — 17 partibus eligi 0. — 18 quoniam B. — 19 inhabitaret B. — 20 ante A B OD. — 21 predicantium patres OD JG. 5* 68 forsitan ibidem reperirent pacem. sed neque plus a beato Do-minico quam a divo Francisco est impetratum. sex namque1 diebus quesita ibi pax est,2 inventa nunquam, opinioni sue utris-que nimium forsitan inherentibus. durum fortasse tibi videtur3 solos legatos cum paucis adversus reliquam concilii partem con-gredi. sed audi breviter, qua se quisque ratione tuetur. dicunt legati, partes in concilio duas fuisse dissidentes convenisseque ambas, ut, nisi4 Avinionenses solvissent, nova esset, prout su-pra tetigimus, omnino fienda electio, ut non solvisse Avinionenses, requisitas partes eligere sed juxta conventionem elegisse. noluisse alios. remansisse in eis, quamvis paucis, jus eligendi, quod sine consensu suo conventio cum eis facta dissolvi non potuerit. nee se partem minorem videri volunt, tametsi paucio-res fuerint. minoritatem enim ac6 majoritatem non ex numero personarum censeri6 sed ex meritis et dignitate. contendunt secum esse cardinales oratoresque prineipum et quod magis7 est papam, quorum voces nequaquam fas sit8 cum privati cujus-que hominis suffragio ex equo pensare, nam et papam cum curia toti concilio equalem9 argumentantur. Grecos preterea10 nolle Avinionem venire nee papam egredi posse Italiam. Galli contra atque alii majorem se fore partem11 consuetumque in omni re publica id servari, quod majori parti collibuisset, se-cumque, licet vulgares sint multi, plures tarnen ex omni gradu prelatorum fore, preterquam ex cardinalibus, quod alii duos, ipsi unicum habeant. quod si inter solos prelatos res transigatur, se tarnen esse longe superiores neque obligatum fuisse conci-lium eligere, quod, quidquid a concilio fiat, a concilio quoque posse dissolvi,12 non sit ambigendum. nee obstare conventionem judicant, quod non solum ab una parte sit contraventum sed ab alterius quoque partis parte majori, ajunt13 enim cum conventio fuerit,u et Lombardos et plerosque alios in parte fuisse legatorum, qui nunc et cum Gallis sentiant et a conventione discedant.15 preterea non ideo Avinionem ab imperatore Gre-corum et patriarcha repudiari dicunt, quod oratores Greci id 1 nempe A B D. — 2 quesita pax C; quesita paee D. — 3 videretur AB. — ' si A; non B. — B et 0 D. — 6 A schiebt ein ac ex devolu-tione ad eos juris ut inquiunt. — 7 majus A. — 8 Fehlt ÖD. — 9 equa-lere A; equivalere B. —10 propterea DE. — n OD schieben ein: dicunt. — 12 absolvi A. — ™ dicunt B. — " fieret A E. — 16 A setzt hinzu: unde et omnino apud eos jus extare. 69 fecerunt,1 neque enirn habere id2 potuerant3 in niandatis, cum, sicut supra relatum est, ante recessissent ex Constantinopoli, quam electa esset Avinio. cum autem papa Ayinionem se ne-get4 iturum, ajunt, sibi non bene persuaderi,5 quod et sua sit urbs6 nee difficilius eo sit7 quam per totam Italiam proficisci.8 Sed retraho pedem penitetque de rationibus partium in-cepisse traetatum. nam9 et opus pene infinitum esset et multa sunt, que sine indignatione pluvimorum nequeant explicari. ne-cessarium tarnen est alterutram10 partem11 solum defendere, cum plus uno verum esse non possit. apud quem tarnen sit veritas, deus viderit, ego non video neque si video scribere ausim. tanta est autem12 utrique parti in suo jure fiducia, ut neutra velit cedere. quid cedere, vix flectere sese aliqua tantillum13 voluit. ideoque infeeta pace rursus de sessione temptatum est legatique apud minores, Grallici14 apud Arelatensem congregati sue parti seorsum consulebant. ex Theutonibus cotidie plures ad legatos dificiebant.15 agitatio erat utriusque partis, quonam pacto in sessione preveniret.16 dictuvus missam Theutonicus quidam abbas ab legatis erat electus, lecturus decretum episcopus Portugalensis.17 ab Gallicis misse Arelatensis, decreto Albi-ganensis destinatus erat, sed cum abbas Theutonicus venit, jam sedentem in cathedra Arelatensem altarique proximum comperit. et licet esset nobilibus necessariis circumseptus posset-que locum petere, dignitatem tarnen cardinalatus maluit vene-rari.18 Portugalensis quoque, cum vellet ambonem ascendere, prohibitus est. erat enim19 ab altera parte premuuitus jam locus, nichil tarnen ex bis20 exterriti21 cardinales sed publicaturi et ipsi decretum affuere. cives autem, qui hec cognoverant,22 non parvam populi manum in armis habebant, quorum consules, distributis per stationes armatis,23 in contionem cum antistite suo prodiere. supplieavit2* antistes, ut pacem inter se patres25 habe- 1 feoerint B 0. — 2 id habere D. — 8 potuerunt AB. — 4 negat A. — B persuadere AB. — 6 urbs sit D. — ' egro A. — 8 profectio AB. — 9 Fehlt OD. — 10 alteram A. — ll partium D. — I2 autem est A B. — 18 aliquantillum A B 0. — " Galli OD. — 15 defluebant C D. — 16 preveniretur B\ prevenirent A. — 17 Portugallensis episcopus D. — 18 A schiebt ein: antea enim domi consenserat legatus Arletensis cedendum. — 19 enim jam OD. — a0 nihil cum hiis A. — 81 perterriti D. — 22 hec cognoverant fehlt OD. — w distributi per stationes, armati AB. — 24 supplicabat CD. — !6 patres inter se pacem OD. 70 rent neve urbem suam templumque suum scissionis crimine macu-larent. consulatus autem sermo Theutonicus fuit, cujus verba in latinum eonversa hujusmodi pene fuerunt: quod in1 Senensi concilio Basilea fuisset electa, nullo tarnen Basiliensium inter-veniente rogatu venissentque deinde ad concilium patres certaque cum civibus federa percussissent, que usque in hanc diem ser-vata esse arbitrarentur. datum a se salvum conduetum, quam hactenus etiam custoditum scirent. stetisse in urbe sua diu concilium eduliumque copiam et quietam semper civitatem liabuisse. facta esse in concilio sanctissima opera: reductos ad fidem Bohemos, regnum Francie paeificatum, pacatas fore pro-vincias, edita salubria decreta, reformatos plerisque in locis mores, orare igitur, ne tot bonorum splendorem infamia scis-matis obscuraret, ne Grecorum querentes unionem Latinorum facerent scissionem, quod egerrime in urbe sua fieri viderent, ne tantam eis ignominiam äfferret scisma, quantam Constantiensi-bus gloriam unio attulisset. supplicare ergo,2 ne duorum de-cretorum publicatio fieret, sed quiequid esset litis in cesarea majestate compromitterent, quod si omnino publicare esset animo, caverent omnes ab injuria, nemo vim faceret, continerent sin-guli manus. consulatam unieuique libertatem prestare scirent, qui, licet utrinque requisiti fuissent,3 non tarnen uni adherere4 magis quam alteri parti statuissent,5 quod inter tot doctissimos viros6 non ipsi essent, qui decernere possent. se tarnen salvi conduetus formam custodituros ad unguem, nullamque aliunde violentiam permissuros. suadere tarnen ex congregatione dimo-veri familiäres, ne, domin orum verbis calefacti, ut minus sunt prudentes, magis essent injurii. iis responsurus statim Lugdu-nensis surrexerat, sed increpatus a legato responsum ad se speetare dicente7 subtieuit. tum legatus gratias egit civibus,8 quod libertatem tuerentur salvumque conduetum custodirent, dixitque libenter se aeeepturos quam ipsi viam optulissent ad-diditque, libenter se in electores imperii compromissurum. fuit ejus oratio plena pacis, et ut est homo ad movendum miseriam gnarus,9 sie pluribus excussit lacrimas. at eo finiente Lugdu- 1 huno tenorem preferunt, ut ß. — 2 igitur AB. — 3 requisitus fuisset ODE. — 4 adherere uni D. — ß statuisset ÖDE. — 6 viros doctissimos ÖD. — 7 A fügt hinzu: fassus est verbo et facto cedere digne debere legato. — 8 deo et civibus egit ÖD. — 9 gravis D. 71 nensis statim1 incepit multaque de majore parte predicavit neque incaute jus suum defendit, nunc cardinales, nunc cives oratione sua compellens. nee cardinalis saneti Petri tacendum duxit; placere sibi in primis pacem ait, videri sibi jus pro se fore. velle tarnen a jure suo pro pace in parte cedere. nichil tarnen se movere, quod de majori parte diceretur; secum enim non majorem partem concilii sed totum concilium esse, cujus conclusionem ipse sequeretur. volebat etiam plus subdere, sed voeiferante niultitudine rainime voluit. oratores deinde Hispanie suam in scriptis sententiam dederunt, nulli se dissidio consen-tire,2 sed quoeunque Greci venirent, se ituros.3 suspensa erant omnium corda4 nee talem sessionem letis quisquam oculis intue-batur. tum5 porrecte in medium cedule, non omnino ingratum concordie medium6 ostendebant, ut fieret decretum pro vetei'i electione irentque in Greciam oratores volentesque Grecos se-eundum electionem ducerent. quod si nullum ex locis electis Greci aeeeptarent,7 scriberent oratores ad concilium ibique ex-peetarent. concilium vero unum ex iis locis eligeret, Viennam, Budam, Bononiam, Parmam, Versellas, quoniam nullum istorum verisimile esset Grecos fugere. hec causa fuit, ut traherentur in angulum primores, deinde ut celebrata missa consessus dis-solveretur.8 iterum9 igitur de pace agitatum est, sed vani omnes conatus inventi, sive bonum aliquod in hac discordia latet sive peccata nostra id10 exigunt. pridie itaque nonas maii apud Arelatensem congregatis Gallis cives interfuere, iterum de pace supplicantes. his responsum est, sequenti die futuram in ecclesia missam liberumque fore et civibus et aliis inter celebrandum de reconciliatione traetare, plus temporis inutiliter non esse absumendum. recesserant jam Greci Galeatiusque Mantuanus Bononiam et Simon de Valle Venetias ierant,11 electionem lega-torum executuri, que res12 Gallos ad sessionem fiendam magis sollicitabat; neque enim sine decreto exequi quidquam poterant.13 Studium erat utrique, quo pacto reveniendum esset, misit archi-episcopus Tarentinus ex suis quendam monachum, qui locum 1 statim archiepiscopus Lugdunonsis OB.- 8 Fehlt B. — 8 sed — ituros fehlt A B O D. — 4 O scJiiebt ein: partium; D patrum. — 5 tunc OD. — 6 ingiatam c. viam OD. — ' aeeiperent B. — s deinde fuit celebrata missa et sessio dissolvitur OD. — 9 interim A. — 10 ita E. — 1X ierat B. — I2 Fehlt A. — 13 quitquam exequi O. 72 occuparet,1 ubi legi decreta consueverunt, sed invenit jam ab adversariis premunitum. cumque moleste instaret, ferro2 re-pulsus est8 fuissetque graviter4 confossus, nisi gladium lorica exclusisset. aliis pei'suasum est, monachum in possessione loci fuisse vique ab adversariis expulsum. mihi veritas ignota est,5 eum tarnen vapulasse non est ambigendum. armati cives interim ad magnum numerum in platea adfuere, tumultum, si quis fieret, oppressuri. ad sextam horam omnes in templo comparuerunt. Arelatensis6 vero7 duabus fere horis prevenerat misseque sese accinxerat insompnisque illa sibi effluxit nox. compertum enim habeo, secunda ipsum post medium noctis hora isse cubatum, assurexisse tertia, nee mihi est verisimile in tanta rerum agita-tione sompnum fuisse suum sed quandam sompni nebulam. quo magis magisque miror, tanta eum8 fuisse patientia, ut horis non minus octo onustam gemmis atque auro mitram insertam cervice gestare potuerit,9 ut inter viros heroicos hoc precipue facto sit numerandus.10 sed verum est, quod vulgo dicitur, nichil est11 amanti difficile. cupiebat enim fieri omnino12 decretum. aderant igitur13 ambe partes nee inter celebrandum de pace omissum est. sed ubi vani traetatus visi sunt, utraque pars mitras et alia ornamenta tanquam sessionem factura suseepit,14 quasi vi-deres duos exercitus invicem pugnaturos15 arma induere, quibus instruetis nichil dubites prelium esse futurum, nee defuerunt qui ex utraque parte amare flerent. mihique non videtur Christiano censendus16 nomine, qui ea die non indoluit. multus tarnen in ore singulorum pallor apparuit, quod tantum inviti homines17 speeta-bant scelus. ideoque placitum est aliquantulum de pace repetere, si qua res animos immutasset,18 vocatisque primoribus prope 1 qui oceuparat atque oecupavit locum A. — 2 ferro et vi A. — 8 A fügt hinzu: et oaptus duetus est. — * gladio BOT). — 8 aliis — est fehlt A. — 6 cardinalis Arelatensis CD. — '' Fehlt OD. — " Fehlt A. — 9 cervice portavit usque ad finem 0. — 10 mirandus A 0 E; mandandus B. — u esse D. — 12 omnino fieri OD. — 13 etiam B; itaque C. — 14 Fehlt A. — I6 pugnantes A. — 16 censendus Christiano OD. — 17 omnes AB. — 18 A schiebt ein: archiepiscopum Mediolanensem per id tempus invalitudo absentem fecerat simul et horror tanti speetaculi scismatis, quod seminarium ex duobus decretis de eadem re contrariis et parti sue contrarissimis concordie non parum abrogavit. namque ut est precipue auetoritatis oculatus pacis amator et vigilantissimus, magis facto quam ostentatione pius pater sed acerrimus quidam hujusmodi duplicitatis improbator sie et re et consilio profuisset, was natürlich nicht hieher, sondern zu S. 66 gehört. 73 altare, sicuti erant ornati, usque ad horam post meridiem primam de concordia agitatum est expectante jejunia in sessione multi-tudine,1 interdum sperante pacem, interdum plurimum expaves-cente. jamque in unam sententiam consonatum2 erat, ut publi-caretur pro Avinione decretum; si quo tarnen casu nova opus esset electione, extunc Bononia electa esset, in manu duorum ponenda, quorum alterum papa alterum concilium nominaret. quando3 autem nova opus electione intelligendum esset, duorum declarationi commissum erat, pro parte legatorum cardinali sancti Petri, pro alia parte cardinali Arelatensi. nec restabat nisi publicatio, cum subito alius injectus* est scrupulus. neque enim duobus his cardinalibus5 voluere Gralli acquiescere,6 sed loco cardinalis sancti Petri decanum Lubicensem, loco Arelatensis archidiaconum Metensem nominabant, que res omnem concor-diam vertit7 vicinamque quasi pacem, nec plus duobus tribusve remotam digitis exclusit8 rursusque ad consessus9 patres re-diere. expavit10 tota contio nec tantum facinus letis quisquam oculis intuebatur. fluebant sponte lacrime et a suspiriis abstinuit nemo, mira profecto res, ut invitis auctoribus tantum mali perpetratum sit. duo illa die mihi monstri similia visa sunt: vidi enim armatam multitudinem,11 in qua nemo fuit, qui comma-culare sacerdotali sanguine inanus non cuperet,12 sed quod volue-runt13 singuli non placuit universis. inter prelatos rursus14 nemo erat, qui contraria approbaret decretationes. quod tarnen displicuit singulis, fecere universi. quis non hoc15 monstrum dicat, ut volentes illi non faciant, isti vero nolentes faciant, cum esset utrisque voluntati non adversa potestas?16 implorarunt17 igitur utrique spiritum sanctum majoribus fletibus quam cantibus, de expectante — multitudine fehlt OD. — 2 consultatuui B; consumatum ac concordatum ÖD. — 8 cum A. — 4 injectus est alius OD. — 5 A schiebt ein: non modo. — 6 Galli acquiescere voluere D. — ' vertit concordiam OD. — 8 A schiebt ein (vgl. S. 66): Papiensem autem episcopum nonnulli dicunt ideo affuisse, quod hinc victus hinc urgeret conscientia que tarnen deprehensa est inclinatior jugitur cum legatis apostolicis. — 9 confessum A; consensum B; concessum D. — 10 expalluit AB. — 11 A schiebt ein: summa proprietate ac tutela communi. — la Statt com-maculare — cuperet hat A tantum nefas non procedere non cuperet. — 13 appetebant A. — " Fehlt OD. — 1B hoc non Q. — le A schiebt ein: congruisset si quidem alterum pia presumptio prohibendo alterum vero salutare id non effici, quod utrimque ex sacerdotio improbabant. — 17 implorabant D. 74 cujus adventu est a pluribus dubitatum, qui divinam illam mentem excellentissimamque majestatem sola existimant con-cordia gaudere. finitis vero de more orationibus ad decretorum ventum est promulgationem. inde Albiganensis loco alto atque eminenti1 et legentibus2 destinato decretum suum inchoavit, hinc Portugalensis suum impediebatque alter alterum neque ullus erat concurrentium inter se3 vocum4 intellectus. prius tarnen Portugalensis finivit, qui5 longe brevius decretum habuit,6 quod et sui approbarunt et hympnum ex consuetudine cecinerunt. paulo post et Albiganensis peregit, cujus et approbata est7 lectio et cantibus8 acceptata hympnusque ille te deum laudamus per ora omnium insonabat tanquam sacrificium deo aliquod9 ac-ceptissiinum consumavissent. verum illud pre ceteris mea sen-tentia admiratu10 videtur dignum: vidi enim alios plures de malo suo ignorantes11 ridere. et olores fama est in morte con-cinere, sed uberibus12 cantare aliquem lacrimis mihi antehac penitus erat invisum, quod ista sessio nunc ostendit. hie enim cantus aspexi eorum lacrimis et singultibus mixtus, qui scissuram ecclesie tenerrime deplorabant. sed quid opus est in adversum niti? humanorum actuum magna est in sideribus vis neque sapientes agnosco, quibus famulari astra debeant. immo et sa-pientes ipsi cum insaniunt, omne genus superant fatuorum, sicut ex mero corrupto13 fit acetum perfectum. data sunt hec desuper et oeculta vis innuit siderum.14 illudque quis non miretur? bis in die inchoatam sessionem, bis conatus cecidisse. quis non gloriose illi ac sanetissime virgini hoc attribuat, quis non illi referat gratias,15 quod inconsutilem nati tunicam in dicatis sibi diebus nequaquam dividi tulerit ac16 ferus ille discordiarumque pater17gradivus libenter in sua die admisit scelus18 concordiamque omnem disripuit, quod non tantum ab eo discordie causa factum puto, quantum ut Florentie prodesset sue,19 quam sub tutela Martis a veteribus fuisse conditam non est obscurum. ne igitur traetatus pacis Florentiam exeluderet,20 amplexa est a Marti dis- 1 atque eminenti fehlt O. — 2 ad legendum ÖD. — 8 inter se fehlt ÖD. — 4 vocum fehlt E. — B quod AB ö. — 6 habuerit AB ö. — ' approbata a suis ö. — 8 cantationibus B; cantantibus OD. — 9 Fehlt D. — 10 admiratione B. — " gaudentes D. — 12 verberibus A; uberius D. — 18 optimo ABD. — " sideris D. — 1B quis non illi referat gratias E. — 16 sed C E; at D. — " pater Mars O. — 18 scelus admisit ÖD. — 19 Florentia p. s. parti D. — 20 Florentia exoludatur B. 75 cordiam. nonisque* enim maii Martisque die acta sunt hec. adde quod omnia in scissuram astra consentiunt. namque si verum est, quod astrologorum quidam asseverant, is modo planeta regnat, sub quo illud exordium habuit scisma, quod Constan-tiense concilium exstirpavit, sub quo et Magumeti secta incepit, Jove scilicet in cauda scorpionis agente. que utinam fabule sunt et sompnia2 potius quam veri alicujus vati presagia, nobis tarnen negare non licet, duo esse in una sessione publicata de-creta, quorum alterum ab altero irritetur3 neque in hoc ex-tinctus furor. nam et major circa plumbum exorta concertatio est4 contumeliosioresque habite deputationes sunt, quibus temptatum est presidentes pape deponere, collationes bene-ficiorum ad ordinarios redigere,5 16 ex quatuor nationibus prelatos super auctoritate et libertate concilii conservanda cum plena potestate eligere. super primis solum avisatum, super ultimo etiam6 conclusum. nee legati in tanta re dormiebant, sed suas et ipsi conclusiones moliebantur. cum tarnen generalis congregatio est habita, plus est inventum concordie quam spe-ratum. electi sunt enim cardinales saneti Petri, archiepiscopus Panormitanus episcopusque Burgensis, quibus omnibus de plumbo commissa est controversia sine prejudicio rei principalis. his visum est decretum Gallorum cum plumbo archidiacono Metensi et auditori camere7 Avinionensibus portandum committere, qui, civibus illis infra certos8 dies peeunias dantibus decretum libere dimittant, si minus statim reportent. Uli 13. kalendis junii ag-gressi sunt iter, nos in expeetatione remansimus, non pacem sed belli observantes indutias,9 quod licet modicum videatur non nichil tarnen est egrotanti, continue febris horam detraxisse.10 1 novaque D. — 2 sentina AD. — 8 et olores (8. T4, Z. 15) bis irritetur fehlt O. — * est concertatio O. — 6 redire D. — 6 est C; fehlt D. — 7 Metensi ut audiat et audiatur B. — 8 terminatos B. — 9 0 schiebt hier ein: Statim post recessit patriarcha Antiochenus, vir volens Avinionem et in via defunetus est. post vero 6. junii episcopus Argentinensis de Ungaria Serenissimi domini Sigismundi ambasiator in congregatione proponens supplicabat, ut patres inter se pacem haberent et plura alia ibidem ex parte cesaree majestatis proposuit, que multorum de parte legatorum animos terrnerunt. Tarentinus autem archiepiscopus pape orator dictum episcopum Argentinensem increpans dixit, quod talia non haberent verba in mandatis, que propalavit. interim. pars pape suum decretum secrete bullavit, unde error et concertatio orta est. — 10 quodlicet — detraxisse fehlt 0. 76 sitque jam satis nee plura ex me1 require, quamquam ne ista sint nimis. deineeps superos rogato, ut gratior detur scribendi materies. vale. ex Basilea, 12. kalendis juuii 1437.2 25. [Eneas Silvius] an K. Sigmund; [Basel], 15. Juni 1437. Der Papst sei ein Gegner des Konzils, wie die Florentiner und Venezianer solche des Eeiches; der Kaiser möge selbst zum Konzil Jcommen, mit dem er nach seinem GutdünJcen schalten könnte. Aus Ohigi J VI, 208, Bl. 284; gedruckt nach Ohigi H IV, 135, BL 135 hei Ougnoni N. 1; aus clm. 14134, Bl. 122" und änderen Handschriften gedruckt in: Deutsche Reichstagsakten, 12. Bd., S. 225—227. Serenissimo ac sacratissimo imperatori Sigismundo semper augusto.3 Habeo tibi, clementissime cesar, non solum ego, qui ver-miculus sum, gratias iDgentes pro tua erga concilium caritate, sed totus tibi orbis tenetur, quod labi ecclesiam non sinis. quis enim tuam hanc non laudet diligentiam, qui audita statim dis-cordia ad reconciliandum mittis? taceo, que in Constantiensi egeris synodo, taceo, que in tota vita tua perfeceris. adeo enim magne res sunt, ut mirari magis quam scribere illas debeam, sunt tarnen tua majestate dignissime. quid enim cesareo con-venientius eulmini quam unire Christicolas ? quid Augusto pro-prius, quam fines imperii dilatare? fecisti hactenus ut deeuit, sed nunquam magis te orbis indiguit, quam modo, nunquam magis tua opus diligentia fuit nee majoris unquam glorie occa-sionem babuisti. quanto enim turbatiores res sunt, tanto est illas componere laudabilius. circumspice regiones Christianas, nihil usquam pacatum aut bene moratum oecurret, sed feda omnia aut bello infecta aut heresibus videbis. nee te fugit celebrandi concilii has fuisse rationes. frustra tarnen conatus omnes sunt, frustra concilium jubeat, nisi et cogere possit. quomodo autem concilium cogat, cui perpetuum sit cum summo pontifice disci- 1 me jam OB. — 2 Datum fehlt O; O hat: Ex Basilea etc.; D schiebt vor der Jahreszahl anno domini ein. — 8 E I fügt hinzu: Stefanus de Novaria obedientiam et fidelitatem. Gerade dieser spätere Zusatz zeigt, daß E. der Verfasser des Briefes ist, für den er später jedoch die Verantwortung ablehnen wollte. Er hat das Schreiben, ohne sich zu nennen, an Siegmund gesendet. 77 dium; ut quod patres vetent, ille permittat, et quem isti dam-nent, ille absolvat. audis forsitan egre de papa hoc, qui tibi ooronam dederit, sed babeas a papa coronam, dum te regnum a concilio habere non neges; immo et coronam tua tibi virtus et concilium dedit. benignum namque papam solus concilii metus effecit. audi igitur non minus concilium quam papam. nee moleste feras, si adversatum concilio papam dico, quod mihi non esset magnopere dolendum, nisi et intra viscera concilii seditionem fecisset et patres hujus concilii in sese furere coegisset traxissetque aliquos in sententiam suam. impedivit enim Avinionenses, ne solverent et ne necessitatibus ecclesie subvenirent induxitque aliquos,. qui Florentiam eligerent et locum esse icomenici concilii vellent, unde tantus erupit furor, ut duo contraria decreta unica sessio publicarit, alterum pro Avinione, alterum pro Florentia," quamquam decretum dici non potest, quod est a minori parte publicatum. uteunque est, intentionem suam pars queque prosequitur, et dum unire Grecos volunt, se ipsos diviserunt. unde est ab omni fere sancto opere cessatum frustraque vel reformationem vel paeem orbis expectat. tua est ergo et paeificandi et reformandi cura, te vocat iste labor, sed vide ubi concilium esse velis. Florentiam Greci et papa et cardinales petunt, tu ne cum his Florentiam ibis? an celebrari sine te concilium feres ? certe neque seeundum te velle arbitror nee primum tibi expedire, quod sine te concilium tibi formi-dandum et Florentiam tibi suspeetam non ignoro. tunc Florentiam eas? Florentiam dico, que est Guelforum caput. intelligis, quid Guelfi. nomine significetur? Guelfus est, qui resistit impe-rio, Gibellinus, qui paret. sed que magis imperio civitas rebel-lis est, quam Florentia, que magis emula? lecte sunt noviter in concilio littere, quibus Florentini nullum se dominum reco-gnoscere jactitant.b scis, cum Romam peteres, quo te vultu ex-ceperint, scis quibus te Ferrare muneribus visitarint. sed heu, decus imperii! non sufficit Florentinis imperium abnegare, imperiales etiam oecupant civitates, quas non ad jugum, sed ad a Vgl. Mansi, Coric. Coli. XXIX, 8. 133 und 136; Monum. Coric, saec. XV, Tom. II, 966', 980. Eneas: Commentar. de rebus Basileae gestis ed. Fea, S. 71 f., und dessen Brief an Piero da Noceto (N. 24); es geschah in der 25. Sitzung am 7. Mai 1437. — b Vgl. das Schreiben der Stadt Florenz vom 24. Dezember 1436 bei Cecconi: Stndi storici sul concilio de Firenze, p. OCLXXIV. 78 exterminium subjiciunt, ut testimonio est Aretium" et splendoi' ille quondam Tuscie Pisana civitas, nunc ruina et vile equorum stabulum, cujus instar modo etiam redigenda infelix Lucana civitas obsidetur.1 inde ad urbem tuam Senensem prelium trans-feretur posteaque tantum ab urbibus ecclesie abstinebitur, quan-tum vixerit Eugenius. miseram igitur Italiam atque infelicem. siccine Eomanorum imperium in te ruere sinis, sie ne libenter popularium jugo cervicem paras? sed quid ego Italiam allo-quor. tuum est hoc videre, imperator optime, tuum est obviare. at nescio quo pacto obvies; dum Venetos juves, quos longe magis timeo quam Florentinos, qui ut sunt potentiores, sie magis ad imperium aspirant, quod sibi datum ea die dixerunt, qua creatus est Eugenius papa. hunc enim tot ex Venetis creatu-rum existimarunt cardinales, ut semper in Venetis papatus esset, cujus auxilio etiam imperium oecuparent fuissetque id de cardinalibus jam completum, nisi concilium restitisset. finito tarnen concilio video nos ad idem redituros. sed de imperio, queso, quid Veneti fabulentur, attendas. ajunt ex Trojanis duos quondam Italiam petiisse, Eneam atque Antenorem, illumque Lavinii consedisse, istum Patavi, Eneeque successores Romanos rerum semel esse potitos. nunc sibi deberi imperium, quibus sit ab Antenore origo. somnia ista, ut videntur, ita sint, deum queso. timeo tarnen non parum videoque illum animum Vene-torum Italie dorso imminentem. video Venetos potentissimos suo dietim aliquid imperio subjungentes, ad quorum exaltatio-nem et papa et Veneti et Genuenses federa percusserunt." nee video, post ducem Mediolani cui paritura sit Lombardia nisi Venetis. et licet Florentini provincias cum eis partiti sint, totum tarnen ad Venetos defluet. sed tu dominantes Italie Venetos, ut cum venia dicam, non bene sentis, si quieturos sentis. ma-xima tarnen harum rerum momenta ex concilio pendent, quod si seeundum eos fiat, otius ad intentum pervenient, si secus poterunt impediri. etenim per deum rogo immortalem, ad quid peti concilium Florentie credis, nisi ut papa concilio dominetur fiantque destinati cardinales et perpetuetur in Venetis pontificatus maximus, per quem etiam imperium nanciscantur. nam rema- B Herum Italic. Script, ed. Muratori XVII, 91. — * Vgl. Perrens, Histoire de Florence I, 31, und die dort angeführte Literatur. — ° Am 29. Mai 1436; vgl. Deutsche Beichstagsalcten XII, 107. 79 nente sine concilio papa multum ejus vires accrescunt, qui ut est Venetus non ecclesie sed Venetis acquirit. queritur etiam concilium Florentie, ut decreta in hac synodo promulgata irri-tentur, quod esset nationi tue permaxime dispendiosum. quid enim magis expedit Alamanie quam liberas esse electiones, quid magis nocet quam annatarum ad curiam mittere pecunias, quo-rum alterum concilium jussit, alterum prohibuit ?1 vellet tarnen ista Florentie papa subvertere et faciet, nisi tua majestas occur-rat. ad quam rem nihil esset utilius, quam te citissime petere Basileam. faceres enim de concilio quod velles. audio enim pa-rum spei esse, Avinionenses solvere, tot eos exterruit minis papa. quod si ita est, totum concilium te sequetur et ubi vo-lueris esse, ibi erit. cujus favore tantus eris, quantus esse stu-debis. prius tarnen Grecos de tua mente monendos utile arbiträrer deque concilii animo certificandos, qui est penitus a Florentia alienus. concilium in manu est tua, quocum facile poteris et pacem in Christianitate componere et fines imperii propagare. multa restant, que vellem dicere, sed vereor, ne ista sint nimis nomen tuum offensiva. nomen meum non sinit nietus scribere, servulus tarnen sum majestatis tue invictissime.2 ex . .. lö.juni 1437.8 26.* Eneas Süvius an einen Unbekannten; Basel, 11. Jänner 1438. Bericht über die bevorstehende Absetzung des Papstes. Gleichzeitige Kopie im Staatsarchiv in Siena: Carle dei Particolari: Piccolomini. Kleinquerblatt. Spectabilis vir, major honorande. Ut sciatis, comodo res se habeant, aviso vos, quod termi-nus pape datus expirat 18. die instantis mensis et volunt isti patres omnino suspendere eum administratione papali. dominus legatus vellet dilationem habere pro papa et quia obtinere non potest, vult recedere et abibit ut fertur hodie aut penitus cras offertque pecunias et equos cuntis secum abire volentibus. sed pauci trahuntur. dominus sancti Petri est in monasterio maris 1 quid enim — prohibuit von Eneas gestrichen. — 2 nomen — invictissime von Eneas gestrichen. — 3 Eneas fügt ein: Basilea und korrigiert das Datum in: 10. kal. junii. 80 stellea ad 7 miliaria hinc distans neque per hiemem inde re-cessurus. electores etiam imperii delationem pro papa petunt, sed tepide et frustra et hoc mane negativam reportant, ob quam rem stat omnium sententia contra papam procedere. nee curant, quod Greci ad papam veniant, postquam pacta cum concilio facta fregerunt negantes Sabaudiam se venturos. credo, quod multos fallet opinio cogitantes in brevi dilabi concilium, non enim desunt favores. deus bene vertat omnia. vos, si potestis, hujus littere copiam ad Senenses destinate, obsecro, ut et ipsi sentiant, que aput nos fiunt. valete optime. ex Basilea, 11. ja-nuarii 1438. Eneas prepositus saneti Laurentii majoris Mediolani. 27. Eneas Silvius [an einen Freund in Basel? Wien, April 1438?h] Beschreibung Wiens. Aus cod. Vindob. 3365, Bl. 2 (daraus bei Kollar, Analecta II, Sp. 7—14); vgl. mit Cod. 109, Bl. 39—41 des Wiener Haus-, Hof- und Staatsarchivs; B. 165. . . . Vienna ambitu murorum cingitur duorum millium passuum. sed habet suburbia maxima et ambitiosa fossa et vallo cineta. urbs autem fossatum magnum habet, inde aggerem peral-tum, menia deinde spissa et sublimia, frequentesque turres et pro-pugnacula ad bellum prompta. edes civium ample et ornate, struetura solida et firma, ubique fornices aule late. verum hie estuaria sunt loco tricliniorum, que ab his stube vocitantur, nam hiemis asperitatem hoc domitant modo, fenestre undique vitree perlucent et ostia plerumque ferrea. in his plurime aves cantant. in domibus multa et munda suppellex. equorum, jumentorum et omnis generis capacia stabula. alte domorum facies magnificeque visuntur. unum id dedecori est, quod teeta plerumque ligno contegunt, pauca latere. cetera edificia muro a Zisterzienserabtei Wettingen im Kanton Aargau. — b Ich halle diese Beschreibung Wiens für den liest eines Briefes, den Eneas bei seinem ersten Besuche der Stadt an einen Freund richtete. Daß er in die Frühzeit des Eneas fällt, geht auch daraus hervor, daß er sich nirgends handschriftlich erhalten hat. Eneas war zum ersten Male 1438 als Begleiter des Bartolom-meo Visconti in Wien, von dem wir ein Schreiben vom 27. April 1438 aus Wien an Herzog Albrecht von Österreich kennen (Pez, Thesaurus VI, 232); ungefähr in dieselbe Zeit wird des Eneas Brief fallen, der dann in des Eneas Geschichte K. Friedrichs aufgenommen wurde. 81 lapideo consistunt. picte domus et interius et exterius splen-dent. ingressus cujusque domum in edes te principis venisse putabis. nobilium prelatorumque domus libere sunt neque civitatis magistratus in bis jus babent. celle vinarie adeo profunde et spatiose sunt, ut sub terra non minus quam supra terram edificiorum apud Viennam esse feratur. platearum solum Stratum lapide duro, ut neque plaustrorum rotis facile conteratur. sanctis celum tenent^s ipsique maximo deo templa dicata et ampla et splendida, secto lapide constructa, perlucida et co-lumnarum ordinibus admiranda. sanctorum plurime et pretiose reliquie, argento, auro, gemmis vestite. templorum ingens or-natus divesque suppellex. sacerdotes abundantes bonis pluribus. qui clero preest apud sanctum Stephanum solo Romano ponti-fici subest. civitas in parochia Pataviensi est, major filia matre. plures in civitate domus consecratas ecclesias habent et pro-prios sacerdotes. quatuor ordines mendicantium procul a mendi-citate ibi adsunt. Scoti et canonici reguläres sancti Augustini admodum divites habentur. monialesque sacre et sancte virgines. ibi quoque monasterium est ad sanctum Hieronymum nuncu-patum, in quo meretrices converse recipiuntur, que die ac nocte hymnos lingua Theutonica decantant, quarum si qua re-dire ad peccatum comprehensa fuerit, in Danubium precipita-tur. sed agunt ibi pudicam sanctamque vitam, rarus de his sermo malus auditur. scola quoque hie est liberalium artium ac theologie et juris pontificii, nova tarnen et ab Urbano sexto papa concessa. magnus studentium numerus eo perfluit ex Ungaria et Alamannie partibus superioribus. duos hie claruisse compertum habeo prestantes theologos, Henricum de Hassia/ a Im Cod. 109, Bl. 39" des Wiener Staatsarchivs macht Johann Hinderbach, der Freund des Eneas und nachmals Bischof von Trient, die interessante Notiz: Hie fuit ex genere meo ut ab avia mea, que erat sororis ejus filia de villa Langenstein, comperi, nobile patre quamquam admodum paupere genitus et ob multitudinem filiorum . . . e patria exulare co-actus, ad Parisios studendi causa se contulit, ubi in magna paupertate, uti plerique alii, aummum theologie doctoratum cathedramque magistralem adeptus, ad parteB . . . Alberti ducis Austrie pro fundanda scola Wien-nensi postea conduetus, qui alium post se de genere nostro, magistrum Hermannum nomine de Treysa oriundum, in eodem Wiennensi studio enutrivit, qui et ipse ad doctoratum resque pervenit et alium iterum Ille post se nostri generis, magistrum Dietmarum, edueavit et eidem ac fratri suo germano domum quam hodie possidemus et alia bona, vineta Fontes. II. Abt. 61. Bd. 6 82 qui Parisiis edoctus huc in principio universitatis advolavit pri-musque cathedram rexit ac plurima volumina notatu digna conscripsit. alter fuit Nicolaus de Dinkelspuhel, Suevus, vita bona et doctrina multa clarus, cujus sermones hodie avide a doctis leguntur. est et illic hodie Thomas Hasselbach non in-celebratus theologus, quem scribere historias non inutiles ajunt, cujus ego doctrinam laudarem, nisi duos et viginti annos Esaie primum capitulum legisset neque adhuc ad calcem venisset. maximum autem hujus gymnasii vitium est, quod nimis diuti-nam operam in dialectica nimmmque temporis in re non magni fructus terunt. qui magisterii artium titulo decorantur, hac una in arte maxime examinantur. ceterum neque musice neque rhe-torice neque arithmetice curam gerunt, quamvis metra quedam et epistolas ab aliis editas imperite exhibentem magistrandum compellant. oratorica et poetica apud eos penitus incognita, quibus omne Studium in elenchis est vanisque cavillationibus, solidi haud quaquam multura. qui libros Aristotelis et aliorum philosophorum habeant raros invenies, commentariis plerumque utuntur. ceterum studentes ipsi voluptati operam prebent, vini cibique avidi. pauci emergunt docti neque sub censura tenen-tur, die noctuque vagantur magnasque civibus molestias inferunt. ad hec mulierum procacitas mentes eorum alienat. civitatis populus quinquaginta milium communicantium creditur. consu-latus octo et decem virorum eligitur, tum judex, qui jure red-dundo preest, deinde magister civium, qui curam civitatis gerit. hos princeps assumit, quos in civitate sibi fideliores arbitratur atque ab eis jusjurandum exigit. magistratus alii nulli sunt, nisi qui vini exigunt vectigal. ad illos omnia referuntur, quo-rum potestas annua est. incredibile videri potest, quot per dies singulos in civitatem victualia ingeruntur. ovorum atque cancro-rum multe quadrige adveniunt. pistus panis, carnes, pisces, vo-latilia sine numero afi'eruntur. ubi advesperascit nichil venale ex his invenies. vindemia his ad quadraginta dies pretenditur, nullo non die trecenti currus onusti vino bis terque inferuntur, ducentos et mille equos in dies ad opus vindemiarum exercent. ex villis preterea ad festum usque Martini libertas Omnibus est vinum in urbem redigere, incredibile dictu est, quanta vis quedam ex testamento reliquit, cujus ego quoque pietate ad bonarum artium studia adductus in eum, quem dei miseratione adeptus sum, gradum et fortunam perveni . . . 83 inducatur vini, quod vel Vienne bibitur, vel ad extraneos per Danubium contra cursum aque magno labore mittitur. ex vino, quod Vienne venditur minutim, decimus denarius principi cedit, ea res auri duodecim millia quotannis ad cameram defert. in reliquum parum oneris civibus inest, ceterum in tanta et tarn nobili civitate multa enonnia sunt, die noctuque rixa ad modum prelii geruntur. nunc artifices adversus studentes, nunc curiales in artifices, nunc isti opifices adversus alios arma sumunt. rara celebritas absque homicidio peragitur. frequentes cedes com-mittuntur. ubi rixa est, non sunt, qui dividant contendentes. neque magistratus neque princeps custodiam, ut par esset, ad tanta mala adhibent. vinum domi vendere nichil extimationi afficit. omnes fere cives vinarias tabernas colunt, stubas cale-faciunt, coquinam instruunt, bibulos et meretrices accersiunt, hisque cibi aliquid cocti gratis prebent, ut amplius bibant; sed minorem mensuram dant. plebs ventri dedita, vorax, quicquid hebdomada manu quesivit, id festo die totum absumit. lacerum et incompositum vulgus, meretricuin maximus numerus, raro mulier est uno contenta viro.a nobiles ubi ad cives veniunt, uxores eorum ad colloquium secretum trahunt, viri allato vino domo abeunt ceduntque nobilibus. plurimeque puelle patribus insciis viros sibi deligunt. vidue intra tempora luctus ex arbi-trio suo nubunt. pauci in civitate sunt, quorum proavos vicinia norit. rare familie vetuste, advene aut inquilini fere omnes. mercatores divites senio confecti puellas in matrimonium ducunt easque brevi dimittunt viduas. ille inter familiäres domesticos, cum quibus sepe consuetudinem adulterii babuerunt, juvenes viros accipiunt. ita qui heri pauper hodie dives invenitur. contra quoque hi superviventes uxores alias accipiunt resque per circulum ducitur. raro filius patri succedit. lex apud eos est, que superviventi conjugi partem defuncti bonorum mediam tri-buit. testarnenta libera sunt, ita et viri uxoribus et uxores viris bona testantur. captatores hereditatum multi, qui senibus blandientes scribi heredes sese curant. ajunt et mulieres esse a Hinderbach bemerkt mißbilligend, zu dieser Stelle (Cod. 109, Bl. 40«, H.-, H.-u. St.-A. Wien): Nimis generale et detractivum. absit hoc a tanta tamque insigni urbe, que tot ac tantas probas et insignes habet matres familias, nullo hujus probri vitio maculatas. tametsi permulte sint, que fedus conjugii non eque observent, prout et in civitate Senarum et aliis Italie et ubivis gentium plerumque contingit. 6* 84 admodum nraltas, que viros graves uxoribus veneno auferunt. constat sepe a nobilibus cesos esse cives, qui uxores suas verbo terruerunt, quibus amatores in curia fuerunt. vivunt preterea sine ulla scripta lege, mores ajunt se tenere ve-tustos, quos sepe ad suum sensum vel adducunt vel interpre-tantur. jus admodum venale est, qui possunt sine pena peccant. pauperes atque amicis nudos judicia plectunt. juramenta, que publica sunt, tenaciter observant. quod negari jura-tum potest, nullam vim habet, mutuum dantes ad tempus, si quid detrimenti tulerint, elapso termino jurejurando, quam summam volunt, extimant maximoque dampno debitores affi-ciunt. pignora que mutui causa dantur, si quid afferunt, non extimant usuras. excommunicationes tantum timent quantum infamant aut dampno temporali sunt, furta, que apud furem in-veniuntur, judici cedunt. ad hec festa parum religiöse colunt. carnes omni festo venduntur. aurige nullo vacant die. in Austria reliqua multa opida sunt, nulluni autem magni nomi-nis. barones multi potentes et nobiles, et inter quos primum dignitatis locum obtinent Schaumburgenses et Maitburgenses comites. opibus autem superare creduntur Valsenses, de Liechtenstein, de Buchaim. nee parum habent nomen Pöttendorffii, Starhimbergenses, Ebersdorffii, Egkersau, Hohenbergii, Folkens-torffii et alii quamplures. Eizingeri licet novissimi sint, potentia tarnen hodie et auetoritate inter primos habentur. monasteria quam plurima sunt et magna et ditia. ecclesie preterea cathe-drales Saltzburgensis, Pataviensis, Ratisponensis, Frisingensis latissimas possessiones in Austria castellaque plura possident ac domos egregias, quas inhabitant. sunt enim omnes consiliarii dueum Austrie hosque veluti majores honorant, sive bellum ge-rere sive curiam letabundi habere velint Austrie duces, et pre-latos et proceres veluti reges in coinitatu habent. 28. Eneas Silvius an den Ergbischof von Tours, Philippe de Coet-quis; Basel, 28. Oktober 1438. Begleitbrief m der beigeschlossenen Beschreibung der Stadt Basel. Aus cod. 0 III, 35 der Unwersüäts - Bibliothek in Basel; gedruckt in Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde IV, S. 5—17; daraus hier. Reverendissimo in Christo patri Philippo archiepiscopo Thuronensi Eneas Silvius salutem. 85 Divisionem, que nunc urget ecclesie, nee te ferre arbitror non moleste nee bonum aliquem virum. horribile namque est, miseras mortalmm animas ad inferos catervatim deferri et ipsam inconsutilem Christi tunicam in particulas laniari imprecatusque sepe illi sum malum, qui scismati causam dedit et tantam dis-cordiarum excitavit molem. soleo tarnen in hac turbationum congerie meipsum recolligere et cur tarn multis tempestatibus affligamur exeogitare. nee me fugit, quia peccata nostra etiam penas exigunt. venit tarnen in mentem quiddam aliud memini-que scriptum esse/ necessaria esse scandala. quero unde ori-ginem ista necessitudo assumat. die, inquam, me ipsum rogo, cur est scandalum necessarium? an bonum aliquod ex scan-dalo gignitur? ubi dum sileo nee, quid restituam, scio, oecurrit Athanasius heros et tamquam mihi dormienti, en ego, ait, Enea, tarn clarus essem aut tarn multa eruditissime conscripsissem, nisi me arcius veritatis emulus excitasset. quam multa Nesto-rius ac Macedo, dum scandala faciunt, ingenia excuderunt. an non Helvidius et Vigilantius, dum alter perpetuam Marie vir-ginitatem impugnat, alter sepulcra martirum prohibet visitari, Jeronimi tubam inflant? num Augustinum complures heretici atque Ambrosium evigilant? quid tu scis, an hec quoque tribu-latio afferat fruetum, an ex hac contentione emergant et ex-poliantur ingenia, que aliter perpetuo latuissent? nee plura lo-cutus evanuit. tum puer studiolum meum ingressurus venturum te esse regium oratorem ad synodum inquit. exulto statim tarn felici nuntio. en, inquam, hoc non predixisti, Athanasi. mel etiam ex petra sugam, redditur mihi Philippus, redditur pater, meum suavium, mea vita. soloque audito Philippi nomine revi-visco et experior, quia non solum publicas sed privatas quoque utilitates afferunt scandala. namque, ut ad te redeam, decus pontificum, quo ego te unquam tempore sine hac tribulatione vidissem ? Sit tarnen, obsecro, felix tuus adventus et utinam nobis pacem apportes, qui stante divisionc venisti. utrumque est joeun-dum et joeundus sum tuo reditui et mirum in modum alacer, paravique tibi munusculum, non quäle merearis, sed quäle po-tui, descriptionem istius urbis, in qua nee pompam verborum nee oratorum lenocinia queras. volo scilicet nudam et sua ». Matth. 8, 7. 86 dumtaxat laude contentam aspicere veritatem sitque hujusmodi apud te pignus mei amoris, quo tibi in primo congressu audeam et felicem precari adventum et prosperum. vale. ex Basilea, 5. kalendas novenibris anno 1438. Basilea sicut mihi videtur aut Christianitatis centrum aut ei proxima est. extremos namque Christianorum Pannonios ad orientem habet, ad meridiein Siculos, taceo Ciprios magis Grece quam Romane sapientes. occiduam partem vicini gradibus Hispani colunt, septentriones Daces et Gethe. nee ultra hos populos recte colitur Christus veraque his finibus clauditur religio, quorum si ex aliquo Basileam petas non magis te Ungaruni cupias esse quam Hispanum, nee Getham quam Siculum, ut aptissimam profecto generali concilio urbem judices et quo facillimum Christiana ecclesia possit convenire. Provinciam circumjacentem Alsaciam nominant. et quia sicuti veteribus placuit Gallie fines Rodanus et Oceanus ac rur-sus Pirenei montes et Renus efficiunt, Basileam constat satis Gallici esse. soli. et licet hodie dicatur Bisuntine provincie, non tarnen ejusdem nationis habetur, sed, ut sermo Germanus est, nationis etiam Germanice urbem dieunt. Eamque nationis haut injuria Christianitatis mediam repu-taverim portionem nee errorem crediderim, si hanc unam natio-nem et plus soli et plus hominum habere dixerim quam Italiam, Galliam, Hispaniam, nee iste quidem nationes inter se differunt, quantum sola Germania a se discrepat. continet enim latissi-mas terras et ut Scoticam in septentrionem fugientem taceam, tribus omnino diversis utitur unguis, Dalmatica, Pannonica et Theutonica, que ultima longe lateque patet tantumque a se distant, ut non melius alterutrum se intelligant quam Gallici atque Italici. et si recte inspicias, licet Britanni quintam se esse velint, nescio quomodo, nationem, aut Theutonicum ser-monem aut Theutonico similem . .. nee tarnen Britannus Austra-lem intelligit ac esse linguam eandem mihi manifestissima ra-tione dedueo. Austriam mihi omnes Theutonicam esse concedunt. huic finiti Bavari sunt, mox Suevi usque ad Renum succedunt. minima inter istos discretio sermonis est seque invicem recte audiunt. Suevos autem Reni aecole usque ad Moguntiam facile suseipiunt. Coloniam vero, qui aliquamdiu coluerunt, nee Brabantie linguam abhorrent nee Flandrensem. illic oceanus haut magno gurgite Britanniam a continenti disterminat. ceterum 87 si Flandrensem tecum in Angliam duxeris aliquando non inepte ipso utereris interprete. adeo namque vicinis inter se verbis utuntur, ut sine ullo negotio in alterius linguam alter concedat. Scotus vero, quantum ego meis fatis in eam plagam deductus perpendi, non plus ab Anglico quam Australis a Bavaro distat, ut hanc Teutonicam linguam nexu et concatenatione quadam ab Austria usque in Scotiam facile productam videas. Existimo tarnen sermonem Theutonicum solos in Angliam Saxones transtulisse, quos eam invasisse insulam diuque posse-disse non est ambiguum. sed hanc linguam cum multum auxerit natura celi frigida et fecunda honiinum alitrix, tum maxime ampliavit potentia principurn, qui innumerabilibus septi populis alienas terras pulsis veteribus habitatoribus coluerunt. Teuto-nicos namque sepe transisse Renum ibique opida plurima sui moris ac sermonis condidisse, nonnulla vero in suam linguam vertisse constat. Eoque modo satis mihi persuadeo, Basileam quoque, ut eo redeam, quo sum digressus, principium habuisse. nam neque veteres eam historie nominant neque vestigium in urbe aliquod aut signum vetustatis apparet, licet aliqui Basilium quendam Romanum, a quo Basilea sit dicta, urbis hujus aut legerint aut sompniaverint auctorem. Hanc urbem perlabitur Renus duasque in partes scindit fluvius, quidem tarn libris historicorum quam versibus poetarum illustris. hujus origo Alpibus est, qui Germaniam ab Italia ter-minant. ideoque inter asperrimos montes plurimasque valles fluitans apud opidum Reneck lacum tota Germania famosum inflat, quem licet plurima in ipsis ripis jacentia castella nobili-tant, precipue tarnen Constantia memorabilem efficit, que circa ejus exitum sita maximam etate nostra coegit synodum tarn Johannis ejectione sicque Martini assumptione insignem. ibique adeo lacus coartatur, ut ripas utrasque non maximo ponte con-jungant, sed modo amplus modo artus ad Steyn, id est lapidis opidum, veniens ad naturam denique fluminis revertitur iterum-que suo nomine Renus aguoscitur potestque usque Schaffhusen tractari naviculis. ex hinc vero ingentem descensum habet, ut per confragosa saxa abruptosque colles sese precipitans neque navigio neque ulli vecture efficit locum. castellum his situm est locis, quod Teutonici Kaiserstül, Latini vero cesaris dicunt sedem, quem locum opinantur aliqui tarn propter ejus oportuni- 88 tatem quam propter convenientiam nominis Romanorum olim fuisse castra. huc priusquam Renus adveniat ex alto monte scopulis interruptis tanto fragore ac sonitu se dejicit, ut ipsemet fluvius suum conqueri casum lamentarique videatur, et fidem iis prestent, que Nilo scribuntur, cujus collisione et strepitu circumvicini accole sordi creduntur. nee mirum, cum hujus flu-minis, qui torrens eo loco instar Nili potest existimari, tribus vero stadiis rumor exauditur. post hec sive transacto cautior malo sive futuri periculi timidus aut solus pergere cursus non prius sese ultimo preeipitio credit, quam venientes ex Alpibus amnes et viarum comites suseipit et . . .x discrimina. quibus connisus Lauffenburgentia saxa et asperrimos egreditur scopulos moxque veluti multo labore domitus et rapidissimis casibus fati-gatus humilem se ac navigii sustinentem prebet. ut insuetus tarnen adhuc ponderis et sicuti post longam vacationem reduetus ad frenum equus nonnunquam sessorium excuttere nititur, sie ante-quam Rinfelden, hoc est Reni camp um, fluvius videat, navigia interdum disturbat et quasi graviori pondere lesus indignare atque recalcitrare videtur. locus est enim, quem naute horrendo nomine Helhoc id est uneum inferni vocitant, ubi carinam sepe mordentibus saxis, quo minor est, aqua majus discrimen ad-ducit. exinde inferioris Alamannie urbes excurrens et paludi-bus exceptus Hollandie nomen prius amittit, quam oceano mis-ceatur. Hunc olim fluvium et Germani et Galli bibebant suam-que quisque ripam tenebat, hodie vero totus est Theutonicus, nee usquam Reni ripas sermo contingit Gallicus, ejusque rei Ottonis, ut ego puto, auetor potentia fuit. etenim cum diu Franci Galliarum et Germanie ipsum tenuissent regnumque suum in Orientalen! et oecidentalem Franciam divisissent, ultimus ex Francorum genere orientalem Franciam, id est Alamanniam, rexit Conradus. quo mortuo Heinrici Saxonis filius Otto et regnum et Romanum imperium Theutonicorum primus suseepit, regnante adhuc in occidentali Francia Ludovico, Karoli filio. hie igitur Beigas Reni transitum prohibentes in fugam dedit totamque Belgiam ferro et flamma vastavit, adversus quem, cum magnum incolarum odium excitaretur, speravit Ludovicus provinciam hanc paterno tempore amissam posse recuperare Lücke in der Hs. 89 Alsatiamque ingressus ab Ottone repellitur, qui progressus in Belgiam omnia in deductionena recepit. unde per longa patet tempora a regibus Theutonicis illa provincia est obtenta, ut etiam hodie sermo testatur. est enim in Belgia quicquid inter Mosam et mare Alamannum sermonem observat. nee nos fugit duea-tum Brabantie non a Francorum rege sed ab imperio dependere. Sed ut ad Renum redeam, nusquam est tota Europa fluvius tarn frequentibus opidis tamque arnplissimis urbibus circumseptus. magnitudinem ejus plurima exsuperant flumina, nobilitatem et amenitatem circumjacentis patrie nulla. nanique, ut taceam clarissimas urbes Argentinam, Spiram, Wormatiam et alias quamplures, quid satis de Agrippina dicemus? hanc enim urbem Egidius Romanus, qui expulso Hilderico regnavit in Galliis, tenuit, sed redeunte illo Romanis extrusis ex Francorum incolatu Colonie nomen aeeepit, cujus urbis, si quis magnifi-centiam splendoremque contempletur, non mercatorum aut pri-vatorum civium sed regiam urbem dijudicet. quid de Moguntia, que pulchro fluvio dominatur? at qui vero inter Moguntiam et Coloniam pressus hoc loco incedat et quasi cursum ejus vicini utrinque montes retinere vellent coartata apud Moguntiam valle parum defuit, quin conjuneti invicem meatum fluminis inter-dicerent, nee ausus esset Renus tarn artis faueibus se conraiittere, nisi hortante Mogano et se socio promittente audaciam rece-pisset. caute tarnen et presse inter ignotas graditur valles nee prius se aperit, quam reeepto apud Confluentiam Mose subsidio licentius pergit. rupes quidem utrinque altissime et vineis con-tecte sunt earumque vinum pars magna Alamannie potat. ibi tot edificia totque castella e rupibus eminent, ut quasi nivem celitus demissam oecupare colles et universa montium juga conspicias, quorum tanta est magnificentia, tantum decus, tantus ornatus, ut ampliora hie rustica pallatia sint quam alibi urbana et majori cum licentia ad delectationern amenitatemque con-strueta. super colles haut parva planities jacet, uhi et florida prata et lucidi frontes et frondosi luci sunt, et quod omnia superat, naturam ipsorum locorum ad letitiam existimabis natam. videntur enim colles ipsi ridere et quandam a se diffundere jocunditatem, qua intuentes nee videndo expleri aut satiari valeant, ut universa regio hec paradisus recte haberi et nomi-nari queat et cui nichil ad letitiam vel ad pulchritudinem toto orbe sit par. quid, si obstupescant homines, cum proeul ex 90 alto montis vertice Florentinam molem et amplitudinem circum-jacentium conspiciant villaruin, quid hie faciant, cum Reno vecti atque in puppi sedentes tarn variorum castellorum ornatum tamque crebram edificiorum congeriem aspiciant? ubi non tantum sicut apud Florentiam uno die discurrentes sed tribus aut pluribus oculos pascent nee höre momentum sine miraculi novitate transibunt. atque ista de cursu Reni sufficiant. Quos vero nutriat pisces, cujusque saporis salmones habeat et utrum murenas ferat, illorum est inquirere, quibus non gula vite sed gule vita deservit. nos vilibus contentos anguillis sicut neque gustare sie illa investigare non decet. contra impetum amnis rara supra Moguntiam navigia trahuntur. Sed, ut Basileam revertar, latitudo fluminis inter urbem ducentis passibus extenditur. solet interdum liquefactis austro nivibus Alpium ui'bem inundare camposque omnes in piano sitos aquis obtegere et ipsum pontem, quo minor Basilea majori conjungitur. urbis autem portio, quam esse trans fluvium diximus, ad Prisgaudiam respicit, vini frumentique fertilissimam regionem. habet ad purgandas viarum sordes multiplicem rivum totaque in piano sedet. animarum ejus omnia episcopo Constan-tiensi, ideoque non partem urbis sed aliam per se urbem non-nulli estimant. Altera urbis portio sieuti latior ita etiam magnificentior et splendidior habetur, duplici jugo eminet. medius torrens immunditiem omnem secum trahit, qui variis undique pontibus coopertus vix tota urbe apparet nee semitam intersecat ullam. hinc atque inde splendide platee nobiliumque familiarum orna-tissime domus et semper cetibus hominum frequentia compita. inter alia vero urbis edificia angustiori quadam amplitudine ac magnificentia prestant, ipsa magna dei templa ac delubra sanc-torum, que non minus ditia quam ornata dijudices. non tarnen vestita marmore, quia ipsum tota ignorat regio, sed molli lapide nee multum duriore cipho utuntur. sacre autem domus tali a suis queque tribubus pietate coluntur, tali religione observantur, ut incertum sit, magis laudes an mireris. habent et ipse matrone pro censu cujusque ligneas in templo cellulas, quibus se ipsas cum ancillis claudunt parvisque foraminibus divina prospeetant, ut sicut apes in alvearibus, sie mulieres in templis queque suis distinete casulis videantur, quem morem licet admodum [?] probem, plus tarnen rigori hiemis quam honestatis amori tribuo. 91 affigere his templis clipeos non nisi nobilibus concessum. tecta domorum tota urbe decora, pleraque tarnen vitrea variis distincta coloribus, ut radiis solaribus lacessita niirabili splendore nitescant. summa cacumina ciconie obsident eaque avis apud Basilienses inviolabilis est, sive quod innoxium verentur animal ledere, sive quod vulgo credentes orbatas fetibus aves ignem parare domui nocenti putant. quicquid sit horum, ille et impune nidincant et pullos suos liberrime alunt. non est hujuscemodi operis singu-larum explicare delicias edium. plus enim utilitatis habent quam ostentationis, et licet extrinsecus picte et nominibus dominorum inscripte sunt, non tarnen süperbe atque elate videntur. intus vero preclara insunt cubicula et ditissima supellex habetur, et quia longissimas ac rigidissimas hiemes A'icini septentriones ef-ficiunt, reinedium quoque contra naturam usus invenit. hie aulas more thermarum singule domus habent, ubi et pavimentum forti robore sternunt et quicquid supra circaque est, abiete pulcherrima tegunt et ne servatus calor effugiat fenestras vitreas construxere. ibi cenant, ibi nonnulli artes suas exeolunt, ibi etiam magna pars dormit. sunt in his locis plurime aves, que quasi perpetuo vere servato dulcissime modulantur. calles neque angusti neque superflua latitudine ambitiosi. solum durum si-lice quadrigarumque rotis inviolabile, humanis tarnen pedibus aspere noxium. fontes tota urbe scaturiunt dulces nitidique. menia et propugnacula neque tanto apparatu sunt, ut timide civitates aut suis viribus diffidentes videantur, neque rursus ita neglecta, ut petulanter et inconsulte haberi possint. corona tarnen murorum duplex est. nam et urbs et suburbia suis muris suisque anguntur foveis. fuisse in hoc loco quondam Judeos eorum e tumulis dedueti lapides et circa ipsas medie urbis foveas collati indicant, qui litteris inscripti Judaicis aut epitaphium more gentis aut nomen sepulti hominis referunt. vere novo plurima intra urbem prata rident, que tota estate umbras habent ad voluptatem joeundissimam, quia vel patulis quereubus vel frondosis et in latum deflexis tiliarum ramis conteguntur venientemque ad se blandissimo afflatu excipiunt, mirabilem quoque aut ludentibus aut ludum expeetantibus leti-tiam prebent. urbis situs neque in summis montibus, unde se pveclare ostentet, nee rursus in latissimo camporum equore, ut quoquoversus aperiatur. ventos enim ac procellas et habita-torum incommoditatem in monte, caliginem vero et aeris im- 92 puritatem in piano extimuit. sed quidem in omni re maxime probat medium inter extrema. hec sortita est civitas, procul namque ab iniquitate montis et fastigio planitiei remota. sie tarnen utrumque complectitur et neutrius utilitatis fit expers, ut misericordia celi sanitate fruatur. ficu caret atque castaneis fruetusque omnes absunt, quibus est noeivum frigus. victus autem, sive quod suo solo plurima naseuntur frumenta, sive quod vicine urbes facillime subministrant, ubertim suggerit et quamvis frequens in urbe populus sit et concilii causa infiniti pene advene confluant, semper cerealia et Liberi munera equo pretio vendunt. Nee ego huic urbi ficum dederim, quod longissime a mari abierit. licet enim vendendis comparandisque mereibus sit for-sitan utile, nimis tarnen Salsa est et amara vicinia maris. ideo-que Plato Atbeniensis, cum civitatem, que bene ac beate viveret, in suis libris institueret, et que adesse queve abesse oporterent, diligenter inspiceret, eam procul a mari positam voluit nee putavit sapientissimtis philosophus urbem aliquam esse posse beatam, que aut litore foret posita aut salsis fluetibus tunderetur. sunt enim hujusmodi civitatibus non solum fmitimorum investi-ganda consilia sed remotissime cujusque gentis studia cognos-cenda, quod quanto est difficilius, tanto maritimas urbes in-quietiores reddit. unde et Troia nobilissima, Asie eulmen, bis classe capta atque diruta refertur. Genuam vero, clarissimam Ligurie urbem, secundo Punico bello ex improviso captam et solo equatam legimus. quid eversionem Phocensium referam, quid hie Athenas, quid Alexandriam, quid Siracusas classibus destruetas recenseam? inquieta est omnis maritima civitas per-multisque subjacet incommodis. quis non abhorreat aeris cras-situdinem, quis celi non timeat inconstantiam, quis pallentes morbos et insalubritatem litoree plage non dampnet, quis totius maritime confinitatis non fugiat inclementiam? quod si forsitan aliqui longa defessi via mediterraneum situm vituperent et navi potius quam equo ferantur, eos rogo, ut oblitum laborem cum perpetua securitate compensent. Erat olim Basilea suo subjeeta episcopo, ut qui feudabilem a cesare urbem aeeepisset, unde et gladii potestatem habebat et animi adversionem in facinorosos homines. postea vero, sive ut oportuit, sive ut voluit ipse, nichil de hoc compertum habeo, ab sese dominium abdieavit. habet tarnen annuos ex singula familia 93 nummos et veteris dominii et pristine potestatis vestigium. eives autem sie pretaxatis quibusdam legibus cesari serviunt, ut liberi magis quam subditi videantur. neque enim ut in nostris urbibus tirannideni sibi vendicant neque dominandi cupidum execant. et si libertas est vivere, ut velis, hi vere liberi sunt equalique jure inter se vivunt. Italici vero, ut de mea patria verum etiam invitus promam, dum imperare singuli volunt, omnes servire coguntur, ut qui regem aut cesarem aspernantur vilissime plebi subjiciuntur, unde nee ullum apud eos diuturnum im-perium nee ullibi magis quam in Italia fortuna jocatur. hi vero presenti rerum statu contenti pacatissimam custodiunt civitatem, nee sibi aliquis sed rei publice gerit officium, et quamquam popularis gubernatio sit, ita tarnen inter se nobilis et plebei munera sortiantur, ut nulli umquam querele aut diseidio locus relinquatur. consilia hiis duo sunt, alterum novum, alterum vetus. novum decernit, vetus tarnen suadet et consulit, quod agendum putet et quod isto anno est novum sequenti antiquum erit. et tarn in hoc quam in illo duorum et quadraginta primump] suffragium res transigitur. in utroque nobiles et plebei. totius enim administrande rei publice tertia portio debetur nobilitati. summa tarnen imperii penes magistrum civium. hunc non nisi militem creant neque militie nisi nobilis ascribitur, plebeum vero nisi summis divitiis aut clarissimis belli facinoribus decoraturn aut militie dignum censent. post hunc magister zunfftarum se-quitur. habent enim singule artes mechanice zunfftam, hoc est, societatis illius prineipem, quibus omnibus magister zunfftarum preest. tertio loco scultetus est, qui jus dicit populo nee sta-tuti aut consuetudinis egredi normam potest. capitalia negotia per advocatum et quatuordeeim viros et cum novo consilio transiguntur, idem est in omni causa sanguinis, magistratus an-nui sunt, curiali vero modo jus dicitur aut consilia discussuri petunt. nulli ex publico suinptus, sua cuique domui ex privato est vita. consuetudine magis quam lege scripta utuntur, Lace-demoniis quam Atheniensibus similiores, nee jurisperito nee Romanis legibus loco. ubi e novo casus emergit, f'requenter se-niori consilio statur, nee hie litis anfractus non magni comitis infasti libelli, non empta procuratoris atque advoeati verba, omnia summaria sunt utiliusque arbitrantur rei publice alteri parti cito consulere quam protraeta cognitione utramque de-cipere. in judicio rigidi severique. reum neque peeunia neque 94 preces juvant. nulli tanta potentia, ut inipune delinquat. unicum est in urbe sacelluin idque divo Baptiste dicatum. huc sepe sic-carii iinpurique homines quasi ad asilum confugiunt neque hie perpetuo sed ad tempus impunitatem habent. relegatis ab urbe nulla spes reditus, nisi extraneum aliquem et magnum secuti virum redeant, tunc enim, nisi est ardua culpa, civitas ei per-mittitur. unde et cardinalibus et illustrium oratoribus principum sepe hoc datum est gratie. ad questionem criminum asperrimis atque acerbissimis cruciatibus instant adeoque miseros vexant reos, ut cervicem gladio dare beneficium existiment. ita tarnen obstinati sunt aliqui, ut excarnificari priusquam fateri delictum velint, sive quod minimum vite sunt cupidi sive quod ignominiam etiam post mortem verentur. dampnatos vero sie justitia exigente afficiunt, ut ipsam nunc horror non expositio rei sive recordatio ingerat. carnificem quidem spontaneum eoque solo questu vi-ventem habent, quem hominem licet non approbem, civitatem vero eo utentem probem. plus tarnen laudo plectendos capite huic exercitio custodiri. illorum autem et dampno et abhominor corruptelam, qui peregrinos et sepe nobiles tarn vili ministerio coninquinant. rem furto subtraetam, si reperiatur, non vero do-mino sed judici adjudicant, ex quo evenit, ut furtum passi prius cum furibus transigent quam Judicium prosequantur. quam legem licet aliqui furum alitricem existiment, ipsi ut diligentie nutritionem custodiunt, quia et cautiores cives et magis vigi-lantes efficiat. nulla hie studia gentilium litterarum, poeticam oratoriamque prorsus ignorant, grammatice tarnen ac dialectice operam adhibent. confluunt huc ex vicinioribus opidis quam-plures adolescentes, quibus ex elemosina victus est, magister ex publico. mos est civibus sepe ex simbolis esse suntque ce-nacula in rem hanc altera hiemi, altera estati idonea. vestitus tarn feminis quam viris frugi. nullius pruine tantus rigor, ut lanium aliquod inter calceos sumant. preeipua feminis cura circa pedes atque mamillas et quam illos parvos et graciles tarn istas grandes et tumidas ostentare laborant. forma homi-num medioeris, mores uti mortalium varii. nulla apud eos inter-pretatio juramenti. quod promissum est sine exceptione custodiunt. nee alia rapiunt nee sua effundunt, presentique fortuna contenti, viri boni esse quam videri malunt. Ut sit morate civitati aut injuria sit inditum, nomen Basi-lee, quod a Gi-eco suseeptum, reginam significat. regina igitur 95 est inter adjacentes civitates Basilea et nunc presertim, cum reginam ecclesie, id est sanctam synodum, intra se habet, alii dicunt ingentis stature basiliscum a conditovibus urbis primis-que fundatoribus hoc loco repertum indeque Basileam dictam. quod si est ita, non tarnen hec significatio a natura concilii procul abiit. ut enim homines solo visu basiliscus interemit, sie hereticos solo auditu concilium enecat. rectius tarnen hujusmodi nomen a basi, hoc est fundamento, deduxerim, quia divina dispositione provisum erat futurum hie generale concilium, quod fundamentum fidei, id est auetoritatem ecclesie, roboraret. 29. Eneas Silvius an den Ergbischof von Mailand, Francesco Piszol- passo;a Basel, nach dem 28. Oktober 1438. Übersendet ihm unter Ausdrücken des Dankes für das ihm stets bewährte Wohlwollen seine ziveite Beschreibung von Basel zur Begutachtung. Aus cod. 0 III, 35, der Universitäts-Bibliothek in Basel; gedruckt in Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde IV, S. 4—5; daraus hier. Eeverendissimo in Christo patri Mediolanensi Francisco Picciolpasso Eneas Silvius salutem. Superfuit mihi superioribus diebus non nichil otii, in quo, dum essem quavis alia cura solutus, cepi, ut fit, preterita me-minisse, que dum evolvo attentius, eo me dignitati vestre1 obli-gatiorem agnosco. caritates enim erga me vestre haut facile dixerim, quam multa experimenta transierint. nam, ut taceam preposituram a vobis mihi collatam et innumerabilem creditam plebem, illius diligentie vestre ncqueo oblivisci, qua me Basi-liensium indignatione liberastis. quamquani erat illa quidem in-justa et ab emulis meis magis quam ab ipsis civibus preparata, eo tarnen creverat, ut interdictus mihi in hanc urbem reditus 1 Ich habe hier, im Anschlüsse an die Originalbriefe des Eneas an Pissol-passo, N. 31 und 33, gegen die Hs. die ursprünglichen Pluralformen wieder eingesetzt. "¦ Über Pizzolpasso vgl. besonders Fantutsi, Notizie degli scrillori Bolognesi VII, 3—11, und G-iulini, Memorie spettanti alla storia di Milano III, 53S «./.; über seine Bibliothek, aus der die Ambrosiana einzelnes besitzt, Sabbadini in Studi italiani di filologia classica XI, S. 378 — 383; Eneas spricht durchwegs rühmend von ihm: De concilio Basti., paublicam vergeret, id tantum amplecteremui", nee aut blandiri aliis studeremus aut blandientibus aures prestaremus. sed sunt quidain, qui, ut se summis pontifieibus insinuent, ei omnia subesse dicant ipsamque universalem ecclesiam et dispersam per orbem 1 Cod. acquiescentibus. — 2 Cod. dependet. — 8 Cod. facti. * 1 Petr. 5, 3. 136 et synodaliter congregatam judicare debere induuntque hujus-modi homines; ut Basilius dicit, polypi facieni, qui ad speciem subjecti soli colorem mutat. quo fit, ut ipsi gravissime peccent mendacia confingendo et, sicut Terentius" ait, homines sibi aus-cultantes ex stultis insanos faciant, quod Vitium maxime princi-pantibus inest, laudes suas et potestatis sue amplitudinem per-cupide audientibus facileque credentibus, si Juvenali11 credimus. quid est enim, ait ille, quod credere de se non possit cum laudatur diis equa potestas? sed digressus sum, nescio quo-modo, in hos sermones, qui etsi fratres sint disputationis nostre, nimis tarnen in longum nos ducunt. redeo rursus ad institutum. In Constantinopolitano concilio scriptum est: porro, si sy-nodus universalis fuerit congregata et facta fuerit de sancta Romana ecclesia quevis ambiguitas et controversia, oportet venerabiliter et cum convenienti reverentia de proposita questione sciscitari et solutionem accipere. moxque subjicitur: non autem audacter sententiam dicere contra senioris Korne summos ponti-fices. que concilii auctoritas dilucide manifestat, non in ista vel illa, sed in qualibet controversia universalem synodum, dum id reverenter et non audacter faciat, posse de summis ponti-ficibus judicare. quod ad meam propositionem quam pertineat tu ipse inferas. ad hoc etiam evangelicus textus quam maxime facit, cum Christi verbo beatus Petrus ad ecclesiam remissus fuerit, tanquam ad superiorem atque ultimum tribunal. quod si fuisset Petrus supra ecclesiam, nequaquam fas erat majorem recurrere ad minorem, sed visne digitis tangere veritatem mee propositionis? audi argumentationem hanc: omnis potestas intra ecclesiam, sicut apostolus asserit,0 non in destructionem, sed in edificationem tantummodo se extendit. papa autem intra ecclesiam potestatem habet et edificatio idem est quod reformatio, at in reformatione ecclesie tarn in capite quam in membris obedire concilio papa tenetur, ut Constantie diffinitum est. ergo in omni re, ubi potestas pape vendicat locum, superius est concilium. quod si neque hoc te movet, subjungo et aliud argumentum, mea quidem opinione nervosius ceteris. Petrus apostolus, cum claves regni celorum accepit, in persona recepit ecclesie, sicut Augustino de agone Christiano1 videtur, dum ait: huic enim 1 Cod. Christiana. » Terenz, Eunuchua II, 2, 23. — » Sat. IV, 70. — » 2 Cor. 13, 10. 137 ecclesie claves regni celorum date sunt, cum Petro date sunt, qua ex re vicarium illum ecclesie constat fuisse. vicarius vero, sicut notissimum est, semper domino cedit, nee vicariis contra dominos ulla jurisdictio suffragatur. quod ergo de Petro ad ecclesiam, idem de suis successoribus erga generalia concilia dici potest. papa enim Petrum representat, concilium vero ecclesiam. quod si ita est, probatum jam est, quod diximus: in omni re, de qua concilium papaque dissentiret, superius esse synodale Judicium. Sed respondendum in presentiarum superest, que in ad-versum rationibus addueuntur. parum est enim sua probare, nisi, que videntur contraria, destruantuv. quod facientes a men-dacio cavebimus, quod, ut Aristoteles ait, per se improbum est ac vituperatione dignum, verum autem probum ac laudabile, quod inquirere totis debemus affectibus. reeipiam ea, que videntur robustiora firmioraque argumenta, hisque pro mei parvi-tate ingenioli solutiones prebebo, que si valide erunt, non tibi, ut arbitror, erunt moleste, cum nichil hie aliud quam anime queramus utilitatem, cujus curam, si superemus, et dignitati et amplitudini majorum et corporis viribus et forme et magni-tudini et honoribus universis et ipsi imperio et omni, quod est in hac vita excellens, preponeremus. quod si ridiculum fuerit, quod dixero, tuum erit officium, errores ostendere et erranti co-miti viam monstrare, quod qui facit, ut Enniusa inquit, quasi de suo lumine lumen accendit. id quod, teste Lactantio, non solum erga volentes sed etiam circa invitos fieri debet, quando id, quod bonum est, nesciunt. sed jam alterius partis objeeta discutiamus. Dicere solitus tu es tuique similes multi id faciunt: concilium Constantiense tria dumtaxat expressit, in quibus vellet papam subesse concilio, ergo in aliis non id voluit. nam inclusio unius exclusio est alterius et qui tria petiit plura non voluit. hec argumentatio valida videtur plerisque, mihi vero non sie. nam etsi aliquando valet apud legistas, apud theologos non valet semper. evangelistarum unus gallum, quo Petrus admonitus est negationis, bis cantasse memorat. quod si ideirco ulterior cantus exeludatur, quia de duabus vieibus ille solum expressit, falsus erit alius evangelista, qui tertium cantum subjunxit, quod pias aures nimis offenderet. cum ergo Constantiense concilium tria ula, que seimus, expresserit nee clausulam ullam restringentem a Enniua ed. Vahlen, Trag. 388. 138 adjunxerit, ut esset tantummodo vel dumtaxat aut cetera istius modi, nequaquam restringere auctoritatem debemus conciliorum et interpretationem absonam recipere, que aliis auctoritatibus obviet, et per quam ridiculum illud emergat, ut nunc superius nunc inferius sit concilium. verum quid nos de tribus obsecro disputamus, cum ex his unum tantum satis fuisset exprimere, reformationem videlicet ecclesie, extra quam, ut paulo ante dixi, nulla potestas Romani pontificis aut etiam conciliorum extenditur. scio autem, quid tu tacite cogites eoque venio: si adeo late reformationem interpretemur, dicis, frustra de aliis duobus sub-jungitur, nam et illa intra reformationem continebantur. At vide, te obsecro, textuin legis, particularia primo scribuntur, post generale subjungitur. nam cum dixisset synodus, papam et quem-libet alium obedire teneri decretis cujuslibet concilii generalis in iis, que pertinent ad fidem exstirpationemque scismatis, videns quia longum erat singula numerare, mox generale verbum re-formationis adjecit, ut omnia complecteretur, quod Oratorium est et secundum artem premissis particularibus subnectere generalia. Vitium autem fuisset, si contrarius ordo fuisset servatus, sicut de illo Cicero in rhetoricis dicit, qui sie partitus fuit: ostendam propter cupiditatem et audaciam et avaritiam adversariorum omnia incommoda ad rem ipublicam pervenisse. nam is non intellexit in partitione, exposito generali, partem se generis admiseuisse, cum genus omnium libidinum sit cupiditas, cujus generis sine dubio pars est avaritia. synodus vero et recte et pulcre generalissimum nomen particularibus postposuit. ac tu hanc interpretationem non esse sumendam putas, que canonibus jam scriptis adversetur, adducisque verba Symaci, Anacleti et Bonifacii, ex quibus constat, ejeetionem summorum pontificum sibi dominum reservasse et neminem posse judicare primam sedem et nulli mortalium illius eulpas Heere repvehendere. ad quam rem possem respondere, quod hü textus nullatenus intelli-gendi sunt prejudicium facere conciliis generalibus, aut scripture sacre, sed sufficit mihi, quod glossator vester super verbis Bonifacii dicit, qui non solum de fidei errore posse puniri papam affirmat, sed etiam de omni alio crimine, per quod universalem scandalisaret ecclesiam, quod dictum sententiam meam firmat, cum in re qualibet, si nolit papa concilio obedire, per inobedientie crimen universalem scandaliset et conturbet ecclesiam. nam, sicut infra dicetur, generale concilium universalem representat 139 ecclesiam nee vereor dicere, ipsum esse ecclesiam. queris for-tasse, an in collationibus beneficiorum minutisque rebus con-cilium pape presit? ego quidem dixi, in omni re. concilium tarnen universale ad hec minime non intendet, nisi causa urgeat, quod si intenderit, preventioni locus erit, quod si coneurrant factum concilii prevalebit tamquam superioris, ut probatum est. sunt tarnen nonnulli, qui, vetustas legentes historias reperientes-que, papam Leonem Ephesinam quandam synodum condempnasse et ejus gesta reprobasse, Romanos pontifices supra generalia concilia extollunt, unde illud Macrobii" impletur, ut, cui plus licet quam par est, plus velit quam liceat. pape namque id verum existimantes esse,1 plurima voluerunt illicita. sed nichil est, quod de synodo dicitur Ephesina. minime enim generale concilium fuit, cum et absque apostolice sedis auetoritate con-venerit, et per violentiam urgentibus armatis extiterit celebrata, sicut in gestis legimus synodi Calcedonensis, de qua etiam illud animadvertendum est, quod cum Leo papa synodum illam dam-pnasset, expectatum tarnen est universalis concilii Judicium scilicet Calcedonensis synodi. nequaquam igitur valet, quod de Ephesina opponitur synodo. nos enim de veris atque legitimis universalibus synodis loquimur, quas posse per Romanos pontifices reprebendi nulla scriptum decantat, licet dissolutis conciliis possint Romani pape decreta patrum interpretari et juxta temporis conditiones mutare, dummodo id servent, quod Damasus papa de se atque aliis dixit in hunc modum: ideirco norma sanetorum canonum, qui sunt spiritu dei et totius mundi reverentia consecrati, fideliter est a nobis scienda et diligenter traetanda, ne quo modo sanetorum statuta absque inevitabili necessitate, quod absit, transgrediamur. Ad refugium aliud, quod solet afferri, nunc descendo, ut et istud, si possum, tibi adimam. non soluni enim, ut Aristoteli placet, verum dicere oportet, sed etiam causam falsi. nam id ad fidem faciendam pertinet, et quando ratio conspicitur, propter quam videbatur verum, quod non est verum, facit ut vero magis credatur. est igitur tua sententia, ut id deinum dici concilium debeat generale, tibi summi pontincis interveniat auetoritas illudque ex verbis Isidori Hispalensis, per Gratianum in decre-torum librob reeeptis, affirmas, que hujusmodi sunt: synodorum 1 Cod. se. a Saturnal. 11, 7, 11. — » I. DUt. 17. 140 vero congregandarum auctoritas apostolice sedis privata com-missa est potestate, nee ullam synoduni ratam esse legimus, que ejus non fuerit auetoritate congregata vel fulta. hoc cano-nica testatur auctoritas, hoc historia ecclesiastica, hoc saneti patres confirmant. sit hoc ita} nolo hie pugnare, quamvis et regula ista exceptionem patiatur. ego, quorsum tendat hec tua sententia, non plane intelligo, nisi ideirco talia dicas, ut venire illud in usum nequeat, quod papa a concilio discrepet. nam cum ipse in concilio sit, a se ipso discreparet, quod fieri non potest. at ego non solum discrepare a concilio papam censeo posse, sed hominem a se ipso sepius dissentire. est autem in homine, ut Aristoteles ait, ratio atque cupiditas et cupiditas quidem rationi1 obedire debet; at id non semper fit. pravi nanque seeun-dum eundem philosophum secum ipsi dissident et alia cupiunt, alia nolunt. cumque nichil habeant, quod amari mereatur nullo amore erga se ipsos afficiuntur. cum ergo a se ipso malus discrepet, cur id fieri tu posse negabis, ut a concilio papa dissentiat, si fuerit malus? sed dicis fortasse, de bono te disputare pontifice, non de malo. ego vero de malo loquor, minimum quippe de bono. justo enim, ut apostolus ait,a non ponitur lex. namque si justus fuerit papa, nunquam id committet, ut concilium sibi reddat infestum, sed beatum Gregorium imitabitur, qui eunetas se, inquit, personas respuere, quas sacra concilia respuerent. nee Constantiense concilium, cum declarationem illam7 quam premisimus, fecit, ligare justos voluit, sed injustos, existimavit-que synodus illa futurum aliquem papam, qui a concilio dissen-tiret, que in constitutione hujusmodi quam habens quibusdam tenendum putavit.2 quodsi casus nullus, ut tu reris, emergere possit, per quem papa a concilio dissideat, nequaquam opus fuerat constitutionem promulgasse: futurum, sed vidit plus illa synodus, quam nos videmus,3 ideoque illi acquiescamus, sciamus-que evenire posse, ut a concilio papa dissentiat, quod non solum contingere potest, ubi malus est papa, sed etiam ubi bonus. ineidunt enim, ut Cicero de amicitiab dicit, nonnunquam conten-tiones de re publica, in quibus amicus ab amico honeste potest dissentire, scilicet in rebus admodum dubiis. quod si quando 1 Cod. rationem. — a Die Stelle ist verderbt; der Schreiber hat vielleicht eine Zeile ausgelassen. — s Ood. videamus. » I Tim. 1,9. — " XXI, 77. 141 inter papam conciliurnque evenerit, cum nolint entia male disponi, judicio concilii stabitur peccabitque tandem papa, si postquam suam dixerit opinionem, synodali sententie contumaciter resti-terit. rursus instat quidam, unum esse debere in ecclesia prin-cipem, qui ad exemplum imperatoris omnia judicet, omnia regat, omnia disponat dominusque super omnes sit. sed iis evangelium adversatur, cum scriptum" sit: reges gentium dominantur eorum, vos autem non sie, sed qui major est vestrum sit tanquam minister, quod vero de capite dicitur, id videtur nonnullis inextricabilis nodus. dicunt enim, qui pape tuentur partes: papa ecclesie atque concilii et verus Jesu Christi vicarius est in tan-tumque progredi audent, ut eum sponsum ecclesie astruant, quod mihi valde absurdum videtur, cum Paulusb dicat, Christum ecclesie caput esse et sponsum, quod si verum sit, quod Uli ajunt, monstruosa erit ecclesia, duo capita duosque habens sponsos. rectius itaque diceretur, Romanum papam ecclesie capitis atque sponsi vicarium esse, nullus enim vicarius sponse domini dicitur sponsus. cum de ecclesia loquor, universalem intelligo. nee enim me fugit, Romane ecclesie sponsum esse summum ponti-ficem, sicut et pontifices ceteri suarum ecclesiarum sponsi dieuntur, nee video, quomodo sponsus ecclesie Catholice papa esse possit, cujus ipse est filius, dicente papa demente: pater noster sine dubio deus est, qui nos creavit, mater Romana ecclesia, que nos in baptismo spiritualiter regeneravit. Jam vero de concilii capite disputemus. concilium, quippe universalem ecclesiam representat, de generali inquam, quod, qui non credit, hereticus debet censeri, sicut ex bulla Martini pape, sacro approbante concilio edita, constat, ubi mandatur, inter-rogari suspectus de heresi, an credant, quodlibet generale concilium universalem ecclesiam representare, ut, si id negent, heretici reputentur. quod si dixerim, concilium generale universalem fore ecclesiam, forsitan non errarem, cum vetera con-cilia, maximeque Nicenum, quos exeommunicabant, per Catho-licam et apostolicam ecclesiam fuisse illos exeommunicatos dicerent. rursus quoque nomen ecclesie tunc videtur impletum, cum concilium universale habet ecclesia; namque convocatiouem significat. apostoli etiam atque diseipuli cum convenissent, ab universa ecclesia factum predicabant, quod ipsi congregati sta- ° Math. 20, 25; Luc. 22, 2ö. — b Ephes. 5, 23. 142 tuissent, sicut ex actis1 constat apostolorum. cum igitur con-cilium congregatum est, papa interesse per se aut suos debet primumque locum tenere et quasi Organum synodi loqui, pro-ponere, respondere eoque modo caput esse concilii, non violen-tiam aliquam ingerendo nee absque aliis patribus aut majori parti synodi diffiniendo. quod si plus velit atque a concilio suos apoerisarios retrahat, seque separet, non tarnen propterea desinit2 esse concilium, sicut per recessum Johannis Constantie declaratum extitit. concilium enim ecclesia est vel ecclesiam representat, papa vero unus est filiorum ecclesie. propter recessum vero unius filii mater ecclesia esse non desinit. verum si tibi dura videtur oratio, quoque respondere possum, papam a concilio, quod est corpus, recedentem similiter expirare, quia nee sine corpore caput respirat. sed argumenta hec aliena sunt a nostro instituto. non enim de eo capite loquimur, quod humores quoslibet et vitales spiritus corpori subministrat sed de quodam ministeriali capite, quod et amoveri potest et mutari, sicut et tuus Bonifacius propter errorem fidei profitetur. ecclesie vero atque concilii verum caput Christus est, qui, recedente papa cum ecclesia manet ipso dicente:a ubi duo vel tres con-gregati fuerint in nomine meo, ibi ego sum in medio eorum. nee illud huic rei obstat, quod vos dicitis ex adverso, Romanum pontincem veri dei vicarium esse, nam et alii omnes episcopi veri dei vicarii sunt, sicut Hieronymus beatissimus de gradibus testatur ecclesiasticis, et tarnen deponi possunt. quod autem papa per Universum orbem et super omnes episcopos juris-dictionem habeat, nescio an dicam, unde id sit, ne forsitan nimis male interpreteris. dicam tarnen, quod apud alios reperio non vulgares auetores. habent episcopi limitatas dioceses, papa nullis angustiis restringitur. unde hoc? tu forsitan a deo dices, quod ei sit dictum,1 quodeunque ligaveris etc. id quoque Ber-nardus ad Eugenium sentire videtur, quo fit, ut magis dubitem hie loqui, ne fortasse errem. sed ego hujus rei periculum ad me non reeipio, nee asserere sed referre volo, quod invenio. Anacleti verba hec sunt in libris Isidori de conciliis posita: ceteri vero apostoli cum eodem, scilicet Petro, pari consortio honorem et potestatem aeeeperunt ipsumque prineipem eorum 1 Cod. actibus. — 2 Cod. desit. »¦ Math. 18, 20. — » Math. 16, 19. 143 esse voluerunt. ex quibus dictis apparet, superioritatem Petri ab hominibus processisse, cum alii pares antea sibi forent apostoli eisque etiam dictum fuisset: quecunque ligaveritis etc. sed nolo hie pedem figere, nam et ipse Christus" dixit: tu vocaberis Cephas, scilicet caput. utcumque est illud, non videtur absonum, quod per ecclesiam papa corrigi possit, sicut episcopi per papam corriguntur. nam id non est validum argumentum: vicarius Christi est, ergo non potest corripi, quoniam, sicut dixi, episcopi etiam Christi vicarii sunt et sponsi ecclesiarum suarum, ipsius autem universalis Christus est sponsus. unde et in Eua-risti pape decretis legitur, ut refert Isidorus: seimus namque, sicut a patribus aeeepimus, Christum esse caput, cujus nos membra sumus. ipse enim est sponsus, ecclesia sponsa, cujus filii nos sumus. sacerdotes vero vice Christi legatione funguntur, et sicut ei sua est conjuneta sponsa, id est, ecclesia, sie episcopis junguntur ecclesie, unieuique pro portione sua. que auctoritas et hec, que modo dixi et que supra tetigi, pluribus in locis confirmat. Superest jam ultimum, quod adversus conciliorum defen-sores nonnulli, graviter vos, inquiunt illi, duas plenarias penitus potestates, quod est absurdum.1 nam et posse omnia Eomanum pontificem et concilium asseveratis. nos tarnen nequaquam hoc dieimus, sed nostra sententia est, ut sedente concilio plenitudo illic potestatis existat, ut quiequid agat, id teneat, papa vero invito concilio nichil efficere possit. quod si concilium dissolutum sit, plenitudo potestatis et exercitium ad papam revertatur, cum nemo jam supra eum sit, nisi ecclesia universalis, que nichil Btatuit, nisi conveniat, conciliumque faciat. at si ridere de ali-qua opinione possumus, illa est proeul dubio deridenda, que certis in casibus concilium pape et rursus in aliis papam concilio prefert, ac si deus duas in terris potestates creasset et unam in hoc, aliam in illo voluisset proferri, cum tarnen solum-modo semol inveniatur Christum dedisse potestatem ecclesie, cum ait:b aeeipite spiritum sanetum et que seeuntur, nam quod Petroc dixit: tibi dabo claves regni celorum, de futuro fuit, quod tunc adimpletum est, cum dedit spiritum sanetum dominus. Sed faciamus jam finem et cum certitudinem habeamus, nonnullis in casibus papam subesse concilio, nee legem aliquam 1 Auch diese Stelle ist verderbt. "¦ Joh. 142. — b Math. 26, 26. — * Math. 16, 19. 144 habeainus, que aperte aliquem casum reservet, in quo debeat pape concilium obedire, minime illos dampnemus, qui rebus in omnibus concilii generalis preferunt auctoritatem. dixi, quod mihi visum est, non doctrine tradende causa, sed suscipiende, ut a te atque ab aliis doctioribus edocerer, maximeque a theologis, quorum hec est disputatio familiaris. ego nichil pertinaciter assero, sed cupio verum scire fierique ab uniuscujusque prudentia doc-tior, et quippe inter mediocres homines esse volo, cum tria sint hominum genera, sicut Hesiodus poeta dicit. namque Optimum illum esse ait, qui per se ipsum, que agenda sunt, conspicit, sequenti autem gradu, qui aliorum consilia sequitur; qui vero ad neutrum horum aptus est, eum penitus esse inutilem. que verba adeo veteribus placuerunt, ut Aristoteles in ethicis, Livius de secundo Punico bello, Basilius in libro, quem ad discipulos scripsit, eadem referant. quo fit, ut mihi si desit, perspicacia illa videndi, quod rectum est, illud etiam velim deesse, ut aliorum monitis non acquiescam. vale. 48. Eneas Silvius an den Erzbischof von Kralcau, Zbigniew OleGnichi;* Wien [April 1443]. Bittet ihn um sein Wohlwollen und teilt ihm mit, daß Herzog Albrecht sich mit K. Friedrich ausgesöhnt habe. Aus clm. 12725, Bl. 42 und Chigi J VI, 208, Bl. 124. Köln k 3; N. 31; B. 31; 7. 26. Reverendissimo in Christo patri, domino Sbigneo cardinali Cracoviensi Silvius poeta1 salutem -plurimam dicit. Epistolam meam, reverendissime pater et domine colen-dissime,2 quam ex Frankfordia,1* paternitati vestre3 transmisi, libenter audio in vestris4 oculis gratiam invenisse; si tarnen ita est, ut spectatus miles dominus5 Jacobus Chiaves,6 apostolicus5 nuntius,5 mihi retulit, qui non solum placuisse litteras meas, sed et me jam inter familiäres vestros7 admodum caros esse con- 1 Fehlt Chigi. — 2 reverendissime — colendissime EII gestrichen — 8 EII tibi statt paternitati vestre. — 4 tuis E IL — B Fehlt Chigi. — 6 EII fügt hinzu ordinis sancti Johannis Hierosolymitani. — ''Ell tuos. "¦ Über Ole&nicki verweise ich hier nur auf Zeißherg: Die polnische Ce-schichtschreibung und die dort namentlich S. 180 angegebene Litteratur. — b Juli oder August 1442, der Brief ist verloren. 145 firmavit annumeratum, quod magni muneris recepi loco, multum-que illinc letatus sum. ea namque mea sententia1 est, ut nichil inter mortales felicius sit quam preclarorum hominuni familiari-tate potiri, ab hisque diligi et observari, quod cum mihi intelli-gam apud paternitatem vestram veverendissimam2 contigisse, gaudeo mecum persepe et, quasi thesauruin magnum repererim, voluptate fruor ingenti. nee ab re hac utor comparatione, nam qui thesaurum invenit, nisi potens sit illum custodire, sepe defraudatur et aut prineipis rapaces manus aut acutos forum ungues semper timet. itidem modo3 mihi aeeidit. quo namque pacto vestram4 servare benivolentiam possim, non plane video. conciliatrix enim benivolentie virtus est et custos neque5 absque hac potest ullum amicitie vinculum esse perpetuum. at hec in me aut nulla est aut minima, quid igitur faciam, ut vestra6 erga me voluntas maneat? qua via in hac gracia perseverabo? quo nodo hec Caritas alligabitur? peritura est brevi, ut video, hec mea voluptas, si ad me tantum respicio. at si vestram1 veverendissimam8 paternitatem intuear, spes est, mansurum diu et solidum ac firmum esse hujusmodi gaudium. benignitas enim vestra,9 que me, ut audio, amare10 oeeepit, mansura est, quam-diu vixeritis.11 faxit autem deus, ut longissimo ac Nestoris evo fruamini,12 ego vero curabo, eundem me semper exhibere, qualis eram, dum hec orta benivolentia est et si quid potero amplius prestare non supterfugiam. asseruit autem idem Jacobus, avi-dam esse vestram1^ veverendissimamu ~paternitatem, ut quas nossem novitates sibi rescriberem. parebo libens et quecumque emerserint noviter hiis in partibus, scriptu digna, epistolari claudam brevitate, ne vel legenti tedium vel rescribenti laborem nimium pareat. narrationis caput reditus regis dabit, qui ex Rem partibus februarioa mense in Austriam remeavit. ejus adventum omnes aecole admirati sunt, nee enim arbitrabantur fieri posse, ut regium diadema tarn facile consequeretur. sed admiratio hec reverentiam peperit. more enim humano aeeidit, ut illos magis veneremur, quorum opera demiramur. haud aliter nunc actum est. Albertus, dux Austrie, quamquam diu infensus 1 Ohigi mea namque sententia. — 2 EII te statt v. p. r. — 3 Fehlt Chigi. — * EII tuam. — 6 Ohigi nee. — 6 EII tua. — ' Ell tuam statt vestram. — 8 EII gestrichen. — 9 E Hinz. — 10 Chigi me amare ut audio. — " EII yixeris. — I2 EII fruaris. — 1S EII tuam. — » E II gestrichen. "¦ Am 3. Februar ist K. Friedrich in Wiener-Neustadt (Ohmel, Reg. 1385). Fontes. II. Abt. 61. Bd. 10 146 fratri suo, regi, fuisset bellumque secum aperte gessisset, ut eum audivit adesse, ad sextum, ut Komani dicebant, lapidem obviam processit unaque secum Viennam ingressus est urbem. paucis post diebus iterum regem adiens, cum in Novacivitate foret, resectis omnibus controversiis, in fraternam receptus est societatem" etc.1 Hec sunt, que mihi de novo scribenda occurrunt, omissis nugis et aliis levibus rebus, de quibus in vulgo semper est rumor, afferet dominus2 Jacobus epistolamb quandam ex meis, quas his diebus edidi; eain rogo, ut videatis judicetisque,8 quo-niam cum timore de rebus fidei scribo. librarius, qui transcripsit, non erat valde peritus, itaque plura vitia possunt in ea esse, quam ego posuerim. ideo velit vestra reverendissima ^aternitas reprehensiones mihi prestandas cum eodem dividere meque semper habere carum et in memoria, datum Wienne.4 49. Lorensso Vallaa an Eneas Silvius; Neapel, 5. April [1443], Dankt ihm für seinen Brief und seine Epigramme und legt ihm eine mündlich von Francesco Visconti su erörternde Angelegenheit ans Hers. Aus dm. 5311, Bl. 228 bei Voigt N. 28; aus demselben Kodex hier. Laurentius Vallensis Enee Silvio poete salutem. Tua epistola tuaque epigrammata non dico mihi, quid enim mihi tuum non jucundum est, sed plurimis jocunda visa sunt, itaque tibi gratulor, qui nee negotia ob otium nee otium ob negotia intermittis, ut nesciam uter felicior sit, an cesar te; tanto poeta atque oratore, an tu tanto principe, equidem hactenus 1 Fehlt Ghigi; der Brief enthielt aber gewiß mehr politisches Detail, wie schon aus der Wendung narrationis caput hervorgeht. — 2 EII gestrichen. — 8 Ell videas judicesque. — 4 EII streicht ideo—Wienne und setzt dafür vale. ex Vienna. » Am 30. März; vgl. Ohmel, Geschichte Friedrichs II, 202 und Reg. 1398. — b Der Tractatus de conciliorum et pontificum Romanorum auetoritate (vgl. Nr. 47 dieser Ausgabe). — c Lorenzo Valla befand sich damals am Hofe Alfonsos von Arragonien (vgl. L. Barozzi e R. Sabbadini: Studi sul Pa-normita e sul Valla, S. 74 u.ff.). Der Verhehr zwischen ihm und Eneas war ein ganz oberflächlicher; dieser spricht aber immer mit großer Verehrung von Vallas Schriften. Mancini: Lorenzo Valla S. 39 nimmt nach einem Briefe Filelfos (I, 26) an, daß Valla und Eneas sich in Pavia kennen lernten, wo Lorenzo seit 1430 als Professor tätig war. 147 non habui, cui meas litteras ad te darem. nunc autem nactus occasionem optimam tarnen brevitate temporis impedior ac festinanter exarare hec pauca compellor, jarnjam profecturo nobili viro Francisco Vicecomite, qui ea, que epistole desunt, supplebit. hoc tarnen dico, mi Enea: simulac te vidi audivique, amore captus sum tue humanitatis, tue litterature, tui ingenii, isque amor magis ac magis postea crevit, semperque te et dilexi et admiratus sum, ut nunc nihil mirer, si te omnipotens ac maximus princeps amat. sed quid ego tibi? qui longitudine temporis uti nescivi, angustia temporis punior. vale igitur, mi Enea, et que tecum noster Franciscus communicaturus est, tua fide ac probitate considerato. res magna est nee digna, que litteris committatur. iterum vale. nonis aprilis Neapoli 1443. 50. Juan de Segovia an Eneas Silvius; Basel, 15. April 1443. Bittet ihn, in seinem bisherigen Bestreben fortzufahren, und teilt ihm die Abreise des Kardinals von Aquileja, Alexander v. Masovien, mit, von dem er Näheres erfahren werde. Aus Ohigi JVI, 208, Bl. 121. K. k2; N. 193; B. 181; V. 29. Johannes de Sagobia, cardinalis saneti Calixti, Enee Silvio poete,1 viro clarissimo, salutem ^lurimam dicit. Trinas superioribus diebus cum ad nos tum ad dilectum nostrum magistrum1 Johannem Peregallum vidimus litteras tuas, que nobis, prout semper consueverunt scripta tua, gratissime fuerunt, et quasi rei, quam dirigi feliciter uterque noster exoptat, non parum proneue, qua propter diligentiam atque virtutem tuam summopere commendantes, precordiales agimus tibi gratias, qui semper, ut consuevisti, memor es nostri. nee distantia loco-rum aut ullis oecupationibus seu laboribus a scribendo retra-here sed assidue intimare procuras, quod ad rem conducere possit, qua de nunc agitur, unde clarissimum de illa, quam in te esse nunquam dubitavimus, fide capimus experimentum rogamusque, ut quemadmodum cepisti, ita in posterum agere pergas neque te retrahat ab assumpto opere multitudo immensa laborum, quos subire dietim et pati te oportet, quoniam ad hoc omnes nati sumus et eorum preeipue virtus extollitur, qui pectore EI gestrichen. 10* 148 firino persistunt. sed ne inter maximas occupationes tuas nos hie esse otiosos existimes, mittimus cum presentibus glosam Aurelianensem, que communi proverbio contradicit, textui ad responsionem Gabrielis,1 datam regiis oratoribus atque aliis, per nos editam,a que judicio nostro non modicum ad rem facit et per quam emulis respondere partesque nostras tueri ac alias, prout expediens fuerit, te juvare poteris, publicando et com-municando eam; sicut videbitur. alia hie oecurentia pronunc reticenda censemus, cum nudius quartus ex mediis, ut ita lo-quamur, rebus ad te accesserit reverendissimus dominus2 cardi-nalis Aquilegiensis7b per illas partes legatus de latere et cum eo plures, de his omnibus informatissimi, ex quibus intelligere poteris, quid apud nos agatur, quidve de rebus sperandum sit.3 vale feliciter in domino. ex Basilea, die 15 aprilis 1443. 51. Riccardo von Valentia^ an Eneas Silvius; Basel [21. April 1443]. Bittet den Freund, ihm zu schreiben. Aus clm. 12725, Bl. 51 tmd Chigi JVI, 208, Bl. 107. Ki 8; N. 190; B. 178; V. 31. Bichardus de Valentia, scriptor apostolicus, Enee Silvio, poete4 laureato* amicoque5 optimo salutem 'plurimam dicit. Venerabilis et insignis vir ac major honorande. tanta est vis amoris in te mei, ut iterum ad te scribere cogar, quod tarnen perlibenter facio, quamquam tu ad me nunquam scrip-seris, vel meis litteris propulsatus vel tuo nutu motus, post-quam et honore et dignitate et emolimentis amplius es de-coratus, quibus non equidera invideo, sed congratulor potius felicitati tue. precor enim, si aliquando per otium licet, tua 1 EI Eugenii. — 2 EI gestrichen. — 3 Öhigi est. — 4 EI gestrichen. — ä EI amico. " Es ist wohl die bei Hardouin VI, prol. S. 14 erwähnte Schrift: De justi-ficatione sacri Basiliensis concilii et sententie ipsms contra Gabrielem olim Eugenium late et in juslificatione ipsius Qabrielis et sibi adherentium et a sacro concilio se qualitercunque abstrahentium. — b Das Basier Konzil erteilt ihm am 5. April ein Kreditiv an K. Friedrich (Reg. No. 1402). — " Michardus de Valentia war seit 1439 Bullator Eugens IV. (Bellrami: Oesare Lambertini e la societä famigliare di Puglia I, 475); wie lange er dies Amt bekleidete, konnte ich nicht feststellen; 1447 wird er nicht mehr unter den Bullatoren erwähnt (vgl. Bonrgin: La ,familia' pontificia sotlo Eugenio IV. im Archivio della societä Romana Vol. 27 [1904]', 3.218). 149 manu ad me conscribas,1 ne inter nos probari videatur, quod nostra in patria vulgatum est: remotus ab oculis, remotus a corde. reverendissimus dominus2 patriarcha Aquilegiensis, qui me suum commensalem et secretarium fecit, hinc brevi est recessurus ad serenitatem Romani regis recta via primo ac deinde in regnum Polonie et Hungarie profecturus functurusque ibidem legatione sua. requirit3 enim me, aut una secum abeam, aut pro quibusdam ejus negotiis Mediolanum accedam. quam pro-fectionem arripiam, nonduin decretum est. cum dominatione sua eo libentius irem, ut in tuum complexum veniam. at-tamen, ubivis gentium fuero, tibi penitus deditus sum. vale. ex Basilea.4 52. Eneas Silvius an Leonhard Laiming, Bischof von Passau; [Wien, Mai 1443?]. Erklärt das Ausbleiben seines Besuches damit, daß er infolge seiner niedrigen Stellung nicht su den hohen Besuchern des Bischofs passe. Aus clm. 12725, Bl. 51* und ChigiJVI208, Bl.ll. K.glO; N.9; B.9; 7. 17. Eneas Silvius poeta6 reverendissimo in Christo patri do-mino Leonardoa Pataviensi episcopo salutem plurimam äicit. Quod me vestro6 conspectui non sepius offero, quodque vestras7 edes non visito nee superbie nee negligentie mihi debetis8 asscribere, quarum alteram abhominor, alteram semper fugi. rursus quoque nee oecupationibus impedior meis, cui multum est otii. quid igitur est, quod me retrahit? dicam, si scire vultis.9 nimium magni donüni locum tenetis,10 non con-venit mihi cum tanta dignitate. veniunt prineipes, comites, barones, milites. illis patet janua vestra.11 nil mea toga inter tot aureas vestes momenti habet, pudet me illis admissis ante 1 EI scribas. — 2 EI gestrichen. — 3 2?Zrequiritque. — i EI die 21. apri-lis, gegen welche Datiertmg der Inhalt nicht streitet. — 5 EII gestrichen. — 6 Chigi tuo. — ' Oh. tuas. — 8 Oh. debes. — 9 Oh. vis. — 10 Oh. tenes. — ll Oh. tua. a Über Bischof Laiming von Passau vgl. vor allem Ohmel: Beiträge zur Beleuchtung der kirchlichen Zustände in Osterreich (Denkschriften der Akad. d. Wissenschaften, 2. Bd., Wien 1851); über seine Studienzeit in Bologna: Knod, Studenten in Bologna, S. 287; Cod. Vindob. 13855 enthält zahlreiche Briefe des Bischofs; cod. Vind. 3489 die Actiones Alberti ducis Austrie apud sedem apostol. contra Leonardum; ein Gedicht zu seinem Lobe bringt der Cod. 0 52 in Melk (Wiener Studien IX, 64). 150 hostium expectare. et fateor justum esse illos preferri. quid ergo superest? nichilne vobiscum1 comunicabo? non sie agam, sed quod voce dicturus eram, scriptis exprimam. audio2 ab-futuram esse idque breviter paternitatem vestram reverendissi-mam.3 unum duntaxat ex illa4 expeto, ut si quid sit in ab-sentia vestra,6 quod mea cura possit absolvi, nee mihi nee meis laboribus ignoscatis,6 sed ut maneipio vestro7 me utamini.8 hoc dicturus eram, cum hodie ad vos9 venirern cumque infantibus aliis retrocederem. sed non minus est scriptum, quam dictum, cum illud fugiat, hoc maneat, illud negai'i, hoc perpetuo possit probari. suseipite10 igitur chirographum hoc, quasi mee erga vos11 fidei vadem. et sicuti scribo, ita de mea mente meoque animo conti dite,12 quia et sum et esse volo perpetuo vester.13 valete optime.14 53. Gasparo Gaccia de Fara von Novara an Eneas Silvius; [Basel, ca. Mai 1443].a Teilt ihm mit, daß er eine Ekloge geschrieben habe, in der Eneas, Martinus Gallus und Stephan (Gaccia von Novara) redend auftreten. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl.15. K.g8; N. 6 und 180; B. 6 und 174; V. 15. Caspar Novariensis salutem iplurimam dicit Enee Silvio poete15 preeeptorique suo. Nihil litteris meis preterquam singularem quandam dilec-tionem quam in te habeo, significare studeo. intellexisti tarnen profecto, ut opinor, jam dudum me tibi illam habere, tametsi nullo effecto judicarim. sed quid res mea atque conditio usque hanc in diem effici passa fuit, ut effectu ipso voluntatem meam pate-facerem, solum hoc mihi de te promissum fuit, ut ad te nun-quam venirern, quin doctior abirem. idcirco te accedere sepius 1 Ch. tecum. — 2 EII audio te. — 3 paternitatem — reverendißsimam EH gestrichen. — * EII te. — B Ch. tua. — 6 Ch. ignoscas. — ' Ch. tuo. — 8 Ch. utaris. — 9 Oh. te. — 10 Oh. suseipe. — " Oh. te. — la Oh. con-fide. — 1B Ch. tuus. — I4 Oh. vale. EII Ex Wienna. Im clm fehlen die Sätze audio — probari. — 15 Ell gestrichen. ° Die Antwort des Eneas auf diesen Brief ist vom 1. Juli (N.62J; da der Brief zirka zwei Wochen nach Wien brauchte und Eneas bei der geringen Wichtigkeit des Schreibens sich mit der Antwort nicht zu beeilen brauchte, habe ich den Brief in den Mai verlegt; ihn später anzusetzen hindert schon die Erwähnung von des Eneas Eintritt in die Je. Kanzlei. 151 summopere conabar et id mihi opere pretium fuit, tuoque frui consilio usque oblectatus sum et me, ut ita dixerim, te magistro versificatorem puto. nee quidem recessum tuum videre mihi facile fuit, qui tarn et consilio et re ipsa proderas. nempe ut presens mentis mee suavium eras, absens tristitia ipsius1 factus es atque ut comici nostri verbis fruar:2 haud verum est, quod vulgo dici solet, diem adimere egritudinem hominum." nam mihi cottidie non de filio, ut ipse ait, sed de te magistro ac patre integrascit dolor, unum tarnen est, quod mentem meam lenit, tui videlicet Status augmentum, quod in commodo meo interdum equiparo et ipso mee mentis archano tibi stationem facio, mecumque taliter manducas et bibis. et quum de tuis versibus, quos in dies suaviores facis,b nullus ad me venit, ex-pedit me quandoque quos feceris fingere et inde tamquam tu ipse eos feceris, illis gaudere. novissime autem unam, et illam voco eclogam, feci,0 in qua Martinum Gallum Felicianum, consecretarium tuum, tecum altricantem, merito quidem intro-duxi. illum quippe post te in magistrum meum decreveram habiturum,3 illoque pauculos dies potitus sum, sed4 confestim cum Feiice nostro ab hac urbe decessit. Stephanum deinde avunculum meum altercationis vestre judicem statui, et id duas ob causas factum est. primum equidem, ut nee ipse arbitraretur, memoriam ejus apud me prorsus periisse sive vilem effeetam esse, altera vero ut illos versiculos non tamquam a vobis sed ab diseipulo vestro editos ipse corrigeret, priusquam in alienas partes divulgarentur. habes nunc omnem usque a prineipio causam, quare hec condita sunt in hunc modum. vale, ut opto, et me ama, ut soles, atque age, ut non diu responsum expectem. si quid tibi, quod rei mee convenire judices, evenerit, me me-mineris queso, itidem et cesaris medico, coitalico nostro,d quem verbo meo salvere jubeas, velim supplico.6 cupio quidem tecum esse, iterum vale. ex Basilea.7 1 E II gestrichen. — a EII utar. — 3EII meum assumpseram. — * EII qui. — 6 Fehlt Oh. — 6 si—supplico EII gestrichen. — 7 Von Ell hinzugesetzt. " Terenz, Ileaut. III, 1, 13. — b Eine allerdings unvollständige Sammlung der Gedichte des Eneas bei Ougnoni, S. 342—370. — ° Die Diclitung scheint verloren; wenigstens konnte ich sie trotz aller Mühe nirgends ausfindig machen. — d Jacopo di Castro Romano. 152 54. Eneas Süvius an Giovanni Peregallo in Basel; Wien [Mai? 1443]. Lebensregeln. Aus dm. 127S5, Bl. 40 und Ohigi J VI, 208, Bl.136. K. k5; N. 37; B. 37; Voigt 19. Eneas Silvius poeta1 Johanni Peregallo scriptori apostolico salutem pZwrimam dicit. Rem longe majorem, quam possim prestare cottidiano con-vitio ex me petis, brevem tibi ut bene vivendi preceptionem conscribam. temptatio ista, non consultatio est. quid enim fieri potest, ut meis monitis tu indigeas, qui studiosus philosophie semper fuisti, cui, si aliquid deest, presto assunt divini atque humani juris doctores, qui Basileam quasi Athenas ornatam red-dunt. illos consulere et facilius erat et utilius. in Austria vero dementis est querere Romam aut Platonem apud Hungariam vestigare. non tarnen proptera tibi non respondebo. tanta est enim tuorum erga me magnitudo meritorum, ut non solum pe-titionibus tuis, quas serio, sed etiam, quas joco facis, temptationi-bus parere obnoxium me existimem. satisfaciam igitur breviter petitiuncule tue nee philosophorum more precepta dabo, sed ut patres familias cum filiis solent agam tecum. norma est suc-cineta,2 quam si servaveris, reeta in celum via transibis. nescio si unquam ingressus es mare. illic si unquam fuisti, scio te, cum procellis inflari pellagus et navigium impeti contrariis ventis cernebas, multa deo vovisse. si ergo vis fieri salvus recteque vivere, que promisisti, dum tempestas in mari fuit, ea servato. si8 fretum nunquam ascendisti carceremque aliquando pertulisti, cura ut egressus talis sis, qualem te futurum, si exires, spondebas in carcere. at si neque hoc neque illud expertus es, remedium tertium superest: non dubito, quin aliquando egrotus fueris. quis enim est, qui trigesimum annum absque gravi ali-qua valitudine attigerit? multe pestes humano inminent cor-pori, minimaque res est, que nos vel tollit e vita, vel morbis teterrimis afficit. memento ergo, mi Johannes, cum lectulo resupinus jaceres, cum renes arderent, cum ilia rumperentur, cum fauces arescerent, cum te sitis incenderet, dolor pulsaret, satietas eibi offenderet, quid tecum ipse diceres, quid deo pro- 1 EII gestrichen. — "Ell brevissiraa. — 3 dm. quod si. 153 mitteres, si tibi sanitas restitueretur. certus sum, quia de modo vivendi sepius cogitasti, et vitia dimittere, virtutes vero amplecti spopondisti. nunc igitur, quoniam divino munere sospes es, stude, ut impleas, que proinisisti egrotus. hec regula est bene vivendi brevis et certa, hanc servato, sed accipe etiam breviorem. si vis recte agere vitam, nichil facias, quod deum videre non putes, nichil secreto exoptes, quod presente populo optare non audeas, Juvenalisque nostri memineris, qui ait, optandum est, ut sit mens sana in corpore sano.a cetera ex aliis quere, ego quod brevius dicere possem, non habui. vale et me, quando id reciprocuin est, ama. ex Vienna.1 55. Eneas Silvius an Giovanni Campisio;* Wien [Mitte Mai 1443]." Freut sich, den Freund bald wiedersehen zu können, und teilt ihm seinen Eintritt in die Jcönigl. Kanzlei mit. Aus cml. 12725, EL 39 und Ohigi J VI, 208, Bl. 129. K. k 3; N. 32; B. 32; V. 18. Eneas Silvius Johanni Campisio salutem ^lurimam dicit. Ex litteris pluribus reverendissimi domini2 cardinalis sancti angeli ad regiam majesfatem directis percepi, te fore apud ipsum veverendissum ^atrem. nam et tua manu Scripte erant et tuam dicendi suavitatem redolebant. id quodque et postmodum vir suavis et tui amantissimus Nicolaus de civitate castelli3 confir-mavit, que res mihi maxime voluptati fuit, speranti te propediem visere, deosculari atque amplecti, quodque dulcissimum inter nos esse solebat, officium instaurare ac de medicina non nichil conferre, cujus te arbitror plures dietim lectiones audire, cum ubique medicorum sit copia. expecto itaque te, mi Campisi, magna cum animi alacritate et gaudio; et quamvis te pluribus annis privatus fuerim et absque te vivere didicerim, nunc tarnen, nescio quid factum sit, ut, postquam te venturum sensi, miseram 1 Fehlt clm.; die nachträgliche Datierung des Briefes, die Eneas hier beifügt: idibus septembris 1443 ist falsch; an diesem Tage befand sich Eneas in Graz. — 2 EII gestrichen. — s EII Nicolaus Tifernas. * Juvenal, Sat. X, 356. — b Giovanni Campisio, einer der vertrautesten Freunde des Eneas, wurde 1453 Bischof von Piacenza und starb am 12. April 1475. — ° Zur Datierung: Nach Wien kam Friedrich am 14. Mai (Heg. 1431); Cesarini kam zum Tage nach Eambwrg (30. Mai), der ja wohl hier gemeint ist; in seinem Gefolge war Campisio. 154 mihi existimem vitam, dum tuus differtur adventus. quapropter, si me amas, ut soles, cura, ut quamprimum venias. ego te veteri ex amore observo coloque nee propter silentium, quod inter nos diutinum fuit, amori meo detractum est aliquid, servavi nan-que legem inter nos dietarn, ut amicitiam nostram, quam ani-morum conformitas et morum similitudo conflaverat, litterarum omissio non aboleret. quod ita a me factum est, ut puteni, auetam potius quam diminutam esse benivolentiam meam nee aliter de tua opinor caritate, qui amicitiam non more pueru-lorum variandam existimare solebas sed philosophorum legibus inmutabilem. quod autem his in partibus esse me audis, nolo ut admireris. vocatus enini per regiam majestatem fui in secre-tariumque receptus et quod1 mihi gravissimo est oneri, laureati poete titulis adornatus,2 quod nomen licet mihi longe sit impar, non tarnen, a rege datum, debuit refutari. apud hunc igitur prineipem me reperies, ad quem, cum in hac tempestate ecclesie accersirer, tanquam in tutissimum portum libenter me contuli, ut proeul ab hujusmodi prelatorum dissensionibus agam vitam et me ipso fruar. vale. ex Wienna.3 56. Niccolb Amidano an Eneas Silvius; Basel, 18. Mai 1443. Entschuldigt sich, daß er so lange nicht geschrieben. Aus dm. 12725, Bl. 42" und Ohigi J VI, 208, Bl. 123. K. k 2; N. 195; B. 182; V. 30. Nicolaus Amidanus salutem Tplurimam dicit Enee Silvio, poete prestanti et amico singulari. Credo te vehementer admirari, Enea dulcissime, quod postea quam istinc abiisti, litterarum mearum nihil suseeperis, presertim cum et ego antea policitus sepe fuerim, me crebro ad te scripturum de his, que apud nos in dies agerentur et tu jam pridem unas ad me litteras dederis." ego, quoniam reveren-dissimus4 dominus5 cardinalis saneti Laurentii in Damaso1' ad serenissimos dominos5 Romanorum et Polonie reges legatus per hanc sacram synodum destinatus crastino mane a nobis est 1 EII vocatus enim a rege et in secretarium receptus fui quodque. — 2 EII poete — adornatus gestrichen; dafür laureati aeeepi quod. — a Fehlt dm. — * dm. excellentissimus. — "EI gestrichen. * Der Brief ist die Antwort auf des Eneas Schreiben vom November 1442 (N. 39). — b Alexander von Mazovien. 155 recessurus et una secum Laurentius noster, cui presentes com-misi, jamque maxiina pars noctis effluxit, non possum ex-cusationes meas et silentii causas ad te scribere, precipue cum multarum rerum plenus sini, quas si1 per litteras liceret,1 com-municare tecum libenter vellem. sed quia prohibente angustia temporis id efficere ullo modo non possum, malo id modicum temporis, quod mihi superest, in aliis scribendis quam in ex-cusatione mea consumere. scio enim, quod tu, qui omnibus in rebus gravissimo semper judicio usus es, silentium meum in bonam partem accipies. quod si forsan et culpabilem et puni-tione aliqua nie dignum judicaveris, paratus jam et promptus sum correctionem tuam omnem subire, quam etsi asperrimam animo tuo forsitan concepturus sis, eam unica Glicerii2 inter-cessione leniri posse confido. quare non est, quod severitatem tuam multum formidem, quandoquidem certissimus sum arma mihi parata esse, quibus superare te facillime possim. accipe igitur ex multis hec pauca. vale.3 ex Basilea die 18. maii4 anno 1443. 57. Giuliano Cesarini an Eneas Silvius; Budapest [vielleicht Juni 1443].ft Dankt für einen italienisch abgefaßten Brief des Eneas; die Angelegenheit des Kanzlers Kaspar Schlick ihm zu empfehlen, sei nicht notwendig gewesen. Aus dm. 12725, Bl. 51 und Ohigi JVI, 208, Bl. 12. K. g 10; N. 182; B. 176; V. 40. Julianus cardinalis sancti angeli, apostolice sedis legatus, doctissimo viro Enee Silvio de Senis, amico carissimo, Serenissimi domini regis Romanorum secretario, salutem ^lurimam Aicit. 1 Fehlt in Chigi. — 2 EI korrigiert Peregalli. — 3 Der eigentliche Brief begann wohl erst hier. — * Ort und Datum nur in Chigi, hier aber schon in der ursprünglichen Niederschrift. "¦ Voigt setzt den Brief meiner Ansicht nach, zu spät in den August 1443. Aus inneren Gründen halte ich den Brief, dessen Beantwortung dieses Schreiben bildet, für einen der frühesten, die Eneas an Cesarini in seiner neuen Stellung schrieb. Eneas glaubte dem Kardinal zu schmeicheln, wenn er ihm italienisch schrieb und gleichzeitig für seine Zukunft zu arbeiten, wenn er ihm die Angelegenheiten des Kanzlers ans Herz legte. Deutlich, wenn auch höflich, ist in der Antwort des Kardinals eine Ablehnung zu spüren. Eneas bezieht sich auf seinen italienisch abgefaßten Brief in N. 73. 156 Optime Enea. non minus juvit me videre epistolam tuam, Etrusco sermone conscriptain, quam si latina fuisset, et cum l-ara sepe delectent, quia diu hujusmodi litteras non vidi, de-lectatus sum in eis non parum. multum diligenter commissa mihi facis negotia magnifici domini1 cancellarii. recte agis et debito tuo facis satis. dignus enim est pro meritis suis, ut et tu et omnes alii res ejus cordi habeatis et eas totis proinoveatis viribus, quantum autem ad personam nostram attinet, id minime necesse erat, cum enim eum ut fratrem diligam, negotia sua mea esse existimo et mea sponte sine hortatu cujuspiam illa curare merito debeo. quod si hujus regni negotia in meliori essent statu et major esset obedientia erga illos, quibus servitur, plus pro ipso domino1 cancellario facere possem. et quia sibi super bis plene scribo et tibi innotescunt omnia, non opus est ea repetam. certum enim facito, quod nihil est tarn grande, quod pro ipso et ejus honore non facerem, non secus, quam si meus germanus esset, vale feliciter. datum Bude.2 58. Eneas Silvius an Adam de Molins, päpstlichen Protonotar in London; Wien [Anfang Juni 1443].."¦ Bittet den Freund, er möge seinen Einfluß geltend machen, daß der König die Bitte K. Friedrichs erfülle und sich mit ihm vereine, um das Schisma der Kirche zu "beseitigen. Aus clm. 12125, Bl. 43 und Chigi J VI, 208, Bl. 45. K. h9; N. 18; B. 18; V. 39. Eneas Silvius poeta3 salutem Tplurimam dicit Adae de Mulinb Anglico, apostolice sedis protonotario, patri et amico optimo. 1 E I gestrichen. — ' Fehlt clm. — 3 Ell gestrichen. "¦ Voigt datiert den Brief in Übereinstimmung mit der die zweite Redaktion des Eneas enthaltenden Kölner Ausgabe vom 18. Juli, wie ich glaube, mit Unrecht. Der hier erwähnte Brief Friedrichs dürfte wohl gleichlautend mit dem an Karl VII. von Frankreich gewesen sein und das gleiche Datum, 1. Juni (vgl. N. XVI), tragen, wie wir dies aus den gleichlautenden Briefen vom selben Datum an Florenz und Siena (N. XVII) schließen dürfen; des Eneas Brief hat das Schreiben des Königs wohl begleitet und muß also aus der gleichen Zeit stammen. — b Adam de Molins (Moleyns, Motyneux), geboren um das Jahr 1400, war 1438 in Aachen, um dem König Albrecht die Glückwünsche Heinrichs VI. anläßlich seiner Thronbesteigung zu überbringen; 1440 wurde er Archidiakon von Tannton und Salisbury, 1441 treffen wir ihn bei seiner Reise nach Rom in Frankfurt a. M., wo er mit Eneas bekannt wurde, 1446 wurde er Bischof von Chicester und Geheimsiegelbewahrer des Königs, der seine Dienste namentlich in den politischen Verhandlungen mit Frankreich in Anspruch nahm; er starb am 9. Januar 1450. 157 Reverende pater et domine mi colende. quo in statu sit res publica Christianorum vides. lacerata ecclesia est, nee in populo nee in clero pax est. dolet super his invictissimus imperator noster et ut advocatum decet ecclesie operam na-vare cepit, ut subortum scisma possit eradicari. ad hoc nul-lus videtur aptior modus quam generale cogi eoncilium. hunc ipse amplexus est et super eo ceteris regibus ac prineipibus scribit. inter alios vero preeipuam spem habet in serenissimo principe domino tuo meoque, rege Anglie et Francie,1 eumque rogat, ut secum ad uniendam ecclesiam velit coneurrere, sicut ex litteris ad eum missis perspicies. quod ideo ad te scribo, ut, cum sis vir bonus et prelatus optimus, adjuvare domini nostri imperatoris propositum velis et pacem ecclesie promovere. ad quam rem hortarer te pluribus verbis, nisi zelus tuus ad commune bonum esset mihi perspectus. scio nanque volun-tatem optimam tibi nequaquam deesse, sed nee potestas abest. intelligo enim ex omnibus, qui ad nos veniunt ex3 Anglia teque noseunt, primum te virum esse aut primo proximum ex his, qui regie serenitati sunt cari, quod cum propter privatam, qua tibi afficior, amicitiam, tum propter communem utilitatem tarn mihi placet, quam tuis necessariis debet placere. minime nanque dubito, quin eo loco sublimatus sanete matri ecclesie multum prosis et nunc presertim, cum via aperta est ad eoncilium pro pace Christiani populi celebi-anduin, quod si apud majestatem regiam, sicut spero, promoveris; summam laudem consequeris. nee plura in hoc. tantum hortor, ut ea pares, mediteris, cogites, que esse in eo prelato debent, qui seit afflietam ecclesiam et oppres-sam miseris temporibus nostris ac perditis hominum moribus et cupit, ut in pristinam dignitatem et libertatem vendicari possit. Ego apud cesarem nostrum secretarii locum teneo, quod tibi ideo significatum facio, ut, si quid sit, quod me velis, Enea tuo confidenter utare, qui cum etiam plus contenderim, quam possim, minus tarnen faciam quam debeo. quod te singulari numero compellarim, scio tibi non esse molestum, qui et Italo-rum morem et omnium veterum non ignoras consuetudinem. vale et nullatenus id committe, ut per latorem presentium de regia intentione mihi non rescribas. datum Vienne.3 1 et Francie Ell gestrichen. — 2 E II ab. — 3 Fehlt ehrt.; E II fügt hinzu: die 18. julii anno 43. 158 59.* [Eneas Silvius an einen befreundeten Kardinal in Italien; Wien, ca. Juli 1443.a] Bericht über die politischen Verhältnisse in Ungarn und Polen. Aus dm. 12725, Bl. 73. . . . Ut autem de novitatibus harum partium revercndissi-mam -paternitatem vestram efficiam certiorem, hanc cedulam meis litteris duxi addendam. fuerunt hie nuper barones et magnates regni Boemie in ambassione ad serenissimum dominum nostrum Romanorum regem et post plures traetatus, qui cum eis sunt habiti, conclusum tandem est, ut iterum in hoc opido Wiennensi dieta quedam teneatur ad festum saneti Michaelis proxime futurum,"• ad quam in numero mitte personarum aut plurium ipsi Boemi venient, et quod pertraetatum nunc est, tunc concludatur. sunt enim jam res sie limate et ita examinate, ut nichil restet nisi conclusio, ad quam visum est majorem pro-cerum ac baronum numerum ex illo regno convenire. summa autem traetatuum est,11 ut Boemi ipsi majestati regie tanquam tutori serenissimi regis Ladislai, eorum veri et naturalis domini, obediant majestasque regia ipsos protegat et gubernet. que res multum faciet ad negotia regni Hungarie, ut ibidem etiam, qui verus est rex, dominetur. venerunt insuper ad regiam majestatem oratores regis Polonie et cum eis reverendissimus in Christo pater dominus cardinalis saneti aiigeli ad traetandum super passagio contra Turcos facieudo multumque exhortati sunt majestatem regiam, ut juvare ipsum passagium velit simulque subsidia mittere. ipse autem dominus noster rex oecupatus pluribus aliis negotiis et presertim Boemie et Moravie ad id modo intendere non potest, sed quod fuit petitionis eorum seeundum membrum, ut per majestatem regiam dicto passagio nullum prestetur impedimentum, libenter serenitas domini nostri admisit; non enim impedire sed quantum posset, tantum conatum a 29. September. — b Über alle diese Verhandlungen vgl. Chmel: Oeschidite Friedrich IV., II,212n.f, sowie dessen Materialien 1,2, S. 111—120, sowie in dieser Sammlung die Briefe XXI, XXIV—XXVIII. 159 promovere vellet. conioniti tarnen sunt Poloni, ne ipsi sint, qui passagium impediant, si partem regni Hungarie, prefato domino regi Ladislao obedientein, vexaverint, quia cum prelati et barones illius partis auxilium domini nostri regis imploraverint, tanquam tutoris sui patruelis, non intendit sua majestas illos indefensos dimittere, et cum hujusmodi responso oratores dicti regis Polonie recesserunt. reverendissimus autem dominus cardinalis adhuc est apud nos instans, ut alique treuge fieri possint inter dominum nosti'um regem et Polonos etc., debetque huc venire reverendissimus dominus cardinalis Strigoniensis et si pars domini regis Ladislai ad id conduci poterit, libenter regia majestas consentiet, quia plurimum cupit, Teucros ex Hungarie regno depelli, quanquam Hungari ipsi, qui regi Polonie obediunt, digni sint non modica correptione, qui verum dominum relin-quentes adulterum secuntur. verum reverendissime ipater, cum vestra paiermias reverendissima domino nostro regi patruelem suum dominum regem Ladislaum recommendet, non ab re est, ut itidem hinc fiat apud vos. rex enim noster Serenissimus patruelem suum non solum commendatum habet, sed ita amat et observat, ut nichil sit, quod pro eo defendendo et in sua justitia manutenendo non velit facere etc. nunquam illud Hungarie regnum pacem habebit, nisi et justitia locum habeat, sine qua nil aliud regna sunt quam maxima latrocinia. sed jam de his satis. hie est comes Cilie, concordiam cum serenissimo domino nostro rege traetaturus, qui eri venit cum maxima comitiva. itaque dietim negotia domini nostri regis felicius pro-cedunt, que omnia ad vestram consolationem ut bono ejusdem regis amico communicata efficio. valete feliciter. 60. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; Wien [Sommer 1443]. Über die Bedeutung von turpis und deformis. Aus dm. 12125, Bl. 40" und OhigiJVI, 208, Bl. 33. K. 1c 5; N. 28; B. 38; V. 20. Eneas Silvius poeta1 salutem plurimam- dicit Johanni Campisio, philosopho prestanti et amantissimo. 1 öhigi gestrichen. 160 Demiratus es, Johannes mi amantissime, versus cum meos legeres mulierem turpem pro deformi positam esse, cum usur-patissimum apud omnes auctores pereque sit, ut animi vitium potius quam corporis turpitudo demonstret, sicut est illud Ju-venalis: filiolam turpi vetule producere turpem" et alibi: breve sit, quod turpiter audes^ et iterum: nee fedum alii nee turpe putarent.0 et horum exemplorum mille. Cicero quoque in offi-cioruni libris de turpi sie loquitur ut de re, que honesto oppo-nitur.d honestatem autem non in corpore sed in animo locavit, unde et ejus contrarium, quod est turpitudo, animum intuetur. at ego nee ratione nee auetoritate careo. licere mihi videtur, ut quemadmodum pro pulcro honestum ponitur, ita et turpe pro deformi reeipiatur nonnumquam. Virgilius enim et corpore honesto inquit, quod Servius id est pulcro exponit.0 rursus apud Ciceronem in iisdem officiorum libris, quid significet de-corum scis.f Juvenalis tarnen id ad corpus retulit: tanti est querendi cura decoris.s quod si decorum ad corpus animum-que perdueimus, cur non eadem est de turpi licentia? sed ne te multis morer, auetoritatem subjicio: inter eximios poetas Ovidius non inferiori est loco, quem Lactantius ingeniosum vocat. is in eo, qui de fastis libro inscribitur, hos versus ponit:h utque fere videt turpes in pelice vultus, hujus in amplexus Jupiter inquit eat. loquitur autem de Calistone, que in ursam conversa est, cujus vultus turpes dicens nichil aliud significare voluit, quam deformes, nee Virgilii nobis auetoritas abest, qui de apibus loquens in georgicis/ et pulvere turpes dixit, nee tunc animam sed corpusculum denotavit.1 hos2 ego secutus sum, quod. si Aristotilis amicus eulparet, imitari potius vellem Nasonis atque Maronis doetam negligentiam, quam illius obscuram dili-gentiam. vale. ex Wienna.3 1 nee — denotavit fehlt clm. — 2 clm. hunc. — 3 Eneas II macht den Zusatz: 2. kls. martias 1443, weil der König erst am 14. Mai nach Wien kam (Heg. 1431). Da dieser Brief ohne Zweifel später als N. 55 anzusetzen ist und aller Wahrscheinlichheil nach nicht vor den Hamburger Tag (30. Mai) fällt, bleibt für seine Abfassung die Zeit bis Ende Juli offen; am 27. Juli ist der König wieder in Wr.-Neustadt (Reg. 1504). " Sat. VI, 241. — " Sat. VIII, 165. — " Sat. VII, 5. — a Cicero de offic. I, 45. — " Georg. II, 392 und dazu den Kommentar des Servius; vgl. Aeneis X, 133; XII, 155. — t De offic. I, 27. — e Sat. VI, 501. — " Fasti II, 179J80. — ' Georg. IV, 96. 161 61. Eneas Silvius an Gasparo Qaeda de Fara von Novara; Wien, 1. Juli 1443. Über den Hochmut der Franzosen. Aus dm. 12725, El. 45" und Ohigi JVI, 208, Bl. 22. K. h 2; N. 11; B. 11; V. 34. Eneas Silvius poeta1 salutem -plurimam dicit Gaspari Novariensi adolescenti primario.a Recipio semper libenter tuas Htteras et quia te amo gaudeo, quod in dies limatior fias et doctior. expurgationem, quam de Gallo2 fecisti, prono animo admitto et ut scribis ita esse confido. et quamvis illum tibi esse huuianiorem vellem tue utilitatis causa, letor tarnen opinionem de illo meam apud te re comprobatam fore, cujus superbiam non ideirco3 admiror, quia patrium vitium est. mihi enim ut credas velim, nullam esse gentem, que Gallo-rum4 superet ambitionem. bi5 preterea inimici sunt nee unquam nostri sanguinis hominem diligunt. nam cum sint ipsi pleni fastu viderique optimi velint potius quam esse, Italos oderunt, maxime qui se precellunt. et quia eos virtute nequeunt imitari, invidia proseeuntur, et quibus ipsi potissimum liabundant vitiis, ea generi nostro ascribunt. sed de his satis, que non scribo, ut publices. nam hec scribere, quamvis vera sunt, plenum discriminis est nobis, qui papam habemus Gallicum.6 alias loque-mur liberius, nunc ista sepulta apud te sint] sufficiatque tibi soli scripsisse, aut Stephano,11 viro et optimo et doctissimo tan-tum, cui ut me comendes, peto. te autem, confidas, mihi esse carissimum eamque fore meam intentionem, ut eo animo inter nos simus absentes, quo presentes fuimus, quod de te semper sperare, de me prestare possum, ut Ciceronis utar verbis. cavmina habeo nulla7 edenda, quia orationi solute0 operam his diebus prestiti. vale et me reverendissimo domino cardinali nostro effice comendatum. ex Vienna, kalendis julii 1443.8 1 Ell gestrichen. — 2 EII Martino. — 3 Ohigi ideirco non. — * EII istorum. — 5 EU nostri. — "qui — Gallicum EII gestrichen. — ' Ohigi nulla nunc. — 8 Das Jahr nur in Oh. » Der Brief anhuorlet auf N. 543. — h Stefano Caccia aus Novara. — c N. 47. Fontes. II. Abt. Ol. Bd. 11 162 62. Eneas Silvius an Franceso da Fusce; Wien, 1. Juli 1443. Nimmt mit Dank die ihm angebotene Abschrift von Antonio Loschis Werk über die Beden Ciceros an. Aus dm. 12725, Bl. 45 und Chigi J VI, 208, Bl. 12. K. il; N. 184; B. 177; V. 35. Eneas Silvius poeta1 salutem -plurimam dicit magistro1 Francisco de Fusce, theologo et oratori optimo. Anthonium Luscum0, super orationes Ciceronis quantum desideraverim Basilee dum essern, intellexisti, quem etiam mea manu transcribere statueram, si otium fuisset. sed obstitit repentinus meus recessus. postea curavi, ut per alium mihi rescriberetur. id quoque negatum est, quia librarius nusquam apud vos peritus inventus est, qui hoc opus recte absolvere posset. nuper vero scripsit ad me Peregallus, velle te mee aviditati satis facere librumque mihi dono mittere, quam oblatio-nem, si coram te forem, non auderem suscipere. grave est enim homini pudenti ab his donari, de quibus nichil se meritum putet. verum quia epistola, ut Cicerob dicit, non erubescit, absens acceptabo, quod renuissem presens. nee verebor a te per litteras reeipere, quod maxime cupio et aliter habere non possum, nee timebo, ne sustinere tua vel innumerabilia in me beneficia possim. et quia animi est ingenui, cui multum debeas, eidem plurimum velle debere, amplector libens tuum munus, quod apud me pignus erit perpetuum amicitie caritatisque nostre. tu, si ex me aliquid volueris, quod possim prestare, nunquam frustra postulabis nee rogare sed significare duntaxat habebis.2 nova, que apud nos sunt, ex Peregallo cognosces, quem volo tibi omnia communicare. vale optime et reverendissimo domino nostro communi ac magistro Andree, si quando mei memor est, me totum dede. ex Vienna, kalendis julii 1443. 1 EI gestrichen. — 2 nee — habebis EI gestrichen. " über den Humanisten Antonio Loscht und sein Commentum XI oratio-num Tullii vgl. Da Schio: Sulla vita e sugli serüti di Antonio Loschi S. 135. — " Famil. V, 12, 1. 163 63. Eneas Silvius an Niccolb Amidano; [Wien, Anfang Juli 1443].a Freut sich, daß Niccolb in die Dienste des Kardinals von Palermo eingetreten und Archipresbyter geworden sei. Dankt ihm für die Nachrichten über Qlycerium, die er ihm aufs wärmste empfiehlt. Über den Kardinal Cesarini und Wladislaw von Polen. Aus clm. 12725, El. 55« und Ohigi JVI, 208, EL 0. Kg 9; N. 8; B. 8; V. 52. Eneas Silvius poeta salutem ^lurimam äicit Nicoiao Amidano jurisconsulto. Si numerum epistolarum ultro citroque missarum pensamus nil est, quod tibi debeam. quippe quod meum post abitum et tu meis et ego tuis litteris unis dumtaxat visitati fuerimus invicem. rursus vero si vevba supputemus, teneor tibi multa rescribere sicut multa mihi significasti. accedit huc, quod amicitia non est computatrix beneficiorum, ut que non ad numerum vel quali-tatem sed ad effectuin retribuit. scribam ergo tibi sive obligatus sim sive solutus respondeboque tuis litteris quam potero bre-viter et succincte, ne vel tibi lecturo vel mihi scribenti sim molestus. congaudeo primum tibi, quod domum gravissimi et omnium doctissimi jurisconsulti reverendissimi1 doniini1 cardi-nalis Panormitani^ intraveris ibique magistratum susceperis. nam et tibi admodum proderit, qui ex illius uberantissimo scientia-rum fönte dietim potans doctior evades et mihi utilis eris, gratiam quam in sua reverendissima1 jiaternitate reperi confirmans con-tinuansque. taceo, quod sub ejus umbra ad magnas tibi digni-tates patebit accessus. reliquum est, te ut horter ad perseveran-tiam, quam ita demum adipisceris si multe patientie te tradideris, quod unicum remedium est contra invidiam valentissimum. uterer majori cohortatione, si tua mihi virtus perspecta non esset, sed novi, quam sis adversus quoslibet fortune impetus tuis dotibus et Philosophie institutis armatus. quod vero ad archipresbyteratum electus fueris, id ita demum laudo, si absque desertione nostra- 1 EII gestrichen. n Das ungefälu-e Datum des Briefes ergibt die Bemerkung, daß Venedig keine Flotte ausrüste, eine Nachricht, die sich auch in dem Briefe Schlicks an den Kardinal Cesarini (Nr. XXI) findet, der sicher vom Anfang Juli stammt. — b Niccolb de Tudeschi, 12. November 1440 von Felix Y. kreiert. 11* 164 rum partium potes eo pervenire, quod nisi possis melius est officio quam fide carere. arbitror te sentire de auctoritate ec-clesie non quod multi, sed quod boni doctique sentiunt. ita mihi, dum Basilee fui, de te concepta opinio est et cum propter multas virtutes tuas1 tum propter consortium fidei maxime te dilexi itaque non puto episcopatum, ne dicam presbyteratum, posse te nobis aufferre. placet tarnen, quod scripsisti, te viam invenisse, per quam et fidem possis et dignitatem tenere. de tuo in me amore nichil est quod te scribcre oporteat. illum enira non solum vidi oculis sed palpavi manibus atque hinc factum est, ut te gerinani diligam loco, quod mihi quam tibi est longe facilius. ego enim fratribus careo, tu fulcitus es. sed spero tuos meos esse, nicliil plus de amicitia dicam, ea enim non verba sed facta cupit. aliud est in tuis litteris, quod ad me scriptum de Grlicerio magne voluptati fuit, dum amoris perseverentiam exprimis miramque fidem. ea enim hujusmodi sunt, ut etiam si vera non sint, titillationem quandam pre se ferant et pathos excitent. ego tarnen facile mihi talia persuadeo libentiusque bonam quam malam interpretor partem.2 nam quid prodest se ipsum affügere? mea semper. opinio fuit his in rebus, que multum fellis parumque mcllis habent, sapientissimi hominis esse, quod dulce est, excerpere, quod amarum foret lippis, oculis preterire. atque idcirco nunquam quesitum iri placuit, quod inventum molestiam afferret. te quoque exoratuin volo, ut serves hanc consuetudinem, placita duntaxat scribens,3 acerba vero4 pretermittas, quibus obviare nequirem et testari possem6 de Glicerio ista, quam tibi tueque fidei quasi animulam et corcu-lum meum commendo.6 si quando Stephani aut Francisci juris-consultorum scenas ingressa fuerit, finge te id nescire et totum mihi claade. nam etsi scio nichil ab inguine illorum esse tutuni, deeipere tarnen me ipsum volo et ignorantia potius delectabili quam scientia molesta frui. ultimum est, quod de novitatibus teti-gisti. ille etsi mihi auditu grate fuerint non tarnen facient, ut tibi gratias agam, quod est inter amicos absonum. nichil enim amicus facere potest, quod non sit debitum atqae idcirco expers gratie. 1 Fehlt Oh. — 2 EI es tu quidera meo judieio sapiens, qui tibi talia fa-ciens persuades libentiusque bonam quam malam interpretaris partem. — z EI queras. — 4 EII gestrichen. — D quibus — possein Ell gestrichen. — 6 EI eommendatum scio. 165 rogo tarnen, ut sepe sie facias. tu nunc audi ex nobis, quid novi sit. Julianus1 in Hungariam rediit magnumque conatum belli adversus Teucros Christiani nominis perpetuos hostes fieri procurat, inde favorem suarum partium querens. nam cum sciat horum regnum injuste pontificatum possidere,2 favores hominum sub colore bonorum operum querit, sortitusque ad rem hanc Optimum instrumentum regem Polonie, qui et ipse aliena regna invadens bonam de se prestare cupit opinionem atque ita sub colore passagii alienum Gabriel pontificatum et iste regnum tenere cupit. harumque rerum minister est Julianus, de quo tarnen dolere non debemus, quia non consuevit hie homo fortu-natus esse in bellis sicut Boemia ostendit. deus enim non opus sed finem spectat itaque deficiet ut spero in salutari suo. jamque certitudo est, Venetos non esse daturos ciassem, quam ipse totiens contra Teucros affirmavit ituram. et sie fiet, ut qui speravit cum Hungaria alios reges allicere, illis ipsis Hungaris fiat infestus. reliqua ex Peregallo nostro quere, reverendissimo domino co-miti me dede et amicorum quiequid habeo meo nomine salvum dieito. tu vale et amicitie nostre tanto tenacior esto quanto sumus remotiores. datum.3 64.* Eneas Silvius an Uguccio dei Contrari; [Wien, Anfang Juli 1443]. Bittet ihn um seine Venvendung in Angelegenheit der Mailänder Prilpositur. Aus cod. 402, Bl. 53 (I) und 58" (II) der Bihliothelc Loblcoivilz in Prag und dm. 12125, Bl. 54. Eneas causam suam sollicitandam committit et ccclesic nego-tia, pro quibus duci Mediolani scribitur, promovenda commendat.4 1 Das folgende lautet schon in der Urschrift des cod. Chigi ganz anders, ein Beweis, der sich auch sonst erbringen läßt, daß dieser Urschrift schon ein teilweise redigierter Text zugrunde lag. Hier heißt es: Polonus (von EI korrigiert in: Ladislaus rex Polonie quamvis adolescens) Hungariam habet magnumque . . . (wie oben) hostes fieri procurat (EI korr.: hostes cepit) inde favorem suarum partium querens. nam cum sciat se regnum injuste possidere, favores hominum sub colore bonorum operum querit (der Satz nam — querit von EII ganz gestrichen), sortitusque est hanc ad rem Optimum instrumentum cardinalem saneti angeli, virum et fama darum et eloquentia potentem, qui sub colore passagii partes suas tueri studet. sed non consuevit hie fortunatns esse in bellis, sicut ßoliemia ostendit. deus tarnen opus non finem spectat et Cliristianit.ati potius quam cupiditati hominum. Das Folgende ist dann gleich dem Texte oben. — 2 Korrigiert in clm. zu: se r. i. p. — 3 EII Wienne. — 4 Die Überschrift nur in L I. 166 Magnifico domino Uguiconi de Contrariis, gubernatori du-cali etc. amico et majori honorando.1 Magnifice vir, amice carissime. licet negotia mea2 ita apud vestram magnificentiam recommendata esse putem, ut nulla commonitione sit opus, veniente tarnen domino Laurentio* de Rotella,3 canonico Tridentino* versus Mediolanum, qui nuntium suum remittere huc6 habet, non indignum putavi de re mea aliquid scribere, non ut commemorem6 ea, que mente7 semper habelis, sed ne ego ipse mei oblitus videar aut negotium parvi facere, quod facio magni. rogo itaque, magnifice vir, ut, si res ille,8 de quibus noviter magnificentie vestre9 scripsi, non sunt terminate, illum laborem mei causa velitis suscipere, ut dum est ibi dominus Laurentius prefatus, expeditionem suscipiant, quia per nuntium ejus de omnibus potero certiorari. ego ut alias dixi spem omnem habeo in vestra magnificentia precorque ut expectationem10 meam compleatis. scriberem plura, nisi satis confiderem in magnificentia vestra. ultimum est, ut negotia sancte matris ecclesie, super quibus Serenissimus dominus noster rex11 illustri principi, domino duci, scribit, vestre magnificentie apud ipsum ducem promovenda commendem, ut hoc pestiferum scisma, quod nunc viget, nostris possit exstirpari die-bus et pax inter populos Christianos reformari. ad quam rem puto pro vestra singulari bonitate etiam non rogatus operam de-dissetis. de novis harum partium scripsissem, sed ne darem tedium vestre magnificentie, que multis per arduis rebus plerum-que occupata est, stilum retraxi. spectabili affini modo domino Nicoiao de Arcenboldis12 illa communicavi, ut dum sibi tempus videretur, illa etiam magnificentie vestre referret, cui facta mea iterum recommendo. datum. 1 Nur in LH. — 2 LI mea negotia. — 3 Der Name nur in LII ausgeschrieben; LI und clm.: L. de R. — 4 Nur in LH. — 5 L I huc remittere. — 6 Fehlt in LI und clm. — ''LI menti. — s Fehlt in LI und clm. — 9 L I und clm. vestre magnificentie. — 10 L I omnem expectationem. — u L Z/serenissimus noster dominus rex. — 12 spectabili — Arcenboldis fehlt L I und clm. "¦ Lorenzo di Eotella unterzeichnet sich als apostolicae camerae notarius 1411—1431 (Otlenthal, Bullenregister 8.491). Jetzt mar er in Diensten des Königs Friedrich, der ihn beauftragte, den Herzog von Mailand zum Nürnberger Tage einzuladen; vgl. N. LVH. Die Monumenta ecclesiae Tridentinae ed. Borelli kennen ihn nicht als Kanonikus von Trient. K. Friedrich gibt ihm Ende Mai 1443 einen Oeleitsbrief, wohl schon für diese ReisefChmel, Reg. 1451). 167 65. Eneas Silvius an Riccardo von Valentia; Wien, 7. Juli 1443. Bittet um seine Unterstützung in Angelegenheit der Mailänder Präpositur. Aus dm. 12725, Bl. 46 und Chigi VI, 208, Bl. 68. K. h 10; N. 19; B. 19; V. 36. Eneas Silvius poeta1 imperalisque secretarius salutem ^luri-rnam äicit viro optimo et fratri suo amantissimo Richardo de Valentia, scriptori apostolico. Ex plurimis litteris, quas ad te mitto, une saltem ita felices erunt, ut te conveniant. nam quid est, mi Richarde, ut cum Mediolani te quero, Basilee sis, cum rursus Basilee te peto, Mediolanum abisti? credo more hominum te agere, qui ea, que assunt, nichili curant, que absunt, maximi, et nullibi minus esse volunt, quam ubi sunt. Italiam habens Gernianiam cupis, in Germania vero Italiam optas2 et sie fit, ut et tu nunquam quiescas et ego te meis litteris reperire nullibi possim. sed faciet forsitan deus tui nunc copiam, quando aliena negotia, tue eure commissa, Mediolani te tenent. id sperans hanc epistolam domino3 Laurentio de Rotella, utriusque nostrum amantissimo, tibi obsignatam, commisi duas ob causas. alteram, ut scias, non esse me tui oblitum, cujus memoria mihi semper est joeundissima, alteram, ut in re mee prepositure patronum te facerem. res est tibi nota, ideo illam non repeto. scribit pro me regia majestas," nervoseque rogat, ut mihi ecclesia restituatur. nescio, quantum proderunt regie preces. illud autem scio, nisi adjute fuerint, nichil agent. littere semel tantum loquuntur, aliquando etiam nunquam, maxime in ducali curia, ubi epistole, undeeunque veniant, per secretarios apperiuntur, et si übet Ulis, duci ostenduntur, sin vero, aut cloacas ineidunt aut tabernas aromaturn, piper aut cinaroma3 contecture. ideo mihi opus est auxilio tuo, ut litteras juves, quarum copiam tibi ostendet dominus4 Laurentius. noti sunt tibi universi et amici et inimici mei, Ulis utere, his resiste et fac, ut tui laboris sentiam fruetum. nisi scirem, quantum me ames, efficacius scriberem, sed nolo videri amicitie nostre diffidere, quam tanti faciam, ut te mihi 1 EII gestrichen. — 2 Fehlt Chigi. — * Chigi crocum. — 4 EII gestrichen. " Vgl. den Brief N. XXII. 168 Horestem et me tibi Piladem arbitrer esse, nee Scipionis et Lelii aut Siculorum amicorum, quos alii Pyctagoricos vocant, nostre benivolentie preferam ainicitias. satis est tibi nosse quod velim. in calce epistole illud subjungendum est, ut alterum te, Philippum meum, meis verbis salvum dicas et Novariensi" antistiti, communi domino,1 me comendes et causam meam. Studium meum in tuis obsequiis offerre jus nostre dilectionis non fert, quia nee oblationes nee preces amicitie canccllos ingrediuntur. quibus in rebus utilitati possim tibi esse, si scis et me non uteris, tua est culpa et meum esset detestabile vitium, nisi morem tue voluntati gererem, mihi note. vale. ex Vienna nonis quintilibus2 1443. 66. Eneas Silvius an Geronimo von Sienab in Mailand; Wien [7. Juli 1443]. Bittet ihn um seine Unterstützung in Angelegenheit der Mailänder Präpositur. Aus dm. 12725, Bl. 45"und Ohigi JVI, 208, Bl. 70. K. il; N. 20; B. 20; V. SS. Eneas Silvius poeta3 salutem ¦plurimam dicit domino3 Jeronymo coneivi suo et amico percaro. Antique sunt apud me, Jeronyme amantissime, littere tue, quibus hactenus non respondi, nam iturum te in Apuliam sensi. nunc quia potes jam redisse, hec pauca ex me habe, nichil dubito, mi Jeronyme, te fortunam omnem meam et honores, si quos habeo, semper oblectare. scio enim, quia me amas et amantis est amati prosperitatem suam ducere. itidem ego erga te facio; quiequid boni de te audio, sepe autem audio, mirum in modum me letificat. quod hortaris, studio litterarum ut sedulius ineumbam, facio, quoad possum, dum otium suppeditatur. sed distrahunt me tum oecupationes niulte, tum eure diverse. quod superest totum litteris dedo tempus,3 ne poete titulum inaniter videar suseepisse. de patria quod ais, memorie teneo. sed mihi crede, omne solum forti patria est. ego quidem malo extra patriam bene vivere, quam in patria male, nee nos in 1 communi domino Ell gestrichen. — 2 Ohigi falsch: octobi'is. — s EII gestrichen. " Barlolommeo Visconti. — b Qeronimo von Siena stand als Agent in den Diensten des Herzogs Filippo Maria Visconti; vgl. Perret: Histoire des re-lations de la France avec Venise. Tome I. Paris 1896, S. 174. 169 terra, scd in celo patriam oportet inquirere. Socrates cum ali- quando interrogatus fuisset, quis et unde esset, mundanum se dixit. nos si melius respondere velimus, Celestes dicemus esse, quia illinc originem ducimus et illuc, si bene vixerimus, rever- temur. sed nimium verba extendo. unum restat, quod ex te volo. causa mee prepositure tibi notissima est. in illa scribit pro me1 regia majestas," sollicitator erit Laurentius de Kotella, quem optime nosti. ei, precor, ut assis, et si forte idem prepe- ditus fuerit, rem totam in te suscipias et ad calcem deducas. pauca amico sufficiunt, sat est te nosse meum desiderium.2 vale et viro doctissimo domino Cristoforo s me commenda, quem etiam, si occupationcs sinunt, in causam meam accerse4 pa- tronum. ex Wienna.5 _, Jineas poeta etc. tuusque totus. 67. Eneas Silvius an den Herzog von Mailand, Filippo Maria Visconti; [Wien, ca. 7. Juli 1443].h Bittet um Wiedereinsetsung in die Mailänder Präpositur. Aus dm. 12725, Bl. 54" und Chigi JVI, 208, Bl. 241, mit des Eneas Bemerkung dimitle. Fehlt in der Kölner Ausgabe. N. 53; B. 53; V. 11. Illustrissimo prineipi et domino, domino6 Philippo Marie Anglo, duci Mediolanensi, Papie Anglerieque comiti ac Janue etc. 1 pro me E II gestrichen. — 2 Chigi desiderium meum. — 3 elvi, nur C. Ell setzt am Rande hinzu: de Velate. — 4 Chigi ursprünglich accerseris, von E. in accerse korrigiert. — 5 Chigi hat den Zusatz ut supra, loas sich auf den in den in der Handschrift vorausgehenden Brief an Richard von Valentin: nonis quintilis bezieht. — 6 EII gestrichen. a N. XXII. — b Zur Datierung des Briefes. Die Annahme Voigts, der Brief sei zirka 5. Dezember 1442 geschrieben, ist unhaltbar; denn ausdrücklich sagt Eneas in dem Briefe an, Guiniforte Barzizza, vom 5. Dezember 1442 (N. 40), fecissem regem scribere nisi rem parvam putarem; in dem vorliegenden Briefe wird aber das Schreiben des Königs bereits erwähnt, um das er gewiß infolge des Rates Pizzolpassos (N. 46) angesucht hatte. Da dieses Schreibens auch in den beiden vorangehenden Briefen gedacht ist, fallen alle drei Briefe in dieselbe Zeit. Der Codex Chigi nennt als Ausstellungsort Wiener - Neustadt, gewiß mit Um echt, da K. Friedrich liier nur bis um die Mitte Mai verweilte, wie denn überhaupt Chigi diesen Brief bereits überarbeitet aufgenommen hat. Noch iveniger Wert und Beweiskraft hat natürlich die nachträgliche genaue Datierung des Briefes durch Eneas. Interessant ist es, daß Eneas in der zweiten Redaktion diesem Briefe ein dimitte an den Rand setzte, ihn also nicht veröffentlicht haben wollte; das ist der Grrund, weshalb er in die Kölner Ausgabe nicht aufgenommen wurde. 170 domino, domino suo precipuo,1 Eneas Silvius poeta2 imperalis-que secretarius humillime sese recommendatum facit. Ulustrissime princeps et excellentissime domine, domine mi singularissime post humilem recommendationem.3 Si essem mortuus; sicut de me adversarii mei vestram4 celsitudinem instruxerunt, minime has litteras modo scriberem, nisi et mortui etiam scribant. ego tarnen ex divino munere adhuc aura fruor, sumque Serenissimi domini nostri5 regis Romanorum secretarius, quo in loco si non commodo, honori certe magno esse possum vestre6 sublimitati. nescio an meus ad-versarius id possit efficere. ego certe quasi preco quidam semper fai vestre6 claritatis meque tota fere Christianitas in Basiliensi concilio laudes vestras7 commemorantem audivit. nunc mortuus fingor, qui etiam mortuus magis viverem quam vivus emulus meus et plus mortuus quam ille vivens honori essem vestre8 sublimitati. quo fit, sive justitiam sive expedientiam sequa-mini,9 melior esse debeat conditio mea, quia et jus habeo lucidum et prodesse magis possum. quas res, supplico, ut vestra10 dementia velit considerare mihique ecclesiam meam sancti Lau-rentii11 mandare restitui, ut obnoxius sim manibus et pedibus pro vestro12 honore et statu, sicut cor meam desiderat, laborare. quod facientes13 non solum me emptum habebitis,14 sed regi etiam nostro, qui pro me scribit, complacebitis.15 ego, sive pre-posituram habeam meam sive non, semper vester16 ero, sed tanto magis, quanto celsitudinem vestram17 et justiorem et mihi videro benigniorem. datum.18 68. Eneas Silvius an Guiniforte Barzissa in Mailand; Wien, 10. Juli [1443]. Bittet ihn abermals um seine Unterstützung in Angelegenheit der Mailänder Präpositur. Aus dm. 12725, Bl. 45 und Chigi JYI, 20S, Bl. 71. K. il; N. 368; B. 354; V. 37. Eneas Silvius poeta19 sa^iem ^lurimam dicit domino 19Guini-forto juris consulto ac illustrissimi domini ducisMediolani secretario. 1 domino suo precipuo EII gestrichen. — 2 E II gestrichen. — 8 Die Anrede fehlt Chigi. — * Chigi tuam. — 6 EII gestrichen. — 6 Chigi tue. — ' Chigi tuas. — 8 Chigi tue. — 9 Chigi sequaris. — 10 Chigi tua. — 11 sancti Laurentii/eAft dm. — 12 Chigi tuo. — 13 Chigi faciens. — u Chigi habebis. — 15 Chigi complacebis. — 10 Chigi tuus. — " Chigi tuam. — 18 Chigi hat Datum in Nova civitate, wozu Eneas am Rande beifügt: Austrie, kalendas maii. — 19 EII gestrichen. 171 Eximie doctor virque magnifice.1 ex Lepontiis hac preterita hieme super re prepositure mee litteras ad te dedi,3, ut illustrissimo principi, duci Mediolani, pro me loque-reris te rogans obsecransque. nichü exinde responsi a te sus-cepi, quod non tibi, sed tuis occupationibus imputo. scripsit autem mihi paucis ante diebus quam moreretur Mediolanensis antistes* de tua erga me optima voluntate dixitque, tuum esse consilium, ut cesaris litteras ad ducem impetrarem. factum est, ut ambo suasistis. litteras defert vir urbanus et comis meique amantissimus dominus2 Laurentius de Rotella, concanonicus meus Tridentinus. is te alloquetur et meam agitabit causam, precor illi consilio et auxilio ut sis utque re comprobes, quod epistolis de te mihi prefatus repromisit antistes. habeo in te quicquid spei habeo. fiam voti compos, si me juveris. sin deseras, nil est quod sperem. scio mores curie vestre et alia-rum: nemo aliquid obtinet nisi magnis fultus amicis. ego etsi justitiam prosequar, nisi te habeam, ad quem recurram, habeo neminem, nee te quo jure teneam video, qui nullis mihi bene-fieiis obligaris. sed confido in tua humanitate, simulque studia et officia, quibus dediti sumus, paria fiduciam prebent, ut opera, consilio, auetoritate et gratia tua amice utar. ego si quid in-telligam aut ad voluptatem aut ad commodum aut ad amplitu-dinem tuam pertinere, etiam non rogatus faciam nee ad me unquam vel pro te vel pro tuis frustra scribes, si modo, quod petieris, in mea fuerit potestate. vale et spem meam imple. ex Wienna, 6. idus julii 1443. 69. Adam de Möllns an Eneas Silvius; [London, Anfang August 1443?].° Hofft, den in des Freundes Briefe ausgesprochenen 1 Die Anrede fehlt in Chigi. — 2 EI gestrichen. a iV. 40. — b Vgl. N. 46. — c Der Brief ist wohl als Antwort auf des Eneas Schreiben N.58 zu betrachten, so daß er nicht vor den Anfang August fallen kann. Die Datierung des Eneas, die vielleicht einer dritten Redaktion angehört, da sie in die Kolner Ausgabe nicht aufgenommen erscheint, ist somit unrichtig. Noch mehr gilt dies von der Basler Ausgabe, die abweichend von allen Handschriften die Angabe hat: Ex Londoniis, anno do-mini 1442. 172 Wunsch erfüllen su können, und übersendet ihm eine von seiner Nichte angefertigte Börse. Aus dm. 12125, Bl. 58 und Chigi J VI, 208, Bl. 14S. K. k 7; N. 103; B. 186; V. 23. Adam de Mulin, Anglicus, apostolice sedis protonotarius Enee Silvio poete salutem -plurimam dicit.1 Amantissime socie. modico nunc superiori tempore delatas ad me presentium per latorem dulcissimas epistolas tuas libentissime reeepi earumque exigentiam pro virili mea sum secutus, ita quod regia celsitudo in presentiarum bene inclinata est habito-que advisamento sui magni consilii id plene spero fiet per eandem,2 de quo animus tuus contentus erit. aperui mentem meam latori hujus, cujus gravitas et industria plenam vendicant ad-bibere sibi fidein, quam mei ex parte sibi queso dare velis et nomine meo ab eodem dignanter recipere bursam parvulam, quam tibi mittit de manu sua laboratam virgo nobilis, neptis mea. optime mi Enea; significare queso digneris mihi, Ade tuo, si quid in Anglia tibi gratum fiendum erit et omnino accomoda mihi sepe epistolas tuas; quas potoro ad tui memoriam in conspectu prineipum ostendere, quoniam tali auditorio digne sunt, rogo et iterum rogo, mihi sepe scribe et vale felix; optime et anti-que socie.3 70. Eneas Silvius an Piero da Noceto; Wr.-Neustadt, [Anfang August 1443]? Macht ihm Vortvürfe, daß er so lange nicht geschrieben habe. Aus clm. 12725, Bl. 40 und OhigiJVI, 208, Bl. 134. K. k 5; N. 36; B. 36; V. 32. Eneas Silvius poeta4 salutem -plurimam dicit Petro de Noxeto,5 amico primario. 1 Die Adresse fehlt im dm. — 2 per eandem EI yestrichen. — 3 In Chigi folgt: Ex Anglia, das Ell streicht und durch Ex Lundonis, 3. Kl. Juni 1443 ersetzt. — 4 EII gestrichen. — 5 EII Petro Noxetano- a Wie aus dem Antwortschreiben Pieros (N. 97) hervorgeht, war der Brief des Eneas estate decursa geschrieben; da der Ort Wr.-Neustadt feststeht, so kann der Brief nur nach dem 27. Juli, an welchem Tage K. Friedrich dort eintraf (Heg. 1504), geschrieben sein: ich glaube nicht zu irren, wenn ich ihn in die ersten Tage des Augusts versetze. 173 Ornatissime vir, frater amantissime. mirabar dudum, quid rei esset, quod ad me nichil scriberes. sed herentem me conjectu-ris atque ancipitem vir suavis et utriusque nostrum amantissimus Nicolaus de civitate castelli1 ex dubio movit, qui te divitem factum retulit, quo audito,2 atat inquam subito, hinc illa intermissio littera-rum, hinc illa mei oblivio longissima. more enim hominum evenit, ut ditiores effecti pauperiores negligant. sed non est mihi molesta hec taciturnitas tua, quando ex causa tarn utili provenit. longe nan-que dulcius mihi est, te locupletem esse tacendo, quam scribendo inopem. oro tarnen, si facultates tue otium aliquod prestant, mei ut memor sis.3 nam etsi divitie occupationes dent maximas tempus-que aufferant, papiri tarnen copiam subministrant, cujus si quolibet mense paginam ad me tinxeris, magnam gratiam facies4 amico tuo et duplum recipies. scriberem tibi harum partium novitates, nisi Nicolaus instructus veniret omnium, quem libentius audies quam meas litteras leges. accepi, te vel patrem factum vel brevi futurum esse, quod mihi voluptati est, mirorque noluisse te hujus gaudii me fore participem, qui nichil significaveris tuo Enee. ego tarnen, cum filiolum in Scotia suscepi, mox te red-didi certiorem, sed ille jam e vita decessit.5 deum oro, ut tuum6 vivere sinat, patris similem. verum, ne omnino existimes, te meis carpi sermonibus, illud etiam seire te volo, quia tuarum litterarum unas suscepi per oratores regios, qui Florentie fuerunt,3, quas pro magno munere habui, tametsi plurium annorum parum sit una epistola compensare silentium. vale et me reverendissimo domino communi7b ac viro singularis doctrine magistro Thome0 et ceteris amicis effice commendatum. ex Nova civitate. 71. Eneas Süvius an den Kardinal Giuliano Ccsa7'ini; Wr.-Neustadt [ca. 20. August 1443j.d Neuigkeiten aus Italien; Francesco Pici- 1 Ell Nicolaus Tifernas. — 2 EH quod ut audivi. — 3 Ell streicht mei — sis,- dafür aliquid aliquando seribas. — * E II facies. — 5 Ell ego — decessit gestrichen. — "Ell natum nunc diu. — 7 EII streicht reverendissimo communi; dafür cardinali sancte crucis. " Sie kamen im Dezember 1442 zurück; vgl. N. 42. — b Niccolb degli Albergati. — c Tommaso Parentucelli, der spätere Papst Nikolaus V. — d Das ungefähre Datum eingibt sich aus dem Umstände, daß Eneas der Niederlage des Alvisio dal Verme, der von den Bolognesen mit Hilfe der Florentiner und Venezianer am 14. Augttst 1443 bei Monte Polledrano geschlagen wurde, noch nicht Erwähnung tut (vgl. Archivio stör. Mal. III, 61; Giulini, Memo-rie III, 51:1; Perrens, Ilisloire de Florence I, 101; Oipolla 415). 174 nino sei gefangen, Eugen habe mit K. Alfonso, dem Herzoge von Mailand und Niccolb Picinino ein Bündnis geschlossen; ebenso Venedig, Florenz, Genua und Bologna. Aus cml. 12725, Bl. 53 und Ohigi JVI, 208, Bl. 13. K. g 10; N. 3; B. 3; V. 42. Eneas Silvius poeta1 salutem xAurimam dicit reverendissimo in Christo patri domino Juliano eardinali sancti angeli. Non opus est, reverendissime pater et doruine mi colen-dissime, inultis impresentiarum agere, quia quod aliis litteris Etrusco sermone et mihi jam obliterato scriptis optaveram, clili-genti opera per vestram reverendissimam paternitatem2 curatum est, sicut et majestati regie et domino3 cancellario cum per vos4 tum per serenissimum dominum regem Polonie scriptum vidi, solum aliqua scitu digna vestre reverendissime paternitati6 modo referam. scio nanque, quod apud Hungaros non quemadmodum apud nos Italice novitates sciuntur6 et tarnen naturale est de patria velle percrebro sentire. nee enim aut Alpes Julie aut Danubius sicut arbitror amorem patrie ex vestro7 pectore ad-emerunt. sed puto idem contingere vestre reverendissime p Sat. III, 103. — • Sat. VII, 197. Fontes. II. Abt. 61 Bd. 15 226 rhetore consul, si volet hec eadem, fies de consule rhetor. magnus Alexander subacta India ut quantum posset ostenderet, ortulanum quendam ad regni fastigium erexit. Diocletianus vero, cum orbis haberet imperiuin, deposita purpura et faseibus, rigandis ortorum oleribus et plantandis arboribus operam prebuit. at animi bona, que sunt continentia, castitas, fortitudo, justitia, moderatio, intellectus, ingenium, memoria, stabili quodam nexu adherent homini nee aufferri a nobis nisi cum vita possunt. hec vere nostra sunt bona, hec dum luce inter mortales frui-mur, vitam prestant suaviorem, postquam migramus ex hoc seculo, spem dant felicitatis eterne. cum ergo has dotes natura tibi concesserit, et parentis cura in te illas auxerit, monitum te esse volo, ut serves bonum, quod est in te. ad quam rem maxime necessarium censeo litterarum Studium quo jam initiatus existis. quia tarnen, jam illas videris quasi aliquid jugum ab-jeeisse, non erit ab re, si te ad eas coner reducere. non enim, ut aliqui arbitrantur, ideirco principes diseunt litteras, ut Latinum scientes partieipare cum alienigenis queant. nam etsi hoc frugi est, alia tarnen nobilior ratio est. quoniam enim omnis bene vivendi norma litterarum studio continetur, ideo illas expedit nosse. nee sat est imbibisse prineipia nisi et ultra progressus fiat. seculi tarnen principes nostri plerumque illas ad pliilosophos relegant aut juris interpretes, tanquam principes non deceat bene vivere. Oro igitur te, ne bis auscultes, quoniam nemo in darum virum aut famosum principem potest evadere, nisi cum nature dotibus adjunetam habeat doctrinam. omnes sane, qui superiori-bus seculis claruerunt, principes studiosi litterarum fuerunt. Philippus Macedo Alexandro nato gavisus est, quod eo tempore filium habuisset, quo florebat Aristotiles. nee Alexander hac, qua tu nunc es, etate litteras a se relegavit, sed profectus in Asiam Aristotelem et Calistenem magistros secum duxit, nee audire philosophiam inter armorum strepitus ac tumultus ces-savit. felix nimirum, si vitio vinolentie caruisset. Alcibiades et Themistocles, qui apud Grecos illustres habentur, studiosi fuerunt philosophie. Epaminundas Thebanus, qui Grecie prin-ceps est habitus, non minorem litteris quam armis operam tri-buit. transeo ad Romanos, quid limatius, quid eloquentius scribi potest quam ea commentaria, que Julius Cesar de se condidit? is enim, cum in Gallia bellum gereret, diem armis, noctem litteris dabat. heres ejus Augustus et orationem solutam et 227 Carmen optime dictavit extantque adhuc ejus elegantissimi versus in Eneidos laudem. quid Fabios, Cornelios aut Catones referam? quid de Pompejo dicam, qui tarn affectus litteris fuit, ut egrotantem Possidonium philosophum, quamvis consul ipse foret, non omiserit in Rhodo visitare. Cato, cum esset Latina plenus doctrina, litteras Grecas diu contempsit, postea propositi penitens, quod juvenis sprevit, senex concupivit nee dubitavit, Senium suum litteris peregrinis imbuere et ad Grecam volubili-tatem os contorquere. recte hi quidem, qui etsi prineipatum habe-rent dominarenturque populis, servire tarnen litteris voluerunt. sed norant illi Piatonis vocem, que dieta divinitus cum a Cicerone tum a Boetio refertur. beatas scilicet fore res publicas, si rectores earum studere sapientie contigisset, que sapientia baud dubium ex philosophie fontibus hauritur. tu tarnen fortasse fabulosa reris, que de antiquis sunt scripta, qui et in otio negotium et in negotio otium diligenter referuntur curasse. sed hanc opinionem possunt tibi aufferre nonnulli viventes, qui etsi rei publice presint, et muneia regant arduissima, disciplinas tarnen non negligunt. Leonellus, marchio Extensis tarn eleganter scribit, ut nichil inter ejus et Ciceronis litteras putes distare. sororia de marchione Salutiarum dieuntui'. marchionis Mantue filii et arma traetant et litteras colunt. Alfonsus, Aragonum rex, cui et Sicilia paret et illa Italie pars obedit, que olim magna Grecia dicebatur, qui totiens victus tandem vicit et adversam fortunam in favorem sui convertit, nunquam in castris est sine libris. quoeunque it et bibliotheca sequitur. sive in tectis est sive in tentoriis manet, singulis diebus aut legit aliquid aut audit. egre-dior Italiam et penitus toto divisos orbe Britanos petam; ibi dux est Clocestrie,a qui regnum, quod modo Anglicum dieimus, pluribus annis gubernavit. huic tanta litterarum est cura, ut ex Italia magistros aseiverit, poetarum et oratorum interpretes. videsne, quia et hoc seculum prineipes litteratos admittit? inter hos et tu poteris numerari, si quod cepisti Studium, fueris prosecutus. nee enim ideo litteratum te dicam, quod Latine pronunties. nam etsi hoc pulcrum est, corvis tarnen et picis datur. victo Antonio cum rediret Octavianus, Latinum corvus edoctus, salve, inquit, auguste cesar imperator. hinc Persianum* illud: quis expedivit psitaco suum chere picasque doeuit nostra verba conari et " Vgl. Kenneth H. Vickers: Humphry duke o/Qloucester. Lond. 1908. — b Bat. 1,8. 15* 228 addit causam, magister artis ingeniique largitor venter. quid tarnen tibi videtur, cum venit Hungarus aut Italus aut Gallicus Latineque fatur, cum tu adolescens illos intelligas, alii senes tan-quam surdi audiant.1 pulcrius tarnen erit et tunc te litteratum voci-tabo, cum oratores intelliges, cum philosophos nosces, cum poetas tuapte percurres. hoc tibi fortasse grande videtur et arduum nimis. haud sie est. nolo te noctes diesque libros volvere sed unam dumtaxat cujusque diei horam exposco, quamlitterisprebeas. Illud autem eure tibi esse volo, ut doctus sit, quem audias, et prudens, quem sumas magistruin, nee te vana titulorum am-bitio fallat: non enim propterea doctior est aliquis, quod ma-gisterii nomen aut Parisius est aut Athenis sortitus. ille autem peritus est, qui naturali preditus ingenio vigili cura perscrutatus est magistros artium auetores, qui cum multa viderit atque legerit librorum voluniina, tum memorie plurima conimendaverit, qui non solum divinis litteris sed etiam secularibus sit imbutus. ex his unum apud te vellem degere, quocum pro tuo loquereris arbitrio, qui tempus docendi non ex se sumeret, sed tua ex voluntate, qui cum velis legat, cum nolis taceat. sed tuum erit, quot diebus velle aliquid. nanque postquam biennio hunc modum servaveris, nimirum plus te lucri ex lectione corrasisse putabis, quam si provinciam aliquam sis adeptus. ego qui-dem laudo edes tuas militibus plenas esse, hi enim sunt, qui tutantur patriam et decorum est armorum gloria prineipem emi-nere. sed nullum apud te fore2 virum doctum nee laudo nee probo. sicut enim milites pascis ita et doctrinarum institutores nutrire posses, qui te justi et injusti differentias et limites edocerent virumque redderent ex omni parte perfectum. non decet te illos sequi, qui, ut sumptus minuant, doctores ex-cludunt, leones tarnen paseunt, sicut est illud Juvenalis:" non habet infelix Numitor, quod mittat amico, Quintille quod donet, habet, nee defuit illi, unde emeret multa pascendum carne leonem jam domitum. et ironice subjungit: constat leviore belua sumptu nimirum et capiunt plus intestina poete. sume igitur tibi grandis doctrine virum nee parcas expensis, ubi ingens redundat emolimentum. queris fortasse quod emolimentum? edicam paucis, ne litterarum utilitatem contempnas. postquam 1 Ell astent. — 2 Ell esse. • Sat. VII, 74—78. 229 enim viriles attigeris annos, hoc tibi honoris et commodi erit, ut te in consilio loquente ceteri sileant, cum tu unus plus Omnibus sapias. nemo te decipere potent, nemo dicere audebit hoc equum et hoc iniquum, nisi verum id esse manifeste cognoverit. si quis presumpserit inhonesti aliquid suadere, presto eris rationi-bus confutare. si affari volueris populum, quo pacto loquendum sit, littere te instituent; si aut laudare aliquem aut vituperare volueris, et Quintilianus et Cicero te docebit; si bellum susci-piendum erit et armis opera danda, Vegetius modum ostendet et Livius et Quintus Curtius et Justinus et Lucius Plorus et Suetonius et Salustius Crispus et historicorum cuneus, in quibus et Alexan-dri magni fortitudinem et Anibalis caliditatem et Fabii versutias et Scipionis prudentiam et Julii Cesaris disciplinam militarem et Sertorii ac Marcelli audaciam et Jugurte sagacitatem et om-nium, qui res bellicas gesserunt, artes invenies. nunquam tarn multa expereundo videbis quam multa legendo perdisces. si quomodo rem publicam gubernes scire volueris, legendi erunt tibi politicorum libri, quos Aristotiles composuit et Leonardus Aretinus Latinos fecit. veterem autem translationem tibi nequa-quam assumes, quia et eloquentiam vitiat et intellectum nimis vexat. ad regendam familiam et teipsum utilis erit economica ethicaque Aristotelis, tum de officiis Cicero et epistole Senece omnesque libri ipsius. quomodo regenda sit uxor scripsit Fran-ciscus Bax-barus Venetus, quomodo liberi educandi Pratarchus. quomodo te cum amicis habere debeas et quomodo in senectute Arpinas Cicero, idem quoque de mortis contemptu aliarumque passionum scripsit inTusculanis. morales virtutes quomodo amplec-tende sint, et hi, quos modo retuli, auctores et post eos Macro-bius facunde1 tradiderunt. vis agriculturam cognoscere, Vir-gilius Greorgicorum te admonebit; vis orbis situm mentis oculis perlustrare et diversarum provinciarum situs ac mores intueri, et quid queque regio ferat et quid queque recuset, assit Plinius de naturali historia, assit Ptolomeus, Solinus, Isidorus Hispalensis; vis celi sidera et planetarum cursus et grandinis et pluviarum et fulminis causas scire, ad Aristotelem redito, Senecam, Vergilium; vis regum mores et fastidia principantium perscrutari, secundum Senecam in tragediis legito; vis plebeos homines et milites gloriosos et lenonum insidias et servorum deceptiones, ut evi- 1 E11 abunae. 230 tare illas possis; anteiligere, Plautum tibi et Tereritium assumito; vis quomodo fulminanda sint vitia edoceri, Oratius, Juvenalis et Persius in promptu sint; vis pastorum consuetudinem cernere, Bucolicon Virgilianum habeto; vis fabulas gentium et fastos et tristium miserias et amantium epistolas et amoris remedia nosse, Naso te versibus erudiet. nee Statius Thebaidos vel Achileidos inutilis erit, sententiis gravibus ubique refertus. post hec vero, ut fias perfectior, et cum de religione cogites, tum de salute anime Jeronimi Hbros evolves, Augustini, Ambrosii, Gregorii, Lactantii, Cypriani, Leonis. scripturam sacram semper domi habebis et nunc vetus nunc novum intueberis testamentum. hec que nunc scribo, si quis extra Italiam doctus legeret, me maxime argueret, quod inter auetores legendos non numeraverim Tho-man Aquinatem aut Alexandrum de Ales vel magnum Alber-tum vel Petrum Biesensem et Nicolaum de Lira et Alanum et hanc novorum turbam. sed tu cave, ne istos audias. nam etsi docti sunt, docere tarnen alios nequeunt.1 ego tibi id suadeo, quod per me rectum puto nee sompnio, sed viros totius Italie peritissimos in hanc sententiam habeo coneurrentes. crede mihi, nichil discendum est, quod dediscere oporteat, sed Ulis in auc-toribus te exerce, qui sunt probatiores. suseipere nanque semper optima debemus ad imitandum. tu ergo hos sequeris, hos audies hosque leges, quos tibi prenominavi, si vis et multarum rerum scius et prineeps toto in orbe singularis et mii'andus haberi. interveniendum tarnen non suadeo, ut conjunetus2 hominum fugias. nee te solitarium esse volo, nisi cum meditari aliquid volueris et in secessum mentis progredi ad aliquod tempus. imo suadeo, ut sis affabüis, ut communis omnibus, ut te videndum prebeas, ut nunc hos nunc illos alloquaris, ut consilia ingrediaris, ut conciones adeas, ut populo te exhibeas et per te loquaris. scio nanque frugi esse, que homines litteris didi-cerint, experimento comprobari. nee ego hos homines laudo, qui sie se litteris dedunt, ut res ceteras parvi faciant, qualem fuisse Democritum Diogenemque constat, qui sibi dumtaxat vixerunt. illi sunt omni laude et preconio digni, qui et rei publice servierunt et litterarum studia non omiserunt, ut et Platonem et Aristotelem et Demosthenem et Julium et Ciceronem Für docere—nequeunt von Ell korr.: juvenibus tarnen committi non debent. — 2 Oh. convinetus. 231 et Plinium et Mecenatem et Augustum. hi nanque, quod ex litteris hauserant, in administranda re publica exercebant. idem et tu facies, si vir et princeps optimus esse volueris: litteris suum tempus et suum rei publice dabis. nunc Judicium facies, nunc tenebis consilium, nunc arma tractabis, nunc rem familiärem conspicies et in bis omnibus, quid littere valeant, experieris et otii utilitatem cum negotii commodo conjungens miram Omnibus de te spem facies et vel solus vel cum paucis orbe toto mirandus babeberis princeps. nee tarn1 splendor forme tue, qui est egregius, nee vestes auree aut ornatus crinium et equorum pompa tantum te honestabit quantum ipsarum decor litterarum et virtutum fama, quarum facies, si videri posset, ut Aristoteles inquit,2 pulcrior est quam Lucifer aut Hesperus. ad hec autem, sicuti mihi videtur, jam tuapte incensus es. cum enim subditi tui nuper ex Athesi venientes majestati regie supplieaverunt, ut te ad regendam provinciam mitteret, non sum, dixti, adhuc adeo maturus, ut gubernare patriam possim. digna vox, que tuo progreditur ex ore et quam omnis laudatura sit etas. con-venit enim, quid ferre recusent et quid valeant humeri, quem-libet meditari, cum aliquid est gerendum, quia cui leeta potenter erit res hie demum recte se habebit. nam quod Bias ait: ma-gistratus virum ostendit, nos rectissime de prineipatu dicemus, in quo, qui moderationem servat, diis est quam hominibus simi-lior. nee enim arduum est in paupertate servare continentiam, sed ut Martialis" ait, difficile est opibus non tradere mores, magna peccandi facultas sequitur prineipatum, adest irritamen gule, copia vini et quesitorum undique eiborum et laute gloria mense, ut verbis utamur Lucani.b sunt mulieres formose, que tum oculis, tum verbis, tum osculis, tum amplexibus adolescentu-lorum mentes et oculos fascinant. assunt corruptores, adulatores, joculatores, histriones, qui arcem adolescentie undique nituntur expugnare. ille avaritie eultor venalem justitiam facit. suseipe, inquit, hoc et commendatum habe, qui dat perliberalis est homo et habet multum, quod det. alius ad iram provocat; in te, inquit, peceavit Sempronius, suseipe gladium, vindica scelus. tune princeps injuriam feres, quam nee privatus impunitam relin-queret? mulier, alius inquit, formosa te amat et amore tuo 1 Ell gestrichen. — a ut — inquit Ell gestrichen. a Epigramm. XI, 5, 3. — b Lucanas: Pharsalia IV, 376. 232 moritur. cur non compateris et misereris adolescentule et gaudes cum ea? eamus venaturn, ait vir robustus. quid torpes? cer-vorum greges et aprorum clausi sunt, spectaculum tibi pulcrum prebebo. veni, mitte hos senes res publicas tueri, tu letus esto, dum tempus fert. at hi, quibus in palato vivendi est causa, quid stas inquiunt, princeps? jam epule allate sunt et frigescunt, veni dum accipenser calidus est et antequam fumare lepus desinat. squilla est optima et aper et boletus in mensa. quid stas et voluptatis tantum amittis? multi vitia suadent, pauci virtutes. quid faciet adolescens, cujus etas parum per se roboris habet, et cujus animus a natura proclivis est in libidinem? vix grandevi homines resistere tot blanditiis poterunt, ne dicam adolescentes. sed ajunt aliqui: consilium habebit princeps, majores natu astabunt, quid sit agendum. primo res patrie censebunt. scitum est, sed omnes, qui principem coronant, facere illum sibi amicum student, et non que sunt apta, sed que jocunda putant in consilio dicunt et nititur per se quisque ut carior sit; nee est, qui libera proferat animi verba.11 et quamvis pars bene consulet, liberum est adolescenti, quos vult sequi, et quia in-expertus est parumque pensi habet, non quod expedit sed quod übet plerunque amplectitur. et quippe quemadmodum mea fert opinio, aut maturum esse principem1 oportet et suo consilio fretum, aut adeo rudern, ut in modum trunchi nichil per se disponat, sed quod major pars suadet executioni mandetur. nam qui aliquid seit, minus tarnen quam satis est, periculosus est rei publice et imperia sepe subvertit, cum non ad rationem sed ad libidinem regat. hinc est, quod in libris regum puellum octo annorum bene rexisse reperimus, sive is Septem annorum fuit Ioas filius Ochoczie; non enim is rexit, sed ejus satrape regnum administrarunt. est autem prineipatus irritamentum quoddam vitiorum et admodum pauci reperiuntur, qui non aberrent, cum frenis omnibus sunt soluti. a Saul usque ad Sedechiam novem et triginta reges in Juda et Israhel fuerunt, inter quos solum octo boni connumerantur, reliqui vero ignari, imperiti, indocti, impotentes, avari, süperbi, iraeundi, crudeles, libidinosi, adula-torum et stultitie servi, qui ambitione nescio qua efferata tan-quam ad pestem mortalium nati idolis servientes bellis semper 1 Oh. principem esse. » Juvenal. Sat. IV, 90. 233 indulserunt, pacis atque otii hostes fuerunt. et hi tarnen in populo dei regnabant, et horum plerique per servos domini pro-phetas fuerunt uncti. nee Salomon, quam vis scientiam et sa-pientiam a deo fuisset assecutus, perseverare potuit, sed adamavit mulieres alienigenas et his copulatus est ardentissimo amore. fueruntque ei uxores quasi regine septingente et coneubine tre-cente et averterunt mulieres cor ejus, ut sequeretur deos alienos. nee David, quamvis esset electus a deo, vitiis caruit, siquidem et homieidium simul et adulterium perpetravit, quod non fecisset, dum pastor erat, sed cum licentia regni provoeavit. quid alius faciat, cui minus sit roboris? quid juvenis, quid adolescens? an est aliquis, qui annis teneris dominium censeat committen-dum, cum sepe robustior etas sub illo deficiat? prudenter tu quidem, qui patrueli et sanguini tuo potius quam aliis credidisti nee dominatum prius suseipere quam peritiam voluisti. alius fortasse aliter fecisset, qui, opinione inflatus sui, quid ad me, dixisset, obedientia ista? ego jam über esse volo, jam scio bonum et malum, quid melius est quam imperare? dicam illi, fac, et faciet; jam ut evolem tempus est. sie Dedali filius, ut est in fabulis. nanque cum pater alarum remigium sibi et filio cera et pice coaptasset, ut laberinti carcerem fugeret, liquidum petiit aerem et, sequere me, inquit, Icare, nee a me quoquam recedas. paruit ille tarn diu, quoad timor artis mansit ignote. ubi vevo jam se volandi scium putavit, nee se amplius rectore credidit indigere, jussum patris egressus percussis amplius alis vagari cepit, et modo huc modo illuc discurrens ac continuo altius evolans, regionem igniferam attigit, ubi dissolutis alarum compagibus et omni penna solis ardore perusta ruinam fecit et nudus in mari cecidit, quod adhuc ex ejus nomine vocaturlcarium. prosequar iterum fabulas. Phaeton, filius Phebi, patrem rogavit, sibi ut, quam peteret, rem concederet. juravit per Stigem pater nichil se negaturum. filius currum solis sibi regendum committi postulavit. penituit Phebum promissi, scientem tanti regiminis impotentem natum. sed quia jurarat, negare non potuit, quamvis Cicero in officiisa hoc juramentum potius rescindeudum putasset. ascendit currum Phaeton1 gloriabundusque lora reeepit, tum-que et se regem et deo similem arbitratus est. ubi vero ad 1 Oh. Phaeton currum. a III, 29. 234 medium celi est ventum, cum solis equos inhibere non posset illique vagarentur et mundum omnem ignibus confragrarent, Jovis fulmine ictus est et in Heridanum precipitatus. hisce figmentis admonent quemlibet poete, ut, antequam presit et dominetur, vires suas rigide metiatur, ne sub pondere ruat, quoniam onus est non voluptas aliis imperare, si modo id volumus cum ratione efficere et in eum finem regere, propter quem reges sunt instituti. leges Romane, que ab Atheniensibus et Spartanis, quas tradiderunt Ligurgus et Solon, sunt orte, pueros usque in annum quartum decimum sub tutela esse voluerunt, post hane etatem ad annum 24. curatores adolescentibus dabant. nam ante hoc evum infirmam censebant etatem. eam ob causam, cum duo Scipiones a Carthaginiensibus in Hispania fuissent occisi et Anibal Italiam armis premeret, iturum se cum exercitu in Hispaniam, patrem et patruum ulturum, Scipio Africanus major repromittens diu per senatum rejectus est, quod quartum et vigesimum dumtaxat annum esset natus. tandem cum esset alius nemo, qui se diceret provecturum, provinciam necessitate magis quam voluntate senatuB obtinuit. Carthagi-nenses, eorum imperatore defuncto Amilcare, imperium filio, qui juvenis erat, committere recusarunt. nee Anibal prius dux Penorum creatus est, quam anno esset occisus, qui patri suc-cesserat. rex Numidie Massinissa filios suos moriens, quia juvenes erant, Romano populo et presertim Cornelie familie commendavit. quid tibi gentilium gesta connumero? prohibent sacri canones ante vigesimum quartum annum fieri quemquam presbiterum aut pontificem ante trigesimum. referamus aliquid ex veteri testamento, nam et ibi quoque consilia juvenum ad regimen patrie immatura videntur. mortuo Salomone, qui super duodeeim tribus regnabat, venit filius ejus Roboan in Sichen, ubi congregatus erat omnis Israhel ad constituendum eum regem, et dixit multitudo, pater tuus durissimum jugum imposuit nobis, tu itaque nunc minue paululum de imperio patris tui et de jugo durissimo et serviemus tibi, qui ait, ite ad tertium diem et revertimini ad me. cumque abiisset populus, iniit consilium rex cum senioribus, qui responderunt: si obedieris hodie populo huic et petitioni eorum cesseris locutusque fueris ad eos verba lenia, erunt tibi servi eunetis diebus. at ille reliquit consilium senum et adhibuit adolescentes, qui nutriti fuerunt cum eo, qui dixerunt ei: sie loqueris populo huic: minimus digitus meus 235 grossior est dorso patria mei et nunc pater meus posuit super vos jugum, ego autem addam super jugum vestrum; pater meus cecidit vos flagellis, ego autem cedam vos scorpionibus. fecit-que sie et irritato populo recesserunt ab eo decem tribus, qui constituerunt sibi regem Jeroboham, filium Nabath. scissus est Israhel in perpetuum, quia inexpertus rex consilia juvenum re-cepit. melius fuerat illum infantem fuisse, nam tunc senibus auscultatum fuisset.1 Ochozias, filius Joran, duos et viginti natus annos regimen aeeepit in Israhel et afflixit populum do-mini et fecit, quod malum erat coram deo. nee aliter se habuit Achas, filius Joatan, qui viginti annorum erat cum regnare cepit in Juda. nemo pejor quam Manases inter reges fuit, qui 12. etatis anno suseepit imperium. similis ei filius Amon fuit, qui regnum 22. etatis anno inchoavit et a servis suis propter scelera, quibus implicitus erat, occisus fuit.2 quid Joacham referam et duos Joachim, patrem et filium, aut Sedechiam no-minem, qui perdita Jerosolima captus a Chaldeis prius ante3 se natos suos oeeidi vidit, postea privatus est oculis. hi omnes infra 3. et 20. annum regnare eeperunt et quoniam inexperti erant, malum coram deo gerentes, et se et suos populos pes-sundarunt. quorum stultitie contraria est adolescentia tua, que licet quantum in hac etate potest esse prudentie sortita sit spem-que maximam de sua sapientia prebeat, non tarnen prius ad regendam provinciam mitti voluit, quam et robur etatis et rerum assequeretur experientiam. sciebas nanque tuapte ingenio, quoniam non recturus sed regendus ires, quod sub patruele tuo, cesare nostro sapientissimo, potius quam sub aliis tolerare voluisti, ut interim, dum etas crescit, regiam majestatem secutus intersis consiliis, judicia noscas, res arduas videas, viros sapientes audias dietimque fias rerum experientia doctior. at cum his servandum est, quod supra dixi, ut temporis aliquod spatium concedas litteris, que reliquas virtutes tuas condiant et illustrent, quibus si fueris, ut te spero futurum, rite imbutus, cum ad regendum venies non par aliis, sed omnium prineipum eris speculum teque vicini omnes suarum litium moderatorem et arbitrum facient. et quemadmodum ad visendam sapientiam Salomonis regina Saba et alii orientales coneurrerunt, sie te totus oeeidens venerabitur et septentrio et ad famam tue prudentie infiniti visuri te venient. eris 1 EH senes obtinuissent. *— 2 EII est. — 3 EII coram. 236 enim quasi Josias, alius filius Amon, populum tuum recte gubernaus nee ad dexteram neque ad sinistram declinans. age igitur, prineeps optime et adolescens clarissime, dum tempus habes, ineumbes litte-ris, edisce scientiam et studio te prebe. nee sit tibi eure, si res alique in Athesi sunt innovate. illas enim patruelis tuus com-ponet et pro sua eximia tum sapientia tum bonitate pacabit, teque, cum tempus aderit, et dominio et virtutibus auetum remittet in patriam. interea regimen recte illi commissum est, quia indiget Athesis regio favore propter finitimos plures, qui tuis inhiant ten-is et apertis faueibus expeetant, quomodo tuum possint Patrimonium devorare nee aliud verentur quam nomen regium imperialemque dignitatem. et licet nonnulli aliqua in presentiarum temptent,melius tarnen regio quam ducali nomine compescentur, qui, si tu regeres, adolescentiam contempnentes tuam, acerbius affligerent terram. sed mitto hec, quia tute scisti, quid esset agendum, et te regi commendasti. meum est, te hortari, ut litterarum quanta sit utilitas quantusque fructus noscens, nonnichil horarum studio tribuas,quod jam satis tibi arbitror persuasum non eloquentia mea, que nulla est, sed bonitate tua, qui ab ipsa natura innatum habere videris amorem scientie. sed facio jam finem, quia rumor, voeiferatio et strepitus, in quo sum, non fert, ut plura dicam. vivo enim inter clamores, qui rumperent sompnum üruso vitulisque marinis. unicum est toti cancellarie reeeptaculum, complures sumus unis in edibus commessantes et conbibentes nee formice tarn presse in suis antris quam nos in auleola degimus. apes distinete cel-lulis in alvearibus delitescunt, nos uno in conclavi velut oves in septis alter alterum premimus, nee spuere quisquam potest, nisi alterius commaculet vestem tantumque inter nos servamus silentium, ut picas in nemoribus vel cornices aut in paludibus ranas audire te censeas. miror mei, qui tantum exprimere tibi potuerim. sed hoc forsitan nimis est tibi, qui jam Ktteras quasi jugum aliquod abjecisti et nunc magis vocandus es ad studia quam trahendus. illud mihi molestum est, quod ad te scribens inter vexationes plurimas perpolire non potui, quod te legere1 speravi. at tu veniam dabis et loco et ingeniolo meo, quod tarn hebes est, ut nedum in tumultu sed vix in quiete ornare queat, quod scribit. vale jam tandem et me quantum cesar permittit tuum habeto. ex Gretz, nonis decembris anno 1443.2 * Oh. quod a te legi. — 2 Ort und Datum nur in Oh. 237 100. Eneas Silvius an Johann Meyers;" Gras, 8. Dezember 1443. Bittet ihn, dem Mariano Sozzini eine Lehrkanzel an der Wiener Universität verschaffen zu wollen. Aus clm. 12725, Bl. 66' und ChigiJVI, 208, Bl. 156. K. e 3; N. 40; B. 40; V. 73. Eneas Silvius poeta1 salutem ^lurimam äicit domino1 Johanni Meyrs,2 cancellario Austrie, benefactori honorando.3 Venerabilis vir, major honorande.4 Alloquetur vos5 vir bonus et1 honorandus,1 dominus6 Lodovicus, lator presentium in re quadam1 domini x Mariani Sozini Senensis, utriusque juris doctoris excellentissimi, qui libenter in hac temporis tribulatione ad Germanie partes se transferret et jus Vienne legeret. quare, si videtis1 ad eam rem esse modum, supplico, ut me instructum faciatis7 et ego regi referam. mihi enim videtur res utilis et universitati et patrie et regi. nam cum ille sit ex primis Italie doctoribus, multi remanebunt Vienne, qui nunc Paduam studii causa vel Papiam pergunt, et omnis Bavaria, Svevia, Franconia et Boemia ac etiam Hungaria juris ediscendi causa Viennam petent. rex vero in his, que juris sunt, consulere ipsum poterit, et si quando opus habuerit, ducet eum, quocumque voluerit. ideo si videtis8 viam ad hoc patere, facite9 me certiorem et confidite,10 quia hominem perHberalem promovebitis,11 non doctum in jure solum sed omnis doctrine peritum. ejus virtutes ex Lodovico prefato1 planius cogno-scetis.12 me plura dicere communis patria vetat et amicitia, qua Uli sum junctus, ne has res preferre veritati videar. sed con-fido, multos esse in Germania, qui virum noscunt, qui ejus di-scipuli fuerunt, qui me succumbere non sinent. vos13 commu- 1 Ell gestrichen. — 2 Okigi Maers. — 3 Ell gestrichen; dafür suo. — 4 Die Anrede fehlt Chigi. — & Oh. te. — 6 Fehlt Oh. — ' Oh. facias. — 3 Oh. vides. — 9 Ch. fac. — 10 Oh. conflde. — n Oh. promovebis. — 12 pernosces. — ls Gh. tu. a Johann von Meyers, auch Meister Hanns von Meirs genannt (Reg. 1704) war Kanzler des K. Ladislaus und starb 1450 (vgl. Ohmel, Habsburg. Ex-curse in: Sitzungsberichte der Wiener Akademie 1852, S. 254f.); in der Handschrift der Olmützer Studienbibliothek lg 13, Bl. 30, befindet sich ein Schreiben des Francesco Bossio an ihn, dissuadens uxorem esse ducen-dam; vgl. Mitteilungen d. Instituts f. ost. Geschichtsforschung XX, 67. 238 nis boni amator et honoris regalis promotor estis,1 quod hac in re potestis ostendere. valete.2 ex Gretz, die 8. decembris 1443.s 101. Eneas Silvius an Mariano Soszini in Siena; [Gras, 8. Dezember 1443]. Bedauert, daß er seinen Brief (vom 19. September) nicht früher beantworten konnte; wird alles für ihn tun. Seinen Kommentar über die Behretalen will er wegen seines großen TJmfan-ges nicht lesen, freut sich aber auf des Freundes WerJc über Zauberei, um das er bittet. Aus dm. 12725, Bl. 66 und Chigi J VI, 208, Bl. 154; K. e 2; N.105; B. 105; V. 72. Eneas Silvius poeta4 Mariano Sozino Senensi4 salutem Tplurimam dicit. Attulit mihi vir comis et perbenignus dominus4 Lodovi-cus tuas litteras" et que sibi commisisti seriöse mihi4 retulit. vidi libenter ipsum tui causa et tuas litteras, que unice post meum ex te recessum apud me sunt, avide legi, quod mihi mandasti non potui absolvere, ut forsitan cito voluisses, propter recessum regis festinum, qui raro uno in loco moratur. in dies tarnen tui ero5 memor et quid fecero,6 aliis litteris tibi signi-ficabo. res enim hujusmodi longum habent tractum, sed post-quam cepte sunt, non facile dimittuntur nee tantum habent variationem ut nostre. tu de4 me4 tibi persuadere debes, me tuum esse semper cupereque morem tibi in Omnibus gerere et utinam in loco esses, quo te et tua doctrina uti sepius possem. gaudeo te patrem familias factum et rogo divinam majestatem, ut soboles, ex tuis lumbis orta, sit similis7 tibi, commentarios tuos super decretalibus, et si faeundas arbitror miramque scien-tiam pre se ferentes, videre tarnen non cupio, quia terruit me librorum numerus, cum eos in quatuor et viginti volumina distinetos scripseris. mos est legistarum, ut longi sint. hinc Ovi-diusb verbosas dicit leges et Juvenalis," de causidicis scribens, libellos inquit eos in fasce sequi, tu tarnen, qui et oratoris et poete et juris consulti locum imples, deberes ista metiri et mo-dum pagine facere, ne scriberes in immensum, quia et scribenti 1 Oh. es. — a Oh, potes, ostende. vale. — 3 Das Datum fehlt clm. — 1 Fehlt Ohigi. — B Oh. ero tui. — 6 Ell fuerim. — ' Oh. similis sit. a N, 77. — b Amorum lib. I, 15, 5. — ° Satira VII, 107, 239 labor est et legenti fastidium. tuas sortes, si quando ad me miseris, avide videbo, quia illarum Codices non dixisti esse ad-modum numerosas. de rege Aragonum que scripsisti, ex aliis quoque audivi. deus illi iter faciat ad suum desiderium, quia vir est victoria dignus, nee qui dominetur par est in orbe sibi. ego illi afficior propter suas virtutes, nunquam tarnen vidi, si posset Italia suo pacari sub dominio, magis probarem, quam sub communitatibus, quia cor nobile regium virtutes premiat.1 tu vale et Andream," juris interpretem, Ugonis filium, quem apud te esse audio, meo nomine salvum dicito. ex Qretz, 8. decem-bris 1443? 102. Eneas Silvius an Prolcop von JRdbstein;b [Qrag, 9. Dezember 1443]. Über Trinken und Lieben in Steiermark; warnt ihn vor den Frauen. Aus clm. 12725, El. 66" und Ohigi J VI, 208, El. 181. K. e3; N. 41; E. 41; V.U. Eneas Silvius poetas strenuo militi domino Procopio Bo-emio salutem ^lurimam dicit. Sunt mihi certa, que scribis, nee unquam aliter ratus sum. nosco enim mores militum, inter quos magni fit fides, que ex eo est dieta, ut Cicero vult, quoniam fiat quod dicitur. tu vero ultra militiam etiam litteras es sortitus, quarum magna pars fidem commendat, deeipere autem inter vitia ponit. scio igitur te retentum esse, cum sperares proficisci, nee ego aliud ratus sum. sed commendo te, qui rescripsisti, causam remansionis et felicem te puto, qui neque montes neque lutum, neque glaciem aut nives experiri voluisti, quamquam hec omnia tolerabilia existimarem, si Bacchus apud has gentes traetabilis esset, qui 1 si — premiat EII gestrichen. — 2 Die von Eneas erst nachträglich vorgenommene Datierung habe ich in den Text aufgenommen, da sie richtig sein dürfte; vgl. N. 77. — 3 EII gesti-ichen. " Andrea Benzi. — b ProJcop Pflug v. Rabstein erscheint bereits 1437 in der haiserl. Kanzlei. Mit Eneas befreundete er sich aufs innigste, dessen Rede auf dem Landtage in Beneschau 1452 er ins Tschechische übersetzte (Archiv cesky II, 304); 1453 wurde er böhm. Kanzler und starb 1472 (vgl. Truhldf: Poiätky humanisma v Cechdch S. 9 u. f.). 1457 kauft er in Prag ein Saus ad Noctuam vocitatam sitam in aeie post claustrum saneti Jacobi (Prag, Stadtarchiv 2105, Bl. 68v); aus seinem Besitze stammt die Hs. 1. II. 23 der Olmützer Studienbibliothek mit Schriften Oassiodors. 240 rudis est, asper, indomitus, amarus, nichil habet in se suavi-tatis. vetustas Bacchum, quoniam dulcis esset et hominem affa-bilem redderet, in numero deorum collocavit. hie vero inter Eumenides cum Cerbero et Ydra locandus esset, quid tibi de mulieribus dicam? comprimo me, ne fiam invidiosus, ne aliqui ex nostris soeiis, qui rutilam credunt esse Lucretiam, me molestum arguant, quasi eorum amori derogaverim. sed amor cecus est. ideo Papi Florentinus lucernam quandam sie adamavit, ut pen-dentem ex cingulo, quoeunque iret, ferret secum et obviantibus quibuseunque ostentans, nunquid pulcra lucerna est, percon-tabatur. sie Juventus nostra Ethiopem quasi nive sit can-didior colit. facit hoc inopia. nam et monoculus rex est inter cecos. satis dixi. tu Vienne degis, ubi Veneris chorus late patet. sed cave, ne vincaris verbo aut blanditiis alieujus, quia postquam inescatus est homo, derelinquitur estque de-risui. nullam ames, priusquam probaveris.1 de pecuniola mea laudo, illam apud cancellarii fratrem deponas. regi ero tuus fidelis nuntius et hodie, ut puto, nee mihi hoc erit pro te facere arduum. utinam servire tibi amplius possem. nam meritus es, ut te omnes promoveant. vale et intra Boemiam noli tarn diu esse, ut obliviscaris nostri. quod responsum rex dederit, per alias litteras efficiam tibi notum. ex Greiz, die 9. decembris 1443} 103. Eneas Silvius an Kaspar Schlick; Gras, 11. Dezember 1M3. Antwort auf vier Briefe des Kanzlers. Die Angelegenheit des Erzbischofs von Köln wurde auf den Gerichtstag nach Letare verschoben; gratuliert ihm zur Geburt eines Sohnes; in der ungarischen Angelegenheit rät er zum Friedensschlüsse mit Bolen; in der Freisinger Angelegenheit sind noch Jceine Bullen aus Born eingetroffen; das und die Vorgänge in Tirol erfordern des Kanzlers schleunige BücMehr. Aus clm. 12125, Bl. 67, gedruckt bei Voigt N. 75. Eneas ad dominum cancellarium. Magnifice et generöse domine mi preeipue. contigit mihi erga litteras vestras sicut et vobis erga meas. nam et ultime 1 EII priusquam probaveris gestrichen, dafür nisi uxor ducenda Bit. 2 Nachträgliche Datierung von EII, die richtig sein kann. 241 prime fuerunt et prinie novissime. id vero accidit eorum culpa, quibus commisse sunt deferende. ego tarnen suo ordine singulis respondebo. Epistolarum vestrarum quatuor ad me devenerunt. prima est, quam in facto Coloniensis archiepiscopi scripsistis. ad hanc rescripsi jam aliquid, nunc plenius rem suscipite. erant hie utriusque partis procuratores, causa vero jam suspensa fuerat usque ad purificationem. rogati sunt Susatenses, suspensioni ut resignarent paterenturque Judicium fieri, nichilque ab eis obten-tum est. quod ubi Colonienses viderunt, scientes regi non licere vim facere, rursus dilationem ad diem juridicam post Letare postularunt obtinueruntque. babent et aliam causam contra Susatenses,1 quam dominus rex commisit ad instantiam archiepiscopi uni ex dueibus Brunsvicensibus illis, qui super electo-ratu dudum litigavit, unde ipsi contenti revertentur existi-mantes, se quod justum erat obtinuisse, et in eo gratias agunt. Secunda epistola vestra longior fuit, ex qua natum vobis esse filiolum pereepi, quod tum regie majestati tum aliis amicis vestris ac servitoribus notum feci implevique omnes letitia. gaudemus nanque communiter deumque rogamus, ut superstes sit et patris virtutes imitetur ac materni generis sequatur ve-stigia. vestrum erit curare, ut postquam adoleverit bonis artibus imbuatur, ne sit ex illorum nobilium numero, qui despicientes litteras despiciuntur ab omnibus. parva impensa est, que circa filium adhibetur. ea tarnen si reeta fuerit, admodum est utilis, ut uberrimos postea fruetus producit. multum interest, ut honesta sit nutrix et bone habitudinis. infantis nanque natura ebibiti lactis vigorem sequitur. mulier quedam, cum exhauste forent mamme, suis2 lacte puerum enutrivit, qui postmodum semper ceni et luti amator fuit et ut poterat pedes in fimuni fecosque immittebat. de pedagogo vero, quanta sit cura ad-hibenda, docet Plutarchus, docet et Quintilianus, qui Alexandrum magnum quedam veneficia Leonidis, pedagogi sui, sie in pue-ritia inbibisse refert, ut eis carere in robusta etate non po-tuerit. vos tarnen hec melius nostis. unum tantummodo dixero, ne matris ex more, sed ex voluntate patris alatur filius. matrum 1 Cod.: Sutauenses. — a Darüber porci. Fontes. II. Abt. 61. Bd. 16 242 nanque nimia indulgentia filios inertes facit, quamquam et fe-mine reperte sunt, que filios egregie nutriverunt, sicut Cornelia, Graccorum mater, cui conjugem vestram illustrissimam magis quam aliam comparaverirn. De re pecuniaria, qua vacuum venisse niagistrum Tho-mama refertis, fecimus verbum dominus Udalricus1' et ego re-pertumque est, Lucam recepisse ducatos trecentos scripsisseque sociis suis, ut vobis de necessaria pecunia subveniant. doletis Pangratium0 non aliter fuisse receptum, quam vobis significatum fuerit. sed ita sunt mores nostri. nescimus inescare homines fenerareque beneficia et sie paulatim defieimus. fortuna, que vultum blandum nobis ostenderet, quia reeepta non est, jam posteriora demonstrat et quasi simia nobis illudit. credo ita opus erit, ut scribitis, rebus Hungaricis providere. liinc quod spei sit1 non video. rex autem Polonie minime reversus est ut arbitramini, sed ultra dietim proficiscitur sequenteque car-dinali et fatis, ignavie nostre ultoribus, prospera bella conficit, famam äuget et in regno se confirmat, quo fit, ut nil sanius putem quam pacem et federa secum percuti per medium Ju-liani cardinalis, viri prudentissimi. sed hec res in absentia vestra sepulta est. Tetigistis negotium Frisingensis ecclesie. vidi omnia scripta ex Basiliensi concilio venientia, que omnia remittam domino Henrico laudoque vestrum Judicium, postquam enim alterius partis majus est beneficium, non est illinc recedendum nee mihi videtur fieri aliquid in Basilea posse, quod alteri parti jus aufferat, quia non quod majores, sed quod multitudo vult, illic obtinetur. bulle ex Komana curia nulle advenerunt, nisi prima illa brevia, per que possessionem petivimus, sed non obtinuimus. nee multum miror tum propter absentiam vestram, tum quia breve nichil aliud dicebat, nisi quod papa providerat ecclesie Frisingensi fratri vestro propter merita vestra, sciens, quia ma-jestati sue complaceret nichilque de danda possessione dicebatur. presentavi nunc litteram vestram responsumque petii, quod non-dum obtinui. propter recessum festinum hujus nuntii per aliuin 1 Korrigiert aus est. ¦ Thomas Ebendorffer. — h Ulrich Biederer. — ° Panlcraz von Szt. Miklos. 243 mittam. copiam vero, quam mihi transniisistis, destinabo domino Henrico, ut vestram diligentiam non ignoret. Nunc ad alias litteras venio, in quibus dispositionem illius diete significastis. nemo potuit alium finem arbitrari, ex quo rex non ascendebat. dixi omnia majestati regie, que ea voluit per Michaelem in consilio referri, voluissetque rex scire, quinam essent illi duo electores mutati, sed non potui nisi per opinionem loqui de Treverensi et Magwnitno. stupuit rex, quando intel-lexit, dietam debere continuari seque vocandum esse moxque mihi mandavit, Tobis ut suo et meo nomine scriberem per proprium nuntium, ut omni re alia postposita ad majestatem suam proficisceremini per viam versus Salzburgam, tum propter ardua imperii et sue majestatis negotia, tum propter ecclesiam Frisin-gensem, de qua.1 disponere volebat cum consilio vestro. ego mox replicavi: videat majestas regia, utrum expediat revocare illum durante conventu. mihi non videtur consultum, melius esset expectare alias litteras, quas oratores infra triduum sunt missuri, et tunc secundum expedientiam deliberare. placuit regi, quod dixi, et sie dilata est vocatio vestra. ego, ut video, non arbitror vobis patere facultatem manendi domi, nisi cum displi-centia regis id velitis facere, quod non esset consultum, et multe rationes sunt, que vos debent huc trahere. rex enim maxime est vestri indigens et nunc potissimum impetrabitis, que cupitis et rem ecclesie Frisingensis componetis ad nutum. regina Tha-lestris, audita Alexandri fania, in Asiam secuta eum est, ut ex tanto viro coneiperet, mansitque secum diebus 13 et ut visa est uterum implesse discessit. ita et vos facere decet. postquam secundum filium fabrieaveritis, revertendum est. niora enim, quam illic faceretis, etsi multum voluptatis parum tarnen utili-tatis haberet. hec nolim illustrissime ducisse nota esse. Nunc ad novitates venio, quas cupitis. Athesis undique conspiravit junetique sunt nobiles plebi. depositi sunt omnes, qui nomine regis administrabant, et alii officiales facti, omnes aditus clausi sunt et custodes positi. decretum inter eos est, quod Sigismundus revertatur denturque sibi consiliarii per nobiles patrie, et postquam liberam administrationem habuerit, si vult regi dimittere, obedietur regi. quod utrum futurum sit, vestro judicio relinquo. ob hanc rem venit huc episcopus Con- 1 Cod. quo. 16* 244 stantiensis tanquam mediator veneruntque oratores Athesini cum equis circiter 40, nee aliud volunt, ut ait Terentius,1 quam Filomenam. nichil hie de justo vel equo1 agitur, sed omnis de necessario sermo est. sie volo, sie jubeo et sit pro ratione voluntas.b missi sunt illuc oratores regia, cum quibus et noster ~Wilhelmus Tacz profectus est. hü petere habent introitum regis et ducis et si dicatur, ut veniant cum pretaxato gentiam numero, replicetur, dominis patrie non esse legem ponendam. quod si aliud obtineri nequeat, petatur, ut ad confinia veniant et locum communem, ubi de concordia transigatur. opinio tarnen est, sie istos reversuros, sicut oratores Latini a Diomede, qui vacui re-versi fuerunt. bis enim Svicenses assistunt, hortantur, ut pa-triam tueantur, et auxilia promittunt. ita est mala res, spes deterior. comes Cilie stat in pace, sed non multa curat regem, comes Goricie dimissus fuit auxilio Ciliensium, et uxor ejus in quodam castello vitam degit, virtute et moribus suis indignam. rex est iturus ad sanctum Vitum in Carinthia ibique responsum ex Athesi manebit. postea creditur Salczburgam petiturus. in Austria conventus est patrie, Neitperg eo missus est. timor oecupat mentes hominum, ne Athesis exemplum rebus Austrie noceat, quia una infelicitas gradus est alterius, nee infortunia solent uno insultu quiescere. hec vos non debent terrere sed magis ad reditum inducere, quia tunc sunt benigni prineipes, quando servitoribus indigent. prosperitas autem prineipis mater est insolentie. ex Italia non scribo aliquid, quia omnia nostis, nee nobis animus est, res illas aggredi, qui vix tuemur propinquas. ultimo habet Jacobus,0 notarius vester, primarias preces ad ca-pitulum Aschense. vaeavit nuper una prebenda, que spretis preeibus regis alteri tradita est. vos tutor et pater estis omnium de cancellaria semperque vestros juvare consuevistis. dignetur ergo vesti'a magnificentia scribere domino Maguntino et etiam capitulo prefato, ut eundem Jacobum et regis et vestri intuitu habeat recommissum, ne contingente ulteriori vacatione par huic reddatur injuria, seit vestra magnificentia, notarios suos non habere multum lucri, ideirco recompensandum est promotioni-bus. valete optime et me commissum facite collegis vestris. ex Gretz, die 11. decembris 1443. 1 Korrigiert aus aliquo. " Andria II, 1, 6. — b Juvenal, Sat. VI, 223. — ° Jakob Widerle. 245 104. Eneas Silvius an Hersog Sigismund; Gras, 13. Dezember [1443]. Willfahrt seinem Wunsche und übersendet ihm den erbetenen Liebesbrief. Aus clm. 12725, Bl. 65 und Okigi J VI, 208, Bl. 159. N. 122; B. 122; 7. 76. Illustrissimo principi domino1 Sigismundo, duci Austrie, domino suo Eneas Silvius poeta1 salutem ^lurimam dicit. Efflagitasti modeste a me pridie, tibi ut amatoriam alicujus epistolam mitterem, qua suadere posses virgini, quam diligis, ut amare te sineret. alius fortasse tibi hoc negasset, timens ne pro-labereris, ego annuendum duxi. scio nanque humane vite con-ditionem. nam qui non amat in adolescentia in senio postmodum1 amat, quo tempore derisui est et vulgi fit fabula, quoniam etas illa amori inepta est. nosco preterea amoris consuetudinem, qui in juvene torpentes virtutes excitat. hunc in armis exercet, illum in litteris. et studet quisque id agere, propter quod amice placeat. et quia virtutes nomen bonum faciunt, virtuti dat ope-ram qui amat, ut ante puelle faciem laudetur. et quamquam hoc ineptum virtutis premium sit, probabile tarnen est, quacun-que ratione virtutes adipiscaris. adolescentes insuper non sunt nimium cohibendi, ne languidi et inertes fiant, permittendusque his est aliquis ludus, indulgendum est aliquantisper voluptati eorum, ut animum et cor sumant, ut sciant malum et bonum, ut versutias mundi noscant illasque, cum viri facti fuerint, evitare sciant. hac de causa gessi morem voluntati tue et optatam epistolam hac conditione tibi transmitto, ut amans non negligas studia litterarum, sed quemadmodum apes ex floribus mella decerpunt sie tu ex amoris blanditiis virtutem Veneris. vale. ex Gretz, die 13. decembris 1443} Anibal, dux Numidie3 salutem ^lurimam dicit et se ipsum dat singulari domine sue insigni et formosissime virgini Lucretie, regis Epirotharum4 filie. Volui te sepius alloqui amoremque meum tibi norum effi,-cere, sed etas mea nimis adhuc vereeunda est, que non patitur, quod intra me sentio, foras exire. quam primum ineipio loqui, EII gestrichen. — 2 Ort und Jahreszahl hat EII hinzugefügt; beides dürfte richtig sein. — s EII Sigismundus Austrie dux. — 4 EII Dacie. 246 mox rubor adest, timor impedit et mediis vox in faucibus heret,a nee cogitata possum effari. timeo modestiam tuam, ne me arguat; vereor astantes, ne me derideant; horresco me ipsum, ne bal-butiens nam. hac de re, quod statueram dicere, decrevi litteris committere, quia epistola non erubescit, non suspirat, non timet quemquam. forsitan arduum aliquid et perdifficile postulaturum me putas. parum est, quod volo. hoc si mihi concesseris mul-tum existimabo. ego enim, modestissima virgo, fateor me tui amantem esse captumque tui vultus splendore, nee aliud die noctuque cogito, quam te. tu mihi semper es in mente, te in corde et in animo gero. tu meum desiderium es, tu spes mea, tu quies, tu refrigerium. cum te video, quiescit animus meus et se oblectat. at cum abes nee te cernere possum, magnis urgeor stimulis, nee aliud meditor, nisi ut quam primum te re-visam. hoc multiplici causa factum est, nam et forma et ho-nestas in te concurrunt. laudant Helenen poete, at ego illam non existimo tibi fuisse similem, nee Polixenam tibi compara-verim aut eam, quam dilexit Hercules, Deianiram. tu omnes vincis et pulcritudine et moribus, quasi altera Philomena a calce usque ad verticem. nulla est in te menda. crines tui splendorem auri superant, frons alta et spaciosa est, supercilia in arcum tensa debitis spaeiis distinguntur, oculi tui tanquam duo emicant sidera, inde sagittas emittis et vulneras juvenes; hinc quos vis oeeidis et quos vis vivificas. nasus suis con-veniens partibus faciem mirifice honestat. genas candore niveo respersas modestus rubor intersecat. quid labia corallina et cristallinos referam dentes et omnes oris tui partes, unde melli-flua manant verba; hinc risus ille progreditur, qui me sepe ad intima penetrat. p virum felicem, qui labia illa mordebit, qui tales osculabitur genas, qui mentum tuum et candidiorem Scy-thica nive gulam tuam poterit tangere. nolo pectoris tui et illo-rum pomorum, qui ibi latent, mentionem efficere, ne referens nimis ardeam. tute scis, quam intra et extra formosa es, ego mirari magis quam digne commendare te possum. hoc tantum dico, quia mores tui regio fastigio digni et forma plus quam dici possit honesta, ex duce me servum tuum fecerunt, tuus enim sum nichilque magis cupio quam rem gratam tibi efficere nee miror. nam et Phebus, ut inquiunt fabule, licet esset Jovis * Vergil, Aeneia II, 774. 247 regis Crete; quem vetustas pro deo coluit, filius, Admeti tarnen regis filiam amans pastorem se fecit et gregem pavit. ego igitur libens servio tibi nee aliud a te postulo, nisi ut amare me sinas et animo equo feras, si mei ditaris amatu. hoc est, quod volo, peto, exigo, nil postulo plus, fer, tuus ut amator dicar. nam et amator ero et servus, tu modo annuas. confiteor di-gnam te fore, quam meliores et majores quam ego sum ament. esset vix Paris aut Ypolitus dignus amore tuo. tu tarnen noli querere formam. nam et qui pulcri sunt, superbi etiam sunt nee stabilem habent amorem. in me erit amor perpetuus, qui natus in adolescentie mee flore, cum etate crescens, ad Senium perducetur, dum modo tu mihi faveas et me adjuves, quem tarnen non debes despicere. nam et mihi non negavit deus mediocrem formam. sunt mihi preterea opes multe, que omnes erunt tue, si vicem amoris rependeris. ach, quid dixi? nimium erravi, non ut ames peto, sed ut amare sinas. hoc si tua ex gratia impetravero, beatus sum. tu quid factura sis, rescribe et vale, animula mea, delicie mee, corcullum meum. datum.1 105.* Bartolomeo Vitelleschi," Bischof von Gorneto, an Eneas Silvius; Lausanne, 13. Dezember [1443]. Danlct ihm, durch dessen Bemühungen er zum Jcöniglichen Bäte ernannt wurde, und bittet um schnelle Zusendung des Ernennungsdekretes. Aus cod. 407, Bl. 261 der Biccardiana in Florenz. Bartholomeus episcopus Cornetanus Enee Silvio laureato poete salutem dicit ^lurimam. Suscepi hesterno vesperi gratissimas litteras tuas,1' mi cla-rissime, quibus non modo gratulor ego, sed omnis mea domus quam vehementius gaudet, cum in primis sospitatem tuam, que nobis omnibus extat auro pretiosior, et demum nostri te memo-rem intelligamus. nee tu plurimorum morem servas, qui tanto ad rem afficiuntur, quanto illam aspiciunt dataque absentia ad amicitiam se prebent immemores. sed quidem ab horum opi-nione devias, qui,2 etsi me presens colueris, absens et me 1 EII fügt hinzu: Gretz. — 2 Cod. que. a Vitelleschi war als Anhänger Felix' V. von Fugen 1442 seines Amtes enthoben worden; Feiiso ernannte ihn 1444 zum cardinalis s. Marci. — * Verlorener Brief. 248 meosque omnes diligis magis et amorem in me ostentas tuum. et si hec scripserim non aberro. scribis enim, me ad1 hosce dies a cesare inter alteros ejus consiliarios ascriptum esse, quod ad grandem cepi animi voluptatem et gratitudinem parem. et tu id existimare vales, si ad gratiam cesserint, cum nee ignores, quanto id studio Francfordie flagitarim. quod autem in pre-sentiarum, me inscio, me non2 sperante, me denique ad eam rem tunc non habente animum, id ipsum factum extiterit, ma-gnifico et chooperatorum probo et laudo amicitiam, quique fue-rint. nuntias dominum Jacobum, patrem meum, ad eam rem dedisse opus nee as te quidquam scribis, quasi et facto tu ver-bum non feceris. sed non ignaro scribis, ut qui erga te non habeam gratias pro munere tanto. facis, rem intelligo et scio, non te mutum aut elinguem obvenisse facto nee rei obfuisse in quoquam. sed quoeunque res cesserint, nuntianti tibi rem adeo gratam habeo gratias et ingentes et eas pares facies meis verbis domino Jacobo, quem hujusce rei ducem fuisse denuntias. con-gratulor equidem ea re, ac si episcopatum meum nactus essem. ideo ut scribis itidem facias, ad me consiliaratus litteras quam citius mittas et ego ad rem cesaris, ut me hortaris, vigil ero semper et intentior, tuque ad eum cesarem me commissum facias. rursus te oro et obsecro, si amas me, et quam crebrius ad me scribas et hanc nostrorum corporum absentiam crebro vincamus sermone et absentie hujus pondus litterarum nostrarum vicissitudine et benencio leniamus. quod equidem servabo tibi, si modo scribendi facultas assit, supplicantiam pro genito domini Jacobi. nondum expeditam reppereram Lausanne, quod non sine mollitione et machina factum fore arbitratus sum. sed ce-leri remedio usus fui, ut ex litteris meis ad dominum Jacobum conneetaberis. vale decus amicitie et me, quemadmodum semper facis, ama. ex Lausanna, idibus decembris. 106. Eneas Silvius an den Bischof von Chiemsee, Silvester Pflieger; St. Veit, 21. Dezember 1443. Der König von Frankreich habe an König Friedrich wegen Einberufung eines allgemeinen Kon- 1 Cod. ab. — 2 Fehlt im cod. — 3 Cod. ad. 249 zils zur Beendigung des Schismas geschrieben; der Bischof möge das Seine dazu beitragen, daß diese Absicht verwirklicht werde. Aus clm. 12725, Bl.186" und Ohigi J VI, 208, Bl.257. KfW; N. 55; B. 55; 7. 77 Keverendo in Christo patri, domino Silvestro episcopo Chiemensi domino suo precipuo1 Eneas Silvius poeta2 salutem Tplurimam äicit. Reverendissime in Christo pater et colende domine.3 non miror, quod ad me nil scribitis,4 quia nichil me indigetis.5 illud mirandum esset, si ego ad vosG non scriberem, qui et gratia vestra7 semper egeo et beneficia complura exvobis8 ac-cepi. una res tarnen me reddit excusatum, quia inaniter scri-bere hominis est abutentis otio et litteris. hac de causa tacui hactenus. nunc vero res se obtulit, que mihi scribendi ma-teriam prebuit. vidi nuper litterarum copias,9 quas reges im-peratori nostro scribunt in rebus ecclesie perpendique, omnes egre ferre scisma, quo Christianus populus in presentiarum conturbatur multumque demiratus sum regis Francie Judicium, quod concurrere cum vestro10 cognovi. memini enim cum alias simul essemus, deque hac ipsa re sereremus sermonem, quonam pacto pacari ecclesia quiret, dixisse ^aternitatem vestram:11 ego si cesaris essem loco, vellem cunctos rogare principes, unum ut in locum mitterent oratores, qui plenam potestatem haberent res ecclesie componendi. nam quod.principes facerent, et populus sequeretur et clerus. ecce quia rex Francie viam hujusmodi recipit, quis dubitet, reliquos omnes assensuros, si natio Germanica consentiat? jam permittit rex Francie cesari nostro congregationis hujus vocationem. vos qui rem habetis in manibus amplecti hoc debetis12 regique nostro et electoribus suadere, ne oblatam negligant viam, quia salus hinc pendet maxima. nee hie oportet vel papam requirere vel concilium. velint nolintque illi, convenire principes possunt seque in hanc vel illam partem declarare. at non erit hoc concilium;13 non sit, quid ad nos? non de nomine sed de re questio est. satis est, si scisma de medio auferatur, vocetur quoeunque nomine, 1 EII gestrichen. — 2 EII gestrichen. — 3 Die Anrede fehlt Oh. — * Oh. scribis. — B Oh. indiges. — 6 Oh. te. — ' Oh. tua. — " Oh. te. — 9 EII exemplaria. — 10 Oh. tuo. — " Oh. dixisse te. — la Hier hat auch Oh. und infolge dessen die Basler Ausgabe den ursprünglichen Plural unkor-rigiert erhaltin. — la EII concilium hoc. 250 qui aufert.1 stultus quidam Senis debitorem in Judicium traxit, tanquam is negaret debitum, qui solidum se suscepisse fatebatur, cum stultus duodecim denarios peteret. apud Senenses tarnen idem est solidus, quod et denarii duodecim. sie in re nostra stultus erit, qui tolli scisma per conventum prineipum negaverit, quia concilium non vocitetur illa congregatio. vocetur synagoga vel conventiculum, non curo, dum pacis exinde sequatur effe-ctus. sed vos2 et College vestri3 in campo estis, ubi hoc geritur bellum et in hac area, ubi hec palea teritur, videte ut fabam bene cudatis, ne, dum scisma ecclesie tollere curatis, divisionem in imperio inducatis. hoc non dico vestri4 causa, quia rectum scio propositum vestrum, sed ut elaboretis, quod Germania unius animi sit unumque papam colat et in unius fidei sinceritate gradiatur. hec volui scripsisse, quia gavisus sum regi Francie sententiam convenire cum vestra.5 vosG tarnen studete,7 ut illi sit locus, nisi quid melius interim cogitastis.8 valete9 optime et me extra memorie sinum nolite10 abjicere, quia vester11 sum quantuluscunque sum. ex saneto Vito, die 21. decembris 1443.12 107. Eneas Silvius an Thomas Ehendorffer von Haselbach; St. Veit, 27. Dezember 1443. Der König sei mit Haselbachs Verfügungen einverstanden. Aus dm. 12725, Bl. 74' und Ohigi J VI208, Bl.262. K.flO; N.57; B. 57; V. 78. Eneas Silvius poeta domino Thome Hasselbach, sacre theo-logie magistro, salutem pZwrimam dicit. Eximie doctor, major honorande.13 litteras, quas ad me nuper misistis14 regie majestati ostensas feci, ut que foret erga vos18 mens illius persentirem. placuit regi diligentia vestra16 dixitque vos17 melius fecisse quam hü, qui dationem peeunie suspende-runt. is ut nostis18 pauca loquitur sed ex his paucis colligi plura queunt. naturam ejus nostis18 et mores, cogitate,19 quid hec 1 E I aufert scisma. — 2 Ch. tu. — 3 Oh. tut. — 4 Auch in diesem Satte, der sich zweifellos an den Bischof allein richtet, hat Oh. und die Basler Ausgabe den Plural beibehalten. — 5 Ch. tua. — 6 Ch. tu. — ' Oh. stude. — 8 Ch. cogitasti. — 9 Ch. vale. — 10 Ch. noli. — " Ch. tuus. — la Ch. die 27. decembris 1444. — 13 Eximie —honorande fehlt Ch. — " Ch. misisti. — 15 Oh. te. — 16 Ch. tua. — " Ch. te. — 18 Ch. nosti. — 19 Ch. cogita. 251 verba importent. vos1 tarnen nullatenus hesitare debetis,2 quin bene agendo gratus principi sitis.3 fecistis4 enim ut virum bonum decet et communis commodi zelatorem, qui rem publi-cam sue prefert. potuisset scandalum grande contingere, si remansissetis5 pecuniam expectando, cum omnia monimenta apud vos6 forent, quibus in conventu agendum erat, nunc res bene directa est, et jam pecunie7 vobis misse sunt et ampliores mittentur. quomodo autem in reliquum sit procedendum ex api-cibus regiis cognoscetis.8 valete9 et me vestri10 amoris parti-cipem facite,11 quanquam non putem me fore illius expertem. ex sancto Vito in Carinthia, 6. kalendas januarii anno etc. 1443.12 108. Eneas Silvius an Kaspar Schlick; St. Veit, 28. Dezember 1443. Der König zögere mit einem Entschlüsse in der Freisinger Angelegenheit. Tod des Bischofs von Brixen, Georg Stubay (17. Dezember). -Pläne zur Beendigung des Schismas, besonders von französischer Seite. Tiroler Wirren, von den Schweizern gefördert. Ankunft des Grafen Gilly. — Der geplante Reichstag zu Ofen finde keine Zustimmung; an dessen Stelle solle am 2. Februar sich die Partei Wladislaws in Ofen, die des Ladislaus in Gran versammeln. Landtag in Wien. Italienische Angelegenheiten. Ankündigung eines Reichstages in Nürnberg für den 24. April. Die Bückkehr des Kanzlers dringend notwendig. Des Fneas Pfarrei im Sarantaner Tale. Aus dm. 12725, Bl. 75 und Chigi J VI, 208, Bl. 243. K./7; N. 54; B. 54; V. 79. Magnifico domino13 Gaspari Sligk, cancellario iniperiali, Eneas Silvius poeta13 salutem ¦plurimam dicit. Magniflce et generöse domine mi, post recommendatio-nem.u sex et decem dies apud nos est Gaspar, quem vos15 et College vestri16 super rebus ecclesie ad regium culmen destinastis. 1 Ch. tu. — * Ch. debes. — 3 Oh. gratus principi sis. — 4 Oh. fecisti. — 6 Oh. remansisses. — 6 Ch. te. — ' Oh. pecunie tibi. — 8 cognosces. — 9 Oh. vale. — l0 Oh. tui. — " Oh. facito. — 12 Im dm. fehlt Ort und Datum; im Cod. Chigi steht 1444; doch fällt der Brief, wie schon Voigt bemerkte, sicher in das Jahr 1443. — 1S EII gestrichen. — 14 Die Anrede fehlt Chigi. — 16 Chigi tu; daß auch hier ursprünglich überall vos stand, zeigt die Stelle S. 259. — 16 Ch. tui. 252 is regem in opido Grecensi convenit et quia illic absolvi negotium suum nequivit usque huc secutus est curiam neque ad-huc finem habet ullum. gravia nanque negotia magnum habent tractum et in ultimis servantur.1 ego per ipsum Gtasparem epistolas vestras2 recepi, quibus nunc responsurus esse brevis non possum. nam et referenda sunt gesta plura et voss de multis instrui cupitis,4 que paucis verbis complecti non queo. nee enim ego ille sum, cujus hodie festum colimus, qui Apokalipsim scribens, tot verba posuit quot sententias. sed aeeidit mihi, quod Oratio, qui; dum brevis esse laboro, obscurus fio, atque ideirco prolixitatem in me reprehendi quam obscuritatem cupio. scribo enim, ut intelligar, nee mihi solum scribo, sed his, qui legunt, et quia plures sunt Davi quam Edyppi sermonem aper-tum habeo, quamvis longum. sed jam veniendum est, quo volumus. Binas epistolas in re Frisingensis ecclesie scripsistis5 regie majestati easque ambas sibi reddidi, responsum exigens. in6 primis, quid successerit, jam rescripsi, seeundas presente ma-gistro7 Udalrico8tt in regias manus dedi, que mox legente Udalrico8 dedite fuerunt. et vidi regem in earum auditione satis attentum, qui et hec verba subjunxit: consiliarii mei di-eunt, periculosum esse in hoc negotio quicquam agere, sed oportet nonnumquam etiam cum periculo res aggredi. quod dictum spem mihi fecit possessionis habende. Udalricus9 quo-que admodum letatus est, sperans opera sua rem hanc con-cludi. ultimo dixit rex, velle se ad consilium hoc deducere. sed quia in crastinum abiturus erat, nichil illic factum est. scitis10 per hos montes non esse diversoria ut in urbibus insignia nee escarum haberi copiam cancellarieque nostre malum iter patere inter milites. hoc fecit, ut nostri per diem post regem pi-oficisci vellent. ego vero timens, ne inter eundum res Frisingensis traetaretur putansque bonum esse presentiam meam, ut ambi-rem consiliarios et amicitie vestre11 memoriam facerem, accersito Jacobo1 et uno familiari regia castra assecutus12 sum. sed nichil in via gestum est, quoniam nusquam rex quievit. at cum esse- 1 Ch. reservantur. — 2 Ch. tuas. — 3 Ch. tu. — 4 Oh. cupis. — 6 Ch. soripsisti. — ' Ell de. — ' EII gestrichen. — " Oh. Ulrico. — 9 Oh. Ulricus. — 10 Ch. scis. — " Ch. tue. — 12 Ch. secutus. a Ulrich Biederer. — b Jakob Widerle. 253 ums in Burgo Judeoruni, videns quia consilium tenebatur, com-monui regem, vestri1 ut memor esset, qui, postquam inquit quieti erimus, me commonefacito. hoc autem infra triduum erit et sie usque huc produeti sumus re infeeta. ego interim avisamenta nonnulla confeci, que Mieliahela ex latino vertit in Theutunicum herique regi obtuli, petens, ut in consilio legi ju-beret remque Frisingensem expeditioni daret. conveneram antea consiliarios quosque singillatim et verbis, que mihi idonea vide-bantur, sum allocutus. sed verum est, quod dici solet, bonos consulares malum collegium. omnes uno se ore et vestros2 esse et causas vestras3 cordi habere dixerunt. consiliarii vero pre-sentes hi sunt: magister camere Johannes Eberstorf, Walterus Zebinger, Lupoldus Aspach.4 ceteri absunt. inter hos gesta res est legitque magister Udalricus5 instructiones, quas feci, et quarum copiam cum presentibus vestre magnilicentie6 trans-mitto. relatus etiam fuit vestrarum tenor litterarum,7 sed omnia in vanum transiere. hoc enim mihi demum responsum est, regem in presentiarum certis ex causis velle supersedere rogare-que vestram8 magnificentiam, ne egre ferret, quia boni re-spectus sunt mandatumque est domino9 Udalrico,10 ut litteris regiis vos11 ad curiam advocet. hec in causa Frisingensi. per-suadeo mihi vestram8 absentiam his rebus admodum noeuisse, quia presenti datur, absenti detrahitur. et verum est tritum sermone proverbium: facies hominis facies leonis. omnes hodie simulati sumus amici, amare fingimus, non amamus. atque id-circo: ubi ades, subservio tibi, obsequor, quiequid jubes facio, ut videar te diligere. ubi absis, nichil te pendeo, quia vel non redibis, vel si remeaveris, dicam, me fecisse omnem diligentiam et alios in culpa fuisse, quod res ex tua non sit expedita sen-tentia. ita est certe, adulatores sumus non amatores, nee fictus amor inter absentes aliquid habet vigoris. credo me plane in-telligatis,12 sed fingendum est, postquam omnes fingunt. nam et Jesus finxit, se longius ire.b ut homines sunt, ita utamur. ex-trahendum est ex petra mel et oleum ex13 saxo durissimo. exi-stimo in vestrou reditu euneta resarciri. cum enim regius 1 Oh. tui. — 2 Oh. tuos. — s Ch. tuas. — * Im dm. steht nur magister c. Jo. Ze. — 5 dm. U. — 6 Oh. magnificentie tue. — ' Ch. tuaruin litterarum tenor. — 8 Oh. tuam. — 9 Fehlt Oh. — 10 Oh. Ulrico. — " Oh. te. — w Ch intelligas. — 1S FI de. — " Ch. tuo. a Michael Pfullendorf. — b Lukas 24, 28. 254 animus bonus sit, necesse est, ut reliqui subsequantur, quia quod illura velle sciunt, non audent dissuadere. que autem causa sit, propter quam rex dicat, se nunc supersedere, non scio, nisi propter mutationem Athesis. forsitan intendit Bavaros duces adversus plebem illam in sui favorem trahere et ob eam rem non vult nunc ipsis displicere, si vobis* possessionem prebuerit. de bullis apostolicis, quas putabatis2 jam esse in Austria,3 nichil subodoro, quod si verum esset, jam dominus4 Henricus me commonuisset. sed videtur mihi rursus instandum apud dominum4, Johannem de4 Carvajal, ut littere veniant. ego feci, quod rursus rex scripsit concilio, ut circa confirmationem partis adverse super-sederet. idque ad propositum venit. obiit enim per hos dies Georgius, Brixinensis episcopus, et qui mane sospes erat, in sero sepultus est. genus mortis felicissimum, si bene illi cum deo fuit, si minus, miserimus transitus. sed quis tarn justus est, ut confessione non egeat? quis mundus a peccato est? nichil mihi conscius sinn, apostolus inquit, non tarnen in hoc justifica-tus sum.a quid nos dicamus? absit a nobis mortis subitanee casus deturque spatium penitentie tanto majus quanto plus delinquimus ob hanc necem. scriptum est et concilio et pape metropolitanoque, ne circa proyisionem Brixinensis hujus ecclesie quicquam agant, priusquam cognoverint, in quem prelatum re-gius animus inclinetur, neve electum aut postulatum confirment aliquem. ego puto, ecclesiam illam duos habituram sponsos nee tertius forsitan aberit. illi enim canonici eligent, nee papa carere suo jure volet et in ejus invidiam concilium dabit ter-tium. felix uxor, tot maritos habitura, si modo id potest fieri, ut non sint adulteri. hoc malum facit ecclesiastica divisio, ad quam tollendam nimis sumus torpentes. vidi quod reges scri-bunt ex copiis5 litterarum, nee despero, rem posse bene con-duci, si aggredi velimus negotium. Omnibus enim ut videtis6 displicet scisma, omnes abhorrent, viam autem sopiendi hoc malum Carolus, rex Francie, nisi fallor, et tutam et brevem ostendit, ut fiat conventus prineipum vel eorum oratorum in communi aliquo loco ibique una reeipiatur conclusio per omnes. ad hoc autem peragendurn opus esset rursus scribere eunetis 1 Oh. tibi. — 2 Oh. plumbatas. — s EI schiebt ein dicis. — * Fehlt Gh. — 6 EI exemplaribus. — 6 Oh. vides. *¦ I Corinth. IV, 4. 255 regibus, ut oratores suos Argentinam vel1 Constantiam1 initterent, pleno mandato suffultos, ad pacem ecclesie pertractandum. fienda esset rursus expensa, que anno preterito facta est, vix trecentorum aureorum, partim plus Constantinus in congrega-tione Niceni concilii exposuit. hec via non posset impediri. nee papa vel concilium reniti2 possent, tanquam hoc absque ipsis fieri nequiret, licet enim prineipibus secularibus con-veniret,3 invito clero, et tarnen illic fieri unio posset. nam ille papa indubitatus esset, cui omnes prineipes obedirent. non Video clericos, qui velint pro ista vel illa parte martirium ferre. omnes hanc fidem habemus, quam nostri prineipes, qui si co-lerent idola et nos etiam coleremus et non solum papam sed Christum etiam negaremus seculari potestate urgente, quia re-friguit Caritas et omnis interiit fides. utcumque sit, pacem de-sideramus, que sive per aliud concilium sive per conventum prineipum detur, nichili pendo. non enim de nomine sed de re contendendum est. voca panem, si placet, lapidem et da mihi, dum famesco. non vocetur concilium, vocetur conventus, voce-tur conciliabulum, congregatio, sinagoga, nichil interest, dum scisma depellat. ideo mihi admodum placet, quod rex Francie scribit, ejusque sententie inhererem. nam videtur regi nostro permittere hujus congregationis vocationem. nobilis ille, qui secum fuit, cui et instruetiones dedistis,4 reversus est. sed nullas attulit litteras. nunc ad res Athesis revertor, que turbu-lentissime sunt, et nescio, an regem moveant. nam semper unius est vultus, licet res sua geratur. me certe, cujus mini-mum interest, imo nichil, nisi regis causa, maxime conturbant. oratores ex Athesi Grecium venerunt. eorum petitio fuit, ut Sigismundus et thesaurus remitteretur, quia jam preterisset in-scriptionis tempus. postquam in Athesi venisset Sigismundus, consiliarios dare sibi patria vellet et jurejurando astringere. tumque si cum eorum consilio Sigismundus vellet patriam suam regi committere vel duci Alberto parituri essent. hec legatio eorum fuit. his responsum est, regem non teneri ad hec se-cumque Sigismundum unanimem fore. missos esse oratores in Athesi hac de causa, quorum responsum expeetaretur. cupere tarnen regem, ut Athesini mitterent aliquos cum potestate tra- 1 Fehlt dm. — 2 EII impedire. — a Ell schiebt ein et convenirent ali-quando. — 4 Oh. dedisti. 256 ctandi concordiam, ne res, in tali disturbio perseverantes, magni alicujus mali forent origo. cumque his remissi sunt oratores. prevenerat eos Constantiensis episcopus/ qui se mediatorem in-terponere cupiebat. huic licet non magna fides sit prebita propter fratrem, qui novandis rebus causam dedit, multa sunt tarnen commissa eique mandata est concordie practica, jamque in Athesi se recepit, quid egerit, nondum potest sciri. oratores regii non sunt admissi, sed expectant in Rubeopurgo, ubi clau-sura est. Wilbelmus illic numerat pisces, qui per flumen trans-eunt. multum enim otii habet, id ipsum et College faciunt, quamquam et aliquando luditur alea pernox. rustica illic plebs in armis est et aditum quasi sepulchrum domini custodit, non tarnen dormit, ut Pilati satellites, sed die noctuque bibit. recepe-runt enim Athesini ducales redditus et cum his plebem in armis alunt nullusque aditus caret custode. sententia omnibus una est, aut Sigismundum recuperare aut in libertatem se vindicare, qui, si non satis sua sponte insaniunt, Svicenses instigatores ha-bent, qui se adjutores nefandi propositi repromittunt. Tridentini adhuc in fide manent, quamvis per alios dietim stimulentur. dicunt se id acturos, quod episcopus eorumb jusserit, ex cujus jussu adhuc regi usque ad menses quatuor sunt obnoxii. rex tarnen ad eos non habet aditum nisi per dominia Venetorum et per viam hanc mittentur nunc oratores illuc. dicunt aliqui, co-mitem Galeazium cum peditibus quadringentis Tridenti fore* et partes regis tueri, quod tarnen mihi non est lucidum.2 sunt qui putant, obitum Brixinensis episcopi accomodum esse, quoniam is occulte mala hec fuerit orsus. me alia sententia tenet. arbitror enim e vestigio principes factionis accurrisse Brixinam ibique operam dedisse, ut ex eorum sententia fiat episcopus. interea vero jam arces custodiri per eos, sed licet cuilibet opi-nari, vaticinari paucis, quoniam futurorum eventum solum novit deus. humane mentes in tenebris degunt, nee videri sed argu-mentari possunt ex preteritis et instantibus, quid sit futurum, in eoque sepe falluntur, ut qui per vitrum ultra inspiciunt aut in aquas jaetant visum. Hec scripsi ad 5. kalendis januarii, putans me statim mis-surum litteras. nunc quia superest spatium, adjiciam reliqua. 1 EI esse. — a EI omnino compertum. a Heinrich von Hawen. — b Alexander von Mazovien, der Oheim K. Friedrichs. 257 junior comes Cilie" huc heri advenit, dux Albertus horatim ex-pectatur, similiter et comes Goricie1 cum ejus uxore. accepi, Goricie comitem feuda suscepturum, quod si sie erit,1 non nichil ad cancellariam veniet. cum his; ut conjeeto utque pereepi, tractabitur de modo intrandi Athesim. ajunt enim quidam, per terras Goricie accessum patere Athesinosque timere comitem Cilie. agetur quoque, ut subodoro, quod hie Ciliensis in curia perseveret. sed his in rebus nemo utilior esset vestra2 magni-ficentia. nemo hie est, qui sciat, quales sunt habiti tractatus cum comite ipso et ad registrum recurritur. uxor3 comitis, quare huc adveniat, nescio, nisi questura injurias viri, quem ajunt ultra quam dici possit injurium, quod sibi eo minus licet, quia vir etate confectus est et forma ineptus. consortem pene divi-nam sortitus fuerat, qua si bene usus fuisset, nemo esset beatior eo. inter humanas namque felicitates hec vel maxima est, ut conjugem quis pulcram sortiatur et bonam, tum quod est ter-tium feeundam, sicut hanc esse referunt. quidam rentur, eam omnino divorcium petituram, quia vite sue timeat, quamvis conjunx mirum in modum sibi blandiatur. dum hie ambo erunt, altius rem investigabo. Hec satis ad res Carinthianas, nunc in Hungariam pergo. scripsi dudum vobis,4 dietam5 certam indietam fuisse per Hun-garos, ut ambe partes Bude convenirent ac de regni commodo transigerent, quod mihi admodum displicebat propter locum, in quo nil agi posse cernebam, nisi ex arbitrio regis Polonie,6 timebamque nostrum infantulum jure privari suo. sed respicit illum deus et, quia humana destitutus est ope, ex alto reperit auxilium. nondum perdita spes est, nee tarn felix est adver-sarius, quam fama predixit. cum essemus nuper in via, huc venientes, obvios oratores Hungaros apud Prukgam habuimus, qui usque in Leuben regiam secuti sunt majestatem. hü attulerunt litteras ex parte communitatum, quas optime nostis,7 ac ex parte Strigoniensis archiepiscopi, Giskre et Ladislai bani. hü fuerunt etiam hoc anno apud Viennam. unus est, quem Giskra tunc misit, alter missus fuerat per communitates Caschovie, quem 1 Oh. si fit. — ' Oh. tua. — 8 clm.: comitem Goricie uxoremque. — 4 Oh. tibi. — 5 Ell conventionem. — e Ell arbitrio unius partis. — 7 Oh. nosti. » Ulrich von OiUy. — b Heinrich von Görz (vgl. Ohmel: Friedrich IV. II, 265). Fontes. II. AM. 61.Bd. 17 258 nomine Philippuni dicunt. hü retulerunt, partem regni, que obedit Ladislao, nullatenus consentire voluisse in dieta1 Budensi, sed eontenti sunt omnes, ut duo conventus fiant. pars Polonorum Bude conveniat et pars Ladislai apud Strigonium, idque in festo purificationis proximo. petunt quoque Ladislaite, ut rex ad Strigonium oratores in prefixa die transmittat nee velit res tantas negligere. postularunt etiam regem suum ad conter-mina regni deduci, sicut eis promissum esset, orator Giskre retulit, dominum suum, quamvis uxorem partis alterius haberet," stabili mente Ladislai partem tueri nee timere aliquem, illum2 sie esse uxorium, ut propter feminam regem deserat, sed viam sibi per hoc patere, qua sibi attrahat alienos mulieremque viro subesse, non virum mulieri et hoc conjugium non parum con-ducere Ladislao. hiis responsum est, regem Ladislaum nondum missum, quia egrotus fuisset, sed mittendum esse, quam primum rex in Austriam reverteretur. oratores futuros in dieta,3 ut petitum esset, et super hoc rectoribus Austrie scriptum est, ut oratores ipsi mittant. Gratie acte sunt, quod in Budensi dieta4 non sit consensus prestitus scriptumque est castellano Gre-censi, ut puerum hiis oratoribus ostendat, et hoc modo di-missi sunt Hungari. in Vienna conventus habetur patrie eoque Johannes Nytperg missus est, qui nondum rediit nee quid sit gestum scitur. Nunc tempus esset, res Italas ingredi, sed nichil habeo illinc scriptura dignum. fama est, comitem Franciscum mille quingentos equites amisisse, quos Piceninus bello suseeperit. id tarnen dubium est. Eugenius Rome manet, partes ille sie se habent, ut nostis.5 nichil innovatum audio, nemo huc oratores mittit et nos illuc neminem destinamus. montes nivosi et alti nimis intersecant aditus. nee tu me pendis nee ego te magnifico.6 ut volunt prin-cipes, sie existimantur. vigilare, laborare, curare plurima oportet, si quis velit haberi magnus. quidam modico sunt eontenti et recte sane, si ad naturam viventes deum respiciant et quieti sint animi. ille non est laudandus, qui multa cupit et aggredi-tur pauca. oportet nanque et animum et opera convenire, si 1 Ell conventu. — 2 Oh. debere illum. — 8 Ell conventu. — * EII conventione. ¦— 5 Oh. nosti. — 6 Oh. magnifacio. B Giskra war mit einer Nichte des Bischofs von Erlati, Simeon von Rozgony, vermählt. 259 quis commendari debeat. miror, Venetos hie propinquos nulluni misisse. aut nos tempnunt aut majoribus sunt oecupati negotiis. ego vestri1 causa optassem maxime illorum adventum. sed transeo hec et ad res ecclesie revertar, que hueusque dilate finein hodie suseeperunt. res in consilio sie gesta est: littere in priniis vestre2 perlecte sunt, tum oratorum, tum reguni, post alia scripta, ordinem habitum apud nos referentia. nichil aliud disceptatuin est, nisi an veniendum esset Norenbergam. sed postquam discrimen imminere ostensum est, nisi veniretur, placuit adventum policeri totaque disputatio de tempore mansit. aliis purificatioiiis diem, aliis medium quadragesime, aliis festum saneti Georgii placebat eligere obtinuitque tandem ultima sen-tentia scribitque rex vobis3 et prineipibus, quibus alias scriptum est, velle se omnino in die saneti Georgii apud Nurember-gam videri, sicut ex ejus litteris cognoscetis,4 roganturque principes, ut interim maneant indeclarati. de continuatione diete5 usque in tempus illud nichil est dictum, sed apparet ex taciturnitate totum remitti ad vos, qui dietam tenetis.6 multum visa est placere tum regi tum consiliariis via, quam rex Francie aperuit. et Chiemensis episcopus illam in quadam sua cedula plurimum commendavit. mihi etiam, ut supra dixi, si quid Video, perlibens est, ex quo principes Germanie non sunt unius voti. vobis3 autem seorsum scribitur, ut omnino revertamini,7 quod mihi hiis rationibus persuasum est: primum propter eccle-siam Frisingensem, ut interim provideatis8 possessionem habere, quia sequatur postea quiequid velit, res vestra9 in vado erit, quamquam non video, quod hec ecclesia manus possit effugere vestras,10 si velitis11 instai-e. nam ut littere regum canunt, omnes Eugenio parent, illumque venerantur et colunt et impos-sibile est declarationem adversus eum fieri, nisi majus scisma suboriatur. ideirco perseverare in sententia debetis12 et hanc ecclesiam prosequi, quia vestra9 est. nee rex, ut puto, adversus erit dictis suis, solet enim, quod promittit, ratum esse, nee verbum regium facit irritum. et ob hanc rem venire omnino So auch in Chigi, ein Beweis, daß der Brief ursprünglich in der Pluralform, abgefaßt war; EI tui. — 2 Oh. tue. — 3 Ch. tibi. — 4 Oh. co-gnosces. — 6 EII conventus. — "Ell qui illic estis. — ' Ch. rever-taris. — 8 Ch. provideas, Ell eures. — 9 Ch. tua. — 10 Ch. tuas. — 11 Oh. velis. — " Ch. debes. 17* 260 debetis,1 ne propter absentiam vestram2 aliquid innovetur per aliquos,3 qui huc dietim veniunt ex Bavaria. rex preterea multum vestri* nunc est indigens et tunc bonum servire est principibus, cum res preter sententiam eunt. vos5 res Athesis, Cilie, Hungarie Boemieque deposcunt. non dico Italas, quia illarum non est cura. sunt tarnen et Suevica negotia sive Al-satie, unde legatio huc venit, auxilium adversus Svicenses postu-lans, alioquin tacite interminatur ducem Burgundie fore accer-siendum. videtis,6 quia necessarius est vester7 adventus. utimini8 occasione data, quia rebus vestris admodum conducit. exinde, cum sicut scribitis,9 necessarium sit regem ascendere Nurem-bergamque petere, pernecessarium est vos5 penes regem esse, ut instetis,10 commoveatis,11 pericula demonstretis12 et persua-deatis.13 nanque si vos adestis,14 poterit rex illuc trahi; aliter vero timeo, ne, quod nunc scribitur, evanescat et sie erit15 error novissimus pejor priore. scio nonnullos esse, qui libenter vi-derent vos5 semper abesse, sed vestrum10 est desiderium potius regium intueri et vestrum16 commodum quam illorum volun-tatem. non scripsi adhuc vobis,17 quare exaltatus sit magister18 Udalricus,19 quiassecutus est plebem illam, que pertinebat ad uni-versitatem Viennensem, que sex centum aureos annuatim prebet. sed dignus est hoc bono. utinara nulli minus inconvenienter bene-ficia corumitterentur.20 ego quamvis indignus sum bono,21 avi-dus tarnen sum boni, ita ut fit. nam qui pauciora meretur, plura cupit, quia nemo se ut est extimat. hoc facit, ut scribam, quid mihi obtigerit in plebe Sarentine vallis, quam vestro22 beneficio rex mihi concessit, ut si possibile sit, et consilium offeratis et opem. vicarius Tridentinusa reeeptis litteris, quas a rege ob-tinuimus, mei causa, nam me mutuo diligit, in vallem Sarentine se contulit, possessionem petiit, tantum apud parochianos egit, ut possessio sibi meo nomine tradita sit. sed oportuit eum promittere consensum ducis Sigismundi subsecuturum fore, alioquin possessio vim amitteret. ita scribit mihi vicarius prefatus 1 Ch. debes. — 2 Ch. tuam. — z Ell eos. — i Ch. tui. — 6 Oh. te. — 6 Oh. vides. - ' Oh. tuus. — " Oh. utere. — 9 Ch. scribis. — I0 Ch. instes. — u Ch. commoveas. — 12 Ch. demonstres. — 1S Oh. persua-deas. — « Ch. tu ades. — 15 Ch. et sit. — 18 Oh. tuum. — " Ch. tibi. — ,8 EII gestrichen. — 19 Ch. Ulricus. — 20 utinam — committerentur fehlt Ch. — 2I Oh. ego quamvis nihil mereor. — 22 Ch. tuo. "¦ Francesco Bossio. 261 per tres litteras1 suadetque, ut habeam litteras illustrissimi principis domini ducis; per quas appareat, eum fore contentum de his, que rex fecit. interim vero possessionem habet, mihi res visa est impetratu gravis in hac rerum turbine, sed expe-ctabam reditum vestrum.2 interea magister3 Udalricus,4 qui suam5 Sarentinam nimis tuetur, meque sui causa spernit, ver-bum ex parte regis hoc ad me habuit. inquit enim, regem cupere, me Sarentine fratrem, sive is nepos est, quietum di-mittere mihique promittere ecclesiam primam, que vel in Austria, vel in Suevia, vel in Athesi vacaret. Stiriam, Carinthiam et Carniolam excepit. mihi res visa est admodum suspecta, tum propter hanc exceptionem, tum quod ego possessor sum, habens j'us reservationis, jus ordinarii et jus patronatus, alter nullum jus nisi primariarum precum pre se fert. durum itaque putabam dimittere et non parere regi, durius tandem considerans, quod per medium vestrum6 jus patronatus habueram, indignum pu-tavi aliquid agere, nisi vos7 prius consulerem. respondi ergo, me velle reditum vestrumG manere; qui me promovissetis8 et quicquid vos9 consuleretis,10 id agerem. sie res se habet, nunc precor, ut velitis11 regi suadere, ne me destituat, ne velit alteri plus quam mihi affici, et justitiam meam illius injustitie preferat. nam et sua interest, ut jus patronatus in illa ecclesia maneat. nee decet beneficium principis immutari. ego vero, et si parvi reditus illa ecclesia sit, tarnen contentus sum, quia canonicatum illic habeo et vellem aliquando me sequestrari ab hujus mundi turbinibus deoque servire et mihi vivere. haberem illic ducatos 200 cum canonicatu annuatim possemque honeste vivere. ego12 jam sum vesperum pretergressus et non potero semper huc atque illuc discurrere. si faciam hoc per 6 annos, satis est. postea quie-scere me oportet et utinam locum habeam, ubi quiescam, ho-nestum. sum animi vestri,13 plus mihi placet hodiernum ovum, quam gallina crastina. neseimus, quid vesper vehat. quod ha-bemus, tuendum est. ideo vobis14 supplico in hac re, ut me adjuvetis16 vel scriptis vel verbis. si redieritis,16 omnino curare 1 Ell triplicatis litteris. — 2 Ch. tuura. — s E11 gestrichen. — * Oh. Ulricus. — 6 Ell suum. — 6 Oh. tuum. — 7 Ch. te. — " Oh. promo-visses. — 9 Oh. tu. — 10 Ch. consuleres. — n Oh. velis. — " Von hier ab fehlt das folgende in dm. — la Ch. tui. — " Ch. tibi. — 15 Ch. ad-juves. — 16 Ch. redieris. 262 debetis.1 non mei causa hoc dico, ego enim parvi momenti sum, sed propter rationes predictas et ut tristes sint, qui vos2 abesse sunt leti. non potui adhuc scire, per quam viain vobis3 redeun-dum sit, sed sciens mox scribam. nam si rex rediret in Austriaca, aliud iter est, aliud, si se superius transferret. de litteris Arela-tensium alias scripsi vobis.3 cum illarum videbitis4 copiam, credo, me non magnopere dicetis5 errasse, aut si error est, veniam meretur. vos valete6 optime cum liberis et conjuge, quibus relictis ad nos reverti curate.7 ex sancto Vito, 5. ka-lendis januarii 1443.8 109. Eneas Süvius an Johann Tölner in Born; St. Veit, [29. Dezember 1443]. Bittet, des Königs Wunsch in der Brixener Angelegenheit zu unterstützen, und meldet ihm den Stand der Freisinger Frage mit dem Ersuchen, die Absendung der Bullen beschleunigen zu helfen. Aus dm. 12725, Bl. 70 und Ohigi J VI, 208, Bl. 259 mit des Eneas Bemerkung dimitte,- fehlt K.; N. 56; B. 56; V. 80. Eneas Silvius poeta Johanni Tollner, in Romana curia pro-curatori viroque bono, salutem Tplurimam dicit. Venerabilis vir.0 venit ad curiam vestram lator presen-tiuni, quem regia majestas in factis ecclesie Brixinensis destinat. rogo vos,10 sicut soletis,11 regio desiderio ut faveatis,12 ne quis ad illam ecclesiam promoveatur, antequam rex nominaverit, quem voluerit. et non sit vobis grave,13 quomodo res transeat, me in-struere. scribo vobis1'1 confidenter, sciens amicitiam, que inter dominum cancellarium et vos10 viget. et cum ego illius servitor existam, non puto meas preces apud vos10 incassum ire. post hoc scire vos10 volo, eundem cancellarium abesse, quia per regem destinatus est Norimbergam,15 sed mox revertetur, quia jam sibi ut redeat scriptum est. is si nunc adesset, scriberet vobis,14 quid opus sit in facto Frisingensis ecclesie. sed quoniam ipse abest, 1 Oh. debes. — 2 Oh. te. — 8 Oh. tibi. — * Oh videbis. — B dices. — 6 Oh. tu Tale. — ' Oh. cura. — 8 Oh. hat irrtümlich 1444. — 9 Fehlt Ohigi. — 10 Oh. te. — " Oh. soles. — 12 Ch. faveas. — ls EI nee gra-veris. — " Ch. tibi. — 15 Oh. Norembergam. 263 opus est, me omnia significare. nam ille me in suo loco di-misit et harum rerum commisit curam. res ergo sie se habet: adversarius, qui fuit per capitulum electus, jam adeptus est pos-sessionem omnium eorurn, que apud Bavaros sunt, et dietim instat, ut castra, que rex tenet, sibi dentur, et omnes Bavarie duces ejus causam tuentur regique molestissimi sunt, rex autem jam dedisset castra domino Henrico, si bulle venissent apostolice. sed quia non veniunt, supersedet et timendum est, ne Bava-rorum preeibus in alterius favorem partis mutetur. ideo ad-modum miror, has litteras non esse ex curia missas, quia non minus interest pape et curie vestre, dominum Henricum banc sortiri ecclesiam, quam domini cancellarii. ipse enim reperit honorificam concordiam et promittitur sibi alius episcopatus pro fratre. sed omnia refutat intuitu pape, qui sibi tarn benignus fuit. ego tarnen timeo, ne cogatur necessario, ex quo bulle non mittuntur, quia tantum impetum sustinere non potest. rex vero sibi promiserat possessionem castrorum, que habet, dare1 visis bullis. nunc omnia propter bullas depereunt. ideo velitis2 vos sup-plicare cardinalibus, nam ipsi sunt impedimento sicut aeeepi, ne propter unam annatam centum perdant et illam non habeant. et rogo, dicatis3 Tarentino, qui cancellariam diligit, quod pru-dentis est, aliquando scire perdere, ne dicatur, spem pretio non esse emendam, quia inescandi sunt nonnunquam homines sicut pisces et aves et ferrarum genus. nee tantum, quod ante pedes est, respicere debemus, sed futura etiam intueri. vos4 eliam hec causa tangit, qui propter hanc promotionem insignem ecclesiam Prukensem consequimini.5 ideo laborare6 velitis, ut bulle mittan-tur et potestis eas7 per hunc nuntium mittere, qui est capellanus regis et fidus. non dico plura. vos8 me plane habetis:9 hie rem amici, rem vestram10 et rem geritis11 communem. rescri-bite12 mihi, quid in re sit, que spes habeatur, ut cancellarium et fratrem, qui vesterrimi13 sunt, eunetorum certiores ef'ficiam, ac valete14 optime. ex saneto Vito in Carinthia, 4. kalendis ja-nuarii 1444.15 1 Fehlt Oh. — 2 Oh. velis. — 3 Oh. dicas. — i Oh. te. — 5 Oh. conseque-ris. — 6 Oh. labora. — ''EI quas potes. — 8 Oh. tu. — 9 Oh. habes. — 10 Oh. tuam. — n Oh. geris. — 12 Oh. rescribe. — 18 Oh. tui. — 14 Oh. vale. — 16 Das Datum, erst später von Eneas hinzugefügt, ist jedes-falla richtig. 264 110. Eneas Silvius an Francesco Bossio; 8t. Veit, 30. Dezember 1M3-Dankt ihm für seine Gefälligheit, will aber erst nach der Rückkehr des Kanzlers eine Entscheidung treffen. Aus dm. 12725, Bl. 72" und Chigi JVJ, 208, Bl. 263. Kgl; N. 58; B. 58; V. 81. Eneas Silvius poeta Francisco Bossio juris consulto sa-lutem iplurimam dicit. Eximie doctor majorque honorande.1 accepi tres litterarum vestrarum2 unius sententie. exponebant enim mihi omnes rem gestam apud Sarantanos, deinde suadebant, ut consensum il-lustris principis domini Sigismundi circa jus patronatus im-petrarem, quia sie res mea in vado foret. ego vestrum3 erga me animum; qualis esset, jam dudum habebam perspectum, sed vos4 dietim superatis5 opinionem meam et nedum querele mihi locum eripitis6 sed facultatem quoque referendi gratias aufertis.7 gaudeo tarnen ego; me talem amicum esse sortitum, cujus plura sint erga me beneficia, quam nedum premiare8 possim sed etiam numerare. vos9 autem conscientia vestra10 letari debetis,11 quando sie amici negotium geritis,13 ut vestrum'3 putetur. rata sunt apud me omnia per vos14 gesta nee ullus me gravat sumptus, mirorque vos15 non plura exposuisse. volui quod sua-debatis16 a Sigismundo inrpetrare, sed terruit me novitas apud Athesinos orta timuique ne rex egre ferret, tanquam quod esset a se gestum rueret putavique differendum, donec cancellarius reverteretur. interim ex parte regis rogatus sum hanc plebem ut adversario dimitterem, quia de meliori vellet sua majestas mihi providere. hoc rex ad preces aliquorum fecit. respondi, me velle cancellarium expeetare, qui me promoverat et facturum, quod ille juberet. sie nunc se res17 habet, sed hoc sepultum esse oportet, ne quid parochiani persentiant, quos studete18 in devotione servare. ego adveniente cancellario quid successerit vobis19 scribam. miseram litteras ad vos20 et ad parochianos 1 Eximie — honorande fehlt Ch. — 2 Oh. tuarum. — 3 Ch. tuum. — 4 Ch. tu. — 6 Ch. superas. — 6 Ch. eripis. — 7 Ch. aufers. — 8 EII premiare non. — 9 Ch. tu. — 10 Ch. tua. — n Ch. debes. — 12 Ch. geris. — I3 Ch. tuum. — " Ch. te. — 1S Ch. te. — 16 Ch. suadebas. — " Ch. res se. — 18 Ch. stude. — 19 Ch. tibi. — 20 Ch. te. 265 ac alios ut suasistis,1 sed audio nuntios regios, qui illos defere-bant, non esse admissos arbitrorque litteris meis transitum non patere. ideo has confeci, ut sciretis,2 me vestras3 suscepisse et quo in statu apud nos esset negotium, quid vero ulterius expediat, nichil dicam, quia suis non est Minervam docere. unum vobis4 notum volo, ut sciatis5 res capitulares melius dirigere, dietam6 scilicet Nurembergensem ad festum ascensionis pro-rogatam esse, quo tempore iterum se personaliter7 rex per suas litteras signiticavit.8 ultra non dicam plus nee hoc di-cereru, nisi jam liic publicum esset, valete9 et me concanonicis recommissum efficite.10 cum deus volet erimus simul et vitam ducemus beatam extra curie clamores atque miserias. ex saneto Vito in Carinthia, 3. kalendas januarii 1443.n 111. Eneas Silvius an den Kanzler Kaspar Sclüich; St. Veit [1. Januar 1444]. Der Beichstag in Nürnberg sei für den 21. Mai angesagt; von da wolle der König zum 24. Juni nach Trag gehen; doch zweifelt Eneas, ob es bei dieser Bestimmung bleiben werde. Bittet den Kanzler, wegen der Freisinger Angelegenheit seine BücMcehr zu beschleunigen. Nachrichten über den Grafen von Görz und Herzog Albrechl. Aus clm. 12725, El. 78" und Ghigi J VI, 208, Bl. 183. K. e 3; N. 42; B. 42;V. 84. Eneas Silvius domino12 Gaspari Sligk, cancellario imperiali et domino suo,13 salutem ~plurimam dicit. In litteris aliis; quas cum presentibus mitto, signifieavi vobis,14 majestatem regiam diem saneti Georgii delcgisse, in quo vellet petere Nurembergam et sie in consilio conclusum est. sed non est Sibille folium aut immutabile fatum, quod in consilio decernitur. vivimus nos in dies et sepe quod heri placuit hodie displicet. ita gestum nunc est. terminus enim, qui erat ad sanetum Georgium reeeptus, nunc in ascensionis dominice diem commutatus est, qui nisi fallor ad maii 20.15 diem pergit. 1 Oh. suasisti. — 2 Oh. scires. — 3 Oh. tuas. — 4 Oh. tibi. — B Oh. scias. — 6 EII conventionein. — 7 EII gestrichen. — B EII affirmat. — 9 Oh. vale. — 10 Gh. effice. — n Das Datum fehlt in clm. — "Ell gestrichen. — 1S et —suo Ell gestrichen. — u EI tibi. — I5 Oh. hat li; tatsächlich fiel der Tag 1444 auf den 21. Mai. 266 est hie apud nos de intervallo hujus anni non parva dissensio, quoniam novem alii, octo alii et rursus alii Septem ebdomadas ponunt. ideo sum ego dubius hereoque rusticorum regule, qui feriam quartam diem cineris dieunt esse post incensionem lune, que a purificationis festo1 habetur, certiorque mihi indoctorum norma videtur quam diseiplina doctorum. non tarnen absque2 dubio sum, sed mitto hec et ad rem venio. mihi hec mutatio suspeeta est vereorque, ne derisui sit prineipibus, qui dietas Alamanorum infinitas ajunt. puto autem, regem ideirco termi-num hunc amplexum, quod3 mox instet alius cum Boemis re-ceptus ad nativitatem beati Johannis, qui habetur in junio, quasi per hunc modum intendat rex unum mensem Nuremberge morari imperiique et ecclesie facta terminare atque exinde Pra-gam ire. nescio tarnen, an bene metiti sint terminum, qui hunc exeogitarunt. ego reor neque regem ad diem venturum neque mensem ad tot negotia posse sufficere, vereorque ne, dum uno itinere duo negotia volumus absolvere, negligamus utrumque," sed faciat me deus falsum vatem potius quam verum cum tanto dampno. ex his video diete4 continuationem non habituram locum, sicut apud nos erat statutum, quia nimis durum esset tarn diu expectare. exinde intelligo, Chiemensem episcopum huc vocari et vos5 etiam accersiri, et quia cpiscopus huc quam cito adventurus est, suadeo, ut et vos6 nichil tardetis.7 scitis8 quid expediat propter ecclesiam Frisingensem. vos5 potuistis ° sentire, quis sit animus Chiemensi in hac re. puto utile fore, ut non tardior sit vester10 quam suus accessus. credo me plane comprehenditis.11 comes Goricie jam triduo hie est ejusque consors. dispar conjugium. una ingressi sunt, unas edes in-colunt, una per opidum pergunt. si sie se amant, ut foris significant, beata sooietas est mirandumque speetaculum. nuper virum uxor captivum habuit in vinculaque conjeeit ac horrendi criminis reuni dixit, nunc unus lectus utrumque reeipit et una pascit mensa.b mira res, si tantum odiuni tarn cito poni potest. 1 Oh. festo purificationis. — 2 Oh. abs. — 3 Oh. quia. — 4 EII ex his animadverto conventionis hujus. — ö EI te. — 6 EI tu. — ''EI tar-des. — 8 .EZscis. — 9 EI potuisti. — 10 E I tuus. — u EI compre-hendis. a Des Eneas Befürchtung war grundlos; die Reise nach Böhmen wurde aufgegeben; vgl. Bachmann im Archiv f. österr. Gesch. LXXV, 119. — b Vgl. Europa cap. 20 und Dicta Panormitae I 41, II 36. 267 inter alios si hoc accidisset, nee vir uxori fideni reconciliate daret nee uxor viro, injuriarum ultionem verita. sed hie for-tasse non ut volumus sed ut quinius agendum est. exitus qui sit utriusque mens patefaciet. Albertus regis frater tardius spe-rato venit. is enim nescio quam ob causam Petrum Kottrer1 suum cancellarium apprehendit et conjeetum in vineulis com-pedibus ferreis alligavit. sie vir infelix multoruin laborum fert premium." nemo est qui speret ipsum liberandum. prineipes nanque hujusmodi fere omnes sunt, ut quos capiunt nunquam dimittant. aut enim reus est, qui captus est, et luere penam debet, aut innocens et, ut videatur nocens, tenetur, ne prineipis crimen pateat ne vel ille dimissus injurias questum eat et ulcisci se studeat. beati, qui proeul a curiarum tumultibus degunt et contenti sunt, que adest fortuna. nos animorum impulsu et ceca cupidine dueti regum atria petimus, prineipum in oculis versari volumus, quibus si milies cum periculo capitis servieris, modi-cum vero aberraveris, mox peristi. nichil enim violentius est aure tiranni. suspitiosi omnes sunt tum curiales invidi prompti-que, nedum si assit, sed si absit quoque, criminari delictum. pereunt omnia servitia, si semel spueris non recte et sunt non-nulli, qui tunc citius servum perdunt, cum majora sunt ob-sequia. nam cum videant, se multa illi debere, punire potius delictum cupiunt, quam obsequium premiare. sunt tarnen plures, qui ducis Alberti factum probant et mihi quoque ita persuasum est. nam prineeps ille tum sapiens est tum mitis, nee absque magna causa in tantum virum injeeisset manus, sed Kottrer2 utilius fuerat plebem suam curare, nunc queritur, quo pacto sibi illa auferatur et ajunt quidam irregulärem esse hominein privandumque ecclesia, in qua vellet nunc, ut existimo, Petrus deo servire. sed quia dum facultas fuit, voluntas defuit, nunc voluntatem facultas deserit. nemo contentus vivit sorte sua, quo plus habemus, plus volumus. ille beatus est, qui cupiditati terminum ponit; qui vero nimios optat honores et nimias poscit opes, is sibi excelse turris tabulatum erigit, unde altius cadat majoremque det ruinam quam opinionem. faxit deus, ut sicut nunc non habeo, sie perpetuo fugiam. vos3 valete et, quamvis 1 CA. Cotram. — 2 Oh. Cotre. — 3 EI tu. "¦ Vgl. De viris illustribus S. 53. 268 hec reditum vestrum1 videantur dissuadere, quam primum re-dite,2 quia et rex noster niehil tiranni habet et vos3 non cum eo sed cum alio crevistis,4 nee nunc augere sed conservare statum queritis.5 ex sancto Vito, kalendis januarii 1444.6 112. Eneas Silvius an Galeasso von Arco; [St. Veit, 1. Januar 1444]. Lobt ihn, daß er sich an die Seite des Königs gestellt, und ersucht ihn, seinem Entschlüsse treu su bleiben. Aus dm. 12725, Bl. 70" und ChigiJVI, 208, Bl. 267. Kgl; N. 60; B. 60; V87. Eneas Silvius poeta magnifico Graliazio comiti de Archo salutem -plurimam äicit. Magnifice comes, mi domine.7 aeeipio te venisse Triden-tum militarique manu regis partes tueri.a id quoque rex ac-cepit ac propterea te amat colitque maxime. res hujusmodi tibi et dominio tuo honori erit et utilitati quanturn sentio. perge igitur et, dum occasio adest, virum, qui es, te demonstra. multorum virtus jacet, quia campus deest, ubi se ostentent. tibi facultas est, qua tum animum tum ingenium patefacias tuum. res quam tueris justa est et pro sanguine claro ad versus plebem et in-. certum vulgus pugnam habes. vide, ut periculum facias tui monstresque sanguis illustris quanturn obscuro prestet. sis is, qui crederis. rex de te bene sperat, opinionemque suam imple et omnium, qui apud se sunt, sie cum sis magnus poteris fieri maximus. hec scripsi, quia te amo et videns bonum tibi nomen esse, cupio ut illud maneat augeaturque. fratri tuo me dede et mihi, ut soles, amorem tuum communicatum fac. vale. ex sancto Vito, die 1. januarii 1444.8 1 EI tuum. — 2 EI redito. — 3 EI tu. — 4 EI crevisti. — 5 EI que-ris. — 6 Im clm. fehlt der Ort; EU fügt das Datum bei, das richtig sein dürfte. — ' Die Anrede fehlt Oh. — 8 Auch hier wurde das von EH zugefügte Datum als richtig in den Text aufgenommen. Ich halte dieses Schreiben für einen Begleitbrief, den Eneas dem Schreiben Friedrichs an Oaleazzo (N. LXIXJ beilegte. *¦ Vgl. Ambrosi: Oommentari della storia Trentina I 107. 269 113. Eneas Silvius an den Kanonikus in Trient Niccolb Veneto;a [St. Veit, 1. Januar 1444]. Bittet, den heifolgenden Brief an Francesco Bossioh zu übersenden. Aus dm. 12725, Bl. 70" und OhigiJVI, 208, Bl. 267. Kg 1; N. 59; B. 59; V.85. Eneas Silvius poeta1 Nicoiao Veneto canonico Tridentino salutem plurimain dicit. Venerabilis confrater amantissime.2 scribo domino3 Francisco Bossio, nostro decano,4 litteras, quas cum his mitto. sed accepi virum terrore perculsum Tridento abiisse Patavumque petisse, quia non placet sibi urbem incolere plenam tumultibus, sicut nunc vestra5 civitas est, que obsidionem expectat. laudo ego consilium suum. nam qui potest in pace vivere is dampnan-dus est, si se ingerat bellis. nemini bellum est utile, nisi cui Status presens est gravis. Franciscus vir dives est et sua fortuna contentus. sapit certe rumores fugiens et lites fugit,3 ex quibus nichil lucrari potest. seit aliud esse hoc Judicium, quam illud ex quo ditatus est Rote, nam hie manibus causa defenditur, ibidem7 lingua. tu scis, ubi est, ideo rogo, meas litteras sibi ut destines8 et in ejus absentia nie tuearis, ne quid innovetur in canonicatu, quem illic habeo et sie te in re mea habe, sicut de tua pro-bitate et amicitia spero. non puto has tribulationes diu man-suras, quia intendit rex vobis9 auxilio esse atque favori. vale et me tuum puta ubieunque sim. ex saneto Vito, kalendis ja-nuarii 1444.10 114. Eneas Silvius an den Kanzler Kaspar Schlich; St. Veit, 6. Januar 1444. Des Kanzlers Bruder, Heinrich, sei angekommen und habe mit dem König eine Beratung in der Freisinger Angelegen- 1 Fehlt Oh. — 2 Die Anrede fehlt Oh. — s EI gestrichen. — 4 nostro decano fehlt Oh. — 6 Ell tua. — 6 Ell gestrichen. — 7 Ell illic. — 8 Ell mittas. — 9 Oh. nobis. — 10 Ort und Datum, fehlen clm.; letzleres von Ell hinzugefügt, stimmt mit den Ereignissen und wurde deshalb beibehalten. a Nach den Monumenta ecclesiae Tridentinae III 2, S. 285, erscheint Niccolb Veneto in den Jahren 1447 und 1450 als Kanonikus von Trient. — b Francesco Bossio aus Mailand ist nach der gleichen Quelle in den Jahren 1445 bis 1447 Kanonikus, Dekan und Generalvikar. 270 heit gehabt. Die Bullen seien bereits auf dem Wege, doch sei ihr Überbringer Guido auffallendenveise noch nicht angelangt. Des Kanzlers Amvesenheit sei dringend nötig; der Bischof von Trier, Jalcob von Sirlc, werde täglich erwartet und andere Herren, die Heinrichs Gegner seien. Aus dm. 12725, Bl. 80 und Chigi JVI, 208, Bl. 187. K.e4; N.171; B.168; V88. Eueas Silvius domino Graspari Schlick, cancellario impe-riali et domino suo1 salutem ~plummam dicit. Magnifice et generöse domine mi precipue post recommen-dationem.2 pauci admodum sunt dies, quibus per Gasparem sacer-dotem nuntium vestrum3 ad vos4 de singulis quoad potui plene scripsi nee rem Frisingensem aut aliam scriptura dignam preter-misi. volui namque potius scriptis omnibus longitudine tediosus quam pi'etermissis quibusdam brevitate odiosus esse, sed advenit mox germanus Tester,5 dominus6 Henricus, Frisingensis electus, et cum eo simul reversus Neytperg.7 ipse autem electus ideirco huc profectus est, quia litteris vestris8 instruetus erat, ut pro castro-rum possessione instaret; nam et vos9 regi ad eam rem scripse-ratis.10 sed erat adhuc nescius eorum, que gesta erant. non-dum enim littere mee ad eum pervenerant, quas sibi super his scripseram. retuli autem ei seriem rerum et regis responsum mihi datum et vobis11 scriptum, quo pereepto agnovit se dominus electus12 frustra profectum huc. accessit tarnen Neytperg tanquam vestrum13 singularem amicum, quocum in via sepe contulerat de negotio. narravit sibi, que in causa essent acta consiliumque petiit. is dixit, velle se regem alloqui et, cujus mentis esset, perscrutari, an mutari sententia posset. ac-cessitque illum heri, cum jam nox ruisset celo, petiitque utrum in re Frisingensi vellet aliquid agere, cum frater cancellarii adesset. rex autem jussit mox electum accersiri, quo veniente surrexit ex cubili et nonnullis passibus obviam processit. tum electus dixit, se huc venisse regratiaturum majestati regie, ex cujus munere promotus esset, supplicaturumque, ut possessio daretur in plenitudinem gratie, et ad hoc se monitum vestris14 1 EI et— suo gestrichen. — 2 Die Anrede fehlt Oh. — s EI tuum. — 4 ad vos EI gestrichen. — 6 EI tuus. — 8 Fehlt Oh. — 7 Oh. Ney-perg. — * EI tuis. — 9 EI tu. — 10 EI scripseras. — " EI tibi. — 12 E1 agnovit electus se. — 18 EI tuum. — 14 EI tuis. 271 litteris inquit. rex vero habito consilio dixit, se jam vobisx in hac re scripsisse vosque2 vocasse et postquam reverteremini,3 rem hanc sie disponeret, quod bene contentaremini.4 gratias pro responso electus egit subjunxitque, se scire, nonnullos ven-turos esse, etiam viros magnos, qui partem alteram promoverent. ideoque se supplicem petere, ne quid in ejus prejudicium illis responderetur. ad hoc5 dictum est, regiam majestatem can-cellarium expeetare nee se velle in ejus absentia aut illo inscio de hac re ad cujusquam instantiam intromittere.e dixeruntque consiliarii: domine7 Henrice, licet scriptum sit cancellai'io, ut veniat, vos8 tarnen sibi rescribite9 et mittite10 proprium nuntium, omninoque ipsum adhortemini,11 ut quam festinanter veniat, tum pro rebus hujus ecclesie Frisingensis, tum pro negotiis regiis, in quibus sua presentia est necessaria. nam multi casus pos-sunt accedere, qui primum nuntium impedirent. annuit dominus12 Henricus mihique dixit bonum esse, ut lator presentium Anderlinus huic se itineri accingeret, quod mihi quoque ex usu visum est et admodum necessarium, quia nescio, quam diligentiam habebunt College vestri13 ad mitten dum litteras regias. dum hec agerentur, venit ex Romana cura Osiliensisa episcopus Prutenus, quem nostis.14 per hunc putabat dominus12 Henricus bullas sue provisionis transmissas fore, sicut Johannes Tolner perantea15 sibi scripserat. accessimus ergo diversorium ejus percontatique sumus, an bullas afferret. is retulit sie ordinatum fuisse, ut ipse afferret, sed cum expeditio ejus longior videretur, plaeuisse Ro-mano pontifici, ut tabellarius suus Guido nomine ad vos16 illas deferret, qui jam quindeeim diebus eum precessisset, et miratus est, non esse nobis traditas bullas, deditque domino12 Henrico litteras, sibi et vobis17 direetas ex Roma Bononiaque transmissas. quibus apertis cognovimus verbum ejus verum fuisse, sicut et vos18 ex ipsis litteris agnoscetis,19 nam ipsas vobis20 cum presentibus destinamus. nos vero opinamur bullas easdem ad vos21vel ad22 dominum23 JohannemCarvajal convolasse. nam 1 EI tibi. — 2 EI teque. — s EI reverteris. — * EI rem hanc absol-veret. — B EI hec. — 6 EI aliquid agere. — 7 EI gestrichen. — "El tu. — 9 EI rescribito. — 10 .Ei mittito. - " EIadhorteris. - ™ Fehlt Oh. — 13 EI tui. — " El nosti. — 1S Oh. antea. — 16 EI te. — 17 E I tibi. — la EI tu. — 19 EI agnosces. — 20 EI tibi. — 21 EI te. — 22 Fehlt Oh. — 28 Fehlt dm. a Johannes Krevel, Bischof von Ösel, einer Insel der Ostsee. 272 Guido ille, ut accepimus, ad apostolicos nuntios litteras habuit. quod si sie non est, aut Venetiis sunt apud mercatores, aut Guido corruptus adversariis eas vendidit, vel sinistri aliud ac-eidit. vestrum1 est percontari diligenter, nam maxime expedit has litteras haberi, in quibus jus vestrum2 fundatur. nee putat dominus7 Henricus, Australes moveri posse, ut castra tradant, nisi ostendantur bulle, ideo curet vestra3 magnificentia, eas omnino secum afferre, si apud Nurembergam inveniri possunt, alioquin opus erit, iterum eas ex curia suseipere. nunc autem ne miretur dominatio vestra,4 quod nuntium proprium ad vos8 destinamus, causas subjungemus. nam prima est, quod rex sie desideravit et consiliarii persuaserunt. seeunda est, quia videmus regi necessarium esse reditum vestrum6 in multis arduis ne-gotiis, qui egre ferret, vos7 sibi deesse, cum opus est. exinde qui vult prineipis gratiam, is in adversis serviat. nam in se-eundis plures inveniuntur servitores, quam sit necesse. post hec videmus instare periculum in ecclesia Frisingensi, nisi ve-neritis8 cito, quod si veneritis,9 bene omnia dirigi posse con-fidimus, nam et rex bene dispositus10 est et Nytperg adjutor erit. magister autem curie scripsit in favorem vestrum11 et sicut sepe dicitur, presentia reeipit, absentia perdit. ulterius scimus dominum Treverensem" dietim12 venturum; qui cum sit jam alter homo quam solebat, nee multum vobis13 afficiatur, timemus, ne quid in hac re, sicut pro certo intelleximus, aggre-diatur, et in aliis quoque possit vobis13 obesse. scitis14 quid velimus dicere et que alias temptata sunt, dominus etiam alius voeatus est, ut nostis16 per alias litteras, is neutralitatis amator et Bavarorum fautor non suadebit, vobis16 dari possessionem. dicet periculosum esse, et quod non poterit publice, clam trac-tabit, nisi fortasse per vos17 sit jam Nuremberge persuasus. aeeidit ad hec alius vobis16 notus, qui et ipse clanculum electo suo favet, et quamvis nunc absit, cito tarnen revertetur. nam in provinciam non patuit sibi et suis collegis accessus. itaque 1 EI tuum. — 2 EI gestrichen. — s EI tua. — 4 EI mireris; gestrichen dominatio vestra. — B EI te. — 6 EI tuum. — ' EI te. — 8 Von EI nicht korrigiert in veneris. — 9 EI veneris. — 10 EI affectus. — " EI tuum. — 12 Fehlt in Oh. — M EI tibi. — " EI scis. — lß Von E nicht korrigiert. — w EI tibi. — " EI te. a Bischof Jakob von Sirk. 273 omnibus his ex causis duximus mittendum esse nuntium, ut si alie littere negligantur, he saltem vos1 comperiant vosque ad veniendum inducant, quia nullatenus supersedendum est. inter hec aliud se ingerit scribendum. allocutus est dominus2 Hen-ricus quendam regium consiliarium, qui se ostendit vobis3 affectum, sed quantum ex ejus dictis coinprehendimus, is magno impedimento fuit ad possessionem habendam. inquit enim nullatenus se regi consulturuia possessionem dare, quia partialis vi-deretur, sed suadere vellet, ut omnes custodirentur introitus hujus eeclesie et exinde clam subveniretur domino2 Henrico ad litem ducendam, donec per justitiam terminaretur causa, quod consilium, quam perniciosum sit, cernitis,4 quasi honestius sit principi seculari, bona ecclesiarum absque ullo titulo detinere quam jus habenti concedere. sed non videt oculatus homo, quantum dedecus regi resultaret et quantum infamie, et ut per hunc modum magis se odiosum Bavaris redderet, qui se hostem faceret, et quantis molestiis se subjiceret. nam castra tenens nunc per concilium, nunc per electum, nunc per principes ro-garetur restituere, et interim quoque bona eeclesie dissiparentur. sed addidit homo consilium magis insulsum. ait enim, si castra in manu sint regis, pro quaeunque parte declaratio fiat, im-petraturum regem, ut domino2 Henrico ecclesia conferatur. qua re nescio an aliqua dici stultior possit, nam hoc manifestum est in contrarium agere. solet enim, quando fiunt declarationes obedientiarum, Ulis consuli, qui sunt in possessione. et cum ad-versarius jam corpus eeclesie et diocesis in possessione habeat, dominus2 vero Henricus8 nichil, quis dubitat meliorem futuram partis adverse conditionem, cum jura semper possessoribus fa-veant. voluit insuper ille comparationem facere hujus eeclesie ad Pataviensem, propter quam Albertus multas expensas subivit et tandem suceubuit. sed non ain'madvertit vir, meo judicio non imprudens et suo valde sapiens, ibi Albertum ei favisse, qui nulluni jus habuit, et se pape opposuisse. nunc rex ha-bentem jus tuetur et papam secum habet concurrentem. post hec intelligo quosdam esse, qui tractare concordiam vellent, ut cederet dominus2 Henricus parti adverse cum aliquibus emoli-mentis et spe alterius eeclesie, quod tarn decet vos6 facere 1 EI te. — 2 Fehlt Oh. — 3 EI tibi. — * EI cernis. — B Oh. Henricus vero. — 6 EI te. Fontes. II. AM. 61. Bd. I8 274 quam famam et nomen perdere. nam cum grato animo erga vos2 fuerit Eugenius ac domum vestramx hac provisione decora-verit et preter omnem consuetudinem bullas absque obligatione miserit, quid tandem dicere poterit, si ejus gratia relicta cum ejus hoste durissimo reconciliemini?2 plus huic ignominie re-dundaret quam ex provisione receptum sit honoris, hec non attingo profundius, quia melius me nostis3 et cum hie eritis4 latius hec agitabimus. post hec mittit vobis6 dominus6 Hen-ricus procuratorium ad resignandum prebendam suam Ratis-pone. itaque rogat vos,7 ut quando illac redeundo transitis,8 capitulum accedatis9 rogetisque,10 ut alium germanum vestrum11 eligat in canonicum et liberans dominum12 Henricum ab solu-tione statutorum quiescere velit, ut solum Francisci nomine detur peeunia, quod existimat per vos1S non egre impetrari posse, qui apud eos dilectioni estis et reverentie. de via vero, per quam vobis14 sit rex conveniendus, non possumus aliquid certi scribere, sed nobis expedientius videtur Viennam ut proficiscamini15 et inde ad regem, de novitatibus scripsi in aliis litteris omnia. post illa venerunt ex finibus Hungarie regis Polonie et domini cardinalis* epistole, magnas et felices novitates referentes. sed aliud rex, aliud cardinalis scribit, plus ille, hie castius. copiam ambarum vobis16 cum his facio. de Italia nichil est plus novi, nisi quod refert Osiliensis conventum habendum esse inter omnes prineipes et communitates Italie, papa et Aragonum rege interfuturis, sed nondum est de loco conventum. id si fiat non parvi momenti erit. nos illis de rebus nichil olfacimus. valete17 feliciter et revertimini18 absque mora, viarum discrimina, ut nostis/9 astute cavendo. suadet autem Nytperg, ut omnino ve-niatis20 presto,21 si vestrum22 honorem et exaltationem optatis.23 dominus24 Henricus hodie Viennam versus pergens a nobis est abiturus. ex saneto Vito, die 6.25 januarii 1444. 1 EI tuam. — 2 EI reconcilieris. — 8 EI nosti. — 4 EI eris. — 6 El tibi. — 6 Fehlt Oh. — ' EI gestrichen. — 8 EI transis. — 9 EI ac-cedas. — 10 EI rogesque. — u EI tuum. — " Fehlt Oh. — 13 EI te. — u EI tibi. — 1B EI proficiscaris. — ls EI tibi. — " EI vale. — 18 EI revertere. — 19 SI nosti. — 20 El venias. — 21 EI cito. — äi EI tuum. — ™ EI optas. — M Fehlt Oh. — « Oh. 5. » Über den Brief des Kardinals Giuliano Cesarini vgl. N. 117. 275- 115. Eneas Süvius an Heinrich Schlick; St. Veit, 12. Januar 1444. Gestern sei die Nachricht gekommen, Johann Grünwalder sei als Bischof von Freising bestätigt worden; doch habe Eneas ihr nicht getraut. Zum Glücke sei abends der päpstliche Bote Guido mit neun Bullen über die Bestätigung Heinrich Schlicks gekommen; er getraue sich nicht, die Bullen noch weiter zu senden, und bitte den Bischof, er möge in den Kanzler dringen, möglichst rasch zurückzukehren. Aus dm. 12125, Bl. 82; das Datum nur im dm. 70, Bl. 240 überliefert; nicht in K; N. 107,- B. 107; V. 89. Eneas Silvius poeta reverendo patri domino Henrico Slik, electo Frisingensi, salutem j>lurimam dicit. Reverendissime in Christo pater et domine mi precipue. heri dum casus nescio quis in curiam me duxisset, Johannes Neytperg litteras quasdam ducis Bavarie Alberti sibi et Wal-thero Zebinger8, destinatas produxit Wolfgangoque nostro le-gendas dedit. in his scriptum erat, Johannem cardinalem sancti Martini in episcopum Frisingensem electum ac rite confirmatum fuisse nee alios sibi obstare ad possessionem adipiscendam nisi regem et Gasparem Slikh, quod sibi tum injustam, tum in-humanum videretur, cum ille jus haberet, Gaspar nichil tituli posset ostendere. rogabantur ergo illi duo magnisque preeibus ovabantur, ut cardinali essent auxilio regemque hac infamia liberarent, quem totus orbis injuriari et vim facere Johanni cardinali cognosceret. cardinalem vero jam esse propositi regem Tisere. sed cum hi duo quasi regii currus aurige forent, rotas volvere deberent et obviare, ne cardinalem oporteret venire in-jurias questum. hec ergo partim intellexi, dum legerentur, nam arrigo aures cum Frisingensem ecclesiam audio nominari, partim vero exposuit mihi Wolfgangus. nichil ad hec responderunt. sed id bonam in partem sum interpretatus, quando lectura com-missa est nostro. si quid enim male mentis illi habuissent, non permisissent nos hec scire. nam qui nocere vult, eos fugitat, qui possunt obsistere. he vero littere, cur Scripte sint et cujus suasu, tanto magis existimare potestis quam ego, quanto ju- a Über der beiden Stellung am kgl. Hof vgl. Voigt: Enea Silvio I, 273ff. 18* 276 dicium vestrum est ad conjecturam quam meum sagacius. mihi non est verisimile, hoc fuisse scriptum, nisi ex hac curia con-monitio precessisset. oportuit nanque prius scitum esse, qui forent et apud regem auditi et vestre partis defensores. ac mira res, ut eadem dies res contrarias tulerit et nunc mestitiam nunc letitiam dederit. verum est, quod dici solet, multa dies variusque labor mutabilis evi. retulit in melius, nemo diem laudet aut dampnet nisi adveniente sero. hec mane contigevunt, sero autem ad me venit tabellarius apostolicus, qui vos queri-tans afferre se litteras vestre provisionis dixit. suscepimus eum omnes gaudio pleni et in cena nobiscum habuimus. is quia non reperit vos, statuerat se Viennam venturum laturumque litteras. sed amovi sibi hanc mentem retinuique apud me litteras provisionis, que sunt numero novem. duas clausas ad vos re-mitto et missivas omnes, que tum vobis, tum cancellario diri-guntur. non visum est mihi tutum, principales litteras majori dimitti periculo. scitis, quia insidie sunt, et jam notum erat pluribus in hac curia hunc advenisse nuntium. satis est vobis has litteras in cancellaria fore, nam et huc redditure essent, cum petenda possessio sit. littere plene sunt provideturque vobis per reservationem, et date sunt omnes ex Senis ex die vobis noto. ego hoc mane id regi dicam, non petens possessionem, quia nichil proficerem, et stultum est petere, quod impetrari non potest. scio hoc reservari in adventum domini, sed volo regem scire, nichil falsi per cancellarium sibi scriptum fuisse de litteris. nunc mihi consultum videtur, ut cancellario mox scribatis et hane meam epistolam sibi destinetis, ne quid ignoret, ne vel alium in curiam mittat nuntium, et ut quam festinanter veniat, quia puto possessionem haberi posse. ego litteras libenter1 asser vabo. non esset forsitan absque usu certum nuntium illi rursus mittere. vos tarnen facite, ut lubet, et me, si quid amplius actu-rum vultis, scribite, quia prona est obedientie mea mens, valete optime. ex sancto Vito, die 12. januarii 1444. 116. Eneas Silvius an den Kanzler Kaspar Schlick; [St. Veit, 12. Januar 1444]. Die Bullen seien gekommen, seine EücJckehr dringend 1 Darüber in clm. 12725: diligenter. 277 nötig. Der Markgraf von Este sei gefangen bei König Alfons. Die Tiroler hätten Venedig um Hilfe ersucht; es sei nicht unwahrscheinlich, daß dieses ihrem Wunsche willfahren werde. Über die Grafen von Qörs und von Cilly. Aus dm. 12725, Bl. 81"; nicht in E.; N43; B43; V. 90. Eneas Silvius Gaspari Schlick cancellario imperiali salutem iplurimam dicit. Advenerunt denique littere apostolice per Guidonem allate, sicut ex curia scriptum erat, has apud me habeo, novem in numero. sunt in forma plena sufficientique. nunc opus est, ut quantotius revertamini, quia ut spero possessionem assequemini concupitam. nuntius, qui attulit litteras, refert, Thadeum3 marchionem Estensem per Nicolaum Piceninum cum mille equi-tibus interceptum missumque regi Aragonum, qui rex Venetis scripserit, pacem aut belli poscens inducias, nam duas et quadra-ginta galeas armavit, intendens Sarracenorum, qui contra Rho-dum venerant, insultibus obviare. nichil adhuc de responso sci-tum est. Athesini legatos habent Venetiis, auxilinm postulantes, quod ne fiat timor est. libenter nanque Veneti aliquid illis in montibus piscarentur, ne venari cesar in mari eorum posset. habebitis et vos litteras de Venetiis, per quas agnoscetis, somp-nium esse de pecuniis, nisi alia incedatis via. comes Goricie hinc abscessit, abnegatis sibi feudis. dicunt enim Austrie duces, id privilegii habere, ne quis in territoriis suis princeps degat vexillo investiendus. uxor ejus adhuc est hie. manent vetera pacta, que comes Cilie percussit. omnia vir tenet, uxor unum castrum habet et ibi libras centum et rursus tricentas annuas ex viri camera suseeptura est, sed conjacere illi non tenetur. hoc virum male habet, uxorem parva provisio gravat. comes Cilie et dux Albertus ambo in consilium regis sunt reeepti et his diebus jurarunt. itaque omnino hie nichil est actum, reliqua ex litteris domini Henrici sentietis. ego maximopere cupio, Ti-tum Livium vestri itineris esse comitem, ut meus sit in curia aliquando socius. valete et me vestro ex amore commissum habeatis. ex saneto Vito, die 12. januarii 1444} 1 Das Datum ergibt sich aus dem Briefe des Eneas an Heinrich Schlick. » Taddeo, ein Sohn des Azzo von Este, war Condottiere in Diensten Venedigs und starb am 21. Juni 1448 (Frizzi: Memorie per la storia di Fer-rara III, 23). 278 117. Eneas Silvius an Giovanni Gampisio; St. Veit, 15. Januar 1444. Über den Geis, die Aussichten des Freundes, über Pieros da No-ceto angebliche Armut und andere Freunde. Nachrichten über die Kämpfe der Polen gegen die Türken und die Schlacht von Nissa. Aus clm. 12725, Bl. 86 und Chigi J7I, 208, Bl. 197. K. e 7; N. 44; B. 44; V. 91. Eneas Silvius poeta1 salutem Tplurimam dicit summo philo-sopho domino2 Johanni Campisio. Aliorum litteras, que ad me scribuntur, semel dumtaxat lego idque curshn, tuas cum recipio nunquam satis legisse vi-deor. redeo iterum atque iterum, nunc istam, nunc illam par-ticulam attingo, egre illas ex meis manibus abire sino. facit hoc ornatus scribendi et rai'itas, tum quod cum ilüs tanquam cum te ipso loquor, quo nemo mihi suavior est. nunc cum Guido tabellarius tuas mihi litteras redderet quantum voluptatis acceperim non possum conjunctim expromere, sed partes epi-stule tue singulas referentem me magis intelliges et quantum attuleris gaudii intueberis melius, pretereo res Insubres nee enim mihi suasum est, te quicquam absque consilio facere, tarn etsi jocans magis quam arguens de parcitate fecerim verbum. quod de politicis scribis,a admodum placet, nee te mirari oportet, si tibi librum empturo prospicere volui. non enim diffidere est amicitie sed consulere, quando viam ostendimus servandi ar-gentum. quod vero ad nummos me paulo plus affectum dicis quam oporteat, facis amice, qui me admones, ne quid avaritie in me sit, te quoque in hoc philosophum prebes, cujus est ani-mum vitiis purgare, sed scis omnes nos, cum seneseimus, ut Terentiib sententia est, ad rem fieri attentiores, quamvis abs re sit, quo minus restat itineris, eo plus, sicut Cicero0 queritur, viatici parare. credo id aeeidere, quia, multas perpessi calami-tates in juventute, illarum meminimus timemusque, ne revertamur 1 EII gestrichen. — 3 Fehlt Oh. "¦ Des Leonardo Bruni Übersetzung des Aristotelischen Werkes. — b Terenz Ad. V, 3, 48: Unum hoc vitium senectus affert hominibus, attentiores sumus ad rem omnes; V, 8, 31: quod nimium ad rem in seneeta attenti sumus. — c öato 66: Potest quicquam esse absurdius, quam quo viae minus restat, eo plus viatici querere? 279 in eas. animus juvenis sanguine fervens ebullit, furit, insanit, nil pensi habet, non pecuniam pendit, quoniam se facile lucra-turum sperat. nunc bella metitur, nunc mercaturam cogitat, nunc regales curias meditatur, credit amari, credit sibi ab Omnibus subveniri, si opus fuerit. vetulus Spiritus seit, quam rare sunt amicitie, quam fallaces amores, quam lucra difficilia; seit, temporalia bona, sine quibus negat Aristoteles plenam felicitatem, in manu esse fortune, que si amiserit illa in vita recuperare non potest. ego, mi Johannes, satis multa probavi, pecunias quasi fimum contempsi. nunc cum illas vellem, nusquam ap-parent. video verum esse, quod Juvenalis inquit: haud facile emergunt, quorum virtutibus obstat res angusta dorni." si mihi puer ut Virgilio et tolerabile fuisset hospitium, potuissem et ego cantare sub antro Pierio, quod minime1 potest sana paupertas facere. mihi curandum est, ut vivam utque auro non caream, quo nocte dieque corpus eget. da igitur veniam, si emptor quam minimum dare cupio. nam et qui vendit quam maximi optat vendere. age tarnen, ut vis, fiat. nullibi tibi ero adversus, tametsi disputare interdum placeat. tuum est curare, ut Aristoteles veniat, quovis pretio emptus, nee doleat hie philosophus vendi. nam et Platonem venumdatum legimus, quamquam ven-ditio hec, quam peto, etiam Ciceroni et Virgilio sit aeeepta. nam qui scribunt, nil aliud volunt, nisi ut post obitum quam se-pissime vendantur. tu tarnen aliis litteris inyenisse te ajebas venalem philosophum, nunc te inventurum dicis, sed ille forsitan Senis mansit, ideo alium queris. quod mihi scribis, bona te verba ex summo pontifice audisse, quibus spem capis2 fortune melioris, magna letitia intellexi. scio enim honore atque bono quovis te digDum. tu tarnen scis, divitias plerumque indignos comitari easque, ut philosophi volunt, qui minus sunt digni pos-sident. ideo tibi minus spero, sed potest summus pontifex fatum vincere et presertim si, ut scribis, adjutor tibi sit reverendissi-mus dominus tuus meusque. dico meum, quia vetus mihi apud illum notitia est, et putavi me aliquando ab eo diligi. idemque nunc puto, nisi vel suus mutatus sit animus vel, que inter-eiderunt negotia, me sibi alienarint. credo te meum sermonem capere. ego tarnen quiequid sit,3 illi afficior virtutemque suam 1 Oh. non. — 2 Oh. coneipis. — 3 E streicht quiequid sit, » Sat. III, 164. 280 et miror et colo, nee ex eo aliud peto, nisi ut bonum tuum querat, qui uno verbo statum tuum potest mutare. ipse philo-sophus est. nisi philosophum anaat, desinit esse quod est, nee ego eum1 tanti faciam. oportet nonnunquam fortunam vincere eique resistere pro viris claris. de Noxetano satis fecisti de-siderio meo. non solum enim, quid officiorum gereret, mihi ex-posuisti, sed ipsum quoque ad me scribere compulisti. ago tibi propterea ingentes gratias, video tarnen non concordare, que scribis, his, que ab ipso coneepi. is se inopem scribit, tu eum divitem dicis. sed credo te ad veritatem loqui, ipsum ad opi-nionem. nemo enim2 dives est, cujus cupiditati non est satis. tu, quod sufficere homini reris, id divitias ais; is, quia non habet auri montes, pauperem se putat. ego plus tuis litteris de eo, quam suis sum gavisus. nam si te non audivissem prius, moleste tulissem ejus scripta, diligo nanque ipsum et omnis acerbitatis sue sum partieeps. sed tu me levas magnis angustiis, quando bene Uli esse dicis. non dieam plura in hoc, quia sibi scribo et puto eum apud te risurum, quando expuentes mi-seriam deambulatum itis meique memores estis, sive Coliseum petatis sive pontem Emilium vel cum termas visitatis Dio-clitianas aut illa sanetorum templa. Jacobum Calvum resaluto et bene illi esse cupio. nam mei aliquando amicus fuit et nunc est, nisi amicitia potest frangi. multa mihi de Conte nostro Senensi, venerabili cubiculario apostolico, scripsisti, que omnia jam dudum mihi Vienne retuleras et ego vera esse sciebam, qui virum illum, nobilem conterraneum meum, a teneris annis novi. puto tarnen te illa presente ipso scripsisse, qui tarn efficax fuisti. sed quid dixi, puto certa res est. nam tu ipse in duobus corporibus unam esse animam dixti. quod igitur scribis ne-dum illo presente scribis, sed ipse scribit. non dicam ego sibi ut aliud significes. nam quod de te dico, de ipso dico, si tu me habes et ipse habet Aristophanes tuus. Vegium mihi salutes dicere voluptati est. nam et illius memor sum, sed optassem que fortuna sit ejus, sicut de Petro scire; timeo nanque sibi. nam omnes poetae jacent surguntque theologi,3 quorum inscitia summa putatur scientia. poeta vero exurit, intaetam Paridi ni vendat Agaven.* arbitror tarnen, quia pius est vir, deum illum 1 CA. tanti eum. — 3 Fehlt Oh. - s Ell juriste. a Juvenal, Sat. VII, 87. 281 respicere et aliquid jam tribuisse, quo sit sibi tuta senectus a tegete et baculo.a nichil modo plus esset scribendum, nisi; quod te scire volo, reverendissimum3 dominum1 cardinalem sancti angeli cum rege Polonie atque despoto jam intrasse Bulgariam, quo in loco bassa Teucrorum2 cum 20 milibus equitum obviam venit premissisque levis armature militibus Christianorum exer-citum infestabat. tum Johannes, Transsilvanorum dux, qui Hungarica lingua, ex Sclavis accepta,3 dicitur vayvoda, receptis 10 milibus equitum expeditorum, Moravam flumen trajecit re-lictisque impedimentis bassam petebat, prelium initurus. timuit bassa retrocessitque. Johannes vero urbem Nisam profectus est eamque militibus cinxit nee magno negotio expugnavit. exinde relatum est, bassam cum exercitu reversum bellum poscere, quo aeeepto obviam Johannes perrexit atque, ut in propinquo fuit, structis aciebus, certamen iniit. mira res. ex Teucris4 duo milia cesa dieuntur, capta quatuor milia. ex Christianis solum decem cecidere, quibus pro Christi nomine certantibus bene putandum est obvenisse. signa militaria novem intereepta sunt, multa preda asportata et spolia ditissima. reliqui, quos fuga morti eripuerat, incolarum insultu periisse dieuntur. hec acta sunt ad diem 3. novembris sicut regi nostro per ipsum cardinalemb et regiis litteris scriptum est. ajunt hoc magnum esse initium et spem hinc suseipi, qua Teucri5 ex Europa pel- 1 Ell gestrichen. — 2 EI Turcorum. — 3 ex — accepta fehlt Oh. — 4 EI Turcis. — 6 EI Turci. a Juvenal, Sat. IX, 139. — b Der interessante Brief des Kardinals sei hier, als Beitrag zu A. Hubers Aufsatz: Die Kriege zwischen Ungarn und den Türken 1440—1443 (Archiv f. österr. Gesch. LXVIII, 8. 159—207) und zur Kontrolle der Berichterstattung des Eneas aus clm. 12125, Bl. 120, mitgeteilt; im alten Index dieser Handschrift lautet die Adresse irrtümlich, da doch der Kardinal an K. Friedrich schreibt: Dominus Gaspar ad Dominum Julianum cardinalem de preparatione exercitus contra Turcos per regem Polonie cum baronibus Hungarie. Serenissime prineeps, illustrissime domine, Aomine mi collendissime post humilimam recommendationem. Ad leticiam et consolacionem serenitatis vestre significo eidem, qualiter postquam iste Serenissimus dominus rex et illustris despotas ac magnificus dominus Johannes vayvoda cum gentibus eorum et ego cum eis transivimus Belgradum et intravimus Rassiam per quinque aut sex dietas exercituales, penes quoddam flumen, vocatum Mo-rava, circa tricenti Turci venerunt, ut insidiarentur sacomaniis exercitus nostri, quod cum fuisset nunciatum vayvode ipsemet trajeeto flumine insecutus est illos et multos peremit cepitque duos de potioribus, per 282 lantur, quod faxit deus, tum propter Christiane religionis augmen-tum, tum propter nomen et gloriam cardinalis ipsius, quem di-gnum honore quovis deputo, cum fidem catholicam defensurum quos cognovit, ad duas dietas bassam, vice imperatorem Tureoram, cum exereitu suo residere, quapropter, assumptis de exereitu circiter decem milibus equitum bene electis, ipse vayvoda relictis domino rege et domino despoto et aliis in castris profectus est satis repente et sine aliquo cariagio, ut confligeret cum ipso bassa. sed ipse bassa audito, quod tre-centi illi sui fuerant prostrati, discessit ex eo loco per diem, antequam illuc applicaret dominus Johannes et secessit ad partes remotiores. sed et dominus Johannes, senciens bassam effugisse, perrexit ad quandam eivitatem, vocatam Nysam, in introitu Bulgarie et eam occupavit. bassa autem interim undecunque potuit colegit gentes numero, ut dicunt, circa viginti milia equitum, inter quos erant multi vayvode et alii non me-diocres domini, et tandem die dominica 3. videlieet hujus mensis post meridiem, instructis aciebus venit prope locum residencie ipsius domini Johannis, quod senciens dominus Johannes instruxit et ipse acies suas et ivit illis obviam et tandem domino exercituum adjuvante nostros in primo congressu ipsi impü Turci prostrati sunt et vertentes terga ipse bassa dux eorum et reliqui dederunt se in fugam, quos insecuti sunt nostri usque ad primam horam noctis et nisi fuisset mons fortis, sub quo bassa collocaverat acies suas ac eciam silva, per quam effugerunt, et tenebre noctis, forte pauei ex hostibus effugissent. fertur ad duo millia esse interfecta et circa quatuor milia equorum capta, novem banderia magna eciam capta sunt, et aliqui non parve auetoritatis capti, multe vestes siricee et alia indumenta multe quoque res capte sunt, de nostris autem vix octo aut ad plus decem ut communiter asseritur, perierunt. reputatur ista non parva victoria in isto principio maxime in terra ipso-rum inimicorum, presertim cum ipsi hostes duplo plures essent quam nostri, licet aliqui dicunt, quod eciam major esset numerus, reversus est dominus Johannes in castra cum magno triumpho et eciam cum ma-xima preda. banderia hostium capta assignavit domino regi. crastina die in nomine domini movebit se exercitus ad interiores terras Tur-corum, et videntur isti domini habere animum hiemandi et faciendi magnum profectum fidei catholice et Christianitati, ad quod ego exhor-tatus sum et exhortor eos quottidie, quanto efficacius possum. postquam intravimus Eassiam, venerunt ad dominum despotum ex Rassianis ultra octo milia equestrium et pedestrium, venit eciam ad eundem ex Bossna quidam vayvoda vocatus dominus Petr.us Cohacz cum equitibus 600 vel 700. ex Albania fertur aliquos esse mox venturos. deinde ex Kagusio scripserunt domino regi et mihi quedam nova illarum parcium tenden-cia ad honorem fidei catholice. ipsarum autem litterarum partieulam mitto hie introclusam. imperator Turcorum dicitur movisse se ex An-drinopoli et cum potencia sua venire contra nos. spero in eo, pro cujus sacro nomine militamus, quod continget ei sicut basse, vicario suo, aut forte deterius. omnes, qui sunt in hoc exercitn, tarn magni quam parvi 283 tantis se discriminibus objectet. vale et amicorum quicquid habeo salvum dicito. ex sancto Vito in Carinthia, die 13. ja-nuarii anno 1444. 118. Eneas Silvius an Qoro Lolli in Siena; St. Veit, 15. Januar 1444. Bericht über den Venusberg in Italien, den der Überbringer des mirum in modum audacter ac viriliter properant ad pugnam, nisi hiemps instans sit nobis impedimento. sperandum est in domino, quod exercitus iste aliquid magni faciet, quod ipse elementissimus deus, pro cujus sacra religione laboramus, concedere dignetur ad honorem sue divine majesta-tis et ad liberacionem harum parcium consolacionemque tooius Christia-nitatis. que deinde sequentur, curabo intimare serenitati vestre, ad cujus mandata me promptissimum semper offero. datum. Excellentissime vestre serenitatis humilis servitor Juliamis cardinalis sancti angeli, apostolice sedis legatus. Post soriptas has litteras advenerunt mihi ex Rassianis ac Bulgaris asserentes, tarn a se quam ab aliis multos ex Turcis post conflictum dum fugerent fore captos et interfectos. putatur non minus damnum acce-pisse hostes post conflictum in fuga a circumstantibus populis quam in conflictu a nostris. spes est, victoriam hanc in hiis partibus parituram magnas novitates contra Turcos et multos alienaturam ab eorum obe-diencia. sed de partibus Albanie quidam dictus Arnith, qui cum Teucris perfidissimis confinat, magno ausu cum ejus gentibus hostiliter ipsorum Turcorum temitas invasit multaque loca et agros ipsorum cepit et quot-tidie capiendo vadit. prospero cursu habemus eciam, qualiter Dragas, germanus Constantinopolitani imperatoris, qui ex Constantinopoli Moream se contulit, videns horum barbarorum hostium dissipari potenciam et undique bella contra eos parari, colligit contiune in unum dominacionis sue gentes, animo et intencione contra ipsos Teucros bella gerendi, quam primum felicissimum Hungarorum exercitum militari viderit, et ita ce-teri Albanie et Grecic domini se parant nilque aliud exoptant, quam una contra hos truces Christi hostes transferre et secum ad invicem sera prelia manibus validissimis atque indefessis committere, quod altissimus miscericors deus concedere dignetur. Datum Ragusii die 4. octobris 1443.* Die Datierung des Briefes ist unbedingt falsch; die Schlacht bei Nissa fand am 3. November statt; es ist also der Brief im November geschrieben, aber schwerlich schon am 4., dem Tage nach der Schlacht; der Brief Hunyadis an Ujlaki (Katona X, 251—254) datiert vom 8., der Brief des Königs Wladislaw an den Dogen von Venedig (Muratori, Scriptores XVIII, 674) vom 9. November; in dieselbe Zeit wird auch der Brief des Kardinals fallen; auch ist er gewiß nicht in Ragusa geschrieben; doch weiß ich nichts dafür einzusetzen. 284 Briefes suche. Bittet den Freund, er möge sich bei des Eneas Vater für die Erziehung seines (des Eneas) Sohnes einsetzen. Aus Chigi J VI, 208, Bl. 201. K. e 9; N. 46; B. 46; V. 92. Eneas Silvius, poeta imperialisque secretarius, salutem pfat-rimam dicit Gregorio jurisconsulto, fratri suo. Venit ad me hac hora lator presentium, ex me quesitum, an Veneris montem apud Italiam scirem, nam ibi magicam artem tradi dicebat, cujus avidus est herus suus, qui Saxo est, summus astronomus. dixi me scire portum Veneris;a qui est prope Lunam inter Ligusticos montes, quo in loco tres noctes egi, dum Basileam peterem. inveni etiam apud Siculos montem fore qui Herix appellatur, Veneri sacer, sed in his locis nichil accepi magicum tradi. inter conferendum autem venit in mentem locum esse in Umbria, que provincia ducatus dicitur, non longe ab urbe Nursia, ubi preruptus mons ingentem speluncam facit, per quam aque fluunt. illic memini audisse me striges esse et demones ac nocturnas umbras, ubi, qui auda-ces auimo sunt, spiritus vident1 alloquunturque et artes edi-scunt magicas. hec non vidi nee vidisse curavi, nam quod peccato discitur, melius est ignorasse. sed Savinus, juris civilis peritus, qui apud Camilliam1' inter publica diversoria domum habuit, hec mihi vera esse asseveravit, locum nominavit et locum descripsit. sed ista ex memoria fugerunt, que labilior est an-guillis. ideo te rogo, si Savinus vivit, hunc virum ut ad se ducas sibique eum commendes. nam et ipse mihi et tu in hoc rem gratissimam facietis. is enim, qui nuntium hunc mittit, medicus est ducis Saxonie, homo tum dives, tum potens. post hec opus esset me nonnichil scribere patri ceterisque con-sanguineis. sed tempus non patitur et oecupationes impediunt. tu tarnen mea eris littera2 dicesque omnibus mihi bene esse et sospitem me ducere vitam. rogabis etiam patrem meum, ut filiolum mihi3 Florentie natum, de quo mihi scripsit, tollat alat-que. nam multa coneurrunt, ex quo meum4 puto, sicut patri scripsi." nescio litteras an meas suseeperit. ideo hec tibi 1 .EWnequam audiunt. — s Ell epistola. — s EII gestrichen. — * Ell Johannis nostri filium verum. 8 Porto Venere bei Spezia, dem alten Lima. Über den Venusberg vgl. jetzt: JF. Kluge: Bunte Blätter, Freiburg 1908, S. 28—61. — b Porta öamollia in Siena. ¦ — c Vgl. den Brief des Eneas vom 20. September 1443, N. 78. 285 scripsisse volui, ut meum animum sentiat ille per te. novitates quas mihi scripsisti, intellexi ad summum. quod dicis, papam fuisse Senis, dum scriptum est cesari in rebus ecclesie,8, scio quid significet.1 sed id non satisfacit, quia nichil gerendum est, quod postea sit excusandum. me puto plane habes. genitrici tue et patri scis quid velim meo nomine dici. tibi arbitrium do idque de omnibus, maternus amor et sororia dilectio quid petat uti ego nosti. finge te esse me et quid tunc velles, id facito. vale optime. ex sancto Vito in Carinthia, die 15. januarii 1444. 119. Eneas Silvius an Piero da Noceto; St. Veit, 16. Januar UM. Über des Freundes finanzielle Verhältnisse und über dessen Geliebte; seine eigenen Anschauungen über die Frauen. In Fragen der Icirchlichen Union stelle er sich auf die Seite des Königs, dem er diene. Aus dm. 12725, Bl. 57» und Chigi JVI, 208, Bl.206; K.elO; N. 45; B. 45; V. 93. Eneas Silvius poeta2 viro prestanti fratrique colendo Petro Noxetano salutem plurimam dicit. Magnas habeo grates Campisio nostro, qui te mihi scribere compulit; sed majores tu illi habere debes, qui ejus opera ad te reversus es. nanque cum soleres omnium esse humanissi-mus, diu extra te fueras, nichil mihi scribens, qua re nescio que potuerit immanior esse, sed vivat felix Campisius, qui te hu-manitati reddens me vita donavit. er am enim jam exanguis mortique proximus, nichil tuarum suscipiens litterarum, sed jam redivivus sum factus scriptis tuis, tametsi nonnulla scribis ran-cida. nam quicquid tibi molestum est, id mihi quoque acerbum esse debet. sed credo plus aliis quam tibi de te. facis enim, ut virum prudentem decet, qui de se parce loquitur et omnia sua imminuit, non ut miles Traso äuget, tu te pauperem dicis, Campisius te ditem asserit, nee Castellanusb negat. in hoc tarnen duplex ratio esse potest. aut enim nimis appetis aut jaetantiam vitas, ne te divitem scribens venari gloriam videaris. 1 EII significetur. — * EII gestrichen. * Bezieht sich auf die Ablehnung des von K. Friedrich gewünschten Konzils. — b Nicolaus Tiphernas. 286 ego sive pauper es sive dives tantundem te facio. non enim unquam fortunas tuas, sed te amavi et illam quam in te sitam virtutem congnovi. si dives es, Petrus es et virtus tua est eadem, nee ista immutata sunt, si pauper es, quia nulla ex virtute spolia casus ducit. quod vero patrem tibi esse atque sobolem dicis, credo ut scribis et pietatis est his subvenire. qui hoc non facit, is jam nee pius est nee bonus nee homo, sed immanis belua. quid enim immanius dici potest quam Uli opem negare, a quo suseeperis vitam? o, mi Petre, nimis est aretum patri, quo sumus obnoxii, vinculum, quamvis aliquorum vesania eo procedat, ut non solum negare parentibus victum audeant, sed eos etiam vinciant, cedant atque trueident. sed hec pretereo. illud autem mihi risum excussit, quod de Philorcio scripsisti, sive hanc volumus Antiphilam dicere. visus sum cum Terentio loqui, dum tuas perlegi litteras. nunc mihi Pamphilus, nunc Heschinus, nunc Clinia videbaris, sed aeeidit tibi credo non si-nistre, quando bene moratam virginem sortitus es, que tuis con-venit moribus, que non ad suam sed ad tuam sit victura con-suetudinem. nee tu mihi de paupertate dixeris, uxorem nan-que dueturus non aurum sed feminam sibi maritat. uxorem castam, formosam et feeundam volo. hec si assint, nichil plus exigo. sunt, mihi crede, mi Petre, multa cum divitiis vitia, alie tremulente sunt, alie süperbe, continuaces, adultere, malilo-que, nunquam viris pacem dant, alie deformes, egrote, steriles. hec tua non habet mala, quid minimum queris, ubi sunt maxima? tute illam probas et solam aecusas inopiam. superis sit laus, quod tibi satis est, quodque ofneiis lucrosis prees. marchio Salutiarum, ut nobilium et potentum fastidia fugeret, porcaream puellam, quam in nemoribus venationi dans operam reperit, matrimonio sibi conjunxit, cujus vita omnes illustres feminas inferiores se fore monstravit. quid tu dicas aut agas, quando prineipes non verentur pauperis domus amplecti connubio? ego tibi, mi Petre, si sie est ut dicis, si tibi morigera est puella et tuo gustui conveniens non suadeo, ut nuptias protrahas. tibi melius quam aliis evenit, qui periculum1 fecisti, antequam nu-beres. alii sepe deeepti sunt, uxores dueunt antequam probent et esco viderint et faciem laudent. multi sunt oeculti defectus, qui post primos himeneos in lucem venientes perpetuis crucia- Clm. hat darüber ah Glosse experientiam. 287 tibus viros affligunt. ego de me1 facio conjecturam. plures vidi amavique feminas,2 quaruni exinde potitus tedium magnum suscepi,3 nee si maritandus fierem4 uxori me jungam,5 cujus consuetudinem nesciam.6 loquor tecum aperte, scio quoque animi tui partem, qui mihi sepe dixti, eam velle conjugem ducere, que se tibi debere plurima fateretur. ecce jam habes, tota quod mente petisti. vide, ut tibi sis conformis. ego, si quando dulces revisam lares et amenam Italiam repetam, quod mihi dubio est, nichil me fecisse putabo, nisi et te conveniam et uxorem et libros et pueros et domum et equos tuamque omnem suppelectilem videam panisque tui aliquid edam. nee te terreat meus honorificus adventus. non enim is sum, qui pompam ducere possim. non7 arridet tantum mihi hera fortuna, ut cum fastu et gloria sperem, me in8 patriam posse remeare.9 satis mihi fuerit, nisi mendicus redeam. sat erit, si mea peeunia viaticum coemero. quod magis sperem nichil est et in hoc habeo superis gratias. suasisti exinde, ut parti tue faveam, si non alia ex causa, saltem propter te. hec est adjuratio que-dam, que non suadet tantum, sed etiam cogit. tu tarnen nosti, me prineipi servire, qui nullarum est partium, qui que medium tenens unioni studet, nee fas est servos aliud velle, quam do-mini cupiant. mihi sanetum videtur regis propositum, cui ut faveat deus, supplex oro, nee si mens regia locum habuerit, sors tua deterior erit, sed quemadmodum puto longe melior, quia tunc dives est curia et officiales opulenti, quando est unio, quam si deus daret posses et me ad te vocatum facere. sed nescio, quando hoc erit. interim me regi insinuabo, regi parebo, regem sequar. quod is volet et ego volam, nulla in re adversus ero nee attingam aliquid, quod statum respiciat, quia periculosum est de aliena re publica curam gerere. ego peregrinus sum. consultum mihi10 est Grnatonis officium suseipere: ajunt ajo, negant nego.11 ipsi si fuerint sapientes laudem ferent, si stulti eorum quoque dedecus erit, nulli invideo gloriam et nullius dolere infamia volo. quod mandatum fuerit scribam, non ad- 1 E11 Peregallo nostro. — s EII qui se plures vidisse amavisseque feminas ait. — "Ell suseepit. — * E II gestrichen,. — 8 EII se jungen-dum. — 6 Ell nesciat. — ' Ell korrigiert aus fehlerhaftem nam. — 8 Fehlt Oh. — * Ell petere. — 10 EU mihi esset. — " Ell schiebt ein: sed hoc alienum est a me. 288 dam, non niinuam. nee videri volo prudens neque stultus. ta-cebo et parebo libens. si secus agerem, non esset mihi ex usu nee te velle scio aliquid me agere, quod possit obesse statui meo, ne, qui est parvus, fiat nullus. non dicam plura, nisi quod te rogo, de magistro Toma,1 summo theologo et conterraneo tuo, aliquid scribas et quid de nuptiis sequatur. vale. ex saneto Vito, die 16. januarii 1444.2 120. Eneas Silvius an Francesco Bossio in Mailand; St. Veit, 16. Januar 1444. Über die Verheerung von Trient; bittet ihn um seine Unterstützung in Sachen seiner Mailänder Präpositur. Aus dm. 12725, El. 109 und Ohigi JVI, 208, El. 210; K.fl; N. 48; B. 48; V. 86. Eneas Silvius domino3 Francisco Bossio, doctori eximio, salutem plurimam dicit. Accepi/ vos4 Mediolanum petisse, quoniam Tridenti non erat tutum esse, probo consilium vestrum/ licet mihi dampno sit. sed majus fuisset incommodum uieum, si quid illic vobisG detrimenti contigisset. fugiendi rumores sunt et maxime civitatis illius, que tot habet voluntates quot homines. nichil illic jam erat, quod per vos4 geri posset, quia non exaudiuntur leges inter arma nee vox advocati inter tubarum concentus resonat. jam ibi classicum intonuit. venerunt Athesini ad tria hominum milia et agros vastare Tridentinos ceperunt, non tarnen absque cruore injuriati sunt, ceciderunt ex Athesinis complures capti-que et vulnerati nonnulli dieuntur.7 rex auxilium8 Tridentinis mittit9 spesque habetur, nefarios emulorum conatus non trans-ituros absque pena, quia nulla temeritas tuta est et nulla injuria stabilis. sed de his satis. ego vellem litteris vestris10 instrui, quomodo res meas dimiseritis,11 tum de plebe tum de prebenda Eier macht Eneas die wichtige Randbemerkung: Tomas qui nunc 1447 est papa Nicolaus V. factus cardinalis 1446; die Jahreszahl 1447 und der Zusatz, wann er Kardinal geworden, scheinen später geschrieben, da die Tinte hier blasser ist. Die Bemerkung ergibt, daß die erste Sedaktion des Eneas ins Jahr 1447 fällt, also bald nach Beendigung der Handschrift. — 2 In dm. fehlt Ort und Datum. — 3 EII gestrichen. — * EI te. — 6 EI tuum. — 6 EI tibi. — 7 EII vulnerati non pauciores. —¦ 8 EU auxilio. — * EU est. — 10 EI tuis. — u E I dimiseris. * Vgl. den Brief N. 113. 289 et quomodo hujus anni reditus sint expositi, ut sciam, uxor do-mini1 Jacobi an debitum habuerit. vellem quoque certiorari, quid per me ulterius sit gerendum, dum abestis.2 exinde scribit rex illustrissimo principi, duci Mediolani, in favorem meum petit-que, preposituram mihi restitui. peto,3 velitis4 promotores5 rei esse, scribo domino6 Nicoiao de Arcemboldis," qui sua gratia me7 adjuturam se spopondit. hunc adire velitis8 et in9 meam causam hortari. sie et dominum10 Gunifortum* secreta-riurn, cui alias scripsi, ut vel una vel alia via finis detur. ego totum vobisn committo, quiequid feceritis12 ratum apud me erit. Laurentius de Eotella" multa promisit sed nunquam rescripsit. credo eum plus verborum habere quam factorum. vestra13 est alia consuetudo, plus facitis14 et minus dicitis.15 ideo mihi satis est significasse quid velim. persuadere non est opus persuaso. reverendissimum patrem dominum16 Novariensemd spero mihi auxilium17 futurum, ipsi ut me commendetis18 in spe habeo. valete19 optime. ex saneto Vito in Carinthia, die 16. ja-nuarii 1444.e 121. Eneas Silvius an Niccolb degli Arcinfiboldi in Mailand; St. Veit, [20. Januar 1444]. Bittet um seine Unterstützung in Sachen der Mailänder Präpositur. Aus Chigi J VI, 208, Bl. 202. K. e 9; N. 47; B. 47; V. 94. Eneas Silvius poeta20 salutem Tplurimam äicit Nicoiao de Arzimboldis, doctori prestanti ac ducali consiliario. 1 JLII gestrichen. — 2 E I abes. — s Ell oro. — * EI velis. — s EI promotor. — 6 EII gestrichen. — ' sua —me EII gestrichen. — 8 EI velis. — 9 Ell ad. — 10 et dominum E II gestrichen. — n EI tibi. — 12 EI feceris. — 1S EI tua. — u EI faeis. - " EI dicis. — 10 Ell episcopum. — " Oh. auxilio. — 18 E1 commendes. — 19 EI vale. — 20 EII gestrichen. " Vgl. N.121. — b Guiniforlo Barzizza. — "Vgl. dagegen N. 136. — d Bartolom-meo Visconti. Voigt läßt den Brief vom I.Januar datiert sein; das ist unrichtig; denn in dem Briefe an Niccolb Veneto (N. 113) vermutet er Bossio in Padua; dorthin sollte Veneto ihm einen (verloren gegangenen) Brief des Eneas senden. Inzwischen hatte Eneas Mailand als Aufenthaltsort des Bossio erfahren und schreibt ihm mm direkt wegen seiner Mailänder Präpositur. Übrigens ist Voigt nicht konsequent; er hätte sonst auch den hier erwähnten Brief an Arcimboldi (vom 20. Januar) dem 1. Januar zuschreiben müssen. — " Ort und Datum fehlt clm. Pontes. II. Abt. 61. Bd. 19 290 Suscepi, noii multi sunt dies, litteras vestras, quibus mihi spem facitis, velle vos curam suscipere, ut prepositura mihi re-stituatur, qua conficta morte spoliatus sum. id mihi carissimum fuit, nee aliter de vestra erga me caritate putabam, memor notitie nostre Florentiane et alterius consuetudinis, quam habui Mediolani vobiscum. proinde cum sitis magnifico cancellario fratris loco et ego Uli nonnichil aeeeptus sim, credidi hoc quoque mihi prodesse. accedit illustrissimi prineipis ducis Mediolani1 honor, cui non potest ad laudem cedere, me servulum suum, qui sibi non vulgariter in multis rebus officiosus fui, tarn impie spo-liari2 et nunc presertim, quando tanto prineipi servio, quantus est irnperator, apud quem possum nonnunquam eidem duci utilis esse, si passeris est aliquod officium apud aquilas. hoc credidi et vos animadvertere nee deeeptus sum, quantum video et quan-tum mihi scribitis, qui velle curare rem meam dicitis. ego magnam spem habeo in vos, ut quod facto est opus, pro vestra summa prudentia prosequamini, utque omnino studeatis, ut8 prepositura mea ad me redeat,4 quod nisi opera vestra fiat, nullius alterius auxilium spero. scribit majestas regia0, in favorem meum juxta copiam, quam his inclusam mitto,5 cum hac° poteritis audacius meum negotium aggredi. scriberet vobis mei causa ipse cancellarius, si adesset. sed jam mensibus tribus abest missus ad dietam7 Nurenbergensem meque hie suo loco dimisit. is autem infra mensem revertetur, nam dieta8 illa prorogata est ad diem ascensionis et rursus convocati sunt prineipes, promittit-que rex omni remota exceptione in eam diem personalem ac-cessum. nova autem, que libenter cupitis audire, non habeo multa, nisi quod reverendissimus dominus9 cardinalis saneti angeli, qui apud Hungaros militat, litteras per hos dies majestati regie mi-sit, quorum vobis copiam facio, ut eas illustrissimo prineipi coni-municetis meque sibi commendetis. si quid alterius emerserit, non negligam vobis significare et maxime, ubi seiverim vel ipsi prineipi vel vobis me complaciturum. ex saneto Vito, 20.januarii 1444.10 1 2$IIgestrichen. — s EII spoliatum teneri. — s EIIgestrichen. — 4 Ell preposituram meam ad me redire. — 5 Ell meum exemplar scriptorum his inelusum; gestrichen mitto. — 6 Ell hoc. — ' Ell conventum. — 8 EU conventio. — 9 nisi — dominus EII gestrichen; dafür hoc solum est novi. — 10 Das Datum erst von EII hinzugefügt; doch ist es wohl richtig. Die Singularformen der Vorlage im Anschluß an N. 75 in Pluralformen geändert. "¦ Vgl.N.LXIX. 291 122. Andrea Donato an Eneas Silvius; Venedig, 22. Jänner 1444. Würde gern etwas in der Angelegenheit des Kanzlers tun, doch sei dies leider nicht möglich, da alle Entscheidung in der Hand des Senates ruhe. Aus Oh.JVI, 208, El. 218; K./2; N. 174; B. 171; V. 95. Andreas Donato,a eques Venetus, Enee Silvio poete doc-tissimo, salutem Tplurimam dicit. Nuperrime littere tue mihi obsignate fuere, quas libenter perlegi et eo libentius, quo clarius salutem magnifici domini1 Gasparis concepi, que mihi prope modum carissima est. vidi preterea ex ipsis Htteris, quod de re pecuniaria, quam cum hoc senatu agere habet, ad me scribis, quodve nuntii vestri huc profecti sapienter attulerunt, luculentius percepi. deus quidem mihi testis, quem animum, quam mentem, quam diligentiam in omnibus commodis ejus semper habuerim, habeam et habiturus sim. cetera pretermittens modo satisfacere et inservire possem sue magnificentie, cui pro ejus summa in me benivolentia, quam magnifacio, obnoxius sum, nee me ullus labor gravaret aut pon-deris quantitas aut verborum prolatio, que passim inaxima est in re publica, ex quibus quandoque aures aliene abtunduntur. omnia namque in me coneurrunt ad rem ipsam bene et optime conficiendam, quia nihil a me ita magnum fieri possit, quo bene-volentie et dignitati sue gerere morem mihi satis esset, sed sicut seit ejus magnificentia, que novit mores hujus rei publice, cujus voluntati majores et minores suecumbunt, sum civis hujus civitatis et quamquam et auetoritatis et dignitatis locum ali-quem teneam, tarnen deest mihi potestas aliquid faciendi sine auetoritate et mandato hujus senatus, qui regimini omnium rerum presidet. indulgeat ergo magnificentia sua, si ita sufficienter voto ejus non satis fit. cognoscit enim rerum causas, quibus res ipsa differtur. quod autem differtur non aufertur. semper 1 EI gestrichen. » Ausgezeichneier Staatsmann, Freund des Francesco Barharo, war bis 1440 Gesandter Venedigs bei Genua. 19* 292 autem in ea re et ceteris me promptissimuin habebit, qui om-nem operam, euram et studium adhibere nunquam desistam. quod reliquum quidem est, a nuntiis vestris sententiam et opinio-nem meam clarius vive vocis öraculo senties, quam ejus magnifi-centie referre poteris, cui me obnoxius commendatum facias. vale felix. ex Venetiis; die 22. jariuarii 1444. 123. Bartolomeo Vitelleschi, Bischof von Corneto, an Eneas: Lausanne [Februar 1444]." Der Bestallungsbrief über seine Aufnahme in die Jcönigl. Kanzlei sei ihm nicht zugekommen und vielleicht unterschlagen worden; er bitte deshalb um seine Erneuerung. Aus Ohigi JVI, 208, Bl. 7; K.g8; N. 181; B. 175; V. 54. Bartholomeus, episcopus Cornetanus, salutem ^lurimam äicit Enee Silvio, regio protonotario. Jocundissimis litterulis tuis, vir clarissime, quibus generosi militis Jaeohi ac tua opera me assumptum esse ad consiliariatum cesaris nuntiabas ab duobus mensibus responderam per alias meas litteras, quas si habueris letor. cognosces enim quantam ex eo mihi joeunditatem attuleris, videbis et gratias, quas hu-jusce rei vobis cooperatoribus offerebam ob hoc insigne munus, quod nosti quanto ego cum studio flagitarim, dum una essemus in Germania apud regem, posthac nullis alteris tuis litteris quiequam de te coneepi nisi, quemadmodum enuntiat Peregallus noster, te valere et apud cesarem in dies te1 pluris existimari et ad utramque cancellariam in protonotarium jussu regio assumptum esse,2 quo gratulor cupioque, ut in dies feliciores successus de te sentiam, unde ne hoc meum desiderium frustra sit stude. precor semper, ut cesaris rebus intentus sis ac illis3 continuo morem geras. quod si effeceris, crede mihi melius seeundaberis et eos omnes, quos tibi amicos habes, letos ac perjoeundos efficies. verum, ut ad rem meam regrediar, vereor, 1 EI gestrichen. — 2 EI gestrichen. — 8 EI Uli. a Die Datierung des Briefes bei Voigt: Anfang Oktober 1443 ist unrichtig; der Brief ist, wie aus ihm selbst hervorgeht, zwei Monate nach dem vom 13. Dezember 1443, N. 105, abgefaßt, fällt also in den Februar 1444. 293 ne litteras super consiliariatu, quas ex litteris domini* Jacobi ad nie nuperrime obsignatis intelligo fuisse traditas domino2 Wilhelmo de Constantia, ut illas aut ad me mitteret aut daret, ob ipsius amiserini fortasse portatoris infidiam, cum nusquam eas ad nie miserit et quod, me magis excruciat, nee mittet ex causis, quas tu tecum ipse conjeetaberis. nam ipse est apud Constantiensem episcopum et nos abnegavit. intellegis jam, quod in ea re actum sit et, nisi tu iterum juveris, privabor munere hoc ingenti. quare velim sicque oro te, ut eam litteram3 una cum domino* Jacobo, cui scribo, renovari facias,5 quod facile impetrabis, et eam domum ad me mittas, securiori modo ad manus Omuisboni. quod si efneies, mihi in ea re quam maxime complacebis nee usquam hoc ingens obsequium obliterabunt tempora nee etates. nulla ex regionibus Italie altera nova apud nos sunt, que ad te scribam, nisi Venetos et Florentiam pai'are maritimas et terrestres copias quam ingentes. rursus apud ponti-ficem nostrum maximum due practice sunt serenissimi scilicet regis Aragonum, pro quo ad mensem hie fuit reverendissimus dominus6 Vicensis ac comitis Francisci nuntius, a quo missus est dominus7 Thomas Reatinus, quem noscis et eum vidisti apud cesarem, quos traetatus et practicas pontifex noster ex animo et corde complectitur et ex utravis harum, quam bene8 sperem et quem ad modum res ipsa succedet, ex post intelliges. rei domini9 Jacobi non secus quam mee intentus fui, ut ei scribo ubere, a quo scire valebis omnia aspiciesque ex bullis desuper confectis. scito tarnen, Peregallum nostrum pro minuta et grossa prime littere dedisse peeunias. sepius ac sepius me commen-datum facias cesari et iteratas gratias pro consiliariatu sue majestati reddes meo nomine, cui ero observantissimus et glo-riosissimi nominis sui predicator indefessus. itidem et facies apud reverendissimum patrem dominum10 meum Chiemensem. et tu vale ac amorem nostrum et amicitiam observa cordi crebrioribus-que tuis litteris cum contingentiis patrie ac regionis illius.11 vale iterum. ex Lausan etc. 1 EI gestrichen. — * EI gestrichen. — 3 EI eas litteras. — * EIgestrichen. — 6 EI eures. — 6 EI gestrichen. — ' EI gestrichen. — 8 Die Handschrift hat hier ein unverständliches quasi breve bene; ich habe dafür die Korrektur EI eingesetzt. — " EI gestrichen. — 10 EI gestrichen. — u EI crebrioribusque — illius gestrichen. 294 124. Eneas Silvius an den Kardinal Domenico Capranica; [Laibach, Mitte Februar 1444]." Freut sich über des Kardinals Ernennung und bittet um seine fernere Gunst. Aus clm. 12725, Bl. 19 (gedruckt bei Voigt N. 83). Cardinali sancte crucis. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime. Reddite sunt mihi littere vestre, quas cum prima fronte recepissem titulumque cardinalis sancte crucis perlegissem, stu-pidus fui mecumque, quidnam hoc est, inquam, cardinalem hunc diem obiisse percepi. aut falsa vox fuit aut mortuus revixit. cum autem litteras aperui, reperi neutrum verum fuisse, sed Tpaternitatem vestram illius suscepisse locum, que res ultra mo-dum mihi, jocunda fuit, qui semper Status vestri crementum optavi et jam audio, quod tota mente petivi. fortunent nunc superi hunc vestrum cardinalem et nedum vobis sed amicis et servitoribus Omnibus utilem illum reddant. non peto mihi aliquid, nam ego satis habeo, quod vobis audio bene contigisse. solum opto, ut bonum vestrum perpetuum sit et nulla possit calamitate perrumpi. cognovi preterea desiderium vestrum de litteris in Portugalliam scribendis. navo ad id operas sed ne-queunt hoc, ut vellem utque opus foret, cito expediri. spero tarnen, me illas brevi tempore ad vos missurum. alia nunc scribenda non sunt, nisi quod me vestre reverendissime -paterni-tati deditum non facio sed repeto. posco insuper, ut sanctissimi domini nostri pedibus me commissum faciatis, cujus statui tarn studeo, quam mea parvitas fert. valete optime et me prisco ex more diligite. 125. Eneas Silvius an Piero da Noceto; Laibach, 18. Februar 1444. Über des Freundes Heiratsangelegenheit. Sofft, nicht dauernd in » Zur Datierung: Niccolb degli Albergati, cardinalis s. crucis, starb am 9. Mai 1443 in Siena (Eubel II, 29, 36; Bat 'onius Annales 28, 410); an seiner Stelle wurde Domenico Oapranica Mitte Januar 1444 zum cardinalis s. crucis ernannt (Eubel II, 72); schrieb er, wie anzunehmen, bald darauf an Eneas, so ist dessen Antwort, die wohl gleich nach Erhalt des Schreibens folgte, Mitte Februar anzunehmen. 295 Deutschland zu bleiben; vor dem priesterlichen Stande habe er sich bisher gescheut, da er glaube, nicht enthaltsam bleiben zu Jcönnen. Aus Ohigi J VI, 208, Bl. 217; K.f2; N.50; B.50; V. 98. Eneas Silvius poeta1 salutem ^lurimam dicit domino Petro de Noxeto,2 scriptori apostolico et fratri amantissimo. Satis ad te superioribus diebus scripsi tum de mea erga te voluntate tum de uxore, quam eras ducturus. nunc adden-dum nichil est nisi quod te rogo, ut rescribas successum rerum et an adhuc vir sies. nam si sie est dabo tibi odus, ut nie quoque virum aliquando facias, si quid inveneris opinioni mee conveniens. ego non intendo vitam omnem extra Italiam degere et adhuc cavi, ne me sacer ordo involveret. timeo enim conti-nentiam, que licet laudanda sit,3 verbis tarnen quam factis4 pro-babilior est et philosophis magis quam poetis conveniens. quic-quid sit, rescribe petitionibus meis et me tui Status scium facito et considera, me non tantum mei quam tui boni cupidum esse et gaudere omni tua fortuna. postremo investiga omnes vias, si que inveniri possint, ut aliquando Teutonicus Eneas fiat Italicus. vale. ex Labaco Carniole, die 18. mensis februarii 1444. 126. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; Laibach, 18. Februar UM. Wiederholt seine Bitte, der Freund möge ihm Brunis Übersetzung der Aristotelischen Politiea häufen. Berichtet über die Freisinger Angelegenheit; der Kanzler sei noch abwesend, werde aber gewiß dem Papste und dem Kardinale von Tarent, Giovanni di Taglia-eozzi, wärmstens danken. Aus Ohigi J7I, 208, Bl.216; K./2; N.49; B.49; V. 97. Eneas Silvius poeta6 salutem ^lurimam Aicit domino Johanni Campisio philosopho. 1 Ell gestrichen. — 2 Ell Petro Noxetano. — 8 EU streicht timeo — licet; dafür neque enim satis scio, an continere perpetuo possim. conti-nentia' namque, etsi magnopere. — 4 Ell schiebt ein etate nostra. — 6 EII gestrichen. 296 Meas litteras jam te arbitror invenisse, quas per Venetias, mensis"' est, ad te niisi. in illis te rogatum feci, politicum Aristotelem ut mihi coemeres, sicut Vienne interlocuti fueramus. credo id tibi menti esse, ideo brevior sum. tantum expecto cupide, ut volumen veniat. vidi bullas ecclesie Frisingensis cancellario missas, que illo absente mihi reddite sunt, ea res multum proderit parti vestre. nam liberalitas inter eeteras vir-tutes maxime homines allicit. non erit immemor cancellarius hujus rei. ita dicito reverendissimo1 domino1 cardinali Tarentino, cui etiam me commissum facito. habebit pontifex maximus et ipse cardinalis in reditu cancellarii litteras regratiatorias, quamquam magis sint facta quam verba spectanda. sed nee facta deerunt. obligatus est cancellarius manibus pedibusque recognoscere hoc beneficium et nisi fallor id faciet. ita velis tu suadere et cardinalibus et pape. exinde meis verbis poetam Vegium salvum dicito et Petrum Noxetum,2 cui do litteras, ac amicorum quiequid me habere scis, tum presertim conterraneum meum Contem, et cave, ne amplius legem taciturnitatis observes, quia tempori leges^ serviunt et juxta oportunitatem mutantur. ego nolo legem meam majoris esse roboris quam sinodales sunt sanetiones, que dietim infringuntur. nulla avitas munieipalia jura in perpetuum servat, et Spartani et Athenienses et Romani in dies contrarias ediderunt leges. quod inter omnes variatim, inter nos non decet, inmutabile ut sit. vale et quantum tacendo intermissum est sermonis, tantum scribendo restitue. ex Labaco, quod est Vindelicum3 opidum, die 18. februarii 1444. 127. Bartolomeo Vitelleschi, Bischof von Corneto, an Eneas Silvius; Genf, [ca. Ende Februar 1444]. Hat das Ernennungsdehret als Jcönigl. Bat empfangen; bittet ihn um Förderung seiner Angelegenheit. Aus cod. öhigi J VI, 208, Bl. 149; K. k 7; N. 200; B. 187; V. 53. Bartholomaeus, episcopus Cornetanus, salutem Tplurimam äicit Enee Silvio, poete clarissimo et amico prestanti. 1 EII gestrichen. — a E 2/Noxetanum. — 3 EII schiebt ein inter Carnos. a Eneas irrt hier; er hatte Campisio schon am 14. Oktober (N. 85) um die Politica geschrieben, Campisio am 13. November (N. 95) geantwortet; am 15. Januar (N. 117) hatte er die Angelegenheit nur flüchtig erwähnt. 297 Dulce mihi admodum et suave est, vir clarissime, quod valeas, dummodo recte valeas, quando te apud tuum cesarem honore primum et commodis non carere existimem sed apud eum in dies te ob ingentes virtutes tuas et doctrinam magni pendi sciam et intelligam. scripsissem ad te crebrius, nisi pro-volutus visitatione episcopatus Gtebennensis, quam ob gravem meain penuriam ut viverem assumpsi mvitus. cum enim ut solent visitatores ipso in exercitio per eam diocesim cucurrerim hincinde1 distolus, non potui nee crebrius nee prius scribere ad te, cui in scribendo ac omnibus ferme morem ferre astringor. scias itaque me valere cum omni familia quamquam misere sus-cepisseque litteras consiliariatus regii, ad quas tu tantopere labo-rasti, mihi quidem caras et gratas et inter res alteras cariores. et ea propter cesari tuo primum, qui tanta in me humanitate usus est, tibique ac domino Jacobo, qui et initium et ineepte rei finem prebuistis, ago gratias indefessas, non recusans, si modo possim, vestris honori et cominodo prebere vires, restat aliud, ut communi rei nostre traetande nunc, admotis calcaribus, totis viribus te exhibeas in medium, pro veritate neminem extimescens. potes enim nunc, quo gratulor te, rei nostre ap-prime favere, et vales apud cesarem et omnes suos. ideirco tanquam fortis athleta ac certator in medium oecurras et ut res successerint, me avises2 et si, ut gliseimus, successerit apud regem et suos, rem meam, que tua est, singulari affectu sus-cipies, ut sie videam, te me alterum esse in re mea, quem-admodum et in tuis agerem indefessus. vale et me ama, ut ceperas, licet absentem et insudes gratificari tuo humanissimo cesari. ex Gebennis.3 128. Eneas Silvius an Kaspar Schlick; [Wien, Ende März 1444]." Bittet, dem Bruder ProJcops von Babstein die erledigte Stelle an 1 EI gestrichen. — * EI certum reddas. — 3 Das von Eneas I hinzugefügte Datum 3. die octobris anno 1443 ist unrichtig; vgl. N. 123; der Brief dürfte frühestens Ende Februar 1444 geschrieben sein. "¦ Dieser und der folgende Brief können zeitlich mir wenige Tage auseinander liegen, da in beiden der hospes erwähnt wird, der auf die Rückkehr des Königs wartet; aber nur im März 1444 war Eneas wegen seines Fußleidens getrennt vom Könige und Kanzler, die beide in Wr.-Neustadt waren. Die Datierung des Cod. Chigi (Ell) Wienna, die 29.junii 1444 ist also abzuweisen. 298 der Pfarrkirche in Budweis verschaffen su wollen; auch für seinen familiaris Johann legt er eine Fürbitte ein. Aus Chigi JVI, 208, Bl.436; K.d4; N. 75; B. 75; V. 112. Magnifico G-aspari Sligk, imperiali cancellario, Eneas Sil-vius salutem ~plurimam dicit. Insignem litteratunique militem Procopium de Babenstein, quanti faciam quamque amem inultis signis potuistis1 intelligere. is nunc ecclesiam Budovicensein germano suo conferri petit. episcopus alius Bohemus dicit eaui sibi promissam. mihi constat hunc episcopum non vacaturam sed vacantem impetrasse et quia tunc non vacavit vana fuit ejus impetratio potestque regia ma-jestas ut vult disponere. mihi consultius videretur, Procopii fratrem quam illum episcopum prornoveri. multa sentio, que scriptis nolo committere. vos amatis Procopium et ab eo amamini. ideo non expedit me multa dicere. si quid tarnen preces mee valere pro eo possunt, scitote omni conatu et integro corde ipsius me commodum cupere. hospes noster vellet ad vos proficisci vestroque auxilio presentiam regis habere, si saltem triduo in Novacivitate rex sit mansurus. quod si huc venturus sit, expectabitur ejus adventus. vos velitis me, quid fieri debeat, instructum facere. dum Tergesti2 preterita hieme forem,3 ex-posui majestati regie inanes fuisse, quas per medium vestrum pro meis familiaribus regias preces impetraveram, quia non erant vere collationes petiique alias preces, si locus vacans reperiretur. annuit rex presente Wilhelmo Tacz protonotario. nunc dicit mihi Jacobus, locum esse vacuum, quem in cedula vobis signi-fico. peto, ut pei'mittatis pro Johanne, familiari meo, ad collatio-nem istam preces expediri, quia ex hoc magnum beneficium recepisse putabo, quamvis tot sint vestra erga me merita, ut silere potius quam amplius petere debeam. sed facio sicut rustici, qui postquam vident, se non posse obligationibus satis-facere, curant ut obligationes ipse quam maxime sint. domini quoque id solent querere, ut servos suos quam obligatissimos habeant. valete et me vestrum vesterrimum facite. Für die Singularformen der Ha. wurden überall die Pluralformen eingesetzt. — 2 Ell Tergesti essem. — 8 EIIgestrichen. 299 129. Eneas Silvius an Kaspar Schlick; [Wien, Ende Mars 1444].a Empfiehlt ihm die Angelegenheit des JBartolomeo Boverella. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl.437; K.d4; N. 76; B. 76; 7.113. Magnifico domino Gaspari Sligk, imperiali cancellario. Eneas Silvius salutem iplurimam Aicit. Guido, tabellarius apostolicus, ad me hodie venit litterasque mihi ex Eoma reddidit Johannis Campisii et Petri Noxetani, qui mihi ex tota humani generis societate sunt amicissimi. hi venera-bilem et ornatissimum virum Bartholomeum de Rovarella,b se-cretarium et cubicularium apostolicum, magnopere commendant utque res suas juvem non suadent tantum sed cogunt. quäle negotium sit non scio. sed id vestre1 magnificentie scribitur tum per enndem Bartholomeum tum per alios. audio illum vestri germani causam toto conatu promovisse, dum res ecclesie Frisingensis Rome tractabatur. ajunt preterea, hunc esse apud summum pontificem magno loco virumque fore et litteris et virtutibus ornatum. quibus ex rebus, si quid apud vos roboris meis inest precibus, peto, rogo et supplex oro, ut rem hujus viri expeditam reddatis, si modo est, que possit impetrari. nam 1 Die Singularformen der Ss. wurden auf die ursprünglichen Pluralformen zurückgeführt. a EII fügt am Ende des Briefes hinzu: Ex Wieima, die 3. julii 1444. Das Datum kann nicht richtig sein; denn der Brief fällt in eine Zeit, da Eneas nicht bei Schlick weilte, aber doch in seiner Nähe war und paßt also wohl nur in diese Tage, da der Kanzler in Wr.-Neustadt war, Eneas noch in Wien sich befand. An den Januar 1444 ist nicht zu denken, da Eneas damals beim Könige war; später kann der Brief aus dem Gründe nicht fallen, weil Bartolomeo seit 15. Juli 1444 electus Adriensis war. Vgl. Otten-thal: Bullenregister in Mitteilungen f.Osten: Geschichtsforschung, Ergänzungsband I, S. 476. — * Über Boverella vgl. Bisticci: Vile di uomini illustri ed. Frati I, 141—145, Ginanni: Memorie degli scritlori Ravennati II, S31—335 und Mondosio: Pontificum archiatri I, 156f. Er war Theolog und Arzt zugleich; 1447 erhält er von Nikolaus V. die Dispens, Vorlesungen an der Pariser Universität zu halten (Reg. Vatic. 406, Bl. 102"); 1445 wurde er Bischof von Ravenna, unter Pius II. wird er Kardinal. Ein Epigramm des Eneas auf ihn bei Cugnoni S. 350. Er starb 7. Mai 1476 (Ughelli — Ooleti: Italia sacra U, 291). Vgl. noch Ottenthai, Bullenregister S. 476. 300 et gratiam homini reddetis bene merito et amicis meis, qui vestri sunt servi, plus coinplacebitis, quam si montes auri tradideritis. sie eos in hanc rem affectos video. vestrum est morem servare vetustum, qui felicitatem vestram soletis in acquirendis amicitiis collocare. recessum regis suumque transitum sicut jussistis et Hanusconi et ceteris soeiis signifieavi. Zeboldus in Balneis est. hospes dubius est, venturusne ad vos sit. ego dissuasi, quia et vos huc venire intenditis.1 130. Eneas Silvius an Kaspar Schlich; Wien [21. März] MM.a Ist erkrankt und leann daher nicht nach Wr.-Neustadt kommen. Fürbitte für den ViJcar Simon bei St. Michael in Wien, dessen traurige Lage er schildert. Aus cod. Chigi J VI, 208, Bl. 30, mit des Eneas Bemerkung dimitte hanc, die am, Rande nochmals wiederholt ist: dimitte hanc totam. N. 69; B. 69; V. 99. Magnifico domino Gaspari Sligk cancellario Eneas Silvius salutem ~plurimam dicit. Cum recederetisa heri ex Vienna putavi me hodie vestrum iter secuturum, quia in Balneis me velle operiri dixeratis. hoc mihi voluptati erat, tum quod in Balneis recreor, tum quod vo-biscum libentius quam usquam gentium sum. sed advenit heri circa vesperam Hartungus noster, qui ait vos hodie Novam civitatem petituros, sicut Chiemensis episcopus sibi dixerat. nam regia majestas omnino vos visere cupiebat deque nonnullis con-ferre vobiscum. quod ut audivi ratus sum non expedire me Balnea petere; quia sine vobis inutiles sumptus facerem. red- 1 EII venturus es. — 2 Die Singularformen des cod. Chigi habe ich überall in die ursprünglichen Pluralformen verwandelt. "¦ Sie Datierung des cod. Chigi Vienne, 7. junii 1444 kann nicht richtig sein, wie sich aus einem Vergleich dieses Briefes mit dem folgenden an Schlick und dem an Campisio vom 8. Juni ergibt. Nach letzterem wurde die Rede Schlicks in Wr.-Neustadt im Monate März gehalten; diese Rede wird im folgenden Briefe an Schlick (N. 131) erwähnt; ihr ging das vorliegende Schreiben voraus; es kann nicht mit Voigt in den Anfang März verlegt werden, weil der gleichzeitigen Anwesenheit des Königs in Wr.-Neustadt Erwähnung geschieht; dieser war nach den Regesten am 20. März noch in Wien, am 21. in Wr.-Neustadt; der Brief ist somit am 21. März geschrieben. 301 didit enim me certum idem Hartungus, me non inventurum vestram ibi magnificentiam. deliberaram igitur hie remanere, donec aliud mihi significaretis. interim venit ulcus, nescio quod, in sinistram tibiam, quo maxime crucior et ab heri usque hodie mirum in modum crevit. crus ipsum sinistrum a genu in femur rubeum est et sanio plenum. oportet me uti eniplastris, nescio an infra triduum possim fieri robustus equitandique potens. nunc nullatenus possum nisi supra dextrum pedem consistere. mira res, quam celeriter egritudo venit quamque tarde recedit. qui nunc sanus erat, in hora egrotabit. nichil sub celo stabile, nichil secu-rum. spero tarnen, me non esse nunc ex his, qui diu jacent. et quippe, si meum ad vos iter tarn necessarium quam voluntarium putavissem, mox equum ascendissem, etiam si una privatus tibia veniendum fuisset, quia libentius vobiscum cum uno pede forem quam cum duobus sine vobis. si ergo mea presentia uUa in re opus est, rescribite, quia omni debilitate posthabita curabo ad vos proficisci. iteram sicut vobis dixi, de Simone, presbitero Missinensi, vicario apud sanetum Michaelem, supplico, ut causam ejus recommissam habeatis verbumque regi faciatis, ut is possit illic perseverare, quod esset illi ecclesie admodum utile, nam edes ruinam minantur, vinee inculte sunt, quia, cum rector non arbitratur se mansurum, rapit quod potest et cetera negligit. hie vult domum reparare jamque ex amicorum subsidio certam in hoc opus pecuniam comparavit. vult etiam vineas colere et agros reformare sicuti jam ceperat. itaque multum expediret illi ecclesie hujus hominis confirmatio. prepositus saneti Stephani habet annuatim ex saneto Michaele libras octo et quadraginta, sex dantur aliis quibusdam. pro vicario • supersunt libre 40 vel circa, ex quibus tenetur quatuor capellanos habere, unum cho-ralem, unum clericum, unum procuratorem et se nutrire. itaque majores sunt expense quam redditus. sed hie homo, si continuetur, intendit vineas sie meliorare, ut fruetus majores sint. nee hoc novum est, quod aliquis illic perpetuetur. nam rex Albertus antecessorem illius vicarii perpetuum esse voluerat. rogo igitur et supplico, ut tarn pro bono illius ecclesie quam meo intuitu, quia virum illum diligo, velitis efficaciter regem orare, ut hunc perpetuet. quod si hoc nequeat obtineri, saltem triennium aut biennium sibi impetretis, ne homo expensas, quas pro vinearum reparationes fecit, omnino perdat. in hoc mihi gratiam quam maximam facietis. valete. Vienne, die 21. martii 1444. 302 131. Eneas Silvius an den Kanzler Kaspar Schlick; Wien, [ca. 23. März]" 1444. Wiederholt seine Bitte wegen des Vilcars Simon hei St. Michael in Wien und teilt ihm mit, daß er für ihn eine große Bede ausgearbeitet habe. Aus clm. 12725, Bl. 106° und Chigi J VI, 208, El. 346; K. c 8; N.73; B. 73; V. 100. Magnifico et generoso domino Gaspari, cancellario imperiali Eneas Silvius salutem ^lurimam dicit. Attulit vobis,1 sicut opinor, Hartungus litteras meas; qui-bus magnopere postulabam, ut amicum ineuni Simonem, pres-biterum2 Missinensem,2 regie majestati recommendaretis,3 petiun-culam suam super vicariatu sancti Michaelis promovendo. nichil mihi exinde respondistis,4 puto, quia non suppeditavit tempus. verum cum amici causa non sit deserenda nisi ad finem usque perducatur, iterum atque iterum precor, ut mei desiderii me-moriam habeatis5 et hanc unam mihi gratiam impetretis,6 quia pro magno munere suseipiam. ego nunc orationem unam edidi, que novam papirum implet, quam cum videritis, dicetis,7 me tum vobis8 tum vestro9 germano officiosum esse, itaque rogo, ut pro mercede illius Simonem mihi promotum reddatis,10 quia digna est oratio sie premiari11 meque judice multo magis.12 ideo velitis13 hanc postulationem mihi impetratam reddere meque super hoc certiorare. de me vero quiequid fieri jusseritis,1* id fiet. intellexi, ut apud vos15 omnia sint pretii gravioris, ideo hie manebo, quamdiu non vocabor, quia semper mea sententia fuit; Nove civitati Viennam esse preponendam, quamquam apud nos judeorum et monachorum plus sit nee me novus Benedictinorum 1 Ch. tibi. — 2 Fehlt clm. — a Ch. recommendares. — i Ch. respondisti. — s Ch. habeas. — 6 Ch. impetres. — ' Ch. videris dices. — 8 Ch. tibi. — 9 Ch. tuo. — 10 Oh. reddas. — "Ell hoc premio. — ia Ell majori. — " Ch. velis. — " Ch. jusseris. — 16 Ch. te. ° Die Datierung des cod. Ch., Ex Vienna 13. junii 1444, kann aus den bei N. 130 angeführten Gründen nicht richtig sein; der Brief kann nur wenige Tage später als N. 130 geschrieben sein. Da Eneas, wie aus dem Briefe an Campisio vom 8. Juni (N. 148) hervorgeht, noch im Marx in Wr.-Neustadt war, muß er wohl gleich nach Absendung dieses Briefes dorthin geritten sein. 303 habitus, sive Bernardini sunt, oblectaret, quamvis fama est, crucem auream fore adjunctam, que de collo cujusque monachi pendet. valete1 optime et nisi Norembergensis cura diete ni-mium regem vosque2 gravat non nichil mihi rescribite.3 ex Vienna.4 132. Eneas Silvius und Michael von Pfullendorf an Heinrich von Höwen, Bischof von Konstang; Wr.-Neustadt, [zwischen dem 24. Mars und 23. April 1444].a Empfehlen ihren Freund Johann Gincius. Aus dm. 12725, Bl. 56" und Chigi J VI, 208, Bl. 238, mit des Eneas Notiz dimitte. N. 116; B.116; V. 104. Reverendo patri domino episcopo Constantiensi Eneas Silvius et Michael de Phullendorff,1' secretarii regii, salutem pfowi-mam dicunt. Reverende in Christo pater et domine. obtinuit superioribus diebus honorabilis Cincius/ nobis2 percarus,5 a majestate regia primariarum precum litteras pro aliquo beneficio ecclesiastico sibi conferendo ad vestram" collationem spectante. nunc vero cum eisdem litteris ad vestre7 ^aternitatis presentiam proficis-citur, sperans in oculis vestris8 gratam promotionem invenire. verum, quia idem Cincius nobis plurimum9 conversätus est, nobisque retroactis temporibus obsequiosum se prebuit et ac-ceptum et eum semper honestum et probum invenimus, non indignum putavimus has nostras litteras in ejus recommendatio-nem srestre paternitati10 conscribere. quapropter licet non dubi-temus, ipaternitatem vestram11 cum intuitu virtutum suarum tum maxime ob reverentiam regie celsitudinis benevolam sibi et 1 Oh. vale. — '* Oh. teque. — 8 Oh. rescribe. — * Der Name fehlt dm. — 5 Fehlt Oh. — 6 Oh. tuam. — 7 Oh. tue. — 8 Oh. tuis. — 9 Ch. perplurimum. — 10 Oh. tibi. — u Oh. tuam. u Die Datierung des Briefes nach den. Eegesten. — b Michael Pfullendorf, der Schreiber am legi. Kammergerichte war und als solcher 1444 von K. Friedrich die Soflinger Mühle in Ulm als Lehen erhielt (Reg. 1702), war einer der vertrautesten Freunde des Eneas. Eine Handschrift von ihm, juristischen Inhaltes, in Götlweih, cod. N. 49fol., vier Briefe von ihm an seinen Freund Jakob Waidenburg im Codex 17 der Stadtbibliothek in Zürich. 304 affectam esse, rogamus tarnen, ut etiam nostro jntuitu Cinciuni ipsuni recipiatis1 commendatum, ut per vestri2 favoris presidia quam primum regiarum precum sortiri possit effectum. in qua re reputabinius specialem gratiam a vestra3 paternitate recepisse, paratos viceversa in nobis possibilibus ad vestra4 beneplacita nos ofi'erentes. datum in Novacivitate.5 133. [Eneas Silvius und Michael Pfullendorf an das Kapitel in Zofingen]:" Wr.-Neustadt, [swi&clien dem 24. März und 23. April 1444]. Empfehlen ihren Freund Cincius. Aus dm. 12725, Bl. 57 und öhigi J VI, 208, Bl. 242 mit des Eneas Bemerkung dimitte. N. 117; B. 117; V. 104. Licet merita nostra nulla precesserunt, quorum vigore petere a vobis6 aliquid audere debeamus, quia tarnen res justa est, pro qua intervenimus et benignitatem vestram7 non ignoranms, fiduciam habemus, quod ea, que querimus, libenter audietis8 et libentius adimplebitis.9 quod autem poscimus hoc est: venit ad vos10 honorabilis Cincius11 cum litteris regiis prmwiarum precum 1 Oh. recipias. — 2 Oh. tui. — 3 Oh. tua. — * Oh. tua. — B Der Ort fehlt dm. — 6 Oh. te. — ' Oh. tuam. — s Oh. audies. — " Oh. ad-implebis. — 10 Oh. te. — " Fehlt dm. B Deutlicher als ein anderer Brief bezeugt dieser, daß Ohigi bereits einen redigierten Text enthält; hier lautet nämlich die Überschrift: Notarii Romane regie cancellarie reverendo patii episcopo Constantiensi, domino suo, s. p. dieunt, die in alle gedruckten Ausgaben überging und Voigt, N. 104, zu der Annahme veranlaßte, dieser Brief sei lediglich eine andere Fassung von N. 137. Der Brief kann nicht an den Bischof von Konstanz gerichtet sein; dagegen spricht, daß hier die gewöhnliche Anrede des Bischofs als reverenda paternitas fehlt, daß clm. in Anm. 2 fs. S. 305) die unstreitig richtige Form vos optimos patres hat, die Eneas in der irrigen Annahme, es handle sich um ein Schreiben an den Bischof, in seiner Vorlage zu te Optimum patrem korrigierte und daß es auffallend wäre, wenn in derselben Angelegenheit Eneas und Michael und außerdem noch einmal die kgl. Kanzlei sich an den Bischof gewendet hätte. Für meine Ansicht, daß Eneas und Michael, die ja in diesem Falle gleichbedeutend mit den Notaren der kgl. Kanzlei sind, sich an das Kapitel von Zofingen wenden, spricht das in des Eneas Brief an Konrad von Rechberg (N. 137) erwähnte Schreiben des Königs an das Kapitel, das der vorliegende Brief begleiten und eventuell stärker betonen sollte. 305 super aliquo beneficio ecclesiastico sibi conferrendo ecclesie vestre/ qui cum sit vir litteratus et bonis inbutus moribus, fa-cile apud vos optimos patres2 gratiam inveniet. nos tarnen cupi-mus, ut etiam nostre sibi recommendationes prosint, cum eum diligamus et pro suis exigentibus meritis percarum habeamus. rogamus itaque, utnostro intuitu vestros3 sibi favores impendatis,4 quod ipse sentiat, litteras nostras ad effectum sue regie gratie consequendum non modicum profuisse, quam rem nobis ad precipuam complacentiam recipiemus, parati e contra in omnibus possibilibus vobis5 in communi et in particulari complacere. da-tum Novacivitate.6 134. Giovanni Campisio an Eneas Silvius; Born, 8. April 1444." Hat bisher Jcein verkäufliches Exemplar der Politica des Aristoteles auftreiben können und läßt das Werk deshalb abschreiben. Über Piero da Noceto und Maffeo Vegio; über die Kämpfe gegen die Türken. Tod des Leonardo Bruni, dessen Amt Poggio übertragen ivurde. Aus öhigi JVI, 208, Bl. 221; K./3; N. 175; B. 172; V. 96. Johannes Campisius domino7 Enee Silvio, poete doctissimo ac Serenissimi domini regis Romanorum secretario, salutem pluri-mam iicit. Eram animo nimis perturbato, cum mihi hodie mane ad scalas basilice principis apostolorum Noxetanus noster litteras tuas restitueret presente Conte nostro Senensi, unico vite mee et angustiarum mearum solatio atque refugio. illis lectis non potui non ilaris per id temporis fieri, tum quod ex aliis tuis ex sancte Vito ad vigesimum sextum decembrisb ad me litteris du-bius factus extiteram, ne mee et Noxetani ad te littere minime pervenissent, tum quod propter scripta tua eum te mihi attu-lerunt, quem semper optime novi. nam et amicitiam tuam soli-dam esse ostendisti et libertatem loquendi inter nos, ut libet, 1 Oh. tue. — a Oh. te Optimum patrem. — 8 Oh. tuos. — 4 Oh. impendas. — e Oh. tibi. — 6 Der Ort fehlt dm. — 7 EII gestrichen. u Der Brief ist am 7. Februar begonnen, aber erst am 8. April beendet und beantwortet des Eneas Briefe vom 15. Januar und 18. Februar 1444, N. 117 und 126. — * Verlorener Brief. Pontes. II. Abt. 61. Bd. 20 306 constitutam esse probe atque egregie declarasti. ex ipsa quo-que verborum tuorum copia et facilitate ac rerum pondere, quas nescio an dicam gravius an ornatius an potius modo utroque attigisti, exhibitus es mihi rhetor et poeta nobilissimus, dehinc gravis quidam doctissimusque philosophus, cum iterum atque iterum epistolam tuam relegissem, quin immo, ut unum dicam, quod forte ridebis, prophetam te certis in locis epistole de me ipso affirmare possem, quorum locorum prophetiam libenter aperirem, si omnia tarn litteris mandare quam coram explicare liceret. habeo enim, que, ut verbo tuo utar, mihi expuenda essent, que tarnen apud Noxetanum non expuere non potero, quocum officium et omnes horas dicere et licet et juvat. nosti enim, quam sit in celebrando officio et libens et religiosus. librum politicorum, ut alias ad te scripsi, Senis inveneram, sed Rome nondum invenire venalem potui, etsi non cesso illi in-veniendo exactissima diligentia intendere, quod mihi credas velim. non est certe Rome illa librorum venalium copia, que Florentie fuit, gentilium presertim et horum maxime, quorum est nova Aretini traductio. tu tantum certe habe, me voti tui implendi gratia non quieturum, nisi faxim, ut librum hunc quam primum licuerit habeas. et quia difficilimum experior, invenire venditorem, nee etiam facile est habere, qui illum mihi nisi ad breve tempus commodet, statui scriptorem invenire, qui librum ipsum veloci manu, bona tarnen littera transcribat et transcriptum Mediolanum mittam ad Sigherium vel Antonium ut jubes, aut per aliam viam illum ad te deferri curabo, quem-admodum Johanni Tolner melius videbitur. habeo gratias hu-manitati tue, qui magna letitia intellexisti, ut scribis, concepisse me spem fortune melioris. verum nimis propheta in postremo sermone fuisti, presertim cum dixisti, te mihi minus sperare. de Noxetano nostro sie est ut scripsi, non muto sententiam, quam-quam non illis est fortunis aut honoribus, quibus eum dignum censeo. tu certe aptissime locum illum de ipso facetissimequo attigisti. verum ut verius de homine amicissimo nostro aeeipias, ego, etsi dixerim me non mutare, volo tarnen moderari sententiam, nam non est res sua tarn ampla, quantam forte ipse superioribus ad te litteris scripsi, vel tu ex eisdem aeeepisti, etsi, ut affir-mavi, pueros et equos pascit. nam neque sunt hoc tempore in curia ejüsmodi lucra, sed ex habundantia, ut ajunt, cordis locutus sum. Calvum nostrum tui nomine resalutavi, ut jussisti. 307 fuit illi ea resalutatio jocundissima et gratias habet ingentes et tuum se esse professus est. Contes noster, quam jocunde litteras tuas totas legerit, et de te quam avide audiverit, quantoque in sermone de te fuerimus, non est, ut ultra tibi aperiam, quando-quidem jam tibi per me cognitum extat, unam esse illius et meam more Aristophanis animam. Vegü nostri fortuna, si ad eum spectes, aut admodum tenuis est aut nulla. si ad tempora nostra, quibus vere, ut scribis, dicere possumus, esurit intactam Paridi ni vendat Agaven, eam vel magnam dices vel miram. nam preter id, quod sacras summi pontificis edes et quadram colit, datarius est, quod munus tarnen haud est illi lucrosum volenti se, quod constanter facit, bonum virum conservare. que res facit, ut ex eo officio neque ditior neque dives fiat. emolu-menti tarnen aliquid habet, quod breviator est et novissime sancti Petri in urbe canonicus factus extitit. hec, ut dixi, ad hominem parva sunt, verum tarnen tanta, ut majora sint, quam que ipse post tot ac tantos tamque varios tot annorum labores mereri potuerim, qui nihil certe preter dedecus et rerum om-nium, quibus reliquam vitam tueri possim, tenuitatem, ne dicam indigentiam possideo, quo nemo certe est philosophior, si modo philosophi est, bonorum externorum omnino nihil habere, ex his et ex principio epistole, ubi me fuisse animo nimis perturbato affirmavi, scio negaveris me esse philosophum. et recte. nam etsi sapientum amator sim et mihi placeat ipsa sapientia et philosophorum studia me aliquando delectaverint ac delectarent, si mihi adessent facultates, tantum tarnen abest, ut me philosophum censeri ab ullo, etiam abs te, velim, ut nihil a me magis sit alienum. neque illam stoicorum aut peripateticorum sapientiam attigisse me ulia ex parte experior, ut vel nulla, quod stoicorum est, vel moderata, quod peripateticorum, animi perturbatio mentem attingat. sum enim de numero mortalium, quorum, ut quidam poeta apud Ciceronem inquit, nemo est, quem non attingat egestas morbusque. de rebus reverendissimi1 domini1 legati et exercitus Pannonum in Teucros2 jocundissime legi, tametsi illa apud nos jamdiu vetera sunt, que de eversione Sophie civitatis in cineres nova certa accepimus, apud quos et fama est sed nondum certa, captam esse Andrinopolim, primam citra mare magni Teucri3 sedem, captum quoque et ejus filium, 1 EI gestrichen. ~ a EI Turchos. — 3 EI Turci. 20* 308 ac ipsos Teucros1 adeo in fugam esse conversos, ut finera non-dum faciant fugiendi, de quibus rebus jam apud vos nunc fortassis idem rumor, ut ita dicam, volitat. Noxetanus ad te scribit. vale. Eome die 7. februarii, anno 1444. Hec jam diu scripta et ad te ferenda fuerunt. verum comperi ex Johanne Tolner, nuntium jam retro vertisse. unde effectum est, ut postea usque in hanc diem tabellarium non habuerim, cui has committere potuerim. interea vero temporis, cum librum politicorum venalem nullo modo reperirem, tametsi multorum et maxime librariorum aures obtuderim, vix invenire licuit, qui librum hunc mihi commodatum faceret nisi ad valde paucos dies, decrevi, ut librum ipsum politicorum potius habeas, qualemcunque ipse habere possum et id quam cito, quam nimium differendo expectationem tuam vehementem et honestissimam offendere. itaque a reverendissimo2 domino2 cardinali de Co-lumtia" exemplar habui et scriptorem satis eruditum inveni, qui celeriter, ut fidem dedit, opus hoc absolvet. absolutum curabo adjutorio Tolner, qui nuntios patrie novit et mores, ut quam primum illud habeas. erit autem liber hie in papiro propterea, quod scriptorem nondum habere potui, qui in pergameno ipsum scriberet ea littera et eo tempore, quo conveniret et oporteret. nam, ut dixi, non possum diu exemplar tenere. scriptum ergo mittam et deinde, si malueris alium pulchriorem habere quam munus meum exiguum tenet, faciam ut jusseris. sed revera nihil mentior, dum tibi, quas dixi in hac re difficultates, predico. ut autem non ignores, quibus in finibus nie mea tenent fata, fui hactenus navigans inter spem et metum fortune melioris. verum nunc quatriduo spes redire cepit et quidem paulo major quam adhuc apud me fuerit. nam cum pro me fortuna rogaretur, audivi amotas fuisse ceras et talia fuisse responsa, ut credi possit, posse me certius quam antea sperare. sed vale. nam dum tecum libenter loquor inepte, ineptius, ineptissime, tibi 1 EI Turcos. — 2 EI gestrichen. » Kardinal Prospero Colonna, Freund Poggios, war im Besitze einer wertvollen Büchersammlung, darunter des einzigen bis dahin bekannten Exemplars der Geschichte des Ammianus Marcellinus, den Poggio in einem deutschen Kloster gefunden hatte (vgl. Voigt, Wiederbelebung Is: 241, und Sabbadini: Scoperte, S. 80). 309 homini aptissimo scribo, verum dabis familiaritati nostre et mee de te fiducie veniam. Rome, die 29. martii. Scriptor jam dimidium libri politicorum scripsit. cum ab-solutus fuerit, Tolner noster, vir certe bonus, curam habebit, illum ad te per nuntium fidum transmittendi. vale. datum 8. aprilis 1444. Clausis jam litteris meis et Ulis jam nostro Tolnero desti-natis, qui illas ad te deferri curaret, reddite fuerunt mihi littere tue date in Labaco Vindelico, ut scribis, opido 18. februarii. quod de libro politicorum Aristotelis scire optas, ex litteris meis presentibus intelliges. ex hac cedula mortem Leonardi Aretinia accipies et in ejus officii locum suffectum esse Poggium apud illam Florentinorum democratiam. placuit mihi et bene a te factum est, quod de receptis buUis ecclesie Frisingensis et de futuro optimo imperialis cancellarii animo, cum id rediens rescierit, aliquod graviter certe scripsisti, laudata etiam summi ponti-ficis et sacri senatus liberalitate. fui itaque in ea apud re-verendissimum1 dominum meum. is te vehementer de multis laudavit et cupere se dixit, re ipsa ostendere, quam sit'pluri-mum virtuti tue affectus et quam grato gerat animo, quod illum constanter amas. quare si quicquam ex eo cupis, fac ut sciat. invenies, te apud illum non parvum neque postremum locum tenere. et quoniam jubes, cavebo summopere pro viribus, ne legem nostre taciturnitatis observem, presertim quod et scite multam rationem adjecisti, cur a me servari non debeat. vale. Rome, feria 3. post diem palmarum, qua die litteras tuas accepi. ex Conte nostro infinitas et gratias et salutes habe, apud Vegium nondum fui. ad Noxetanum nostrum nunc pergo, ut ab eo litteras ad te capiam, si paratas habuerit, quas cum his meis ad te mittam. vale iterum. non potest non prodesse mihi cum ad me scripseris, ut in litteris tuis aliquid adjicias verborum, quibus veluti calcaribus quibusdam herus meus ad mihi bene-faciendum urgeri a te velle videatur, etsi optimo erga me sit animo. vale ut supra. 1 El gestrichen. a Bruni starb am 9. März 1444. 310 135. Eneas Silvius an den Grafen Johann von Lupfen;" Wr.-Neustadt, 9. April 1444. Wendet sich gegen die Unsitte, in der Anrede den Plural zu gebrauchen; bittet ihn um einige Bücher aus seiner Bibliothek und stellt ihm die in seinem Besitze befindlichen zur Verfügung. Aus clm. 12725, Bl. 117 und Ohigi J VI, 208, Bl. 269; K. a 2; N. 125; B. 125; V. 101. Eneas Silvius poeta1 imperialisque secretarius magnifico et generoso domino2 Johanni comiti de Lupfen, domino suo,3 salutem plurimam dicit. In scriptis veterum tria invenio, que nostri partim negli-gunt, partim assequi non valent: elegantiam enim et gravitatem sententiarum, quibus vetusti Codices redolent, nequeunt nostri se-culi homines imitari. quod usitatissimum evo priori fuit, allocutio-nes singulares enuntiare et se in epistolarum capite ponere pos-sent nostri, sed supina quadam ignorantia decepti, cum blandiri volunt, omnem orationis textum confundunt. vos precor, in-quiunt, vobis supplico cesar, vestram majestatem appello, vestrum officium imploro, vestram clementiam obtestor, reddite Judicium inopi, judicate potentem, meam calamitatem respicite, nemo vos magis quam justitia moveat cesar et in hunc modum infinita. hoc et mihi facere liceret, sed veterem morem magis commendo et cum summos illos imitari sapientes in eloquentie atque philo-sophie studiis nequeam, in hac certe parte ipsorum vestigiis in-herebo, ideoque te, quamvis claro sanguine cretus et multa doctrina sis fretus, singulari appellatione saluto. et sicut Julio Cesari scribens Cicero se anteponebat, sie et tu equo animo feres Eneam tuum in ipso primo epistole angulo intueri, quia non arrogantis est sed veteres imitantis, quorum ignorantiam moder-norum scientie prefero. nunc quid ex te velim paucis aeeipe. retulit mihi vir mitis et mihi amicissimus, immo alter ego, 1 EI gestrichen. — 2 et — domino EI gestrichen. — 3 domino suo EI gestrichen. a über die Bibliothek des Grafen Johann v. Lupfen, die nebst einem Virgil auch eine Beihe kanonistischer Sandschriften aufwies, vgl. Fürstenberger Urkundenbuch VI, N. 283, S. 448 (über seine und seiner Brüder Heinrich und Sigmund Besitzungen ebd. N. 249). 311 Michahel Pfullendorfiusx te pluribus libris habundare, quorum nomina etiam mihi prescripsit. inter illos nonnulli sunt, quos visere cupio, non quod antea non perlegerim, sed quod diu illis carui. et sicut amicus pius magnam temporis intercapedinem avidus est amici videndi, sie mihi cupiditas est, contubernales illos meos, quibus nimium privatus fui, in domum recipere et per aliquod tempus esse cum eis. hoc potest mihi prestare humanitas tua, ut me Michahel instruxit. est enim apud te Ovidius de tristibus, de arte amandi et amoris remedio, Teren-tius quoque comicus et Jeronimus in epistolis, quos tarn expeto relegere, quam nunc pascalem adesse diem, ut, piseibus atque oleribus et oleo semotis, vesci carnibus possim. quod desiderium si tua benignitas implerit, magno me tibi nexu retinebis ob-noxium. erubesco, dum sie scribo, namque cum nulla inter nos usura precesserit, nullaque notio, temerarium quodammodo videtur, me beneficium ex te petere. quisquis enim poscere aliquid cupit, ante omnia sese debet metiri et an impetratu sit dignus, rigida trutinare censura, ne postulatis carens et dampno et irrisione muletetur. sed neque hoc ego pretermisi. sunt enim nonnulle rationes, que mihi spem faciunt, te meis votis annuitu-rum, quas breviter tibi exponam, ne me temere atque incon-sulte motum judices. omnes, qui libros cumulant, aut oblectari illis et fieri legendo peritiores cupiunt, aut videri amatores sapientie volunt, ut transeuntes per viam digitulis monstrentur. hü sunt, qui magnas et pretiosas habent bibliothecas, in quorum pluteis Aristoteles, Plato, Cicero, Seneca, Virgilius, Livius, Plinius et omnis vetustas delitescit. priores quidem, ut gaudium perfectum habeant, opuscula communicant, commodant et in co-modatum reeipiunt, transcribi permittunt et tanto magis exul-tant, quanto vulgatiora sapientum virorum volumina conspicantur. alii vero tanquam thesaurum libros recondunt et corrodi potius tinea et opicis muribus, quam in apertum dare velint, nee tarn diligenter vellus aureum draco custodiebat aut aditum Orci Cerberus, quam isti suos libros, quorum dumtaxat marginibus et aureis bullis oblectantur, nunquam quid interius sit aut le-gentes aut intelligentes, quod si tu ex his esses, nunquam vel tibi scribere vel te alloqui temptassem. sed ajunt omnes, qui te norunt, similem illis prioribus esse, qui poetas et oratores 1 clm. hat hier nur ein etc. 312 non ut in tetro carcere claudas sed ut ad tuam et communem utilitatem publices emere congregareque studes. ajunt preterea te fore in omnibus rebus liberalem, benignum, munificum et cum in omnes homines tum in eos, qui tuorum studiorum ama-tores sunt, largum atque benificum. bis ergo allectus moribus decrevi has meas litteras ad te dare teque hortari, rogare ob-secrarique, ut per aliquod tempus in usum meum oratores et poetas, quos prescripsi, venire permittas, quoniam ad te nichilo pejores revertentur, sed potius per ridentia prata et floridos agros verno tempore transeuntes, mecum postquam confabulati ali-quantisper fuerint, tanquam recreati alacriores te repetent, quia nullus est tarn gratus locus, nulla societas tarn jocunda, cujus non aliquando emergat satietas. missos igitur illos fac, ut non solum mihi, sed ut ipsis etiam geras morem. ad hec accedit Michahelis, que apud te est familiaritas. huic etiam placebis, et is vadem cum domino Wilhelmo1 et Ticio, tui observantissimo se dabit, libros non ituros esse seorsum, sed ad te pura fide remeaturos. addo et tertium. quoniam mihi etiam libri sunt, quorum te potero cum voles participem facere, et sie vicissim tu meis uteris opusculis et ego perfruar tuis. ut ergo finem epistole donem, credo me non esse stulta petitione usum, si id postulo, quod moribus tuis est consentaneum concedere, si tute mihi potes annuere, si tua etiam in eo versetur utilitas, si non solum meam sed etiam Michahelis amantissimi tui com-moditatem promoveo. tu fac, ut ratione potius obtineam quam ceca fortuna repellar mihique uti maneipio impera. datum in Novacivitate Austrie 5. idus aprilis 1444.2 136. Eneas Silvius an Giovanni Peregallo in Basel; [Wr.-Neustadt, 18. April 1444]. Persönliches. Der König werde sicher zum Eeichstage nach Nürnberg Jcommen. Gerücht, Trient habe sich dem Feinde ergeben. Aus dm. 12725, Bl. 89" und Ohigi JVI, 208, Bl. 273; K.g2; N.61; B.61; Voigt 102. Eneas Silvius poeta3 Johauni Peregallo, scriptori apostolico, fratri amantissimo, salutem Tplurimam dicit. 1 domino — et fehlt Chigi. — a Ort und Datum fehlen clm. — 8 EI gestrichen. 313 Amantissime frater.1 veteres sunt apud me littere tue, quibus non respondi, quoniam nunc in Stiria, nunc in Carinthia, nunc in Carniola inter medios barbaros sevasque nationes con-stitutus, nunc apud Histriam et super oras superi maris cum Tei'gestinis versatus, nulluni habui, cui committere litteras possem ad te perferendas. nunc quia nuntius datur Basileam petiturus, statui nonnichil ad te scribere, ut et me vivum scias et sospitem ac tui memorem. nee enini possum oblivisci tui semperque tua dulcis imago menti heret mee. habe igitur has ex me litteras et illum timorem, quem de adventu familiaris tui indueras, ab-jice. nichil est enini, quod amplius illinc vereare. vidi eum sanumque esse cognovi,2 apud quem tui causa visus amice sum. vult ejus socius quantum intelligo vos revisere, ipse mauere decrevit. ego utrique abitum persuasi, at ubi non profeci, liberum dimisi arbitrium, quia nichil juvat calcibus murum tun-dere aut ventis dare verba.3 fiat quod eis placet, nichil est quod in dampnum vergat. tuus ille frater cautus est sibique magis quam voluptati vivit nee breve gaudium longe preponit utilitati. tu te mirabere, si hominem cerneres. si quando combibit, nichil periculi est. nemus magnum est Vienne multeque inter diver-sas quercus ad fontem sunt vie, obloqui potest aliquis, eloqui non potest. hec tuis dictis amicitie et monitorum plenis dieta esse volo, quantum famulo conveniunt. de me autem tibi ut bene persuadeas cupio. nee enim aut gratia minor aut spes deterior est solito. quod mihi scripsisti de absolutione cujusdam homici-dii, sicut Philippus noster optabat, non potest nunc impleri. veniat homo Norembergam, illic perfici res poterit. nee jam hie dubium fit, quin rex vadat, quo in loco spero res universalis ecclesie sie dirigi, ut et tu et omnes, qui bonum commune cu-pitis, ex sententia vos4 judicetis exauditos.5 idque mei nomine dici cupio reverendissimo domino meo6 cardinali saneti Calixti, viro bono et vere amantissimo, cui ut me commendes peto et una viris theologie plenis, Francisco et Andree minoris ordinis professoribus, quibus si non latius scribo, ut veniam dent oro, quia officio meo parere me convenit. nee enim alia de causa secretarius vocor, nisi ut que audio queque video digna 1 Die Anrede fehlt Chigi. — 2 BII vidi eum Sanum. — 8 E1 03 ventis dare. — 4 EII gestrichen. — B EII evenisse. — 6 Ell reverendissimo — meo gestrichen. 314 silentio, in abditis meis pectoris claudam. satis eis est, quod bonam spem facio.J scriptorie officium, quod illic habeo, si emptorem reperit, pretium mihi rescribe, ut si fieri potest, uti-liter illo me lerem, quia non sum ejus animi, ut ad vos redeam. de Tridento arbitror te audisse nonnichil. hie fama est, Athesinos illud obtinuisse.2 veritas adhuc nubilosa est. Fran-ciscusa noster decanus illinc abiit, quoniam, postquam vidit, sapienti sue sententie locum non esse, recedex*e potius irri-sus voluit, quam manere dampnificatus. ego non spero, illam rem mihi utilem esse nee usquam in rebus ecclesiasticis sum fortunatus. Laurentius de3 Rotellab nichil mei causa Medio-lani obtinuit, non sua culpa, meam enim causam exaete pro-movit. sed nosti patrie mores, nolo in illum dicere, qui po-test proscribere.* longe manus sunt prineipum atque timende, sed etiam prineipes privatorum hominum sunt indigni. ego nullum faciam pluris, quam me putem teneri.5 tu vale et mihi sepe scribe meque sepe visita, quia nichil est, quod tuis scriptis in oculis meis extet aeeeptius. Andream de Paniga-lis6 et Jacobum de Cerveriis7 ac omne bonum nostrum tarn affectuoso meo nomine jube salvere, quam me scis illos amare. Gasparem Novariensem arbitror cum avuneulo repatriasse. si tarnen istic sit, ne mee salutationis expers maneat, facito. vale. ex Novacivitate, die 18. aprilis 1444.8 137, Eneas Silvius und Michael Pfullendorf an Konrad von Bechherg, Flehten von Chur; Wien, 1. Mai 1M4. Bitten, ihrem Freunde 1 satis — faclo EI gestrichen. — 2 Ohigi Athesinos Tridentum obtinuisse. — 3 JE II gestrichen. — * ehm. facere; ich habe die Lesart von Ohigi vorgezogen. — 6 Ell quam tenear. — 6 EII Panigalium. — 7 EII Cer-verum; clm. hat nur die Vornamen. — 8 Das Datum ist von Eneas später hinzugefügt, entspricht aber den geschilderten Verhältnissen. Trient, dessen Belagerung am 1. Januar begonnen hatte, fiel nach drei Monaten in die Hände der Tiroler (Ambrosi, Oommentari di storia Tren-tina I, 197). *¦ Francesco Bossio; vgl. N. 120. — b Vgl. N. ISO. 315 Cincius zum Besitze des ihm verliehenen Kanonikates in Zofingen zu verhelfen. Aus clm. 12725, El. 90 und Chigi JVI, 208, El. 302; K. b 3; N. 71; B. 71; V. 104. Eneas Silvius poeta et Michael Phulendorff salutem -pluri-mam dicunt et sese dedunt reverendo in Christo patri et illustri principi Conrado, episcopo Constantiensi." Viros bonos et litterarum amatores tue dignationi dilectos esse nequaquam ambigimus, quia similis est amare similem et omnis probus afficitur probis, nee virtus potest non placere vir-tuti. hoc facit, ut Johannem Cincium,1 qui tuo indiget auxilio, non multis tibi verbis recommendemus. nam cum sit ille probi-tate plenus et omni ex parte laudandus, satis in se presidii habet ad tuum favorem nanciscendum nee recommendatione nostra magnopere indiget. ne tarnen in suis necessitatibus verba sibi nostra defuisse arbitretur, scire te volumus, magni beneficii loco nos suseepturos, quiequid in eum te boni contulisse pereepimus. amamus enim hunc et in amicitia nostra tertium habemus, nee sibi quisquam prodesse potest, quin et is nobis gratificetur. non tarn Pilades Horestem aut Perithoum Theseus dilexit, quam nos in alterutrum servamus amorem. huic regia munificentia prima-riarum precum jus prebuit capitulumque Zofingense tue dio-cesis pro eo rogatum fecit, jamque in canonicum est reeeptus. prebendam autem assequi non potest, quoniam alius sibi im-pedimento est. habet igitur honorem absque commodo. alius forsitan libentius commodum absque honore suseepisset, quia vulgus utilitatem prefert honori. vera tarnen philosophia nichil utile censet, quod non sit honorificum. uteunque sit, noster Johannes optat honori suo misceri commodum, quia caduca res est mundialis honor nisi peeunia substentetur. tu ergo, qui illic episcopus es, in cujus manu calix est mixto plenus, quique potes ex hoc in hoc miscere, juva hunc amicum nostrum et fac, ut nostras preces illi sentiamus fuisse proficuas. quod si 1 Fehlt clm. a Eneas nennt Konrad mit Unrecht Bischof von Konstanz, und gab dadurch Veranlassung, daß die Nürnberger Ausgabe an dessen Stelle Heinrich von Höwen einsetzte, was dann Voigt N. 104 zu der Annahme veranlaßte, dieser Brief sei nur eine andere Fassung von N. 133, wogegen schon der ganze rhetorische Aufputz dieses Briefes spricht, der sich wesentlich von dem kühlen und mehr geschäftsmäßigen Tone des andern Schreibens unterscheidet. 316 feceris, ut de tua humanitate confidimus, non solum illum et nos tibi obligabis, sed imperialis etiam fastigii erga te gratiam efficies proniorem. vale. ex Vienna, kalendis maji 1444.1 138. Eneas Silvius an den Prager Stadtsekretär Johann Tuschele;" Wien, [1. Mai 14M]. Über seine jüngsten literarischen Arbeiten; Abschriften seiner Briefe habe Wenzel von Sochoiv; freut sich, daß er in Prag bekannt sei. Aus clm. 12725, Bl. 89 und ChigiJVI, 208, Bl. 310; K.b3; N. 70; B. 70; V. 103. Eneas Silvius, poeta2 imperialisque3 secretarius, Johanni Tuskoni, secretario civitatis Pragensis, amico primario, salutem iplurimam dicit. Epistolam tuam, dum legi atque relegi, modestiam cum doctrina pugnantem vidi, nanque cum ornatissime scribas, vereri te tarnen ais ad me litteras dare minus comptas. sed obsecro te, ne deineeps tali utaris prineipio, quia nichil ad me potes non eleganter scribere, etiamsi ornatus, qui tuis in scriptis elucet maximus, nullus foret. amicitia nanque non eloquentiam sed rem expetit. tu vero et mihi amicus es et ego te in paucis amo. itaque supplet amor, quiequid faeundia negat, que ex-cusatio non minus mihi quam tibi convenit. tu nanque dum imperitus videri vis doctissimum te ostendis. ego dum aliquid sapere me jactito, imperitiam prodo meam, quo fit, ut meis in litteris arrogantia cum inscitia certet non tarn honeste, quam in tuis certare dixi cum doctrina modestiam. sed pretereo jam hec tuisque optatis respondebo. ais te cupere, si quid novi ediderim, tibi ut communicem. gererem tuo desiderio morem, si tarn libenter rescriberem quam scribo, mihi tarnen id vitium est, ut plus quam semel nichil scribam. plura post tuum abitum com- 1 Ort und Datum fehlt clm. — 8 EII gestrichen. — 3 EII imperialis. a Über Johann Tuschek aus Patzow vgl. Celakovsky: 0 domdeich a eizich registrech, S. 130, und Truhldr: Pocdtky humanismu, S. 20. In den Akten des Prager Stadtarchivs begegnen wir ihm wiederholt; so bekennt er 1438 (cod. 2082, Bl. ql4v) se pereepissea Krzizkone pistore de Porciecz 5 Seh. Gr. debiti, quod habuit super eo proscriptum; 1457 (2105, Bl. 183) ist er dem Sanusch Kupetz, genannt Schenk, 76 Seh. Gr. schuldig; 1458 (2105, Bl. 75) kauft ei- ein Haus cum braxatorio sarthagine um 150 Seh.; 1463 wird er als tot bezeichnet (2141, Bl. 381°). 317 pilavi. Sigismundo duci patruelique regis nostri non parvam epistolam destinavi, plurima illic bene vivendi precepta tradendo." de passione domini ympnuin11 confeci1 regique dono dedi, litteras nunc ad istum nunc ad illum misi. copias2 omnium Venceslaus noster habet, is te potest participem facere, sibi plumeus, mihi plumbeus est calamus. manus illi velox, mihi tardior, quod ex me cupis, ex illo pete.c nichil novi ex mea manat offieina, quod ipse non antea exemplatum retineat. si ergo ignorantias meas tantopere cupis, satis habeto ex me doceri, quomodo voti compos fias. notum in Bohemia Eneam non invitus audio, quia melius est nomen bonum quam divitie multe. sed utinam stabilis sit, quam de me famam predicas, quod ita demum erit, si funda-mentum bene jactum est super petra veritatis. ego mihi con-scius sum, non me talem esse, qualis predicer. utcumque est, laudari potius indigne quam vituperari digne cupio. est enim laus virtutis excitamentum. quis enim tarn malus est, qui vir-tutem illam non assequi studeat, de qua se pereipit laudari. mihi sane magnos stimulos ad eloquentiam capescendam adhibet is, quem de me dicis inter Bohemos esse rumor, et utinam aliquando possim talis evadere qualis credor. tu tarnen vide, ne vanus laudator inveniaris. si quis me casus Pragam detu-lerit, ubi mea presentia nomen adumbret in armorum tuorum descriptione, prebebo quam optas operam Venceslaoque provin-ciam demandabo, cui nichil est tui causa durum facere. Franciscus regie cancellarie vetus maneipium multa mihi de te cum laude retulit, que non absque3 voluptate cognovi. faxit deus, ut se-eundiora sint, quamdiu vixeris, tua tuorumque fata, tibique nunquam medo et Francisco nunquam deficiat merum. Venceslaus et ego golinum bibemus ubertim. vale. ex Vienna, ka-lendis maii 1444.* 1 Ell edidi. — 2 EII exemplaria. — 8 Chigi abs. — * Die im clm. fehlende Datierung des Briefes, obwohl in späterer Zeil von Eneas vorgenommen, ist wohl schon deshalb richtig, weil der erwähnte Brief Wenzels zum Teil den Inhalt dieses Briefes aufnimmt. "¦ N. 99. — b Der bekannte (in der Basler Ausgabe 1551, S. 963, und auch sonst gedruckte) Hymnus: Quid tibi tandem scelerate queris. — c In einem ungedruckten Briefe des Wenzel von Bochow an Tuschek vom 6. Mai 1444 schreibt Wenzel, wohl durch Eneas angeregt: Colligo epistolas quam plu-res et quosdam traetatus per magistrum Eneam editos. Diese Sammlung scheint leider verloren zu sein. 318 139. Eneas Silvius an Juan de Carvajal; Wien, 20. Mai 1444. Über den Nürnberger Reichstag, von dem er sich wenig Erfolg verspricht. Aus dm. 12725, Bl. 74 und 90" und Ohigi JVI, 208, Bl.316; K.cS; N.72; B. 72; V. 105. Reverendo patri domino Johanni Carvaial, jurisconsulto et apostolici palatii causarum auditori, Eneas Silvius poeta1 salutem iplurimam diät. Accepi cupide, te Germaniam repetisse, quia et te revisere spero, quocum loquor et convivo libenter. quamvis inter nos sepe de rebus ecclesie concertatio sit, illa tarnen2 non pertinax aut rancida est, sed qualis inter philosophos esse consuevit, qui non ut appareant sed ut inveniant verum disputant. nee rursus ego is sum, qui me velim hujusce divisionis prineipem facere. theologorum est hec disputatio, mihi satis sentire fuerit, quod plures senserint. petis ex me, de cursu diete ut, quid sperem, tibi renuntiem. satis facit desiderio tuo quantum potest can-cellarius. me nee scire neque significare plus eo fas est. si me tarnen divinare vis, quia poetarum est presagia scribere, pauca subjungam. ego tibi ut verum fatear, non puto dietam hanc aliis esse steriliorem. scis quid hoc verbo sentiam. feeunde sunt omnes diete, quelibet in ventre alteram habet, apud Arabes avis est Phenix, carminibus poetarum illustris. hec dum sibi fatum instare sentit, quingentis enim et 40 annis vivit, rogos suos instruit timiamis, ex cujus cineribus mox altera surgit et semper unica Phenix est. tu hoc ut vis aeeipe. annis jam pluribus dietas habemus nee statim finis. res turbulente sunt, divisi animi. quosdam delectat neutralitatem vigere, quia novum est aueupium, possessores unionis sunt hostes, quia nulli jus reddi vellent. serpentem," qui tibi suspectus erat, vidi audivique nee alius fuit quam rebar. tu, si morsus ejus persenties, peristi, nisi antidotum habes. vix Mithridates adversus hoc aconitum 1 E II gestrichen. — 2 clm. nanque. * Voigt: Enea Silvio II, 333 vermutet in der Schlange den Erzbischof von Trier, der beim Könige in St. Veit gewesen war. 319 tutus iret. habes quod sperem quodque possum preter injuriam mei officii dicere. tu vale et si quem tibi non in omnibus con-sonantem amas, me etiain ama. ex Vienna, 20. maji 1444. 140. Eneas Silvius an Stefano Caccia de Fara; Wien, [27. Mai 1444]. Freut sich, dem Freunde, der, wie er erfahren, Basel nicht verlassen habe, öfter schreiben zu Tiönnen, und hofft, dessen Ernennung zum Jcönigl. Advdkatus durchzusetzen, obwohl der Freund in der Freisinger Angelegenheit auf der Seite der Gegner gestanden habe. Aus Ohigi JVI, 208, Bl. 276; K.c5; N. 62; B. 62; V. 106. Eneas Silvius poeta1 domino1 Stepbano Cacie Novariensi, juris consulto, salutem ^lurimam äicit. ßeversus ex Vindeliciis inveni munera, que mihi Vien-nam Barbatus ex te detulerat, tarn pretiosa, ut mittente magis quam recipiente sint digna. mos hie Alexandri fuit, qui dona semper ex se metiebatur. ago itaque tibi gratias, quamquam ferre tale omamentum, ubi mos non est, minime deceat. scias, quia non regiones nobis aptande sunt, sed nos ipsis regionibus conformare2 debemus. ego tibi ad hec versus Mediolanum scripseram, quia te reliquisse concilium rumor erat, nunc vero admonitus Peregalli litteris Basilee te fore pereepi,3 quod mihi eo gratius est, quo te possum meis scriptis sepius visitare, quo-que id tibi et honorabilius et utiiius puto, quia frugifer illic campus est et pauci messores, et quamquam plures essent, tibi tarnen priores semper debentur partes, obtuli me alias cura-turum, ut regius advocatus fieres, si res Frisingensis apud vestram demoeratiam bene transirent, quam conditionem scis non esse completam, te quoque patronum fuisse partis adverse. quo fit, ut solutus promisso siem, si juris apice frui velim. sed scio, quia summum jus summa est injuria, ego preterea tibi non verbis sed animis sum ligatus scioque me nunquam tantum conari tui causa posse, qui ultra sim debitor. quapropter etsi durum sit obtinere, quod spopondi, spero tarnen me voti com-potem fieri, ut tibi geratur mos. sed est moderator et arbiter omnium tempus. rogo itaque, te ut parumper expecles mihique 1 Ell gestrichen. — * Ell conformo reddere. — * Ell te esse didici. 320 fidem habeas, quia aut Eneas esse desinam aut tue cupiditati parebo. nee me Gallico more loqui censeas, qui parvam moram quatuor et decem annos computant. credo propbetas imitari cupiunt, qui cito venturum dicebant,1 qui annis post quingentis venit. ego non annos sed paueos menses peto, ut rem tibi con-feetam donein.2 vale et amicis salutem dicito, domino vero me commenda. ex Vienna, 27. maii 1444? 141. Eneas Silvius an Johann Vrunt, Stadtsekretär von Köln; Wien, 27. Mai 1444. Über die Verhandlungen mit K. Wladislaw in Ofen und die Teilnehmer am bevorstehenden Tage in Nürnberg; Nachrichten über des Freundes Geliebte. Aus cod. Lobkowitz 462, Bl. 204 und öhigi J VI, 208, Bl. 278; K. g 3; N. 63 und 177; B. 63; V. 109. Eneas Silvius poeta3 domino3 Johanni Arnici, Agrippine civitatis secretario, salutem Tplurimam dicit. Non babeo, quod tibi scribam, et cupio scribere, ut inter meas epistolas tuum quoque nomen inveniatur. mendicabo ergo materiam et novitates. que apud nos sunt, tibi significabo/ quas tarnen, uti reor, non invitus audies, condueunt enim ad res Noremberge tractandas. scis te sepe veritum esse, ne pestem nobis aliquam Hungaria pararet, que regem his in partibus detineret. hie jam timor abest. indutias namque biennales habemus, quas quomodo sumus venati paucis adverte docebo. miserat rex Polonie litteras quasdam cesari nostro formamque dederat, juxta quam pacem deposceret. non libuit cesari, quod petebatur formamque aliam dietavit, per quam non solum Austria, Stiria atque Carinthia cum Carniola sed omnis etiam obedientia regis Ladislai comprehendebatur oratoresque cum eadem misit, quibus regem Polonie petentibus post expositionem legationis certi deputati sunt viri, cum quibus conferrent. inter quos Julianus cardinalis, Nicolaus decanus Cracoviensis et Lau- 1 Ell schiebt Jesum ein. — * Ell dem. — 3 EII gestrichen. — * EII annarabo. a Das Datum ist nachträglich (E II) hinzugefügt, widerspricht aber nicht dem Inhalte. 321 rentius palatinus Hungarie1 fuere. inter hos, cum lecta esset forma, per cesarem data, magnus rumor exortus est, quoniam Ladislaus rex Hungarie vocitabatur. ex hoc, inquit decanus, jam se cesar partialem facit, qui regnum Hungarie attribuit Ladislao. nos ergo nichil amplius tractabimus secum. quid cesar in Hungarie regno manum extendit? ad hec oratores, vos, in-quiunt, nodum in sirpo queritis. quid vestra interest, si cesar suum patruelem regalibus ornat titulis? dominus vester se Hungarie regem scribit, nee cesar suas respuit litteras, quoniam nee vestra scripta jus auferunt Ladislao nee apices regii, si quod habetis, vobis jus adimunt. ad hoc retulit palatinus: at Vladis-laus verus est Hungarorum rex, non par ratio est. tum oratores: haud hie locus est de jure disputandi. postquam unita ecclesia fuerit, jus poterit in hac causa discuti. at ego, palatinus inquit, et coram summo pontifice et coram cardinalibus nichil negotii haberem, hanc tueri causam, quia plana et perspicua res est. nee tarn inops sensus est quispiam, qui regnicolis auferat eligendi regis potestatem. non disputaturi venimus, in-quiunt oratores, sed de pace acturi. si pacem vultis, pacem damus, si bellum plus placet, non detreetamus certamen. vestrum est eligere, quod horum malitis.2 huic decanus, non sie ex-hausti sumus, inquit, neque tarn vecordes, ut tarn ignominiosam pacem velimus amplecti. vires adhuc sunt nobis et animi nee quemquam timemus. tum oratores, nee nos, ajunt, aut inopes sumus aut exangues, si aliena invadere non possumus at tueri nostra commode valemus idque bonis viris sat est. nobis a tergo tuta sunt omnia, in fronte vos habemus, quibus potentes sumus resistere, si malignari volueritis. vos inter nos et Teucros* estis medii, videte, ne retro et ante feriamini. tum palatinus, seimus, inquit, cesarem vestrum opulentum esse, sed regnum etiam hoc plenum est. nobis nemo terrori est, pacem vestram nobiscum referte. referimus, inquiunt oratores, ab invicemque discedere volunt. exinde Julianus cardinalis inquit, per deum oro, viri magnifici, complectimini pacem. si progredi adversus Teucros* volumus, pax necessaria est. sinite, ut hoc pauper regnum respiret, nolite campos Christiani sanguinis unda com-maculari. sed frustra ejus voeiferatio fuit. abitum est re in- 1 EU gestrichen. — a EII velitis. — B EI Turcos. — 4 Hier verbessert E nicht, Fontes. II. Abt. 81. Bd. 21 322 fecta. in crastinum tarnen nuntiatum est oratoribus, ne dis-cederent, quia non regis nomine responsum eis fuisset. ex-pectatum est iterumque disputatum, postea res in camera* regis trutinata est. tandem venit in publicum rex et in hunc modum Hungarica lingua locutus est: revertimini, oratores, ad cesarem salutemque sibi nomine nostro dicite. post referte, nos paceni per eum missam quamvis non indigeamus illa, sui causa, ut sibi complaceamus, libenter acceptasse et in omnibus suis articulis, sicut jacent, esse complexos. super qua re litteras nostras infra octendium Pozonii recipietis, ubi et cesareos apices curabitis vobis tradendos. sie ergo conclusa res est et agunt jam Hun-gari inter se, quo pacto formidabiliores inTeucros2 proficiscantur. Venetiis quinque et viginti triremes arrnantur, que per mensem junii in Hellespontum trajici debent. cesari nostro nulla est alia cura, nisi ut quam festinanter et quam honorifice Nurembergam petat. puto abhinc dies 15 ejus erit recessus. Albertus et Sigismundus duces sequentur, et, uti submurmurari sentio, comes Cilie junior et dominus de3 Walsee. utcumque sit, bene actum putabo, si ejus tantum persona illuc venerit, quod jam mihi non est magni dubii, nisi quia futuri nulla est certitudo. In causa tua multum verborum perdidi. nichil video, quod fieri queat nisi postquam Nuremberge fuerimus, ubi artibus erit utendum et novis et majoribus. adversarius tuus" diem obiit filioque nullam hereditatem preter lites reliquit. deus illis misertus sit, sive justa fuit ejus causa sive injusta.4 Philorcium, quam hie amasti, tumidum ventrem gerit sive is ventus est sive eibus nimius. Johannes secretarius Nurembergensis utrem pu-tavit illius venh'em vino plenum ascenditque, super calcavit, pressit omnique studio nixus est, ut vinum deprimeret. sed nichil preter ventum exivit. o, si lacrimas cerneres et planctus audires, quibus misera post tuum abitum se maceravit. certe; 1 Ell talamo. — 2 EI Turcos. — 3 EI gestrichen. — 4 Hier läßt Ell den Brief abschließen und gibt ihm das Datum: Vale. Ex Vienna 5. idus januarii 1444, an welchem Tage er sich, wie unsere Briefe zeigen, gar nicht in Wien befunden hatte; den Rest des Briefes will er nun als selbständiges Schreiben aufgefaßt haben, wie aus der Randbemerkung hervorgeht: Incipe epistolam: Johannes Peregallus scriptor apostolicus Petro Gemingero s. p. dicit. a Johann von Lünen und dessen Sohn Dietrich; vgl. Beiträge zur Geschichte Kölns S. 87. 323 nisi Johannes opem tulisset, animum exalasset misella, quia nesciunt muliercule ut viri flammas amoris ferre. sed abiit nunc quoque Johannes, nescio quid actura sit infelix. mihi si esset Teutonicus sermo, adirem feminam, solarer et blandis verbis recrearem. sed nichil mihi cum viris Alamanis preter tactum est. ipse insipidus est, nisi et verba sint. subdelegabo igitur Michaelem nostrum, qui et verbis Ulixes est et factis Achilles, tu vale et mei memoriam gesta. ex Vienna,1 27. maji 1444. 142. Eneas Silvius an den Kardinal G-iuliano Cesarini; Wien, 28. Mai 1444. Erklärt sein Schiveigen, sehnt sich nach Italien zurück. Die Aussichten des Nürnberger Reichstages seien unbestimmt, die Mehrheit neige sich Eugen zu; er selbst werde der Ansicht des Königs folgen. Aus öhigi JVI, 20S, Bl. 290; K.g4; N. 65; B. 65; V. 107. Juliano cardinali sancti angeli, patri reverendissimo, Eneas Silvius salutein plurimam äicit. Nunquam veniret ad vos2 nuntius meis litteris non onustus, nisi magnificus cancellarius me preveniret, qui tarn seriöse et accurate vobis omnia refert, ut mihi nichil relinquat scribendum, quo fit, ut tacere potius quam scribere maliin. nam res notas iterum significare3 obtundentis est, inania vero attingere et nichil nisi verba dare dementis. hoc oro, ut et vestra reverendissima* paternitas animadvertat mihique veniam det tacenti potius quam inutiliter scribenti. sat est, si me vestrum scitis esse man-cipium, si me habetis ad omnia mandata voluntarium et promp-tum. scribite mihi, quando res exposcit et jubete parato parere. novi nil est, quod scriptu arbitrer dignum. nostra Italia pa-rumper respirat, sed nescio, quid paritura sit illa conventio Senis habita, que nondum dissoluta est. utiuam Martini ali-quando, ne dicam Saturni, redirent secula. vellem et ego re-visere patriam et ossa parenti reddere. nichil plus timeo, quam 1 Entsprechend der obigen Änderung korrigiert Ell Basilea. — 2 Die Singularformen des Codex Chigi wurden entsprechend den andern Briefen des Eneas an Oesanni in die ursprünglichen Pluralformen verwandelt. — 8 EII conculcare. — * E II gestrichen. 21* 324 in peregrina terra jacere, quamvis undique tantundem est et ad inferos et ad superos vie. sed habet minus nescio quomodo doloris, inter ulnas fratrum, sororum, filiorum atque nepotum mori. et licet ubique amici comparari possint, nulle tarnen familiai'itates tarn dulces aut stabiliores sunt quam in patria. si pacem haberet ecclesia, de pace Italie magis sperarem. nescio, quid allatura sit Nurembergensis dieta,1 quia divisi animi sunt, neutralitas difficulter aboleri potest, quia pluribus utilis est. pauci sunt, qui verum sequantur, omnes fere quod suum est querunt. placet hoc novum neutralitatis aucupium, quia seu juste seu injuste quis teneat repelli non potest et ordinarii pro suo arbi-trio conferunt beneficia. non est facile, mihi credite,2 ex ore lupi predam eripere. quantum sentio tota Christianitas Eugenii se-quitur partes. Germania tantum divisa est, quam ego semel unitam videre vellem meque illi conformare, quia multum tribuo nationi huic, que non metu, sed suo libito suoque judicio du-citur. quocunque rex cum electoribus se infiexerit, eo et ani-mula mea sequetur, nee mihi plus quam aliis credam. hec volui scripsisse, ne omnino nichil scriberem et ut in futurum excusatior sim taciturus. valete feliciter et me pro vestro placito utimini. ex Vienna, die 28. maji 1444. 143. Eneas Silvius an Adam von Molins, päpstlichen Protonotar; Wien, 29. Mai 1444. Über die Pflege der Latinität in England." Hofft den Freund in Nürnberg zu sehen, wohin abzureisen der König sich bereits rüste. DanJct ihm für das Geschenk seiner Nichte. Aus dm. 12725, Bl. 74 und cod. Chigi JVI, 208, El. 289; K. g 5; N. 65; B. 65; V. 108. Eneas Silvius poeta3 reverendo patri domino Adam de Molin, Anglico et apostolice sedis protonotario, salutem ipluri-mam üicit. 1 Jü II conventio. — 2 Eier hat auch Ch. die Pluralform beibehalten. — 3 EII gestrichen. a Über die Geschichte des Humanismus in England vgl. Voigt: Wiederbelebung3, 11,248—61, und Einstein: The Italian Renaissance in England. New-York 1902. 325 Reverende pater ac domine mi.1 regius tabellarius ex Anglia dudum reversus tuam mihi epistolam reddidit, cujus tot sententie fueruut quot verba. legi cupide, que scripsisti miratus-que sum Romanam facundiam in Brittaniam usque profectam esse, sed fuerunt et alii apud Anglos Tulliane cultores elo-quentio, inter quos venerabilem Bedam nemo non posuit. Petrus Blesensis longe inferior fuit, cujus epistolis hanc tuam perbrevem antepono. congratulor tibi et Anglie, quia jam verum dicendi ornatum suscepisti. sed magne ob hanc causam referende sunt grates clarissimo illi et doctissimo principi, Clocestrie duci/ qui studia humanitatis summo studio in regnum vestrum recepit, qui, sicuti mihi relatum est, et poetas mirifice colit et oi'atores magnopere veneratur. hoc enim nimirum fit, ut plures Anglo-rum eloquentes evadant, quia quales sunt principes tales et cives esse consueverunt et imitantur servi studia dominorum. perge igitur, mi Adam, mi here. eloquentiam, quam habes, tene atque amplifica tibique honorificendissimum puta in ea re prestare hominibus, in qua ceteros animantes homines ipsi pre-cellunt. magna res est facundia, et si verum fateri velimus, nichil est, quod tarn regat orbem quam eloquentia. quoniam, quicquid agimus in re publica, persuasi verbis agimus et illius in populis sententia manet, qui melius novit persuadere. tute ista scis, ideo missa facio. in rebus ecclesie qualis sit animus tuus, et tabellarius idem, ut voluisti, mihi retulit, et ego Frank-fordie prius senseram. laudo te, qui pacem preponis hello et pacatam videre cupis ecclesiam. audio, te Nurembergam peti-turum; ibi latius invicem colloquemur. cesar jam itineri se accingit. infra futurum mensem illic, ut spes est, inveniemur. dux Albertus frater et Sigismundus patruelis eo quoque se con-ferent. utinam pax, ut optamus, fiat fmisque tandem neutrali-tati detur, ut sciamus, ubi agnum comedere debeamus. munus tuum quam mihi gratissimum fuerit, nee scribere nee dicere posserm quia nee os nee calamus satis animi potest explicare coneeptum. faxit deus, ut bene sit illi virgini, nepti tue pre-nohili, que talis est operis artifex, cui nee Penolpe nee aragne 1 Die Anrede fehlt Chigi. a Humphrey, Herzog von Gloucesler. Über seinen Verkehr mit P. 0. Decem-brio die Arbeiten von Murio Borsa und W. L. Newman in: The English Bistorical ßeview XIX, 509—26, XX, 484—98. 326 fuerit comparanda. eveniat illi vir dignus tanta virtute et sobo-lem illa progeneret, matris imitatricem. oblationibus tuis uterer, quotiens res exposceret nee minus in opere quam in verbis apud te invenire putarem. idem tibi ut de me persuadeas cupio. vale dignitate parens, etate frater dilectioneque socie, et me ut facis ama, sed non ut facis utere. ex Vienna, 29. maji 1444. 144. Eneas Silvius an Wilhelm von Stein; Wien, 1. Juni 1444. Verteidigung der Poesie gegenüber einem aufgeblasenen Juristen. Aus Ohigi JVI, 208, Bl.292; K.a9; N.lll; B.lll; V. 110. Eneas Silvius poeta1 domino Wilhelmo de Lapide,8 militi litterato et strenuo, salutem ¦plurimam dicit. Venit ad me hodie tuus Michaelb meusque, imo noster. et heus tu, inquit, Enea, vir abhinc hora me aggressus est, qui se tantam juris peritiam jactat habere, ut nullius Italici disputationem formidet, nee Panormitano0 nee Ludovico Romano/ si viveret, palmam daret. Cinum,e Bartholum,f Baldum,s Johannem 1 E11 gestrichen. " Über Wilhelm, von Stein vgl. vor allem: Eneas de viris illustribus n.XXXVII. — b Michael Pfullendorf. —¦ c Niccolo dei Tudeschi, berühmter Rechts-lehrer, geb. in Catania, 1418 Professor in Parma, 1419—1430 Professor in Siena, wird 1425 Abt von S. Maria da Maniacio in der Diözese Messina, 1434 Erzbischof von Palermo, gest. Juni 1445 (vgl. Schulte: Geschichte der Quellen und Litteratar des römischen Rechts II, 312; Stinlzing: Geschichte d. populären Litteratur d. kanon. Rechtes S. 24 und 32; Seclcel: Beiträge zur Geschichte beider Rechte 1,46; Zdelcauer: Lo studio di Siena S. 49). — a Ludovico Romano geb. 1407 in Spoleto, studierte in Bologna, war 1430 Advokat in Florenz, 1432J3 in Rom, seit 1433 Professor in Siena, gestorben 1439 in Basel. (Vgl. Panziroli, De dar. legum interpre-tibus S. 194; Eneas Silvius, De viris illustr. N. VI; ein Epitaph des Eneas auf ihn: Ougnoni S.337). — « Ohio dei Singibuldi aus Pistoja, ein Freund Petrarcas und Boccaccios, Professor in Perugia und Bologna, gest. 1336 (vgl. Propugnatore I, 167—185; öhiapelli: Vita di Oino da Pistoja). — f Bartolo aus Sassoferrato, Schüler des Oino, Professor in Pisa, gest. 1357 (vgl. Mazzuchelli, Script. Ital. II, 460—68; Witte, 0., De Bartolo a Sassoferrato. Halle 1861; Slinlzing S. 220—9; Savigny: Rechtsgeschichte VI, 137—84, 501—11). — e Baldo Ubaldo aus Perugia, geb. 1319, Schüler des Bartolo und des Federigo Petrucci in Siena, lehrte in Perugia und Padua (vgl. Savigny VI, 208 — 48; Schulte II, 275—77). 327 Andree," Imolensem,1' Butrium," Fulgiososd omnesque novos legum interpretes post se facit, inter Scevolam,e Vulpianura/ Nervam,& Pomponium,h Pauluin,1 Serviumquelk se locat, multorum ver-borum est, sed quantum salis habeat, non scio. qui eum se-cuntur, audire magis quam loqui possunt. horis plus quatuor sectim fui, nunquam mihi vacuum tempus prebuit, quo aliquid dicerem. cicada est, que ut tacta fuerit semel, nunquam silet. scis, qualem cicadam. non ut in greginis sunt, que jussu Her-culis tacent, sed ut Locrenses sunt, que ultra ceteras strepunt. is poeticam contempnit, nee si du musas ei omnes infunderent, gratias ageret, quia preter logum peritiam nullam esse scientiam predicat. poeticam vero prorsus inutilem esse contendit, quia nee panem lucratur nee vestitum. solus Justinianus et Ipocras marsupium implent, jejunus cantat Lucanus in ortis, et satur est, cum dicit Oratius, ne stomacatus sum. dum hec audio, Wilhelme militum decus, nee me comprimere possum, quin bilem expuam, si non cum aliis saltem tecum, qui Judicium habes rectum, non vitupero leges, ut ille musas, quamvis Ovidii verbo usus, verbosas leges1 dicere potuissem. sunt enim utiles, que constringunt hominum vitas et quia non potest quilibet esse philosophus, ut quid vitandum quidque sequendum sit agnoscat, edite leges sunt, ante hominum oculos posite, tanquam cancelli 1 EII Scevolas, Vulpianos, Nervas, Pomponios, Paulos Serviosque. a Johannes Andreae, Kanonist, studierte in Bologna, lehrte in Pisa und Bologna, gest. daselbst 1348 an der Pest (vgl. Fantuzzi: Scrittori Bologn. I, 246—56; Mazzuchelli I, 1, 695—701; Savigny VI, 98—125; Schulte II, 205—20, 240—43; Stintzing 149—93, 202—20). — h Johannes ab Imola studierte in Perugia bei Ubdldo und in Bologna, war 1402 Professor in Ferrara, später in Bologna, wo er 1436 starb (vgl. Fantuzzi IV, 351—57). — " Antonio Butrio, geb. zirka 1338, lehrte von 1387 bis zu seinem Tod, 1408, das kanonische Recht in Bologna (vgl. Fantuzzi II, 353—67; Mazzu-chelli IV, 2268—71; Schulte II, 289—94). — a Raphael Fulgosius aus Piacenza, nahm am Konzil in Konstanz teil, Prof. in Padua, gest. 1431 daselbst (vgl. Savigny VI, 270—76). — "Es gibt mehrere Juristen dieses Namens; gemeint ist wohl Cerbidius Scaevola, der Lehrer des Kaisers Severus und Papinians (Panziroli S. 51). — f Domitius Ulpianus aus Ty-rus, Schüler des Papinian (Panziroli S. 56—7). — s Ooccejus Nerva, Vater und Sohn (Panziroli S. 39). — h Sexlus Pomponius (Panziroli S. 49). — i Julius Paulus aus Padua (Panziroli S. 49). — k Servius Sul-pitius (Panziroli S. 28—33). — 1 Amor. Hb. I, 155; vgl. S. 238. 328 quidam, ultra quos progredi nulhis audeat. legibus tarnen nemo perfectus fiet, nisi philosophie studiis incubuerit, quia non possunt omnem casum complecti leges. ideo princeps moderator est legis epicheiamque habet, ut duram mollificet, laxam vero sanc-tionem restringat, quod nunquam recte principes agent, nisi magistram vite expultricemque vitiorum secuti fuerint philosophiam. sed hie noster monarcha vel bipes asellus potius, in-flatus opinione sui, civilem scientiam omnibus prefert, matrem filie postponit et fluminibus mare. is est ex Ulis cecis et obtusis hominibus, qui postquam leges quatuor aut decem memorie coni-mendarunt, jam non amplius homines sed deos se putant leges-que divina censent oracula, que vel Apollo vel Apolline major deus ipse per Moysem tradiderit aut qualia sunt Christi re-sponsa, que nos evangelia nuneupamus. ac propterea, si quid egisse cesarem audiunt, quod juri scripto contrarietur, id irritum garriunt nulliusque esse momenti, quasi obnoxius sit princeps, terminos curie et stilum servare ligatusque legibus sit, quod nee ipse leges volunt, que legis vigorem dicunt habere, quicquid prineipi placuit. sed nesciunt hü stulti atque dementes, equi-tatem plus in principe locum habere quam rigorem. quod si non juri scripto cesar nonnunquam obtemperet, satis est, quia sequitur equitatem, apud philosophos late descriptam, quam nulli juriste discernere possunt, nisi ad fontem veniant, unde leges scaturiunt imitenturque peritissimos illos jurisconsultos, quorum scripta et philosophiam et oratoriam redolent. sed nostri panis questores et auri corrasores vix intelligunt ornatum juris-consultorum sermonem neque, quid illi vellent, quovis pacto scirent, nisi commentatores sententias textuum exponerent, hoc dicit ista lex, hoc illa, quos isti seeuntur, ut ceci duetorem suum. dicerem plura in hanc partem, sed vocat me defensio poesis, quam noster rabulus non desiderat. credo equidem, nam nee sues margaritas curant, gallus Esopi jaspidem con-tempsit escamque magis quam iaeinetum invenire voluisset. conternpnis, asine, poesim, spernis causas, bos, fugis humanitatis studia, caper. contempnit et poesis te, nee te choros suos in-trare permittet, in omnibus cum sis fatuus, miror in hoc uno te esse sapientem, qui cum videas obseratam tibi atque abditam poesim, nolle te suum commercium dicis. sapere hoc est. nunc te philosophum video, quia non cupis, quod non potes habere, stultum est desiderare, quod assequi nequeas. tu tarnen ultra 329 progrederis scientiarumque omnium splendorem vocas ineptias. vidit pendentes aselli testiculos vulpecula et prope casuros cre-didit. secuta est predam sperans, at postquam diu frustrata est, quia non cadebant testes, o quam, inquit, nigri sunt, nun-quam illos esse potuissem. nigra est tibi poesis, stulte, quia candorem ejus obnubilatis oculis non vides. non sapit egroto vinum, quia lesus est gustus, non est de pane lucrando dicis. tibi nunquam lucrari panem poesis posset, quia crassis ingeniis nubilosisque mentibus non potest fructum prestare. Virgilio fru-gifer fuit, Oratio admodum pinguis, qui frui partis optabat, Opianus,8, qui nomina piscium naturasque descripsit, magnas opes est assecutus. quid novi Leonardus Aretinus, Guarinus, Au-rispa, Panormitanus, Antonius Luscus pluresque alii? hiis et patrimonia sunt ampliata et opes accumulate quam plures, quia poesim et oratoriam sunt secuti. nee tibi unquam tantum auri speculator prebebit, quantum Quintilianus Aretino tribuit. quod si apud hanc tuam Germaniam non sunt in pretio, vates, non poesim sed prineipes potius argue, quibus levissimarum rerum major est cura, quam litterarum. apud Italos autem florent hujusmodi facultates nee erubeseunt prineipes audire et nosse poeticam. idem spero, quamquam tu nolles, et in Germania futurum aliquando, quia et olim viros doctos hec terra tulit et jam plerosque novi dicendi peritos, qui te invito, etiam si tibi rumpantur ilia, eloquentiam inter Germanos seminabunt. nee enim inutilem rentur, ut tu asseris, poesim. sciunt ex hac maxi-mum gigni frumentum. quomodo enim pacari provincie et ami-citie vel conflari vel integrari possent, nisi faeundia foret, quam poesis alit? an nescis, quantus est epistolarum usus, quantus historiarum, quantus orationum? rex regi per litteras conciliatur, civitates federa percutiunt, absentes cum absentibus fabulant. bistoria nobis res gestas refert, que testis est temporum, lux veritatis et vite magistra, orationes senatum regunt, populos dueunt, leges suadent. sed quis hec bene agat, nisi poeticis et oratoriis imbutus diseiplinis? quas preterea grates referre Ho-mero debent Greci atque Trojani, qui jam duobus annorum milibus mortui adhuc vivunt? novit, quanta sit utilitas poetarum, Alexander magnus, cui per Asiam iter facienti obviam tumulus a Oppianus aus Korykos schrieb die Halieutika (ed. Lehrs). 330 Hectoris* fieret. o fortunate, inquit, adolescens, quem tanta decantavit tuba, Homeri sed musam designans. Alexander, Aminthe filius, rex Macedonum, Pindarum poetam liricum ap-prime dilexit. Archelaus, ejus successor, in tantum poetas amavit, ut Euripidi tragico consiliorum summam crederet, cujus suprema non contentus prosequi sumptu funeris crines tonsus est et merorem, quem animo conceperat, vultu indicavit. Afri-canus prior Quinti Ennii statuam sepulcb.ro suo jussit imponi. Lysander, Lacedemoniorum dux, cum obsideret Athenas, quia Sopboclis inhumatum corpus jacebat, indutias dedit, ut congrue et digne poete exequie fierent. Julius ille cesar, qui nobis Romanorum imperium peperit, non solum poetas amavit sed fieri etiam et dici poeta voluit. idem et Augustus Octavianus. ac propterea mortui vivunt, nee ulla istorum etas immemor erit. quod si nonnulli prineipes equos potius et canes alere quam poetas volunt et multa carne leones ursosque pascunt, intestinis poetarum nichil prebentes, talis erit eorum obitus, qualis equorum et canum, nee post mortem majus erit istorum nomen, quam ursi atque leonis; integri morientur nee beneficio musarum famam sibi vendicabunt, quas tuo ex more nichil curaverunt. antiquitas provida tanti poeticam fecit, ut tarn poetas post editum opus quam imperatores post victoriam triumphare et curru magnifico duci per urbes voluerit communeque Ulis dignitatis insigne pre-buerit lauram, quoniam sicut ab hostibus imperatores liberant cives, sie vitia fulminantes et virtutes extollentes poete civitates custodiunt et amplificant. at tu, major Alexandro magno, Ly-sandro victoriosior, melior Scipione, prudentior Julio, Augusto fortunatior et omni antiquitate sapientior, inutilem poeticam dicis, quia nichil panis affert, nil auri, nichil divitiarum? esto, quod ais, non tarnen ideirco legibus tuis poetica cedet, nanque dum tu aurum petis, avare, fecis amator, mundi eultor, poeta honorem famamque queritat et cantans superum laudes virtutesque ex-citans amorem iter sibi facit in celum. tu cum auro et divitiis, quas sequeris, quasque solas dare beatitudinem putas, in terra manebis et animam simul et vitam perdes. non est, mihi crede, noscere leges quam poeticam majus. scio, quia non credis, sed stulti credulitas nee dat verum nee aufert. Cicero, qui fuit lingue latine prineeps, semper poetas fuisse raros testatur, quo- Eneas macht dazu die Bemerkung vel Achillis. 331 niam hec facultas donum dei est, quod non omnibus datur. artes cetere studio, diligentia preceptionibusque possunt appre-hendi, hanc nemo assequitur nisi divino munere preditus. tute vides juristarum greges, inter quos plures excellunt, habentur-que doctores et legum interpretes, quorum mores nichil a brutis distant, qui res humanas minus quam capre norunt. tu non fateberis hoc, qui fortasse caprior es capris. ego Polinum novi Mediolanensem, qui lumen habitus est juris civilis, is facturus edificium magistros conduxerat. trabes in edium niedio erant, quibus laquear aule construi debebat. tempus cenandi fuit. ite, inquit Polinus, comedite, ego interim aliquid operis faciam. Ulis amotis trabes metitur, quam longas vult ex pariete in parietem. mensura recepta, nee quod intra murum ligni pars esse deberet animadvertit scinditque trabes et perdidit edificium. is tarnen juris preeeptor erat multisque annis cathedram rexerat. quid tu mihi hanc diseiplinam juris tantopere laudas et omnibus prefers, cujus asini possunt effici preeeptores. orator atque poeta, si Ciceroni plus quam tibi credere volumus, nullus erit nisi et prudens et bonus multarum scientiarum peritiam fuerit assecutus atque ideirco rari semper poete rarique oratores fuere, in quorum numero facis sapienter, si non desideras esse, quia non potes, stulte, si contempnis, quod tanti viri commendaverunt. hec ad nostrum asellum sint dieta. tu, Wilhelme, discipliuarum amator, si unquam hosce homines audiveris, suseipe poetice partes et ostende te hujus divini muneris eultorem. vides, quam facile sit, has picas convincere, hos tanquam pullices inter un-gues comprimere. nee sine, ut divinam poeticam, que, ut Cicero tradit, omnium doctrinarum est prior inventa, pollutis arguant labiis, defende hanc pulcerrimam dominam, cui si presidio fueris, nomen habebis eternum et non solum inter meas epistolas, que tarnen non sunt cito casure, sed inter scripta potiorum vatuum invenieris legendus. vale et illustrissimo prineipi, do-mino duci Alberto, me commendatum facito et quia consiliarius ejus es, admone illum, ne litterar um studia contempnat. iterum atque iterum vale. ex Vienna, 1. kalendis junii 1444. 145. Eneas Silvius an Giovanni Peregallo in Basel; Wien, 1. Juni 1444. Über die Käuflichkeit der römischen Kurie, das bevor- 332 stehende Ableben des Kardinals Alexander von Masovien; Persönliches. Aus dm. 12725, Bl. 108 und Okigi J VI, 208, Bl. 301; K. hl; N. 66! B. 66; V. 111. Eneas Silvius poeta Johanni Peregallo, fratri amantissimo, salutem -plurimam dicit. Amantissime frater. recepi duplices% tuas litteras,2 quas Mar-tinus regie cancellarie notarius attulit cognovique te bene valere quamvis inani marsupio.3 sed illud quoque aliquando implebitur, si sperata unio detur. cupis scire, Antonius Luscus in meas ne manus venerit. venit et apud me est, mihi carissimus. te rogo, gratias meo nomine prestanti et facundissimo theologo Francisco de Fuce dicas meque sibi offerras, quia non ero deses in Omnibus, que possim moreni sibi gerere magnique muneris loco recipiam, si quid me posse conari sciam ejus desiderio gratum. munus quoque domini4 Stephani mihi redditum est, sicut eidem rescribo. aureos illos quatuor, quos velle per Barbatum mittere scribis, suadeo ut apud te habeas, quoniam multa possent oc-currere, propter que illis in mea causa opus sit. scis, quia Tri-dentina prebenda impetitur tuque defensor es cause, nichil est, quod absque argento Romana curia dedat. nam et ipse manus, inpositiones et spiritus sancti dona venduntur nee peccatorum venia nisi nummatis5 impenditur. serva igitur aurum, ut cum opus sit, presto reperias. de officio scriptorie congnovi tuum consilium, mitto procuratorium tibi, ut illud quanti pluris potes, vendas. tu tarnen id cautele habeas, ut exitum Nurembergensis diete maneas. si parti nostre bene succedit, ut spero, noli alienare officium, quod vel mihi vel meis possit aliquando frugi-ferum esse; si aliter evenit et placitum superis sit partem ad-versam obtinere, vende ut tibi videtur.6 circa preposituram Mediolanensem, quid suadeas, plane pereepi laudoque senten-tiam tuam, sed nescio an fieri possit, quia non habeo promotores. si obedientia restitueretur concilio, vellem te causam inchoare, quia tua res erit, si poterit obtineri. quod reservationem ex-pedieris super benefieiis ecclesie Tridentine admodum probo. cupio enim, ut illic sis, ut cum quiescere velimus, una illic In Oh. gestrichen. — 2 Oh. epistolas. — s Ell schiebt am Bande ein debilem. — * Fehlt Ohigi. — s EII fügt am. Rande libenter zu. — 6 tu tarnen — videtur EII gestrichen. 333 senium peragamus cum domino1 Francisco nostro, quamquam illius propositum mutatum vereor, qui bellum timens illinc abiit nee postea reversus est et forsitan cum uxore potius quam cum ecclesia vivere cupit. quod si sie sit, vellem suum persentires animum, ut de suo decanatu aliquid invicem consultaremus, si quid tibi et mihi posset conducere. Laurentius de Rotella noster preposituram pinguem in administrationem reeepit in patriarchatu Aquilegiensi intenditque illic religionem profiteri, si possessionem nancisci possit. ego, quia sibi favori sum, suasi sibi, ut ante canonicatum Tridentinum tibi resignet. mihi vero ipse suapte yult ecclesiam parochialem resignare. si res Athesis in Nurem-berga, sicuti credimus, componantur, aliquid boni poterit nobis evenire. ego non desinam sie te promovere ut me ipsum, quia meritus es. reverendissimus dominus Aquilegiensisa in extremis laborat. parva vite sue spes est, minor sanitatis. exanguis est, spiritus jam non corpus videtur. cogitare patres debent, quem sibi in patriarchatu sufficiant et in omnibus regium desiderium exequi, ne Frisingenses injuriam innovent.2 in ecclesia Brixi-nensi, quid optet rex, scitis omnes. rogo, consulo, supplico, ne plus Athesinis quam majestati regie auscultetis, quia in Nurem-berga nulla vox est Athesinorum, regis autena nutu omnia fient. hec ut reverendissimis dominis meis Arelatensi et saneti Ca-lixti dicas, posco, meque his facias commendatum.3 nollem aliquid fieri, quod mentem regiam perturbaret. nos in brevi ascen-demus, quia jam indutias biennales cum rege Polonie et Hun-garis sibi obedientibus nacti sumus, nee aliud impresentiarum agimus, quam nos vie accingere. mihi, Johannes amantissime, bene est, bene habeo et bene spero, quod mihi non tarn mei causa joeundum est, quia paucis essem contentus, quam ut tibi et amicis ac necessariis ceteris possim aliquando prodesse. An-dreani de Panigaliis,4 Jacobum de Cerveriis, Gasparem Nova-riensem, Omnebonum de Verona, Julianum de Roma6 et in-primis Franciscum de Quadruciis6 meo nomine salvos dicito et vale optime. ex Vienna, kalendis junii 1444.7 1 Fehlt Oh. — 2 cogitare —innovent EII gestrichen. — 8 hec — commendatum Ell gestrichen. — 4 Ell Andream Panigalium, Jacobum Cerverum. B Ell Omnebonum Veronensem, Julianum Bomanum. — " EII Franciscum Quadrucium. — 7 In clm. fehlte der Schlußsatz von Andream angefangen, ebenso Ort und Datum. » Alexander von Mazovien (vgl. Oaro, Oesch. Polens IV, 331 u.f). 334 146. JEneas Silvius an Giovanni Peregallo in Basel; Wien, 4. Juni 1444. Über die Gefangennahme des Loreniso von Botella, den Tod und das Begräbnis des Kardinals Alexander von Magovien; über die Dürre in Österreich. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 303; K.b2; N. 57; B. 67;.V.lll. Der Brief ist nur eine Nachschrift zu dem vom 1. Juni und mit diesem zugleich abgesandt worden. Eneas Silvius poeta1 Johanni Peregallo, scriptori apostolico, salutem ^lurimam dicit. Obsignaram tibi has litteras nuntioque in crastinum com-mittere animus erat, sed accidit inopinatus et acerbus casus, qui et epistolam retinuit et mentem affecit dolore. Laurentius nanque noster, quem velle religionem ingredi scripseram non claustrum sed carcerem ingressus est. Poloni enim, ut cardi-nalem moriturum viderunt, manus in Laurentium injecerunt, nulla penitus auctoritate freti. tu, inquiunt, argentum heri impigno-rasti, non exibis, nisi luatur. septuaginta et ducentarum marcha-rum argentum est, quod Alberti habent Basilee, hoc volunt, ut Laurentius redimat. obligatum est pro septingentis aureis, quos cardinalis accepit. digna res est., ut servus es alienum exsolvat, sie lex barbara jubet.2 ego nitor hominem juvare, quia com-patior viro, in aliena terra capto, et amico. sed quid tu facias, ubi nulla vox auditur, nisi auri, cum tu sis inops. ille adhuc deprehensus est, nescio quid futurum sit. nulla exeommunicatio prodest, nulla fidejussio, dum res sie stat. anima illa, que in cardinalis Aquilegiensis* corpore diu alligata filo vel cera detine-batur, abruptis retinaculis carcerem evasit. obiit ille 4. nonas junii hora post meridiem quarta. nullas extorsiones passus est, nullos cruciatus, sed tanquam dormiturus animam exalavit. Tiderat medicus mortem instare suasitque testamentum fieri, sie et amici astantes. ille, vos me deficere censetis, inquit, at ego robustus sum nee in me quiequam sentio deficere. nee post hec verba mediam vixit horam. ejus corpus per alteram diem ser-jatum est ostensumque omnibus. tertia vero luce apud sanetum 1 EII gestrichen. — 2 sie—jubet EII gestrichen. "¦ Vgl. über ihn auch Bonelli: Monumenta ecclesiae Tridentinae III, 2, S. 127 —138. 335 Stephanum et ad dextram altaris dextri sepultus est. funus juxta morem Germanie magnum et honorificum fuit. apud Italos non fuissent tanto viro exequie digne. pileus rubeus ob neu-tralitatem non est permissus mortuo, qui vivo non negabatur. sermo ante funus habitus est. nescio qui vir fuit, verba hominis laudo. est hoc anno his in regionibus maxima siccitas, nescio an iterum Feton currus Phebi ducere ceperit. frumenta omnia sunt exusta, magna Caritas timetur, nulle pluvie sunt, calores preter solitum admirandi. dicebant plebei, non pluit, quia ex-communicatus est cardinalis. orator igitur, qui ante funus ver-bum fecit, vos, inquit, judeis similes estis, qui cum Christum honorificentissime recepissent, advenientem postea persecuti sunt et crucem subire coegerunt. vos hunc legatum cupide recepistis mirificeque honorastis ingredientem. nunc quia peccatis vestris iratus deus non pluit, causam in ipsum vertebatis. ecce jam triduum mortuus est cardinalis. cur vobis pluvia non prebetur? sceleribus vestris denegatus humor, non illi. et in hunc modum plura locutus est. ego cardinali epitaphium8, feci, quod tibi cum presentibus destino.1 iterum atque iterum vale. ex Vienna, 4. junii 1444. 1 Ell mitto. a) Das Epitaph, abgedruckt bei Ougnoni, 8. 365, lautet: Epytaphium episcopi Tridentini. Hie Alexander ego jaceo: cognosce, viator, Te rogo, qui fuerim, te rogo quique siem. Dux ego Mazovie fueram presulque Tridenti, Non bene Romane presbiter ecclesie. Vermibus esca modo trador, jam Corpora corpus Plura meum faciet. sie caro queque cadit. Quicquid vlvendo merui, jam perfero. sed vos Discite mortales, actibus esse piis. Wesentlich anders und vielleicht auch älter ist die Fassung in clm. 14134, Bl. 143: Epithaphium domini patriarehe Aquilegiensis ab Enea poeta editum. Hie Alexander ego jaceo: cognosce, viator, Te rogo, quid fuerim, te rogo quidve siem. Dux ego Mazovie fueram presulque Tridenti, Mox Aquilegia sede potitus eram. Huc me concilü duxit legatio, postquara Romane fueram presbiter ecclesie. 336 147. Eneas Silvius an den Kardinal Juan de Segovia; Wien, 6. Juni 1444. Charakteristik des Kardinals Alexander von Masovien. Aus cod. OkigiJVI, 208, Bl.306; K.b2; N.68; B. 68; V. 114. Reverendissimo in Christo patri Johanni, cardinali sancti Calixti, Eneas Silvius salutem Tplurimam dicit. Pauci dies sunt, quibus littere tue mihi fuerunt reddite, que annum in via consumpserant vel minus paulo. illis ergo nichil respondebo, quia nil est nunc in eo statu, quo tunc fuit. solum attingam novitates aliquas, ex quibus possis ad res conciliares vigilantius et utilius intendere. regia majestas sedulo operam dat, ut quam celeriter Nurembergam petat, nee puto his in partibus diu manebit. res ecclesie aliquem finem nunc suseipient, deus illum det nee sinat amplius tenebrarum prin-cipem dominari. cardinalis Aquilegiensis die seeunda junii mi-gravit ex hac vita, nullum testamentum condidit. verum est, quod dici solet, sicut vivis ita morieris, qualis vita talis mors, funus ejus non tarn dignitate dignum1 quam vita fuit. sepultus est quarta junii luce apud sanetum Stephanum Viennensem. non puto magno detrimento esse concilio mortem ejus, quia non multum utilis vita fuit. sui uamque legatione abutebantur, nee papa id agit, quod hie faciebat. omnia ei plana erant. itaque murmur fuit adversus concilium, quäle vix queam dicere. tu scis, quam mundas manus habere oporteat, qui adversarios habet, si deerat aliquid, supervenit Marchus Bonifilii2 providus dispen- 1 Erst am Bande von EI eingeschoben. — 2 EII streicht den Namen und setzt dafür alius. Me sibi prepositum vidit preclara Wienna. Quia modo vel tantis gaudeat in titulis. Te, Friderice, soror genuit mea, tu modo regnas Imperiumque regis, sum modo pulvis ego. Me vermes edere truces, jam corpora corpus Plura meum faciet. sie caro queque eadit. Dux Alberte, mihi nepos, si quando sepulcrum Ante meum venies, porrige vota deo. Mille quadringentis post Christi messibus ortum Lustra, que post obii, non bene plena novem. Quidquid vivendo merui, jam perfero. sed tos Discite mortales, actibus esse piis. 337 sator, quem famosa legatio apud Poloniam gesta jecommendat. is nunc litteras ante obitum cardinalis obtinuerat cum omni po-testate, quam cardinalis habebat. itaque legatus legatum creabat. ego vidi et legi has litteras reprehendique, quia non potest legatus de latere facultates suas speciales, super quibus industria persone electa est, alteri delegare, sed frustra clamavi, quia nullum est apud fatuos consilium. nescio quid nunc facturus sit Marcus.1 ajunt eum adbuc velle Poloniam petere, forsitan facultatibus uti vult etiam post mortem mandatis. is Laurentium prodidit captureque sue structor fuit, me nunc pro liberatione studere oportet, nichil formidabilius est quam homo bilinguis, nichil terribilius quam hostis familiaris. at hie beneficia ex Lau-rentio plura suseeperat neque huc venisset, nisi expensas ille fecisset. digne patitur Laurentius, quia benefacere malis male-facere est. vestrum est cogitare, ne apud Polonos Marci8 loqua-citas3 atque cupiditas favorem concilii obnubilet. venerabili et doctissimo Francisco de Fuce refero gratias, qui Autonium Luscum ad me misit. Andream contheologum et confratrem ejus salvum dicito. neuter eorum miretur, si non voco dominos, quia nemo dominus est absque domino, mendicantibus autem nedum dominium sed omnis proprietas est interdieta. valeant igitur ipsi et me conpauperem ament. tu quoque me ut soles dilige et inter famulos habe fidos. ex Vienna, die 6. junii 1444. 148. Eneas Silvius an Giovanni Gampisio; Wien, 8. Juni 1444. Über die von Kaspar Schlich und Joh. Grünwälder in der Freisinger Angelegenheit vor dem Könige zu Wr.-Neustadt gehaltenen Beden. Aus dm. 14134, Bl. 282, clm. 70, Bl. 277 und cod. Gottweih 390, B157"; V.115. Eneas Silvius poeta Johanni Campisio, philosopho claro et amico incomparabili, salutem Tplurimam dicit. Delicie nostri cesaris nusquam majores sunt quam in Nova-civitate. ibi edes imperiali eulmine digne sunt, virides horti, saluberrimus aer, frigidi fontes, ameni luci, late venationes, jo- 1 E II homo. — 2 Ell gestrichen. — * Ell schiebt ein hominis. Fontes. II. Abt. 61 Bd. 22 338 cunde piscationes, aucupia leta, pascua pinguia, vineta propin-qua. nil miror, placere cesari locum, quia omnia suppeditat vo-luptati. hie dum marcio mense, qui modo preteriit, ex con-suetudine sequerer curiam, rem miram et relatu dignam sum contemplatus. nam quod antea non putaram, apud Germanos fieri orationes sicut olim Korne pro rostris fiebant, coram cesare audivi. venit Johannes Bavarus, unus ex cardinalibus ut ajunt Felicis. saneti Martini cognomentum habet, hie se per capitu-lum Frisingensis ecclesie in episcopum dicebat electum darique sibi regalia per cesarem postulabat. jam Gasparis Slik can-cellai'ii frater Heinricus illi ecclesie per Eugenium erat pre-fectus. petit uterque castrorum possessionem, que in dominus Austrie sunt. Johannes pro se dicit et inter orandum lacrimas miscet. Heinrici causam cancellarius suseipit absentemque fra-trem tuetur. visus sum apud Argolicas naves Ajacem atque Ulixem contendentes videre. si affuisses, Johannem Ajaci, Ulixi cancellarium adequasses. haud dissimiles orationes fuere, nisi quod he teutunice, illas Ovidius latinas fecit, quas constat grecas fuisse. mira cancellarii fuit oratio* et longe ornatior, quam ex viro Ciceronis et Quintiliani inscio expeetari deberet. sed agnosco, naturam illi favisse, tum usum, quem cum Sigis-mundo et Alberto cesaribus habuitr nature dotes juvisse. fuit enim illorum cancellarius multosque viros disertos orare causam coram illis vidit, quos nunc imitatus est. ejus orationem, ut te judicante probetur, interpretantibus amicis in latinum verti tibi-que transmitted rogo tuum Judicium mihi rescribas et si quod est vitium, interpreti potius quam oratori ascribas. vale, mee delicie magis quam cesaris Novacivitas. ex Vienna, 6. idus junii 1444. » Eneas macht hier augenscheinlich eine falsche Angabe. Er selbst hatte, wie wir aus seinem Briefe an Kaspar Schlick (N. 133) wissen, die Rede lateinisch für den Kanzler ausgearbeitet, der sie also nur ins Deutsche übertrug. Das Datum des Briefes erscheint mir sehr unsicher; der Ausdruck marcio mense, qui modo preteriit scheint eher für den Monat April zu sprechen; dann aber wäre der Brief in Wr.-Neustadt geschrieben, wo der König bis zum 23. April weilte. Da aber alle benutzten Handschriften das gleiche Datum tragen, wagte ich nicht, es zu ändern. — b Die noch ungedruckte Rede ist in mehreren Hss. erhalten und wird später von mir veröffentlicht werden. 339 149. Eneas Silvius an Stefano Caccia de Fara von Novara: Wien, 19. Juni 1444. über die Freilassung des Lorenzo de Eotella und die Ernennung Stefanos zum Jcönigl. Advokaten. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl.347: K. c8; N. 74; B. 74; V. 116. Eneas Silvius, poeta1 imperialisque secretarius, salutem iplurimam dicit Stephano de Caziis2 Novariensi, juris utriusque doctori, amico primario. Laurentius de3 Rotella, vir probus et tibi notus, ut fert hera fortuna, per familiam patriarche Aquilegiensis, dum ille in ultimis ageret, apprehensus incarceratusque fait. ego tum propter amicitiam, tum propter patriam, tum quod injuste de-tineri eurn vidi, pro sua liberatione laboravi obtinuique, cancel-lario tarnen et me pro* ipso* fidejubente. hac de causa opor-tuit me ire ad regem, qui est in Novacivitate, abhinc per dietam5 semotus. postquam illic fui, acta re Laurentii tuam aggressus sum jamque impetravi, te regium advocatum fieri. nee aliud restat, nisi litteras confici, quod faciam, ut primum curia insimul erit. nunc nequeo, quia sigillo caremus. tu te tarnen scias advocatum esse et per regem libenti animo re-ceptum. namque ut is de tuis virtutibus certior factus est, Stephanus, inquit, me rogat, quod eum rogare a me par fuerat. cognosce ergo regis animum et quia jam suus es, causas ejus suseipe commendatas. nunc de Aquilegiensi et Tridentinensi agetur ecclesia. vide, ne quid fiat, quod preter regis sit men-tem. reverendissimus° dominus6 Arelatensis, cui rex scribit, tibi apperiet, quid sit opus, ego tuas litteras curabo quantotius expeditas ad te mittere. vale et apud mercatores de Albertis cura, ut nuntius Laurentii votive redeat expeditus. ex Vienna, 19.junii 1444. 150. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; Wien, 25. Juni 1444. Über seine Freundschaft für Giovanni, den Waffenstillstand mit den 1 Ell gestrichen, — 2 E II Stephano Oazio. — 3 EII gestrichen. — * Ell gestrichen. ¦*- B EII gestrichen, dafür 20 milibus passuum. — 6 EII gestrichen, dafür cardinalis. 22* 340 Ungarn, den bevorstehenden Reichstag in Nürnberg, der auch, die Freisinger Angelegenheit entscheiden soll. Aus cod. ChigiJVI, SOS, Bl.221; K.f4; N.S1; B.51; 7.117. Eneas Silvius poeta1 Jobanni Campisio, insigni pbilosopho et amico singulari, salutem yilurimam däcit. Vellem tibi per singulos dies aliquid scribere nee mihi vel stilus gravis vel preciosa videretur papirus. jam enim penitet me legem taciturnitatis promulgasse, ut fit, quia niebil mundanum perpetuo placet, sed cogit me uti silentio raritas nuntiorum. perpauci sunt, qui ex bis oris ad te veniant, aut si veniunt ignoti sunt mihi, vix quatuor in anno, qui ad te proficiscantur, invenio. hac re factum est, ut litteris tuis invitus distulerim respondere. nunc autem, quia tabellarius certus Romain petit, habebis ex me responsum Eneamque tuum loqui tecum aeeipias. scribis" te meis litteris recreatum, quas apud basilicam saneti Petri Noxetanus noster tibi restituit. placet, te consolationem reeepisse sed indiguisse consolationis non placet. nollem enim aliquid tibi aeeidere quod molestum foret egeretque medico. quod amicitiam meam commendas solidamque dicis non audio invitus. nam etsi me nolim aliter2 laudari, quia non sum laude dignus, hoc certe sine rubore dicere possum, me postquam amare oeeepi pertinaciter continuare. non sum in capiendis ami-citiis facilis nee quemeunque dignor amicum. superbus sum fasti-diosique stomachi, nisi melior me sit, nemo me habet amicum. sed ut tarde in amicitiam venio, sie recedo sero, tenax sum amicorum, neminem adhuc amavi, quem nunc habeam odio. sentio itaque tecum, dum me stabilem dicis amicum teque cer-tum facio, nunquam me tuam benivolentiam exiturum vel Noxe-tani, quos mihi Piladis et Horestis loco delegi. scio tarnen tecum venturum esse Cohtem, qui pars est altera tui sed neque hunc vito, quia conterraneus meus est et virtute plenus et alter tu. quod mea scripta probas extollisque, facis amice. .ego, qui omnia dico et scribo, que vel in animum vel in buccam veniunt, non arrogo mihi tantum. et quippe si alteri scriberem, non essem adeo verbosus, tibi cum scribo, nichil vereor, quia tu lima es et, quod erratum est, aut emendas aut tegis. amicis omnia nuda sunt, cum de prophetia legerem, que scribis, cepi dolere et 1 EII gestrichen. — 2 Ell gestrichen. " JV. 134. 341 irasci fortune, que semper cecis ambulat oculis et eos potissime facit locupletes, qui minus sunt digni, dicebamque in eam tarnen: perfida, cur non aliquando aperis oculos yirosque bonos pro-vehis? Campisius jam omnis quatuordeeim curias sequitur, vir prestans tum litterarum peritia tum virtutis operibus. quid tu hunc preteris negligisque? an tibi dignus videtur, quem semper paupertate premas et ubi, oro, melius quam in hoc viro collo-cabis divitias? non hie aurum claudet, sed utetur in usus, que tum necessarios tum utiles exponet. ad hec audivi vocem mihi correspondentem: ne mirere, Silvi. non fortuna est, que viros bonos peeuniis privat, sed habent ipsi nummi nescio quid sensus. sunt enim ambitiosi et honoris cupidi, non teneri sed tenere volunt. hie tuus Campisius non vellet auro subesse neque argentum veneraretur, sed essent apud eum peeunie quasi ancille, nunc huic rei nunc illi servientes. at ipse quietem amant libenterque apud avaros sunt, qui eas scrinio claudentes singulis horis visitant et honorant, nee alibi cor habent quam cum eis. displieuit mihi vox quamvis vera caneret, sed ubi tuam episto-lam interius legi meliorem spem reperi, quam impleri non minus quam tu cupio. timor tarnen nunquam aberit, nisi postquam mihi scripseris: gaude, mi Enea, qui jam sum ex numero beatorum. Aristotelem ut habeam quam celerrime, cognovi te libra-rium conduxisse jamque illum ad medium scriptum esse, qui ut in calcem finitus erit, ex judicio Johannis Tolner, viri boni et amicissimi nostri, ad me mittetur. non laudabo diligentiam tuam, que etsi maxima est, non tarnen major est quam postulet amicitia. librum avide maneo, si mitti Viennam potest. id erit mihi aeeeptius, ut ex Nuremberga reversus hie reperiam, quod diu quesitum est. quantus sit Noxetanus et nunc agnosco et alias audivi. vellem tuam manere priorem sententiam, quia nullo bono indignus est. ipse me rogavit, vestre ut parti faverem, si non aha causa, sua saltem, qui ex offieiis curie vivit. sed mir'or, illum jam mee oblitum esse fortune. nam quod vobiscum non sum, vestri causa facio, ut seeundior sit vobis fortuna. dum partem sequor vobis adversam, nichil adversi tulistis; si ad vos denciam, mox fortune impetum sentietis, quia non vult esse ubi ego sum. suade igitur Petro, ne pe-tat, quod sibi noeuum est. ego pretiis magnis essem rogandus, ini-micitias tenere. novit hoc Petrus, dum Basilee simul essemus. Vegium invenisse pontificis summi gratiam gaudeo, ne cogatur Agaven Paridi vendere, quamvis sua Clio sicut et mea Caliope de- 342 sertis Aganippe fontibus jam migravit in atria. sed respiciat illum, oro, mitiori lumine, si non fortuna, is, qui fortune imperat, deus. si quis Gallus datarius esset neque pertusam lenam gereret nee auro gemmisque careret. que de cardinali saneti angeli scripsisti et Andrinopoli capta cognovi non fuisse apud vos certa. sie enim dicebas, sed illa apud nos sompnia reputantur. nam etsi magna fuerit nostrorum victoria, nunquam tarnen Andrinopolim per-ventum est nee tarn insignis triumphus fuit, quam nunc est metus ingens. ajunt enim, jam Teucros magna vi reverti nee modo expeetare sed inferre bellum decrevisse, quare factum est, ut Hungari, qui prius superbissimi erant, nunc paululum humiliati indutias biennales cum cesare fecerint, que et illis utiles sunt, ne, dum Teucris1 resistunt, a tergo timeant, et nobis aecomodo, ne, dum petimus Nurembergam, tumultibus patrie revocemur. in Nuremberga, quid futurum sit neque dicere neque conjeeturari possum, quia quot homines tot sententie. rex infra decendium iturus putatur, Albertus et Sigismundus Austrie duces, comes Sillaceus et dominus de Walsee2 preter familiam solitam regem sequentur. omnis Germania illic conveniet. velint superi, ut bonum sit, quod tanto conatu queritur. soror regia hodie huc venit mansura apud Viennenses, dum rex abest. res Athesis ex placito pai'tium Nuremberge componi debent item et Svicenses. Leonardum Aretinum11 ex te primum sensi obiisse, dent ejus umbre tenuem et sine pondere terram superi spirantes-que crocos et in urna perpetuum ver, qui Latium ornavit litteriis, quo nemo post Lactantium Ciceroni proximior fuit. gaudeo Poggium ejus locum apud Florentinos tenere, sed maluissem potius locum non vacasse, ne tanto splendore caruisset Etruria. multos adhuc Grecos nobis dare Latinos potuisset, sed instat omnibus suus dies nee indoctum nee doctum mors preterit. felix, qui sie vivit, ut nichil timeat mori. ventus est hec vita, mi Johannes, jam me tedet mundi hujus nee aliud opto nisi, ut me mihi vendicem tecumque sim, ut philosophemur invicem, quamvis te neges philo-sophum. credo si simul erimus aliquando, stoieos pre ceteris imitari studebimus, qui sunt evangelio propinquiores. sed timeo, ne pro quiete laborantes semper labori subjiciamur. reverendissimum herum tuum cardinalem Tarentinum me amare mihique bene cu- 1 EI Turcis. — 2 Ell dominus Walsensis. a De* Eneas Epitaph. aufBrwni bei Cugnoni S.365, vgl. De viris illustr. N. XVI. 343 pere maximi facio, illique ut me dedas peto sibique dicito, me tunc ab illo diligi cogniturum, cum te suis favoribus vel ditatum vel extra miserias positum sensero, quia quod tibi prestiterit et mihi datumputabo. in ecclesiaFrisingensi maxime lites sunt, cancellarii tarnen frater majorem castrorum obtinet partem. Nurembergensis dieta1 litem hujusmodi aut dirimet aut ampliabit. Conti et Jacobo Calvo, etsi tacuero, Salutes ut dicas volo, quia in medio cordis mei sedent. tu vale et Aristotilem cum tempus fuerit mittito, nulla pecuniarum anxietate turbatus. ex Vienna, 25. junii 1444. 151. Eneas Silvius an Prolcop von JRabstein: Wien, 26, Juni 1444. Über das Glüclc. Aus cod. Chigi J VI, 208, Bl. 321; K. ddö; N. 108; B. 108; V.118. Eneas Silvius poeta2 salutem -plurimam äicit domino Pro-copio de Kabenstein, militi litterato et prestanti. Noctu preterita priusquam me quieti committerem, multa mecum de te locutus sum mirabarque tuis virtutibus non dari locum convenientem, quia licet acceptus sis cesari, non tarnen, ut par esset, eflferri te video. nam cum reluceat in te nobilitas et probitas, non video,3 cur inter primores poni non debeas. accusavi ergo fortu-nam, que tum honorum, tum divitiarum creditur dispensatrix, plura-que in eam stomachatus dixi, ut que viros premeret bonos, extolleret malos, nee finem feci, donec altus me sompnus oppressit. inter dor-miendum vero mira per quietem sum contemplatus, que tibi nunc referre decrevi. tu arrige aures resque tum miras tum stupendas agnosce. jam noctis decurso spatio, sideribus dubiis, postquam4 pigri Boeti frigida sarrata circumegerant, visionem hanc habui. in locos letos et amena vireta deveni, gramineus campus in medio fortunati nemoris erat, rivo cinetus et muro, due illic porte, altera cornea, altera candenti nitens elephanto. muri altissimi ex adamante construeti, rivus immense profunditatis. nulli accessus ad portas nisi per pontes, qui tarnen catenis elevati paucis ad-venientibus dimittebantur. in ripis e regione portarum existen-tibus ingens virorum ac feminarum turba consedebant, tenden-tesque manus orabant transmitti. territus hac novitate, dum hac 1 EI conventio. — 2 EII gestrichen. — 3 Ell intelligo. — * Ell post-quam se. 344 et illac circumcurso, plures mihi obvii dantur, quorum agno-scebam facies. nescio tarnen, qua re factum sit, ut nemo mihi sermonis copiam faceret. veni ad corneam portam, in cujus summo hec litteris antiquis inscripta conspexi: paucos admitto, servo pauciores. avidus nosse quid foret interius, juvenem, qui supra turrim erat, magnis precibus obsecravi, incassum tarnen, mihi ut fores panderet. tum forte adolescens venit magna co-mitante caterva. cognosco habitum, ex Rheni partibus erat, quisnam hie est, inquam. accedit me vir togatus, credo me Italum. novit Italus, et Ludovicus est, hie ait, dux Bavarie, prineeps elector, qui trans illum murum nos ducet. at ego, mi vir, impetra et mihi transitum, si quid juris habet communis inter nos patria. faciam, inquit ille, vixque locuti eramus, cum pontibus dimissis Ludovicus ingressus est et una secum quam plures alii, quos janitor nominatim appellavit. ego ut explorator sub pallio prineipis, qui Ludovico herebat, unus ex Branden-burgensibus marchionibus visus est, latitans intravi. illic florea prata, rivi tum lacte tum vino currentes, frigidi fontes, lacus piseibus pleni, balnea suavissima, densi luci, vineta semper uvis onusta, arbores perpetui autumpni, quales hortus Hesperidum vel Pheaces habuisse creduntur. poma, quorum solo pascaris odore per silvas, fere mansuete, captu faciles, volucres et esui et cantui nate, unicus est apud Ethiopes locus, Eliotrapeza nuneu-patus, opiparis epulis semper refertus, quibus indiscretum omnes vescuntur, apud quem lacus tenuis laticis haustu saluberrimus. hie plurima sunt hujusmodi loca, mense sub arboribus parate, gem-matis vasculis paterisque aureis ornate. nulluni Falernum com-parari vino potest, quod ex vivo saxo illic manat. mella passim fluunt, arundineta zuccaro plena. omne genus aromatum ex ar-bore cadit. auri et argenti inexhauste minere. lapilli pretiosi tan-quam ceresa in nemoribus pendent, venuste puelle elegantesque juvenes perpetuas ducunt coreas. quicquid musicum est, illic resonat. non tarn voluptuosam suis sequaeibus paradisum Macho-metus repromisit quam hie vidisses. dispensatores huc et illuc discurrebant Baccus, Ceres et Venus, silva mirtea coneubitus admittebat. jam ego ex pallio prodieram cupidusque videndi per medias letantium turbas ibam securus. tum Vegius poeta Laudensis me aggreditur et, o, inquit, Enea, quo huc pacto venisti? amplexus amicum exposui casum, tum ille: voluissem te vocatum fuisse, nam hie preter jussum here nemo manere 345 potest. illa si te viderit mox jubebit expelli. tum ego: quenam est hec domina, cujus expectatur vocatio? hera Fortuna, re-spondit Vegius, cujus munere omnes, qui sumus hie, feliciter vivimus. illi totus obedit orbis, quiequid hec jussit factum est. tum ego: ergo tu ex felicibus unus es, qui solebas esse quam miser. sum, inquit Vegius, dilexit me tandem hec domina sum-mique mihi pontificis gratiam conciliavit canonicumque basilice sancti Petri fecit. ha, inquam ego, jam ineipiam colere tuam dominam, si quos bonos evehit. ego sepe in eam invectus sum, quod malis bonam et malam bonis eam videbam. scis quam bonus fuerit Socrates? nunquam illi arrisit. Platonem, qui fuit philosophorum maximus, in servitutem redegit, Pythagoram sem-per vagari compulit. Ciceronem quamvis ex rhetore consulem fecerit, in manus tarnen postmodum inimicorum dedit et Antonii gladius interemit, Scipionem in exilium misit, Fabricium1 in ca-tino terreo seu ligneo comedere fecit,2 primum Catonem pauper-tate gravavit, sibi ut manus consciret, alterum jussit. aspice viventes. quid Juliano cardinali sancti angeli tot virtutibus or-nato repensum vides? quid Johanni sancti Petri,0, Johanni sancti Calixtib ac Johanni Tarentino0 ejusdem ordinis viris? quid est his, quod vel probitati vel scientie correspondeat? quis dicere potest, Gasparem cancellarium, quamvis ducem sibi conjugem copularit, dignas laborum retributiones tulisse, qui jam trium cesarum cancellarius fuit. Wilhelmus de Lapide, miles insignis, non minus litterarum quam armorum scius, qui mundum virtutis agnoscende cupidus peragravit, quid suis meritis dignum est assecutus? Campisius noster, philosophia plenus, qui sedis apostolice servitiis etatem suam consecravit, pauperior Codro est. unicus miles est, aut si comites habet, vix quatuor sunt. Procopius Bohemus in curia cesaris qui licet litteras amet colat-que, indocti tarnen atque ebetes sibi preferuntur. nolo referre, quos asinos viderim exaltatos super cedros Libani, qui etiam hodie florent, homines sine litteris, elingues, sine sensu, vix manus dextra quot habeat digitos norunt. securius est mortuos quam viventes carpere. quid tetrius aut horribilius monstrum Nerone fuit? quid Tiberio sceleratius? his tarnen imperia, quam Vespasiano et Tito, piis cesaribus, diuturniora fuerunt. 1 Ell Fabricio. — 2 Ell eibum prebuit. * Juan Cervantes. —r b Juan de Segobia. — ° Giovanni di Tagliacozzo. 346 quid Doniitiano turpius? bestiam tarnen illam mundi cervicibus imminentem pluribus annis pertulit orbis, Jovinianum, quia veligiosus clemensque fuit, oppressum fumo carbonum mox amisit. quot Crispinus villas erexit monstrum a vitiis nulla vir-tute redemptum? spado Claudii Neronis Pophides tot divitias possedit, ut edes suas ornatiores et ampliores Capitolio con-strueret. Gabrinus Cremonensis Septem dominos suos interemit, quibus in fetida sepultis cloaca, dominatum suscepit. non possum viventem aliquem non tangere, patrem Philippi ducis, qui nunc Burgundiam tenet, in presentia regis Francie prepositus Pa-risiensis securi percussit. is nunc in provincia quietissimam habet vitam, pinguibus agris donatus. bic tarnen et homicidium fecit et publicam fidem fregit, quam miser ille secutus fuerat. hec mihi bilem sepe commoverunt. at postquam te virum pro-bum et doctum jam fortune blandimentis video delinitum, fio mitior illi, putoque non te solum ex bonorum numero gratum esse huic matrone, sed duc me, oro, ut illam intuear. ita est, inquit Vegius, plures boni sunt in hoc conventu, quamvis mihi non arrogo, quod tu nomen das. scio me peccati reum esse, indignumque gradu meo, sed ita placitum est tum fortune, tum meo pontifici. atque ut agnoscas, bonos quoque huic domine gratos esse, audi me parumper. nolo Constantino magno, Nerve, Trajano duobusque Theodosiis ipsique primo Augusto quanta felicitas arriserit, quia probi fuerunt, nunc disputare. ad vivos venio. quid tuo cesari religiosissimo, quid meo pontifici sanc-tissimo nunc se blandam Fortuna ostendit? regem Aragonum quis elevavit nisi Fortuna ? quis ducem Clocestrie magnum fecit, quis Colonienses et Treverenses antistites? magna est horum virtus et tarnen Fortune flatu sunt sublimati. diceret Moguntinus, meum genus erexit me. sie et Saxones et Bavarie duces dicere possent, tanquam nichil in eis Fortuna fuerit operata. sed quis eos tarn alte nasci fecit nisi Fortuna? poterat hec, si voluisset, me regis Hispanie vel Anglie loco supponere. nulla virtute nostra sed casu generis nanciseimur claritatem. quod si plures sunt virtuosi, quos Fortuna preterit, nemo irasci debet. potest enim hec domina, que sua sunt bona, cui vult elargiri. homines in mundum non ad opes possidendas aut perfruendas delicias, sed ad labores naseuntur, vivereque in terris non tanquam incole sed ut advene peregrinique debent futuramque patriam per opera virtutis inquirere. in magna vero fortuna non facile virtus re- 347 peritur, quod animadvertens Thebanus ille philosophus ingens auri pondus in mari conjecit, ut expeditiorem se traderet philo-sophie. Christus salvator deusque noster divitias tanquam spinas et tribulos docuit fugiendas. ejus discipuli paupertatis amatores fuerunt; victum et vestitum habentes, his contenti erant. nee Hieronymus quamvis doctissimus in tenui gaza fortunam ac-cusavit, quia non illam dominam, sed Christum dominum seque-batur, transitoria pro perpetuis spernens. Antonius abbas, quod Fortuna dederat, sponte rejeeit. quod si sane mentis essemus, odium potius quam favorem appeteremus Fortune, cujus blanditie maximum prestant impedimentum ad eterne vite consecutionem. rarusque est et corvo rarior albo, qui et Fortunam simul et iter in celum sequi valeat. sed comprimo me, ne huic domine videar detraxisse, cujus amplexibus jam delector. tu tarnen cave; ne Procopium vel alios, quos nominasti virtutis amatores dicas, ex-pertes Fortune, nee enim vel cardinales vel milites essent vel generosi, nisi Fortuna juvisset. solus Campisius est, ex quo nichil suum potest Fortuna repetere. sed eamus, si stat sententia, propius videamusque dominam istam regnorum atque imperii mo-tricem. eamus, inquam ego, etsi forsitan hospes invisus ero. vix quantum velox ex arcu sagitta volitans currit, vie confecera-mus, cum apprehendens Vegius dexteram meam, respice inquit dextrorsum, Enea, ibi Nursia est domina. tentoria illic > Martial XI, 60, 4. — - Juvenal X, 207. — d Vgl. S. 287, Z. 1, Termz, Heaut. III, 3, 13. — " Juven. X, 313. 355 fellis habet quam mellis, sed obmissa lascivia, que homines reddit insanos, virtutis incumbant studiis, que possessorem sui sola beare potest. in amore autem quot lateant mala, si quis nescit, hinc poterit scire. tu vale et historie quam me scribere cogis attentus auditor esto. Urbem Senam, unde tibi et mihi origo est, intranti Sigis-mundo cesari quot honores impensi fuerint, jam ubique vul-gatum est. palatium illi apud sacellum sancte Marthe super vicum, qui ad Thophorum ducit portam,a structum fuit. huc, postquam ceremonie peracte sunt, cum venissent, Sigismundus quatuor maritas obviam habuit, nobilitate, forma, etate ornatu-que pene pares. non mortales sed deas quisque putavit. si tres duntaxat fuissent, ille videri poterant, quas referunt Paridem per quietem vidisse. erat Sigismundus, licet grandevus, in libi-dinem pronus, matronarum alloquiis admodum oblectabatur et femineis blandimentis gaudebat, nee suavius illi quicquam fuit illustrium aspectu mulierum. ut ergo has vidit, desiliens equo, inter manus earum exceptus est et ad comites versus: similesne unquam his feminas vidistis? ego dubius sum, an facies humane sint; angelici vultus sunt, Celestes certe. ille, oculos humi dejicientes,b ut vereeundiores fiant, sie pulcriores redduntur. sparso nanque inter genas rubore, tales dabant ore colores, quales Indicum ebur ostro violatum aut quales reddunt alba immixtis purpureis rosis lilia." preeipuo tarnen inter eas nitore Lucretia fulsit adolescentula, nondum annos viginti nata, in fa-milia Camillorum, Menelao prediviti nupta viro, indigno tarnen, cui tantum decus domi serviret, sed digno, quem uxor deeiperet et sicut nos dieimus, cornutum quasi cervum redderet. statura mulieris eminentior reliquis, come illi copiose et aureis laminis similes, quas non more virginum retrofusas miserat, sed auro gemmisque incluserat. frons alta spatiique decentis, nulla inter-seeta ruga, supercilia in arcum tensa, pilis paucis nigrisque, de-bito intervallo disjuneta. oculi tanto splendore nitentes, ut in solis modum respicientium intuitus hebetarent. his illa et occi-dere quos voluit poterat et mortuos cum libuisset in vitam re-sumere. nasus in filum directus, roseas genas equali mensura * Heute porta Tufi, im Süden der Stadt. — b Ovid, Amor. III, 6, 67. — c Virgil, Aen. XII, 65ff. 23* 356 discriminabat. nich.il his genis amabilius, nichilque delectabilius visu, que cum mulier risit, in parvam utrimque dehiscebant foveam. nemo has vidit, qui non cuperet osculari. os parvum decensque, labia corallini coloris ad morsum aptissima, dentes parvuli et in ordinem positi ex cristallo videbantur, per quos tremula lingua discurrens non sermonem sed armoniam suavissi-mam movebat. quid dicam mentis speciem aut gule candorem? nichil illo in corpore non laudabile." interioris forme indicium faciebat exterior. nemo hanc aspexit, qui viro non invideret erant insuper ejus in ore multe facetie. sermo is fuit, qualem. rumor est Gracorum matrem habuisse Corneliam sive Hortensii filiam, nee suavius aliquid ejus oratione nee modestius fuit. non ut plereque tristi facie houestatem ostendebat, sed alacri vultu modestiam. non timida, non audax, sed temperatum vereeundie metum, virilem animum femineo corde gerebat. vestes illi multi-plices erant, non monilia, non fibule, non balthei, non armille deerant. redimicula capitis mirifica, multi uniones adamantes-que tum in digitis, tum in serto fixere, non Helenen pulcriorem fuisse crediderim, quo die Pariden in convivium Menelaus ex-cepit, nee ornatiorem Andromachen, cum sacris Hectoris initiata est nuptiis. inter has et Catharina Petrusia fuit, que paulo post diem funeta cesarem in funeribus habuit, qui et natum ejus militia ante sepulcrum donavit quamvis infantem. hujus quo-que mirabile forme decus elucebat, inferior tarnen Lucretia erat, omnis de Lucretia sermo audiebatur. hanc cesar, hanc ceteri commendabant intuebanturque. quoeunque illa vertebatur, eo et oculi sequebantur astantium, et sicut Orpheus sono cithare silvas ac saxa secum fertur traxisse, sie ista homines suo, quoeunque volebat, intuitu ducebat. unus tarnen inter omnes plus equo in illam ferebatur Eurialus, Francho, quem nee amori forma nee divitie reddebant ineptum. duorum et triginta an-norum erat, non eminentis stature sed lete grateque habitudinis, illustribus oculis, malis ad gratiam tumescentibus, ceteris meinbris non sine quadam majestate decoris stature correspondenti-bus. reliqui curiales propter longinquam militiam omnes auro excussi erant. hie, quia domi habundabät et propter amicitiam cesaris magna munera reeipiebat, in dies ornatior conspectibus hominum reddebatur, longum famulorum ordinem pone duce- a Ovid, Amor. I, 5, 23. 357 bat. nunc auro illitis, nunc muricis Tyrii sanguine tinctis, nunc filis, que ultimi legunt Seres, textis vestibus utebatur. tum equi tales illi erant, quales in fabulis est ad Trojam venisse Mennonis. nichil huic ad excitandum illum blandum animi calorem magnam-que mentis vim, quem vocant amorem, preter otium deerat. sed vicit juventa et luxus tum leta fortune bona, quibus ille nutritur. nee potens Eurialus sui, ut Lucretiam vidit, ardere puellam cepit herensque vultui nichil satis vidisse putabat. nee impune dilexit. mira res, multi egregia forma juvenes, sed unum hune Lucretia, plures honesti corporis mulieres, sed hanc unam Eurialus sibi delegit. non tarnen hac ipsa die vel in se flam-mam Lucretia cognovit Euriali, vel ille Lucretie, sed amare se frustra uterque putavit. ut igitur cerimoniis sacro cesaris capiti paratis modus fuit et illa domum reversa, in Eurialum tota et in Lucretiam totus Eurialus ferebatur. quis nunc Tisbes et Pirami fabulam demiretur, inter quos notitiam primosque gradus vicinia feeit? et quia domos habuere contiguas, tempore crevit amor. hü nusquam se prius viderant nee fama cognoverant. hie Francho, illa Hetrusca fuit nee lingue commercium intercessit, sed oculis tantum res acta est, cum alter alteri placuisset. saucia ergo gravi cura Lucretia et igne capta ceco jam se maritam obliviscitur, virum odit et alens veneneum vulnus infixos pec-tore tenet Euriali vultus nee ullam membris suis quietem prebet. secum, nescio quid obstat, ait, ut amplius herere viro nequeam. nil me juvant ejus amplexus, nil oblectant oscula, fastidium verba ingerunt. peregrini semper ante oculos est imago, qui hodie proprior erat cesari. excutea coneeptas e casto flammas pectore, si potes infelix. si possem, non essem egra ut sum. nova me vis invitam trahit. aliud cupido suadet, aliud mens, scio, quid sit melius, quid deterius est sequor. o civis egregia ac nobilis, quid tibi cum peregrino est? quid in extraneo ureris? quid talamos alieni coneipis orbis? si virum fastidis, hec etiam dare potest terra, quod ames. sed heu mihi, quenam illius est facies? quam non moveat ejus forma, etas, genus, virtus? certe mea pectora movit et nisi fert opem despero. dii meliora dent. vah, prodam ego castos himeneos meque advene, nescio cui, credam, qui ubi abusus me fuerit, abeat virque sit alterius et me pene relinquat. sedb non is est ejus vultus, non ea nobilitas a Ovid, Metamorph. VII, 17—37. — * a. a. 0. 43—48. 358 animi videtur nee gratia forme illa est, ut timeam fraudes et amoris oblivia nostri et dabit ante fidem. cur tuta timeam? ut timeam accingar et omnem moram pellam. ego quoque ita sum pulcra, ut non me minus ille velit quam ego ipsum cupiam. semper se mihi debebit, si semel ad oscula reeeptus fuerit mea. quot me ambiunt proci, quoeunque pergo? quot rurales ante fores exeubant meas? dabo amori operam. aut hie manebit aut me secum abiturus abducet. sed ego et matrem et virum et patriam relinquam? seva est mater et meis semper infesta gaudiis, viro carere quam potiri malo, patria illic est ubi de-lectat vivere. ac famam prodam? quid mihi rumores hujus-modi hominum, quos ipsa non audiam? nichil audet, qui fame nimis studet, multe hoc fecerunt alie. rapi Helena voluit, non invitam asportavit Paris, quid Hadrianam referam vel Medeam? nemo errantem arguit, qui cum multis errat, sie Lucretia. Nee intra pectus minora incendia nutriebat Eurialus. me-dias inter cesaris curiam et Euriali domum Lucretia edes habuit, nee palatium petere Eurialus poterat, quin illam ex altis sese ostentantem f'enestris haberet in oculis, sed erubuit semper Lucretia, cum Eurialum vidit, que res cesarem dedit amoris conscium. nam cum ex sua consuetudine nunc huc nunc equi-taret illuc et hac sepe transiret, animadvertit mutari feminam Euriali adventu, qui sibi quasi Octaviano Mecenas astabat. ad quem versus: en, Euriale, siccine uris feminas? muher illa te ardet. semel vero, tanquam invideret amanti, ubi ad edes Lucretie ventum est, Eurialo oculos pileo contexit, nee videbis, inquit, quod amas, ego hoc speetaculo fruar. tum Eurialus: quid hoc signi est, cesar? nichil mihi cum illa est. sed hoc facere incautum est, ne circumstantes in suspitionem adducas. erat Eurialo spadix equus, ardue cervicis argutique capitis, quem et brevis alvus et obesa terga spectabilem reddebant, animoso pectore, thoris luxuriantem, qui sonante tuba stare loco nesciebat. micabat auribus et collectum tremens volvebat sub naribus ignem. densa juba et dextro jaetata recumbebat in armo, et cavans tel-lurem solido cornu graviter sonabat ungula. similis Uli fiebat, Eurialo viso, Lucretia, que licet, dum sola fuit, claudere viam destinasset amori, ut tarnen illum aspexit, nee modum flamme nee sibi ponebat, sed ut siecus ager, qui admisso igne com-buritur, si chori perflent altius flammescit, sie infelix Lucretia exardebat. ita est sane, ut sapientibus videtur. humi- 359 lesa tantum casas habitat castitas solaque pauperies affectu sano tenetur et que domus se cohercet modico. divites edes nescit pudi-citia. quisquis secundis rebus exultat, luxu fluit semperque insolita appetit. delicatas eligit domos et penates magnos, dira fortune comes libido. intuens igitur Eurialum quam sepe transeuntem, Lucretia nee ardorem compescere potens, diu secum cogitavit, cui se patefaceret. nam qui tacitus ardet magis uritar. erat inter viri servos Sosias Theotunicus, senex heroque fidus, cui jam diu serviverat. hunc aggreditur amans, plus nationi quam homini credens. ibat magna procerum stipante catervab per urbem cesar jamque Lucretie domum preteribat, que ubi ad-esse cognovit Eurialum, adesto, inquit, Sosia, paucis te volo." respice deorsum ex fenestra, ubinam gentium inventus est huic similis? vides, ut omnes calamistrati sunt, erecti, eminentibus humeris? aspice cesareos et madido cirro contortosa crines. o quales facies! omnes lactea colla ferunt, quo sese ore ferunt, quam forti pectore.e aliud est hoc hominum genus, quam terra nostra producat. semen hoc deorum est, aut celo missa pro-genies. o, si mihi ex his virum fortuna dedisset. nisi testes oculi essent, nunquam tibi hec narranti credidissem, etsi fama fuerit, omnibus gentibus prestare Germanos. credo subjeetam Borree plagam ex frigore magno albedinem maturari. sed nosti tu aliquos? quam plurimos, inquit Sosias. tum Lucretia: Fran-conem Eurialum nosti? tanquam me, ait Sosias. cur tarnen hoc rogas? dicam, inquit Lucretia, scio, quod inapertum non ibit, hanc spem mihi tua bonitas facit. ex his, qui cesari astant, nemo mihi est Eurialo gratior. in hunc animus meus commotus est. nescio, quibus exuror flammis. nee illum oblivisci nee mihi pacem possum dare, nisi ei me facio notam. perge, oro, Sosia, conveni Eurialum, die me ipsum amare. nil volo ex te amplius. nee tu frustra hoc nuntium facies. quid audio, refert Sosias. heccine me flagitia faceref aut cogitare, hera? prodamne ego dominum meum? jamque senex ineipiam fallere, quod juvenis abhorrui? quin potius clara progenies hujus urbis, ex-turba nefandas flammas e casto pectore, ne obsequere dire spei, extingue ignem. non egre amorem pellit, qui primis obstat in- a Sen. Sip. 204—215. — " Virgil, Am. I, 497. — c Terenz, Andria I, 1, 2. — a Juvenal XIII, 165. — " Virgil, Aen. IV, 11. — f Terenz, Adelph. III, 3, 54. 360 sultibus. qui dulce malum blandiendo nutrit, duri et insolentis domini servituti se dat nee cum vult excutere jugum potest. quid si hoc rescierit maritus? heu, quibus te ille laceraret modis? nullus diu latere potest amor. tace, inquit Lucretia, nichil loci terrori est. nichil timet, qui non timet mori. quem-eunque dederit exitum casus, feram. quo misera pergis,a Sosias retulit, domum infamem reddes solaque tui generis eris adultera? tutum esse facinus reris? mille circa te oculi sunt, non sinet genitrix oecultum seelus,b non vir, non cognati, non ancille. servi ut taceant, jumenta loquentur et canes et postes et mar-mora te aecusabunt. atque ut celes omnia, qui videt omnia, ce-lare non potes, deum. quid pena presens, conscientie mentis pavor et animus culpa plenus seque ipsum timens?" negata est magnis sceleribus fides. compesce, obsecro, impii amoris flammas, ex-pelle facinus mente casta horridum; metue coneubitus novos miscere thalamis mai-iti. scio rectum esse quod dicis, retulit Lucretia, sed furor cogit sequi pejora. seit animus, quantum preeipitium instat et ruit sciens. vincit et regnat furor, potens-que mente tota dominatur amor. stat sequi, quod regnum amoris jubet. nimis, heu nimis reluctata sum frustra. prefer, si mei te miseret, nuntium. ingemuit super his Sosias, perque has, dixit, canas senecte comas fessumque curis pectus et fida, que prebui generi tuo servitia, precor supplex: siste furorem teque ipsam adjuva. pars sanitatis est velle sanari. tum Lucretia, non omnis, ait, ingenium relinquit pudor, parebo tibi, Sosia, amorem, qui regi non vult, vincam. unicum effugium est hujus mali, morte ut prevertam nefas. exterritus hac Sosias voce, moderare, inquit, hera mentis effrene impetus, coherce animos. nunc vita es digna, quia te nece dignam putas. de-cretum est, ait Lucretia, mori. admissum scelus Collatini uxor gladio vindieavit. ego honestius morte preveniam committen-dum. genus leti quero. laqueo, ferro, preeipitio, veneno vendicare castitatem licet, unum horum aggrediar. non patiar, inquit Sosias. at Lucretia, si quis mori constituit, prohiberi non potest, ait. Portia Cathonis mortuo Bruto, cum ferrum sibi subtractum esset, carbones ardentes ebibit. si tarn protervus, inquit Sosias, ineubat menti furor tue, vite quam fame consulendum est. fallax » Sen. Sip. 138—146. — * a. a. 0. 150. — ° Vgl. für diese und die folgenden Stellen Sen. Eip. 162 u.ff. 361 sepe fama est, que malo melior, bono pejor nonnunquam datur. temptemus hunc Eurialum et amori operam demus. meus erit iste labor tibique, ni fallor, rem confectam dabo, his dictis in-censum animum inflammavit amore spemque dedit dubie menti.a sed non illi animus erat, ut, quod dixerat, esset facturus, diferre animum femine querebat furoremque minuere, ut sepe tempus extinguit flammas et adimit egritudinem dies.b existimavit Sosias falsis gaudiis puellam producere, donec vel cesar abiret vel mens illius mutaretur, ne si negasset, alius nuntius quereretur aut in se manus mulier iniceret. sepe igitur ire atque redire se finxit et illum gaudere amore suo et tempus idoneum querere, quo invicem affari possent. dixit interdum, non fuisse loquendi oportunitatem, nonnunquam se mitti extra urbem studuit atque in reditum gaudia distulit. sie diebus multis egrotum pavit animum et, ne per omnia mentiretur, semel tantum adorsus Eurialum, o quam hie dilectus es, ait, si scires. nee illi, quid hoc esset, querenti ultra respondit. at Eurialus, certo cupidinis arcu percussus, nullam membris quietem dabat, igne furtivo populanti venas, qui totas penitus vorabat medullas. non tarnen Sosiam novit nee Lucretia missum putavit. ut omnes minus spei habemus quam cupiditatis, hie ubi ardere se vidit, diu prudentiam suam miratus est seque multotiens increpavit: en, Euriale, quid sit amoris imperium, nosti: longi luctus, breves risus, parva gaudia, magni metus. semper moritur et nunquam mortuus est, qui amat. quid tu te his nugis inmisces iterum? at cum se frustra niti videret, quid tandem, ait, incassum miser amori repugno? num me licebit, quod Julium lieuit, quod Alexandrum, quod Anibalem? viros armatos refero? aspice poetas: Virgilius per funem tractus ad mediam turrim pependit, dum se muliercule sperat usurum amplexibus. excuset quis poetam ut laxioris vite eultorem; quid de philosophis dicemus, discipli-narum magistris et artis bene vivendi preeeptoribus? Aristotelem tanquam equum mulier ascendit, freno cohereuit et calcaribus pupugit. diis equa potestas est cesaris. non est verum, quod vulgo1 dicitur: non bene conveniunt nee in una sede morantur majestas et amor.0 quis major est amator quam noster cesar? 1 Es. vult. » Virgil, Aen. IV, 54, 55. — » Terena, Hemd. III, 1,13. — c Ovid, Metamorph. II, 846—7. 362 quotiens hie amori operam dedit? Herculem dieunt, qui fuit fortissimus et certa deorum soboles, pharetris et leonis spolio positis, colum suseepisse passumque aptari digitis smaragdos et dari legem rudibus capillis et manu, que clavam gestare solebat, properante fuso duxisse fila. naturalis est hec passio. sentit ignes genus aligerum. nam niger a viridi turtur amatur ave et variis albe junguntur sepe columbe, si verborum memini, que ad Pharaonem Siculum scribit Sapho.a quid quadrupedes referam, movet pro conjugio bella jumentum,1 timidi cervi prelia poseunt et coneepti furoris dant signa mugientes, uruntur Hircane tigres, vulnificus aper dentes aeuit, Peni quatiunt terga leones. cum movit amor, ardent insane Ponti bellue, nichil immune est, nichil amori negatum. odium perit, cum jussit amor. juvenum feroces concitat flammas senibusque fessis rursus exstinetos revocat calores. virginum ignoto ferit igne pectus. quid ego nature legibus renitar? omnia vincit amor, et nos cedamus amori.11 hec ubi firmata sunt, lenam querit, cui ceras ad nuptam ferendas committat. Nisus huic fidus comes erat, harum rerum calidus magister. hie provinciam suseipit mulierculamque conducit, cui littere committuntur in hanc .sententiam Scripte: Salutarem te, Lucretia, meis scriptis, si qua mihi salutis copia foret. sed omnis tum salus tum vite spes mee ex te pendet. . ego te magis quam me amo nee te puto latere meum ardorem. lesi pectoris judex tibi esse potuit vultus meus, sepe lacrimis madidus et que te vidente emisi suspiria. fer benigne, te precor, qui me tibi aperio. cepit me decüs tuum vinetumque tenet eximia, qua Omnibus prestas venustatis gratia. quid esset amor, antehac neseivi, tu me cupidinis imperio subjeeisti. pugnavi diu, fateor, violentum.ut effugerem dominium, sed vicit meos conatus splendor tuus, vicerunt oculorum radii, quibus es sole potentior. captivus sum tuus nee jam mei amplius compos sum, tu mihi et sompni et eibi usum abstulisti. te dies noctesque amo, te desidero, te voco, te expecto, de te cogito, te spero, de te me oblecto. tuus est animus, tecum sum totus,0 tu me sola ser-vare potes solaque perdere. elige horum alterum et quid mentis habeas rescribe. nee durior erga me verbis esto quam fueras 1 Es. Juventus. » Ovid, Ser. XV, 37—8. — >> Virgü, JEcloga X, 69. — c Tererut, Eunuch. J, S, 113—15. 363 oculis, quibus me colligasti. non peto rem grandem: ut allo-quendi te copiam habeam, postulo. hoc tantum volunt he littere, ut que nunc scribo dicere possim coram. hoc si das, vivo et felix vivo, si negas, extinguitur cor meum, quod te magis quam me amat. ego me tibi et tue commendo fidei.3, vale, anime mi et vite subsidium mee. Has ubi gemma signatas accepit lena, festino gradu Lu-cretiam poscit, eaque sola inventa, hanc, inquit, epistolam tibi tota cesarea nobilior et potentior curia mittit amator utque sui te misereat magnis precibus rogat. erat lenocinio notata mulier nee id Lucretiam latebat permolesteque tulit infamem feminam ad se mitti atque in eam versa, que te, ait, scelesta in hanc domum audacia duxit? que te dementia meam adire presentiam suasit? tu nobilium edes ingredi, tu matronas temptare potentes et violare audes legitimas faces? vix me contineo, quin capillos involem tuos.b tu mihi des litteras? tu me alloquaris? tu me respicias? nisi plus, quod me decet, attenderem, quam quod tibi convenit, efficerem hodie, ne posthac unquam tabellas ama-torias ferres, i otius venifica tuasque litteras tecum defer, imo da, ut lacerem potius ignique dedam. aeeipiensque papirum in partes diversas seidit et calcatam sepe pedibus atque consputam in cinerem conjeeit. at sie de te, ait, sumi suplicium lena de-beret, igne quam vivo dignior. sed abi otius, ne te vir inveniat meus, et quas tibi remisi, de te poscat penas cavetoque ad-modum, ne ante conspectum redeas meum. timuisset aha mulier, sed hec matronarum noverat mores et intra se inquit: nunc vis maxime, quia te nolle ostendis. moxque ad illam, parce, ait, domina, putavi me benefacere tibique complacitum iri. si secus est, da veniam imprudentie mee. si non vis, ut redeam, parebo. tu quem despicias amatorem videris. atque his dictis e con-spectu recessit Eurialoque invento, respira, inquit, felix amator, plus amat mulier quam amatur. sed nunc non fuit rescribendi otium. inveni mestam Lucretiam, at ubi te nomino tuasque litteras dedo, hilarem vultum fecit milliesque papirum basiavit. ne dubita, mox responsum dabit. et abiens vetula cavit, ne ampHus inveniretur, ne pro verbis referret verbera. Lucretia vero, postquam anus evasit, fragmenta perquirens epistole, par-ticulas quasque suo loco reposuit et lacera verba contexuit jam- " a. a. 0. V, 2, 46. — " a. a. 0. V, 2, 20—21. 364 que legibile cyrographum fecerat, quod postquam millies legit millies quoque deosculata est tandeuique involutum sindone, in-ter pretiosa jocalia collocavit. et nunc hoc repetens nunc illud verbum, majorem horatim bibebat amorem Eurialoque rescribere statuit atque hunc In modum dictatam epistolam misit: Desine sperare, quod assequi non licet) Euriale. parce nuntiis ac litteris me vexare, nee me illarum ex grege credito, que se vendunt. non sum quam putas nee cui submittere lenam debeas, quere aliam incestandam. me nullus amor nisi pudicus sequatur, cum aliis ut libet agito. ex me nil postules te meque indignum. vale. Hec epistola, quamvis durior Eurialo visa est et contraria lene dictis, viam tarnen ostendit ultro citroque missitandi. nee dubitavit Eurialus credere, cui fidem Lucretia prebuisset, sed angebatur, quia sermonis Italici nescius erat, ideoque fer-venti studio curabat ediscere, et quia sedulum faciebat amor, brevi tempore doctus evasit solusque sibi dietavit epistolas, qui prius ab aliis mutuabatur, quiequid Hetrusco sermone scribi oportuit. respondit ergo Lucretie, nichil succensendum esse sibi, quod infamem submiserit feminam, cum id se peregrinum lateret, alio uti nuntio non potuerat. missionis amorem fuisse causam, qui nichil quereret inhonesti. credere se fore ipsam pudicam castissimamque atque ideirco majori dignam amore. insolentem feminam honorisque sui prodigam nedum se non diligere sed maximo odio prosequi. pudicitia nanque omissa nil esse, quod in femina commendetur.1 formam fore delectabile bonum, sed fragile0, cadueumque, et cui, nisi pudor assit, nichil pretii detur. que pudicitiam forme adjunxerit, eam divinam esse mulierem, ipsam utraque dote pollentem scire, ac propterea coli a se, qui nil ab ea peteret libidinosum aut offensurum fame. optare se tantum alloqui, ut animum suum, qui scriptis plene ostendi ne-quit, verbis aperiat. cumque his litteris munera misit, non solum materia sed opere etiam pretiosa. Ad hec Lucretia sie scripsit: Accepi litteras tuas jamque nil amplius de lena queror. quod me ames, non magnifico, quia non primus es nee solus, quem mea forma deeeperit. multi et amarunt et amant me alii, 1 Ha. correspondetur. a Ovid, Ars amat. II, 113. 365 sed ut illorum sie et tuus erit vaeuus labor. habere verba tecum nee possum nee volo. invenire me solam, nisi fias irundo, non potes. alte sunt domus et aditus custodia clausi. munera tua suseepi, quia oblectavit me opus illorum. sed ne quid tuum gratis apud me sit neve hoc pignus videatur amoris, reniitto ad te anulum; quem matri mee vir dedit, ut apud te quasi pre-tium sit venditorum jocalium. nee enim minoris est gemma ejus quam munus tuum. vale. His Eurialus sie replieavit: Magno mihi gaudio fuit epistola tua, que finem querelis fecit de lena. sed angit me, quod amorem parvipendas meum. nam et si te plures amant, nullorum tarnen ignis comparandus est meo. at tu hoc non credis, quia loqui nequeo tecum. id si daretur, non me contempneres. o utinam fieri possem irundo, sed libentius transformari in pulverem vellem, ne mihi fenestram clauderes. at ego non quod nequeas sed quod nolis doleo. nam quid ego nisi animum respicio? ah, mea Lucretia, quid dixisti te nolle? an si possis, me nolis alloqui, qui tuus sum totus, qui nil cupio magis quam tibi gerere morem? que si jubes in ignem ire, citius obediam quam preeipias. mitte, obsecro, verbum hoc. si non datur facultas, assit voluntas tarnen, nee me verbis eneca, que vitam mihi oculis probes. si non placet me allo-quium petere, quia non sit impetrandum, obsequar. sed muta sententiam illam, que meum laborem vaeuum dixisti futurum, ahsit hec crudelitas, mitior esto amanti tuo. si pergis sie loqui, fies homicida nee dubita. facilius tu me verbis interimes quam alius quivis gladio. desino jam plura poscere, ut redames tan-tum postulo. nichil hie est, quod objicias. nemo potest hoc te prohibere. die te me amare et beatus sum. munuscula mea, quovismodo apud te sint, gratum est. illa te aliquando mei admonebunt amoris, sed parva illa fuerunt et minora sunt, que nunc mitto. tu tarnen noli spernere, quod amator donat. majora, que in dies ex patria debent mihi afferri, cum aderunt, ex me reeipies. anulus tuus nunquam ex digito meo recedet et illum ¦vice tua crebris osculis reddam madidum. vale delicium meum et mihi quod potes solamen dato. Sic cum frequenter replicatum esset, in hunc tandem mo-dum Lucretia dedit epistolam: Vellem tibi, Euriale, morem gerere teque ut petis amoris mei partieipem facere. nam id tua nobilitas meretur et mores 366 tui deposcunt, ut incassum non ames. taceo, quantum mihi placeat forma tua et plena benignitatis facies: sed mihi non est usui, te ut diligam. nosco me ipsam. si amare incipiam, nee modum nee regulam servabo. tu hie diu esse non potes, nee ego te, postquam in ludum venerim, possum carere. tu me nolles abducere et ego nollem manere. monent me multarum exempla, que peregrinos amantes deserte sunt, ne tuum amorem sequar. Jason Medeam deeepit, cujus auxilio vigilem interemit draconem et vellus aureum asportavit. tradendus erat Theseus in escam Minotauro, sed Ariadne consilio fretus evasit, illam tarnen desertam apud insulam deseruit. quid Dido infelix, que profugum reeepit1 Eneam? num illi peregrinus amor interitum dedit? scio, quantum periculi sit amorem extraneum admittere nee me tantis objiciam discriminibus. vos viri solidioris estis animi furoremque magis conpescitis. femina, ubi furere ineipit, sola potest morte assequi terminum. non amant sed insaniunt mulieres. et nisi correspondeat amor, nil est amante femina terribilius. postquam reeeptus est ignis, nee famam curamus nee vitam. unicum remedium est, si copia sit amati. nam quo magis caremus, magis cupimus nee discrimen timemus ullum, dum nostre libidini satisfiat. mihi ergo nupte, nobili, diviti con-sultum est amori viam precludere et tuo presertim, qui non potest esse diurnus, ne vel Rodopeia Phillis dicar vel altera Sapho. ideo te oratum volo, ne ultra meum exposcas amorem et tuum ut paulatim comprimas extinguasque. nam id est viris quam feminis multo facilius. nee tu, si me, ut dicis, amas, id ex me querere debes, quod mihi exitio sit. pro tuis donis re-mitto auream crucem, margaritis ornatam, que licet brevis sit, non tarnen pretio caret. vale. Non taeuit Eurialus his aeeeptis, sed ut erat novis scriptis incensus, calamum suseepit atque sub hac forma dietavit epistolam: Salve, anime mi, Lucretia, que me tuis litteris salvum facis, et si nonnichil fellis immisceas. sed hoc spero me audito detrahes. venit meas in manus epistola tua clausa et tua gemma signata. hanc et legi sepe et deosculatus sum sepius. sed hec aliud suadet, quam tuus animus videtur fuisse. rogas me, ut amare desinam, quia non expedit tibi peregrini flammas amoris sequi et ponis exempla deeeptarum. sed hoc tarn2 ornate culte- 1 Hs. cepit. — 2 Bs. tum. 367 que scribis, ut mirari magis et amare tuum ingenium debeam quam oblivisci. quis ille est, qui tunc amare desinat, quando prudentiorem et sapientiorem animadvertit amicam? si meum imminuere amorem volebas, non oportuit doctrinam tuam osten-dere. nam hoc jion est incensum extinguere, sed ignem maxi-mum ex parva conflare favilla. ego dum legi, magis exarsi, videns forme tue preclare et honestati conjunctam esse doctrinam. verba sunt tarnen, quibus rogas, ut amare desistam. roga montes, ut in planum veniant utque fontes suos repetant flumina; tarn possem ego te non amare quam suum relinquere Phebus cursum. si possunt carere nivibus Scythie montes aut maria piscibus et feris silve, poterit oblivisci Eurialus tui. non est pronum viris, ut reris Lucretia, flammas extinguere. nam quod tu nostro sexui ascribis plerique vestro assignant. sed nolo hoc certamen nunc ingredi. ad ea me respondere oportet, que in diversum retulisti. idcirco enim nolle te mihi correspondere amanti significas, quoniam multas peregrinus amor decepit exem-plaque ponis. sed possem ego quoque plures referre, quos femine reliquerunt. Troilum, sicut nosti Priami filium, Criseis decepit; Deiphobum Helena prodidit; amatores Circe suos me-dicamentis vertebat in sues atque aliarum terga ferarum. sed iniquum est, ex paucarum consuetudine totum vulgus censere. nam si sie pergimus et tu propter duos tresve malos aut etiam decem viros omnes aecusabis horrebisque et propter totidem feminas cetere omnes erunt odio mihi, quin potius alia suma-mus exempla. qualis amor Antonii Cleopatreque fuit? et aliorum, quos epistole brevitas referre non sinit. si tu Ovidium legisti, invenisti post Trojam dirutam Achivorum plurimos, dum re-meant peregrinis retentos amoribus nunquam in patriam rever-tisse. heserunt nanque amatrieibus suis, carere potius neces-sariis, domo, regnis et aliis, que sunt in patria cuique gratissima, voluerunt quam amicas relinquere. hec te rogo, mea1 Lucretia, cogites non illa, que nostro sint amori adversa et que pauci fecerunt. ego ea mente te sequor, ut perpetuo te amem simque perpetuo tuus, nee tu me peregrinum dixeris. magis nanque civis sum quam qui hie nascitur. nam illum casus fecit civem, me vero electio. nulla mihi patria erit, nisi ubi tu sis. et quamvis contingat me aliquando hinc abire, reditus tarnen festi- 1 Ss. mi. 368 nus erit. nee ego in Teutoniam revertar, nisi res meas com-positurus ordinaturusque, ut tecum esse quamdiu possim. facile manendi apud te reperietur occasio. multa his in partibus ne-gotia cesaris sunt, hec mihi committi expedienda curabo. nunc legatione fungar, nunc munus exercebo. vicarium in Hetruria cesarem habere oportet, hanc ego provinciam impetrabo. ne dubita, suavium meum, Lucretia, meum cor, spes mea, si vivere absque corde possum et te relinquere possum. age jam, tandem miserere amantis tui, qui tanquam ad solem nix eliquescit. considera meos labores et modum jam denique meis martiriis statue. quid me tamdiu crucias? miror ego mei, qui tot per-peti tormenta potuerim, qui tot noctes insompnes duxi, qui tot jejunia toleravi. vide quam macer sum, quam pallidus. parva res est, que1 spiritum corpori alligatum detinet. si tibi aut pa-rentes aut filios oeeidissem, non poteras de me majus quam hoc est suplicium sumere. si sie me punis, quia te amo, quid illi facies, qui tibi dampnum dederit aut malum?" ah, mea Lucretia, mea hera, mea Salus, meum refugium, suseipe me in gratiam demum. rescribe, me tibi carum esse, nichil aliud volo. liceat me dicere, servus Lucretie sum. et reges et cesares amant servos, ubi fideles norunt, nee dii dedignantur redamare, qui amant. vale spes mea meusque metus. Ut turris, que fraeta interius inexpugnabilis videtur ex-terius, si admotus aries fuerit, mox confringitur, Euriali verbis Lucretia vieta est. postquam enim sedulitatem amantis aperte cognovit et ipsa dissimulatum patefecit amorem atque his litteris Eurialo se aperuit:2 Non possum tibi amplius adversari nee te ainplius, Euriale, mei amoris expertem habere possum. vicisti, jamque sum tua. me miseram, que tuas suseepi litteras! nimium multis exponenda sum periculis, nisi tua me fides et prudentia juvet. vide, quod serves, que scripsisti. in amorem tuum jam venio. si me de-seris et crudelis et proditor et omnium pessimus es. facile est femellam deeipere, sed quanto facilius tanto turpius. adhuc res integra est. si putas me deserendam, dicito, antequam magis amor ardeat. nee ineipiamus, quod postmodum ineepisse peniteat. omnium rerum inspiciendus est fmis.b ego ut feminarum est 1 Hu. qui. — 2 Hs. aperit. a Terenz, Andria I, 1, 116. — b Sen. epist. 119. 369 parum video. tu vir es, te mei et tui curam habere oportet, do ine jam tibi tuamque sequor fidem, nee tua esse ineipio, nisi ut sim perpetuo tua. vale; meum presidium meeque duetor vite. Post hanc plures epistole misse utrinque sunt, nee tarn ardenter Eurialus scripsit quam ferventer Lucretia respondit. unum jam utriusque desiderium erat simul conveniendi, sed arduum ac pene impossibile videbatur, omnium oculis Lucretiam observantibus, que nee sola unquam egrediebatur nee unquam custode carebat. nee tarn diligenter bovem Junonis Argus custo-divit, quam Menelaus jusserat observari Lucretiam. vitium hoc apud Italos late patet, feminam suam quasi thesaurum quisque recludit, meo judicio minus utiliter. sunt enim fere hujusmodi mulieres omnes, ut id potissime cupiant, quod maxime dene-gatur, que ubi velis nolunt, ubi nolis cupiunt ultro." he, si liberas habent habenas, minus delinquunt. exinde tarn facile est, invitam custodire midierem, quam in ferventi sole pulicum gregem observavisse. nisi suapte casta sit mulier, frustra maritus nititur ponere seram. cohibe. sed quis custodiet ipsos custodes? cauta est et ab illis ineipit uxor. indomitum animal est mulier nullisque frenis retinendum. Erat Lucretie spurius frater. huic sepe tabellas commiserat Eurialo deferendas et hunc enim sui amoris conscium fecerat. cum hoc igitur convenitur, Eurialum ut clam domi suseipiat. habitabat hie apud novercam suam, Lucretie matrem, quam Lucretia sepe visitabat et ab ea sepius visitabatur. nee enim magno intervallo distabant. ordo ergo is erat, ut clauso in con-clavi Eurialo, postquam mater ecclesiasticas auditura ceremonias exivisset, Lucretia superveniret tanquam matrem domi conven-tura, qua non inventa reditum expeetaret, interim vero apud Eurialum esset, post biduum statutus erat terminus.1 at hi dies tanquam anni visi sunt amantibus longi, ut bene sperantibus höre produete sunt, male timentibus correpte. sed non arrisit amantum desideriis fortuna. presensit nanque insidias mater atque, ut dies venit, egressa domum privignum exclusit, qui mox Eurialo triste nuntium tulit, cui non magis quam Lucretie fuit molestum, que, postquam detectos agnovit dolos, hac non 1 Fehlt m. a Terenz, Eunuch. IV, 7, 43. Fontes. II Abt. 61. Bd. 24 370 successit, inquit, alia aggrediamur via," nee potis erit mater, meis obsistere voluptatibus. Pandalus viro affinis erat, quem jam Lu-cretia fecerat archanorum scium, nee enim poterat ignitus ani-nius quiescere. significat igitur Eurialo, hunc ut alloquatur, quia fidus sit et conveniendi viam possit monstrare. at Eurialo non videbatur tutum, illi se credere, quem Menelao semper herentem intuebatur et subesse fallaciam verebatur. inter deliberandum autem jussus est Eurialus, Romam petere atque cum pontifice maximo de coronatione transigere, que res tum sibi tum amice molestissima fuit. sed oportebat cesaris imperium ferre. itur ergo, mora duorum mensium fuit. Lucretia interim domi ma-nere, fenestras claudere, mestas induere vestes, nusquam exire statuit. mirari omnes nee causam noscere. Sene ipse vidue videbantur et, tanquam sol defecisset, cuncti se putabant in tenebris agere. domestici, qui eam sepe ineubantem lectulo et nunquam letam videbant, egritudini imputabant et quiequid re-medii afferri poterat, perquirebant. sed nunquam illa vel risit vel thalamum egredi voluit, nisi postquam redire Eurialum et illi cesarem obviam esse cognovit. tunc enim, quasi e gravi sompno excitata, lugubri veste posita et ornamentis redimita prioribus, fenestras aperuit letabundaque illum expeetavit. quam ut cesar vidit, ne nega amplius, Euriale, inquit, deteeta res est. nemo Lucretiam te absente videre potuit. nunc, quia redisti, auroram cernimus. quis modus assit amori,b tegi non potest amor nee abscondi diutius. jocai'is mecum ut soles, cesar, et me in risum ducis, Eurialus ait. ego quid hoc sit non scio. hinnitus equorum tuorum et prolixe barbe strepitus tue illam forsitan excitavit. atque sie effatus Lucretiam furtim aspexit et oculos conjeeit in oculos. eaque post reditum prima consalu-tatio fuit. paucis deinde interjeetis diebus Nisus, Euriali fidus comes, dum anxius amici cause favet, tabernam speculatus est, que post Menelai domum sita in Lucretie cameram retrorsum habebat intuitum. cauponem igitur sibi conciliat speetatoque loco Eurialum adducit et hac, inquit, ex fenestra alloqui Lucretiam poteris. media inter utramque domum cloaca fuit nee homini nee soli accessa triumque ulnarum distantia fenestram Lucretie disterminabat. hie diu consedit amator expeetans, si quis casus Lucretiam ostenderet nee deeeptus est. affuit tan- a Tei-enz, Andvia IV, 1, 46. — >> Virgil, Edoga II, 68. 371 dem1 Lucretia cuinque huc atque illuc respiceret, quid agis, ait Eurialus, vite rectrix mee? quo tendis lumina, meum cor? huc, huc dirige oculos, presidium meum. tuus hie Eurialus est. nieme, assum,a me respice. tune hie ades, inquit Lucretia. o mi Eu-riale, jam te alloqui possum, utinam et amplecti valerem. at istuc, ait Eurialus, non magno conatu faciam, scalam huc admovebo. tu obsera thalamum, amoris nostri gaudia nimium distulimus. cave, mi Euriale, si me vis salvan^1 fenestra hie ad dexteram est vicinusque pessimus. nee cauponi credendum est, qui parva peeunia et te et me perderet. sed alia incedemus via. satis est, si hinc sermoni nostro patet accessus, respondit Lucretia. at mihi, Eurialus inquit, mors est hec visio, ni te simul am-plector meisque brachiis teneo mediam. diu ex hoc loco tractus est sermo missaque hinc per harundinem sunt munera. nee Eurialus in donis quam Lucretia liberalior fuit. sensit dolos Sosias secumque frustra, inquit, amantum eonatibus obsto, nisi hastu provideo et hera peribit et dominus infamiam subibit. ex his malis satius est unum avertere. amet hera, nichil nocebit, si clam fit. ipsa pre amore ceca est, nee quid agit satis pro-spicit. si non potest custodiri pudicitia, satis est rumorem tollere, ne domus infamis fiat neve parricidium committatur. adibo et operarn prebebo meam. restiti quoad potui, ne committeretur nefas id, quia non lieuit. meum est curare, ut quod agitur oecultum sit, parum enim refert, non agere, et sie agere, ut nemo sciat. commune malum libido est, nee homo est, quem pestis hec non agitet, et ille castior habetur, qui cautius agit. dumque sie fatur, Lucretiam egressam thalamo videt aggressus-que feminam, quidnam est, inquit, quod nichil amoris mihi com-munices? Eurialus tibi nichilominus dilectus est et, ut clam aines, vide, cui des fidem. primus sapientie gradus est non amare, seeundus, ut sie ames, ne palam fiat. sola hoc sine2 internuntio facere non potes. quanta mihi apud te sit fides, longo jam tempore didicisti. si quid mihi committere vis, jube. mihi maxima cura est, ne arnor iste detegatur et tu penam luas et vir om-nium oblocutiones ferat. ad hec Lucretia: sie est, ut ais, Sosia, inquit, et tibi magnam habeo fidem. sed tu visus es, nescio quomodo, negligens et meis adversus desideriis. nunc quia sponte 1 Es. mox. — 2 Fehlt Ms. a Aeneis IX, 427. — » Tei •enz, Heaut. IV, 1, 68. 24* 372 te1 offers, ntar obsequiis tuis, nee abs te deeipi timebo. tu scis, quantum ardeo, diu ferre non possuin hanc flammam. juva me, ut simul esse possimus. Eurialus amore languet et ego morior. nil pejus est, quam obstare cupidini nostre. si semel invicem convenerimus, temperantius amabimus et tectus erit amor noster. vade igitnr Eurialoque viam unicam me accedendi dicito: si abhinc quadriduo, dum rustici frumentum afferunt, vectoris personam induat, opertusque saeco triticum per scalas in hor-reum ferat. tute scis, thalamum meum ad scalas habere hostium primum atque omnia Eurialo dicito.2 hie diem manebo et dum erit tempus, sola in cubili ero. ipse hostium impellat, dum solus sit, ad me ingrediatur. Sosias, quamvis arduum facinus esset, majora veritus mala, provinciam3 suseepit Eurialoque invento euneta ex ordine nuntiat, que ille judicans levia libenter amplectitur seque imparatis accingit nee aliud queritur quam nimiam moram. o insensatum pectus amantis, o mentem cecam, o animam audacem corque intrepidum. quid est tarn nimium, quod tibi non parvum videa-tur? quid tarn arduum, quod planum non estimes, quid tarn clausum, quod tibi non sit apertum? tu omne discrimen parvi-facis, tu nichil difficile censes. inanis est apud te omnis custodia maritorum, nulle te leges tenent, nulli metus, nulli pudori ob-noxius es. omnis labor tibi est ludus, tibi nil obstat usquam. o rerum amor domitor omnium. tu virum primatem, cesari ac-ceptissimum, divitiis affluentem, etate maturum, imbutum litteris, prudentia clarum eo perducis, ut posita purpura saecum induat, vultum fuco tegat, servus ex domino fiat et qui nutritus in deliciis fuerat, jam humeros gestandis oneribus aptet seque publicum bajulum mercede locet. o rem mirandam peneque incredibilem, virum alioquin consilio gravissimum inter catervas vectorum cernere atque in colluvie illa feceque hominum con-tubernium habuisse. quis transformationem querat majorem? hoc est, quod Ovidii Metamorphoseon" vult, dum fieri ex ho-minibus aut bestias scribit aut lapides aut plantas. hoc et poetarum eximius Marob sensit, dum Circes amatores in terga Fehlt Ss. — 2 tute — dicito fehlt Hs. wohl nur durch ein Versehen des Schreibers. — 3 Am Rande erklärt als onus seu curam rei. " XIV, 280ff. — b Aeneis VII, 20 f. 373 ferrarum verti cantavit. nam ita est, ex amoris flamma sie mens hominis alienatur, ut parum a bestiis differat. Linquens croceum Titoni Aurora cubile" jam diem referebat optatum moxque suum rebus colorem Apollo reddens, expeetantem recreat Eurialum, qui tunc se fortunatum beatumque censuit, cum admixtum se vilibus servis nulli noscendum vidit. pergit igitur in-gressusque Lucretie domum, frumento se oneravit positoque in horreum tritico ultimus descendentium fuit atque ut erat perdoctus, hostium maritalis thalami, quod in medio scalarum clausum videbatur, impellit seque intro reeepit et reclusis foribus solam Lucretiam serico inten tarn1 videt atque accedens propius, salve, mi anime, inquit, salve unicum vite presidium spesque mea. nunc te solam offendi,2 nunc quod semper optavi, semotis ar-bitris te amplector. nullus jam paries, nulla distantia meis ob-stabit osculis. Lucretia, quamvis ordinem ipsa dedisset, primo congressu stupuit nee Eurialum sed spiritum se videre putabat, ut que virum tantum ad ea pericula iturum sibi non suadebat. at ubi inter amplexus et oscula suum eognovit Eurialum, tune hie es, inquit, paapercule? tune hie ades, Euriale? et rubore per genas fuso, complexa est arctius hominem et media fronte dissaviata. moxque repetens sermonem, heu quanto te, ait, discrimini subjeeisti? quid amplius dicam? jam me tibi carissi-mam scio, jam tui amoris feci periculum.3 sed neque tu me aliam invenies. dii tantum fata seeundent et amori nostro pro-sperum ventum dent. dum Spiritus hos reget artus,b preter te nemo Lucretie potens erit, ne maritus quidem, si rite maritum appello, qui mihi invite datus est et in quem nunquam animus consensit meus. sed age, mea voluptas, meum delicium, ab-jicito saccum hunc teque mihi, ut es, ostende, exue vectoris speciem, hos funes missos fac, Eurialum me videre concedito. jam ille depositis sordibus ostro fulgebat et auro et amoris in officium pronus ibat. tum Sosias ante hostium pulsitans, cavete, inquit, amantes. nescio, quid rerum querens Menelaus huc festinat. tegite furta vestra dolisque virum fallite, nichil est, quod aggredi putetis. tum Lucretia, latibulum, inquit, parvum sub strato est, illic preciose res sunt, scis, quid tibi scripserim, 1 Bs. innitentem. — s Am Rande erklärt: repperi. — 3 Am Rande: ex-perimentum. a Vivgil, Georg. I, 447. — b Virgil, Aeneis IV, 336: 374 si te mecum existente vir adventaret. ingredere huc, tutus bis tenebris eris neque te nioveris neque screatum dederis. an-ceps,1 quid agat, Eurialus mulieris imperium subit. illa foribus patefactis ad sericum redit. tum Menelaus et una Bertus assunt, cirographa nonnulla ad rem publicam. pertinentia quesituri. que postquam nullis inventa sunt scriniis, in latibulo nostro, inquit Menelaus, forsitan erunt. i, Lucretia, lumenque affer huc, intus querendum est. his exterritus Eurialus vocibus exsanguis fit jamque odisse Lucretiam incipit atque inter se, heu, me fatuum, inquit, quis me huc venire compulit, nisi levitas mea? nunc deprehensus sum, nunc infamis fio, nunc cesaris gratiam perdo. quid gratiam? utinam mihi vita supersit. quis me hinc vivum eripiet? emori certum est. o me vanum et stultorum omnium stultissimum. in hanc sentinam volens cecidi. quid hec amoris gaudia, si tanti emuntur? brevis illa voluptas est, dolores lon-gissimi. o si nos hec pro regno celorum subiremus. mira est hominum inscitia. labores breves nolumus pro longissimis tolerare gaudiis. amoris causa, cujus letitia fumo comparari potest, in-finitis nos objectamus angustiis. ecce me ipsum. jam ego exemplum, jam fabula omnium ero, nee quis exitus pateat scio. hinc si me deorum quispiam traxerit, nusquam me rursus ainor illaqueabit. o deus, eripe me hinc, parce juventuti mee. noli rueas metiri ignorantias, reserva me, ut horum delictorum peni-tentiam agam. non me amavit Lucretia, sed quasi cervum in casses voluit deprehendere. ecce venit dies meus, nemo me adjuvare potest, nisi tu, deus meus. audieram ego sepe mulierum fallacias nee declinare seivi. at, si nunc evasero, nulla me un-quam mulieris tegna deludet. Sed nee Lucretia minoribus urgebatur molestiis, que non solum sue sed amantis quoque saluti timebat. at, ut est in periculis subitaneis mulierum quam virorum promptius ingenium, e re nato remedio, age, inquit, vir. cistella illic super fenestra est, ubi te memini monimenta nonnulla recondidisse. videamus, an illic cirographa sint reclusa. subitoque decurrens, tanquam vellet aperire cistellam, latenter illam deorsum impullit, et quasi casu cecidisset, proh, mi vir, ait, adesto, ne quid dampni sentia-mus. cistella ex fenestra cecidit, perge otius, ne jocalia vel scripture dispereant. ite, ite ambo. quid stetis? ego hinc, ne 1 Am Bande: dubius. 375 quis furtum faciat, oculis observabo. viden1 audaciam mulieris. i nunc et feminis credito. nemo tarn oculatus est, ut falli non possit. is duntaxat illusus non est, quem conjunx fallere non temptavit. plus fortuna quam ingenio sumus felices. motus hoc facto Menelaus Bertusque una repente in viculum se precipitant. domus Hetruseo more altior fuit, multique gradus descendendi erant, binc datum est Eurialo spatium mutandi locum, qui ex monitu Lucretie in novas latebras se recepit. illi collectis jo-calibus atque scripturis, quia cirographa, quibus opus erat, non receperant, ad scrinia, juxta que latuerat Eurialus, transeunt ibique voti compotes facti, consalutata Lucretia recesserunt. illa obducto foribus pessulo, exi, mi Euriale, exi, mi anime, inquit, veni gaudiorum summa meorum, veni foras, delectationum mea-rum scaturigo, letitie favum mellis, veni dulcedo incomparabilis mea. jam tuta sunt omnia, jarn nostris sermonibus liber campus patet, jam locus est amplexibus tutus. adversari osculis nostris fortuna voluit, sed aspiciunt dii nostrum amorem nee tarn fidos amantes deserere voluerunt. veni jam meas in ulnas, nichil est, quod amplius vereare, meum lilium rosarumque cumulus. quid stas, quid times? tua hie sum Lucretia. quid eunetaris, Lucre-tiam amplexari? Eurialus vix tandem formidine posita sese recepit com-plexusque mulierem, nunquam me, inquit, tantus invasit timor, sed digna tu es, cujus causa talia tollerentur. nee isthec oscula et tarn dulces amplexus obvenire cuipiam gratis debent. nee ego, ut verum fatear, satis emi tantum bonum. si post mortem vivere possem teque perfrui, emori millies vellem, si hoc pretio tui possent amplexus coemi. o mea felicitas, o mea beatitudo, visum video, an ita est? teneo te an sompniis illudor vanis? tu certe hie es, ego te habeo. erat Lucretia levi vestita palla, que meinbris absque ruga herebat nee vel pectus vel clunes mentiebatur. ut erant aretus, sie se ostentabant: gule candor nivalis, oculorum lumen tanquam solis jubar, intuitus letus, facies alacris, gene veluti lilia purpureis mixta rosis, risus in ore suavis atque modestus, pectus amplum, papille quasi duo Punica poma ex utroque latere tumescebant pruritumque palpi-tantes movebant. non potuit Eurialus ultra stimulum cohibere, sed oblitus timoris modestiam quoque abs sese repulit aggressus- 1 Am Bande erklärt als videsne. 376 que feminam, jam, inquit, fructum sumamus amoris remque verbis jungebat. obstabat mulier curamque sibi honestatis et fame fore dicebat nee aliud ejus amorem quam verba et oscula poscere. ad que subridens Eurialus, aut scitum est, inquit, me huc venisse aut nescitum. si scitum, nemo est, qui cetera non suspicetur et stultum est, infamiam sine re subire. si nescitum, et hoc quoque seiet nullus. hoc pignus amoris est, emorior priusquam caream. ah1 scelus est, inquit Lucretia. scelus est, refert Eurialus, bonis non uti, cum possis. an ego occasionem mihi concessam, tarn quesitam tarn optatam, amitterem?" ac-ceptaque inulieris veste pugnantem feminam, que vincere nole-bat, abs negotio vicit. nee Venus hec satietatem, ut Amoni cognita Thamar peperit, sed majorem sitim excitavit amoris. memor tarnen discriminis Eurialus, postquam vini eibique paulis-per hausit, repugnante Lucretia, recessit. nee sinistre quisquam suspicatus est, quod unus ex bajulis putabatur. Admirabatur seipsum Eurialus, dum viani pergeret, se-cumque, o si nunc, inquit, obvium mihi se daret cesar meque agnosceret, quam illi habitus hie suspitionem faceret, quam me rideret? fabula omnibus essem et illi jocus. nunquam me missum faceret, donec sciret omnia. dicendum esset, quid sibi hec rustica vestis vellet. sed fingerem, non hanc, sed aliam me dicerem adisse matronam. nam et ipse hanc amat nee ex usu est, meum sibi amorem patere. Lucretiam nunquam proderem, que me suscepit servavitque. dum sie loquitur, Nisum, Achaten Palinurumque cernit eosque preit, nee prius ab his cognitus est, quam domi fuit, ubi positis saccis pretextaque sumpta rerum pandit eventum. dumque quis timor et quod gaudium inter-cessit memoriter narrat, nunc timenti similis nunc exultanti fit. inter timendum autem, heu me stultum, inquit, femine meum commisi Caput, non sie me pater admonuit, dum me nullius femine fidem sequi debere dicebat. ille feminam animal esse dicebat indomitum, infidum, mutabile, crudele, mille passionibus deditum. ego paterne immemor diseipline vitam meam mulier-cule tradidi. quid si me frumento oneratum aliquis agnovisset? quod dedecus, quenam infamia mihi et meis posteris evenisset? 1 Es. an. *¦ Terenz, Eunuch. III, 5, 57, 58. 377 alienum me cesar fecisset tanquam levem et insanum. potuissem hec contempnere? quid autem, si me vir, dum scrinia versabat,1 latentem invenisset? seva est lex Julia mechis. exigit tarnen dolor mariti majores penas, quam lex ulla concesserit. necat hie ferro, necat ille cruentis verberibus, quosdam mechos et mugilis intrat.* sed putemus, virum pepercisse vite mee. num me in vinculis conjecisset aut infamem cesari tradidisset? dica-mus et illius me manus effugere potuisse, quia inermis erat mihique fidus ensis herebat lateri. at vir comitatus erat et arma ex pariete pendebant, captu facilia. in domo longus farnu-lorum ordo, clamores mox invaluissent et hostia fuissent clausa, tum de me supplicium sumptum fuisset. heu me dementem, nulla me prudentia liberavit hoc discrimine, sed casus tantum. quid casus? imo et promptum ingenium Lucretie. o fidam feminam, o amatricem prudentem, o insignem et nobilissimum amorem. cur me tibi non credam? cur tuam non sequar fidem? mille mihi si assint cervices, omnes tibi committam. tu fidelis es, tu cauta, tu prudens. scis amare et amantem tueri. quis tarn cito excogitare potuisset viam, qua me querentes averteret, ut tu ipsa cogitasti? tu mihi hanc vitam servasti, eandem tibi devoveo. non meum est sed tuum, quod spiro. non erit mihi durum perdere propter te, quod per te teneo.' tu vite mee jus habes, tu necis imperium. o candidum pectus, o dulcem lin-guam, o suaves oculos, o ingenium velox, o membra marmorea succique plena/ quando ego vos revisam? quando iterum co-rallina labra mordebo? quando tremulam linguam ori meo in-murmurantem denuo sentiam? papillasne unquam illas re-tractabo? parum est, Achates, quod in hac muliere vidisti. quo propior est femina, eo formosior est, utinam mecum una fuisses. non tarn Candaulis2 regis Lidie formosa uxor fuit quam ista est. non miror, illum voluisse nudam conjugem socio de-monstrare, ut plenius sumeret gaudium. ego quoque itidem facerem; si facultas esset, Lucretiam tibi nudam ostenderem. aliter autem nee tibi effari, quanta sit ejus pulcritudo, possum nee tu, quam solidum quamque plenum meum fuerit gaudium, potes considerare. sed congaude mihi, quia major fuit mea voluptas, quam verbis queat exponi. 1 Hi. versat. — 2 Ha. Tandale. a Juvenol, Sat. X, 314—17. — b Termz, Eunuch. II, 3, 27. 378 Sic Eurialus cum Achate, nee pauciora secum Lucretia dicebat. ejus tarnen minor letitia fuit, quo taciturnior aliis fidem non habuit, ut rein posset referre. Sosie non audebat pre vere-eundia totum narrare. Pacorus interea, Pannonius eques, domo nobilis, qui cesarem sequebatur, ardere Lucretiam cepit. et quia formosus erat, re-damari putabat solamque femine pudicitiam obstare sibi rebatur. illa, sicut mos est nostris dominabus, omnes vultu blando intue-batur. ars est sive deeeptio potius, ne verus amor palam fiat. insanit Pacorus nee consolari potest, nisi Lucretie mentem per-sentiat. solent matrone Senenses ad prirnum lapidem sacellum dive Marie, quod in Betleem nuneupant, sepius visitare. huc Lucretia duabus comitata virginibus et anu quadam proficisce-batur. sequitur Pacorus, violam in manu gestans deauratis foliis, in cujus collo epistolam amatoriam subtilibus inscriptam mem-branis absconderat. nee mirere. tradit enim Cicero, Iliadem omnem ita subtiliter scriptam sibi ostensam fuisse, ut testa nucis clauderetur. offert violam Lucretie seque commendat Pacorus. respuit donum Lucretia. instat Pannonius magnis preeibus. tum anus, reeipe, inquit, donatum florem. quid times, ubi nulluni est periculum? parva res est, qua potes hunc militem placare. secuta est Lucretia anilem suasionem violamque suseepit parumque ultra progressa, violam alteri ex virginibus tradidit. nee diu post obviam facti sunt duo studentes, qui virguneulam, ut sibi florem traderet, non magno negotio induxerunt, aperto-que viole stipite Carmen amatorium invenerunt. solebat hoc hominum genus pergratum esse nostris matronis, sed postquam cesaris curia Senas venit, irrideri, despici et haberi odio cepit, quia plus armorum strepitus quam litterarum lepor nostras feminas oblectabat. hinc grandis livor et simultas ingens erat querebantque tegne1 vias omnes, quibus nocerent sagis. ut ergo viole dolus patuit, ad Menelaum mox itur epistolamque ut legat rogatur. ille mestus domum pergit, uxorem increpat do-mumque clamoribus implet. negat se ream uxor remque gestam exponit et anus adducit testimonium. itur ad cesarem, fit querela, vocatur Pacorus. is crimen fatetur, petensque veniam, nunquam se posthac Lucretiam vexaturum jurejurando confirmat. sciens tarnen Jovem non irasci sed arridere perjuriis amantum, sterilem 1 Hs. thege. 379 flammam, ut niagis prohibitus erat, eo diligentius sequebatur. venit hiems exclusisque Nothis solum Boream admittebat. cadunt ex celo nives, solvitur in ludum civitas, jactant matrone in vicos, juvenes in fenestras nives. hinc nactus occasionem Pacorus epistolam alteram cera includit ceramque nive cingit factaque pila in fenestrarn Lucretie jacit. quis non omnia regi fortuna dicat? quis non favorabilem cupiat ejus natura? fati plus enini valet hora benigni, quam si te Vcneris commendet epistola Marti.a dicunt quidam, nil esse, quod in sapiente queat fortuna. hoc ego his sapientibus concedo, qui sola virtute gaudent, qui et pauperes et egroti et in equo Plialaridis clusi vitam se credunt possidere beatam, qualcm nulluni adhuc vel vidi, vel fuisse putarim. communis vita hominuni favoris fortune indiget. hec, quos vult, elevat, et quos vult deprimit. quis Pacorum perdi-dit nisi fortuna? nunquid prudentis consilii fuit in nodis viole clausisse tabellas et nunc beneficio nivis epistolam transmisisse ? dicet aliquis, fieri cautius potuisse, quod si hoc consilium fortuna juvisset et cautus hie et prudentissimus judicatus fuisset. sed obstans fatum pilam ex Lucretie manibus lapsam apud ignem duxit, ubi solutis calore nivibus liquefaetaque cera tabellas mani-festavit, quas tum vetule, que se calefaciebant, tum Menelaus, qui aderat, perlegerunt novasque lites excitarunt, quas Pacorus non excusatione sed fuga vitavit. hie amor ex usu venit Eu-rialo. nam dum vir gressus1 et actus Pacori speculatur, insidiis Euriali locum facit, verumque est, quod dici solet: non facile custodiri, quod a pluribus impugnatur. Expectabant amantes post primum coneubitum seeundas nuptias, viculus erat inter edes Lucretie atque vicini aretus, per quem pedibus in utrumque parietem porrectis in fenestrarn Lucretie haud difficilis prebebatur ascensus. sed huc ascendere solum noctu licebat. Menelao petendum rus erat ibique per-noetandum, qui dies ab amantibus tanquam saturnaliorum ex-peetabatur. fit recessus. mutatis Eurialus vestibus in viculum se reeepit. stabulum illic Menelaus habebat, quem Eurialus docente Sosia ingressus est ibique noctem manens sub feno latebat. cum ecce Dromo, qui erat Menelai seeundus famulus, equis prepositus, impleturus presepia, fenum ex Euriali latere 1 Sa. egressus. a Juvenal, Sat. XVI, 45. 380 suscipit eratque amplius suscepturus ac Eurialum furca per-cussurus, nisi Sosias obvenisset, qui ut discrimen agnovit, da mihi hanc operam, inquit,1 frater bone. ego pabulurn equis prebebo, tu interea loci vide; an nobis cena instructa sit. gau-denduui est, dum herus abest. melius est nobis cum domina, quam cum illo. hec jocunda est et perliberalis, ille iracundus, clainorosus, avarus, difficilis. nunquam nobis bene est, dum ille adest. videsne, ut ventres nostros iniquo castigat modo? qui semper esurit, ut nos fame cruciet, nee sustinet museida frusta cerulei panis consumi, sed hesternum minutal servat in mensem, uniusque cene silures et anguillas salsas in alteram defert et numerata fila sectivi porri, ne quid tangamus, signata recludit. miser, qui per hec tormenta querit divitias. nam quid stultius, quam viyere pauperem, ut locuples moriaris. quanto melius hera, que non contenta vitulis nos pascere et teneris hedis, gallinas quoque turdosque ministrat et vini copiam melioris. i, Dromo, cura, ut quam uneta popina sit. istud, inquit Dromo, eure habebo et mensam potius quam equos fricabo. herum ego hodie in rus deduxi, quod sibi male succedat. nunquam mihi verbum dixit, nisi vesperi, cum me remisit ad equos renuntiari-que domine jussit, non se rediturum hac nocte. laudo te, Sosia, qui tandem odire cepisti domini mores; ego jam diu mutassem dominum, nisi me domina matutinis retinuisset offellis. nichil dormiendum est hac nocte. bibamus voremusque, donec veniet dies, non tantum per mensem lucrabitur herus, quantum nos una cena consumemus. audiebat hec Eurialus libens, tametsi mores servorum notabat et idem sibi fieri non dubitabat, cum domo abesset, utque Dromo recessit, assurgens Eurialus, o quam, inquit, beatam noctem, Sosia, tuo beneficio sum habiturus, qui me huc duxisti et, ne patefierem, probe curasti. vir bonus es meritoque te amo, nee tibi non gratus inveniar. aderat hora prescripta, letus Eurialus, quamvis duobus perfunetus discrimini-bus, murum ascendit, ad apertam fenestram subintrat, Lucretiam juxta foculum sedentem paratisque obsoniis expeetantem reperit. illa, ut amantem agnovit, assurgens medium complexa est. fiunt blanditie, dantur oscula, itur in Venerem tensis velis fessamque navigio Citheream nunc Ceres reficit, nunc Bacchus. 1 Fehlt Es. 381 Heu quam breves voluptates sunt, quam longe solicitu-dines! vix horam Eurialus letam habuerat, cum ecce Sosiam, qui reditum Meneiai renuntiat gaudiumque perturbat. timens Eurialus fugere studet. Lucretia mensis absconditis obviam viro pergit reversuoique salutat, et, o mi vir, inquit, quam bene redisti! nam ego jam te villicam inviscatum rebar. quid tu tarnen rure tamdiu egisti? cave, ne quid olfaciam. cur non domi manes, quid me tua contristari absentia studes? semper, dum abes, timeo tibi, tum ne quam ardeas formido, ut sunt infidi uxoi'ibus suis viri. quo metu si vis me solvere, nunquam extra dormias. nee enim sine te nox est mihi ulla jocunda. sed cena hie jam, post cubatum ibimus. erant tum in aula, ubi prandere familia solet, ibique detinere virum Lucretia nitebatur, donec Eurialus abeundi spatium suseepisset, cui necessaria erat morula quedam. Menelaus autem foris cenatus erat seque in thalamum reeipere festinabat. tum Lucretia, parum me amas, inquit, cur non potius domi apud me cenasti? ego, quia tu aberas, nee comedi hodie nee bibi quiequam. venerunt tarnen villici ex Rosalia, nescio quid vini portantes, Optimum esse ferebant Trebejanum. ego pre mestitia nichil gustavi. nunc, quoniam ades, eamus, si placet, in cellarium introrsum gustemusque vinum, si, ut illi dixerunt, tarn suavissimum sit. hisque dictis lucernam dextra, virum sinistra manu reeipit et in intimum penu descendit. tamdiu nunc hunc, nunc illum cadum terebravit ac cum viro pitissavit, donec Eurialum putavit abiisse. ac ita demum ad ingratos himeneos cum viro transivit. Eurialus intempesta nocte domum repetüt. sequenti luce, sive quod sie expediebat cavere, sive suspitio mala fuit, muro fenestram Menelaus obstruxit. credo, ut sunt coneives nostri in conjeeturas acuti suspitionumque pleni, timuisse Menelaum loci commoditatem, utque parum fidebat uxori, occasionem demere voluisse. nam etsi nichil conscius erat illi, vexatam tarnen feini-nam multisque dietim temptatam preeibus non ignorabat et ani-mum mulieris cognoscebat instabilem, cujus tot sunt voluntates, quod in arboribus folia. sexus enim femineus novitatis est avidus raroque virum amat, cujus copiam habet, sequebatur ergo viam maritorum pervulgatam, quorum opinio est, infortunium bonis exeludi custodiis. erepta est hinc conveniendi facultas nee mit-tendis litteris permissa libertas est. nam et cauponem, qui post edes Lucretie vinariam tabernam conduxerat, ex qua solebat 382 Eurialus affari Lucretiam ac litteras per arundinem mittere, sicuti Menelaus suasit, magistratus expulit. restabat solus ocu-lorum intuitus nutuque tantum se consultabant amantes, neque istac amoris extrema lineaa commode perfrui poterant. erat ingens dolor utrique cruciatusque morti siruilis, quia nee amoris poterant oblivisci nee in eo perseverare. dum sie anxius Eurialus, quid consilii capiat, meditatur, venit in mentem Lucretie moni-tum, quod sibi de Pandalo scripserat, Menelai sobrino, peritos-que medicos imitatus, quibus mos est in periculosis egritudinibus aneeps adhibere medicamentum et ultima potius experiri, quam sine cura morbum relinquere, aggredi Pandalum statuit re-mediumque suseipere, quod antea refutarat. hinc igitur accer-sito et in penitiorem domus partem vocato, sede; inquit, amice, rem grandem tibi dicturus sum, indigentem his, quas in te scio sitas, diligentia, fide et taciturnitate.1' volui jam dudum hoc tibi dixisse, sed non eras mihi adhuc plene cognitus. nunc et te nosco et quia probate fidei es, amo et observo, quod, si aliud de te nescirem, satis est, quia omnes tui coneives te laudant, tum comites mei, quibuscum amicitiam conflavisti, et qui sis et quanti pendendus me certum fecere. ex quibus te cupere meam benivolentiam didici, cujus te jam facio partieipem, quia non minus illa es dignus, quam ego sum tua. nunc quid velim, quoniam inter amicos res agitur, paucis exponam. tu scis mortale genus, quam in amorem sit pronum, seu virtutis est seu vitii. late patet ista calamitas nee cor est, si modo carneum est, quod amoris non aliquando sentiat stimulos. scis, quia nee sanetissimum David, nee sapientissimum Salomonem nee Samp-sonem fortissimum ista passio dimisit immunem, incensi pre-terea pectoris et amoris ineubiti ea natura est, ut si quis prohi-beat magis ardeat. nulla re magis ista curatur pestis, quam dilecti copia. fuerunt plures, tum viri tum mulieres, tarn nostra quam majorum nostrorum memoria, quibus inhibitio durissime necis fuit occasio. contra vero plerosque novimus, qui post coneubitum et amplexus passim concessos mox furere desiverunt.1 nichil consultius est, postquam amor ossibus hesit,0 quam furori cedere. nam qui adversus tempestatem nititur, sepe naufragium facit, et qui optemperat procelle, superat. hec ideo dixi, quia 1 Hs. desinerunt. » Terenz, Eunuch. IV, 2, 12. — » Andria I, 1,6. — = Ovid, Her. IV, 70. 383 te scire meum amorem volo, et quid mei causa sis facturus, tarnen, quod ernoliinentum hinc sit oriturum, nichil tibi tacebo, quia jam mei cordis alteram te reputo partem. ego Lucretiam diligo neque hoc, mi Pandale, mea culpa est factum, sed regente fortuna, in cujus manu est, quem colimus, orbis. mihi non erant noti mores vestri nee hujus urbis consuetudinem noram. putabam ego feminas vestras, quod oculis monstrant, in corde sentire. sed inescant homines vestre marite, non amant. hinc deeeptus sum. credidi nanque amatum me Lucretie fore, dum me luminibus intuebatur placidis cepique contra diligere nee tarn elegantem dominam dignam putavi, cui vices non red-derentur amoris. nondum te noram vel tuum genus. amavi, putans amari. quis enim tarn saxeus est aut ferreus, qui non amet amatus. sed postquam fraudes novi meque dolis irre-titum, ne meus sterilis esset amor, nixus sum omnibus artibus illam incendere, ut par pari referretur. ardere nanque nichilque urere tum rubor erat tum anxietas animi, qui me die noctuque mirum in modum cruciabat et eram adeo introrsus, ut egredi nullo pacto valerem. factum est igitur, ut me continuante par sit amor amborum. illa incensa est, ego ardeo, ambo perimus, nee remedium protelande vite nostre videmus. nisi tu sis ad-jumento. vir eam custodit et frater. non tarn yellus aureum pervigil draco servabat nee aditum Orci Cerberus, quam ista diligenter recluditur. novi ego familiam vestram. scio, quia nobiles estis inter primores urbis, divites, potentes, amati. uti-nain nunquam novissem hanc feminam. sed quis est, qui possit resistere fatis? non elegi hanc, sed casus dedit amandam. sie se res habet, tectus adhuc amor est, sed nisi bene regatur magnurn aliquod, quod superi avertant, malum pariet. possem forsitan ego me compescere, si hinc abirem, quod, quanquam mihi esset gravissimum, facerem tarnen vestre familie gratia, si hoc putarem ex usu. sed nosco illius furorem. aut me seque-retur aut manere coaeta mortem1 sibi conscisceret, quod esset dedecus perpetuum vestre domus. quod igitur te volebam teque voeavi, vestri causa est, ut obviemus his malis, neque alia via est, nisi ut amoris nostri aurigam te prebeas curesque, ut bene dissimulatus ignis non fiat apertus. ego me tibi commendo, do, devoveo. obsequere nostro furori, ne, dum oppugnatur, magis Hs. manus. 384 incendatur. cura, ut semel convenire possimus; quo facto mox humiliabitur ardor tolerabiliorque reddetur. tute scis aditus domus, scis, quando vir abest, scis, quomodo me valeas intro-ducere. frater viri avertendus est, qui est ad has res nimium perspicax Lucretiamque, tanquam locum germani teneat, magna cura custodit inversaque Lucretie verba, eversas cervices, ge-mitus, screatus, tussim, risus attente considerat.0, hunc eludere sententia est, nee sine te fieri potest. assis ergo et quando ab-futurus sit vir, me instrue remanentemque fratrem diverte, ne custos affixus Lucretie sit neve custodes adhibeat alios. tibi credet et quod dii faxint hanc fortasse provinciam tibi coni-mittet, quam si suseeperis et me juveris, ut spero, in vado res est. poteris enim me1 clam, dum ceteri dormient, intromittere et amorem lenire furentem. ex his quot emergant utilitates, arbitror te pro tua prudentia palam cernere. servabis nanque in primis honorem domus, amorem tegens, qui non posset abs vestra infamia manifestari. sobrinam tuam in vita tenebis, Me-nelao uxorem custodies, cui non tarn obest una nox mihi con-cessa neseiis omnibus, quam si sciente populo illam perdiderit me sequentem. nupta senatori Romano secuta est Ippia ludium2 ad Pharon et Nilum famosaque menia Lagi. quid si me domi nobilem atque potentem Lucretia sequi statuat? quod dedecus vestri generis? quis populi risus? que nedum vestra sed totius civitatis infamia? diceret forsitan aliquis, absumenda potius ferro aut extinguenda venenis est mulier, quam id agat. sed ve illi, qui se humano sanguine polluit et majori scelere vindicat minus, non augenda sunt mala, sed minuenda. non hie sumus, ex bonis duobus melius3 eligendum aut ex malo et bono, quod sit bonum, sed ex malis duobus, quod minus obsit. omnis via periculi plena est, sed hec, quam monstro, minus habet discri-minis, per quam nedum tuo sanguini consules, sed mihi etiam 'proderis, qui pene insanio, dum mei causa Lucretiam video cruciari, cui potius esse odio vellem quam te rogare. sed hie sumus, eo dedueta res est, ut nisi tuis artibus, tua cura, ingenio atque sollicitudine navis regatur, nulla salutis spes maneat. juva igitur et illam et me tuamque domum abs nota conserva. nee me putes ingratum. scis, apud cesarem quanti sim, quiequid 1 Fehlt Hs. — 2 Hs. ludum. — 3 Hs. meliora. » Terenz, Ileaul. II, 3, 131, 132. 385 petieris impetratuni tibi efficiam. et hoc ante omnia tibi polli-ceor doque fidem, palatinum te comitem futurum omnemque tuam posteritatem hoc titulo gavisuram. ego tibi Lncretiam meque et nostrum amorem et famam nostram et tui generis decus conmiittoa tueque mando fidei. tu arbiter es, omnia hec in te sita sunt, vide, quid agas. et servare potes ista et perdere. Subrisit his auditis Pandalus factaque morula, noram hec, Euriale, dixit, et utinam non aceidissent! sed eum in locum, sicut abs te dictum est, res rediit, ut necesse sit, me, quod jubes, efficere, nisi et nostrum genus affici contumeliis et scan-dalum ingens cupiam exoriri. ardet mulier, sicut dixti, et im-potens sui est. nisi occurro, ferro se fodiet aut ex fenestris se dabit precipitem nee vite jam sibi nee honoris est cura. ipsa mihi suum ardorem patefecit. restiti, increpavi, lenire flammam studui, nichil profeci, omnia preter te parvifacit, nichil nisi te curat, tu illi semper in mente sedes, te petit, te desiderat, te solum cogitat.1' sepe me vocitans, audi precor, Euriale, dixit. sie mulier ex amore mutata est, ut jam non eadem videatur.0 heu pietas, heu dolor! nulla prius in urbe tota vel castior vel pru-dentior Lucretia fuit. mira res, si tantum juris natura dedit amori in mentes humanas. medendum est huic egritudini nee alia cura est, nisi quam tu monstrasti. accingam me huic operi teque, dum tempus erit, commonefaciam, nee ex te gratiam quero, quia non est officium boni viri, cum is nichil promereatur, gratiam poscere.a ego, ut vitem infamiam nostre imminentem familie, hoc ago, quod si tibi conducit, non propterea sum premiandus. at enim, Eurialus inquit, ego vel sie tibi gratiam habeo et creari te comitem, ut dictum est, faciam, modo tu dignitatem istam non spernas. non sperno, inquit Pandalus, sed ne hinc profeeta sit volo. si Ventura est, libere veniat, nichil ego conditionale facio. si potuisset hoc te nesciente fieri, mea ut opera apud Lucretiam esses, libentius non egissem. vale. et tu vale, retulit Eurialus, postquam animum reddidisti, fac, finge, inveni, effice, ut simul simus. laudabis/ inquit Pandalus, letusque abiit, tum quod tanti viri gratiam invenisset; tum quod se jam comitem esse sperabat, cujus dignitatis tanto erat avidior, quanto se minus cupere demonstrabat. a Terenz, Heaut. II, 3,110. — b Eunuch. 1, 2, 113—14. — <= a. a. 0. II, 1, 19, 20. — i Andria II, 1, 30—31. — " Heaut. II, 3, 133. Fontes. II. Abt. 61. Bd. 25 386 Sunt enim homines quidam ut mulieres, que tum maxinie nolle dicunt, cum maxime volunt. hie lenocinii mercede sortitus est comitatum et auream bullam sue nobilitatis posteritas de-monstrabit. in nobilitate multi sunt gradus, mi Mariane, et sane, si cujuslibet originem queras, sicut mea sententia fert, aut nullas nobilitates invenies aut admodum paucas, que sceleratum non habuerint ortum. cum enim hos dici nobiles videamus, qui divitiis habundant, divitie vero raro virtutis sint comites, quis non videt, ortum esse nobilitatis degenerem? hunc usure dita-runt, illum spolia, proditiones alium. hie venefieiis ditatus est, ille adulationibus. huic adulteria lucrum prebent, nonnullis men-dacia prosunt, quidam faciunt ex conjuge questum, quidam ex natis, plerosque homieidia juvant. rarus est, qui juste divi-tias congreget. nemo fastum amplum facit, nisi qui omnes metit herbas. congregant homines divitias multas nec; unde veniant, sed quam multe veniant, querunt. omnibus hie versus placet: unde habeas querit nemo, sed oportet habere.* postquam vero plena est archa, tunc nobilitas poscitur, que sie quesita nichil aliud est quam premium iniquitatis. majores mei nobiles habiti sunt, sed nolo mihi blandiri, non puto meliores fuisse proavos meos aliis, quos sola excusat antiquitas, quia non sunt in memoria eorum vitia. mea sententia nemo est nobilis, nisi virtutis amator. non miror aureas vestes, equos, canes, ordinem famu-lorum, lautas mensas, marmoreas edes, villas, predia, piscinas, juris dictiones, Silvas, nam hec omnia stultus assequi potest, quem si quis nobilem dixerit, ipse fiet stultus. Pandalus noster lenocinio nobilitatus est. Non multis post diebus rure inter Menelai rusticos rixatum est et occisi nonnulli, qui plus biberant opusque fuit ad res componendas Menelaum proficisci. tum Lucretia, mi vir, in-quit, gravis es homo debilisque. equi tui graviter incedunt, quare gradarium aliquem reeipe1 commodatum. cumque ille percunctaretui1, ubi nam esset aliquis, optimum, inquit Pandalus, ni fallor Eurialus habet et tibi libens concedet, si me vis petere. pete, inquit Menelaus. rogatus Eurialus mox equum jussit ad-duci idque signum sui gaudii reeepit secumque tacite dixit: tu meum equum ascendes, Menelae, ego tuam uxorem equitabo. conventum erat, ut noctis ad horam quintam in vico Eurialus 1 H.a. reeipis. » Juvenalis XIV, 207. 387 esset speraretque bene, si cantantem Pandalum audiret. abierat Menelaus jamque celum noctis obduxerant tenebre. mulier in cubili tempus manebat. Eurialus ante fores erat signumque morabatur nee cantum audiebat nee screatum. jam preterierat hora et, ut abiret Eurialus, suadebat Achates delusumque dicebat. durum erat amanti recedere et nunc unam nunc aliam causam manendi querebat. non canebat Pandalus, quia Menelai frater domi manserat et omnes aditus scrutabatur, ne quid insidiarum fieret noctemque trahebat insompnem. cui Pandalus, nunquamne, inquit, hac nocte cubitum ibimus? jam nox medium poli trans-cendit axem et me gravis oecupat sompnus. miror te, cum ju-venis sis, senis habere naturam, quibus siccitas sompnum aufert, nee unquam dormiunt nisi paululum prope diem, dum currus volvitur septentrionalis Elices, cum jam tempus esset surgendi. eamus jam tandem dormitum. quid sibi volunt he vigilie? eamus, inquit Agamemnon, si tibi sie videtur. antea tarnen in-spiciende sunt fores, an satis firmate sint, ne furibus pateant. veniensque ad hostium nunc unam nunc aliam seram admovit et pessulum addidit. erat illic ingens ferrum, quod vix duo poterant elevare, quo nonnunquam hostium claudebatur, quod postquam Agamemnon movere non potuit, juva me, inquit, Pan-dale, admoveamus ferrum hoc hostio, tum dormitum in utramvis aurem otiose poterimus. audiebat hos sermones Eurialus et, actum est, tacitus ait, si hoc ferramentum adjungitur. tum Pandalus: quid tu paras, Agamemnon? tan quam domus obsidenda sit, firmare hostium paras. an tuta sumus in civitate? libertas hie est et quies omnibus eadem, tum hostes proeul sunt,1 quibus-cum bella gerimus, Florentini. si fures times, sat clausum est; si hostes, nichil est, quod hac in domo possit te tueri. ego hac nocte non subibo onus, quia scapulas doleo et infra sum fractus, nee gestandis oneribus sum idoneus. aut tu leva, aut sine, vah, satis est, inquit Agamemnon dormitumque cessit. tum Eurialus, manebo hie adhuc horam, ait, si forte aliquis adaperiat. tedebat Achaten more tacitusque maledieebat Eurialo, qui se tarn diu retineret insompnem. nee diu mansum est, cum per rimulam visa Lucretia est, parvum quid luminis secum ferens, versus quam pergens Eurialus, salve, mi anime,a Lucretia, dixit. 1 Fehlt Hs. " Terenz, Heaut. II, 4, 26. 25* 388 at illa exterrita fugere primum voluit. exinde recogitans, quis tu es vir, ait. Eurialus tuus, inquit Eurialus. aperi mea vo-luptas, jam. mediam noctem te bic operior. agnovit Lucretia vocem, sed quia simulationem timebat, non prius ausa est aperire, quam secreta inter se tantum nota percepit. post hoc magno labore seras removit. sed quia plurima ferramenta fores retine-bant, que manus femine ferre non poterat, ad semipedes dun-taxat amplitudinem hostium patuit. nee hoc, ait Eurialus, ob-stabit, extenuansque suum corpus per dextrum latus sese conjeeit muliereanque mediam amplexus est. Achates extra in exeubiis niansit. tum Lucretia, sive timore nimio, sive gaudio exanimata, inter Euriali deficiena brachia, pallida facta est et amisso verbo ac oculis clausis per omnia similis mortue videbatur, nisi quod adhuc calor pulsusque manebat. exterritus Eurialus subito casu, quid ageret nesciebat secumque, si abeo mortis sum reus, qui feminam in tanto discrimine deseruerim; si maneo, interveniet Agamemnon aut alius ex familia et ego perierim. heu amor infelix, quam plus fellis quam mellis habes. non tarn absinthium est amarum quam tu. quot me jam discriminibus objeeisti? quot mortibus meum caput devovisti? hoc nunc1 restabat, meis in brachiis ut feminam exanimares? cur non potius me inter-emisti? cur non me leonibus objeeisti? heu quam optabilius erat in hujus potius me gremio, quam istam in meo sinu defecisse. vicit amor virum abjectaque proprie cura salutis cum femina mansit elevansque altius mutum corpus atque deosculans madidus lacrimis, heu Lucretia, inquit, ubinam gentium es? ubi aures tue? cur non respondes? cur non audis? aperi oculos, obsecro, meque respice, arride mihi, ut soles. tuus hie Eurialus assum, tuus te amplectitur Eurialus, mi anime. cur me contra non basias, mi cor? obisti an dormis? ubi te queram? cur, si mori volebas, non me monuisti, ut me2 oeeidissem una? nisi me audias, en jam latus meum aperiet gladius et ambos habe-bit exitus unus. ah, vita mea, suavium meum, delicie mee, spes unica, integra quies. siccine te, Lucretia, perdo? attolle oculos, eleva caput. nondum mortua es, video. adhuc cales, adhuc spiras. cur mihi non loqueris? sie me reeipis? ad hec me gaudia vocas? hanc mihi das noctem? assurge, oro, re-quies mea, respice tuum Eurialum. assum Eurialus tuus. ac 1 Hs. nunequam. — 2 Fehlt Ha, 389 sie fatus, lacrimarum flumen super frontem et mulieris tempora fluit, quibus tanquam rosarum aquis excitata mulier quasi de gravi sompno surrexit amantemque videns, heu me, inquit, Eu-riale, ubinam fui? cur non me potius obire sinisti? beata jam moriebar in tuis manibus. ¦fttinam sie excederem, antequam tu hac urbe decederes. dum sie invicem fantur, in thalamum pergunt, ubi talem noctem habuerunt, qualem credimus inter duos amantes fuisse, postquam navibus altis raptam Helenam Paris abduxit tamque dulcis nox ista fuit, ut ambo negarent, tarn bene inter Martern Veneremque fuisse. tu meus es Gani-medes, tu meus Ipolitus Diomedesque meus dicebat Lucretia. tu mihi Polixena es, Eurialus referebat, tu Emilia, tu Venus ipsa. et nunc os, nunc genas, nunc oculos commendabat, eleva-taque nonnunquam lodice, secreta, que non viderat antea, con-templabatur et, plus, dicebat, invenio quam putaram. talem lavantem vidit Acteon in fönte Dianam. quid his membris for-mosius, quid candidius? jam redemi pericula. quid est, quod propter te non debeat sustineri? o pectus decorum, o papille premende, vosne tango? vosne habeo? vosne meas ineidistis manus? o teretes1 artus! o redolens corpus, tene ego possi-deo? nunc mori facilius est, quando gaudium hoc est recens, ne qua interveniat calamitas. anime mi, teneo te an sompnio? verane ista voluptas est an extra mentem positus sie reor? non sompnio, certe vera res agitur.a o suavia basia, o dulces amplexus, o melliflui morsus. nemo me feücius vivit, nemo beatius. sed heu, quam veloces höre? invida nox, cur fugis? mane Apollo, mane apud inferos diu. cur equos tarn cito in jugis trahis, sine, plus graminis edant. da mihi noctem ut Alc-mene dedisti. cur tu tarn repente Titoni tui cubile relinquis Aurora? si tarn grata illi esses quam mihi Lucretia, haud tarn mane surgere te permitteret. nunquam mihi nox visa est hac brevior, quamvis apud Britanos Dacosque fuerim. sie Eurialus, nee minora dicebat Lucretia. nee osculum, nee verbum irre-conpensatum preteriit. stringebat hie, stringebat illa, nee poet Venerem lassi2 jacebant, sed ut Antheus ex terra validior resurgebat, sie post bellum alacriores isti robustioresque fiebant. nocte peraeta, cum crines suos ex oceano tolleret Aurora, dis- 1 Am Rande erklärt als rotunda. — 2 Hs. lapsi. " Juvenal, Sat. IV, 35. 390 cessum est. nee post multos dies redeundi copia fuit, crescenti-bus dietim custodiis. sed omnia superavit amor viamque tan-dem conveniendi reperit, qua sepius usi amantes sunt. Interea cesar, qui jam Eugenio reconciliatus erat, Romam petere destinarat. sensit hoc Lucretia. quid enim non sentit amor, aut quis possit fallere amantem?" sie igitur Lucretia scripsit: Si posset animus meus irasci tibi, jam succenserem, quod abiturum te dissimulasti. sed amat te quam me magis Spiritus meus nullaque potest ex causa adversus te moveri. heu, mi cor, quid est, quod mihi cesarem non dixti recessurum? ille itineri se parat nee tu hie manebis, scio. quid, obsecro, de me fiet? quid agam misera? ubi quiescam? si me relinquis, non vivo biduum. per ergo1 has litteras, meis lacrimis madidas, per tuam dexteram et tuam fidem,b si de te quicquam merui, aut fuit tibi quicquam dulce meum, miserere infelicis amantis. non peto, ut maneas, sed tolle te mecum. fingam me vesperi Betleem petere velle unicamque recipiam anum. assint illic duo tresve famuli ex tuis meque reeipiant. nichil negotii est, volentem eripere, nee tibi dedecori puta. nam et filius Priami conjugem sibi raptu paravit. non injuriaberis viro meo, is enim omnino me perditurus est. nanque nisi me abducas, mors illi me auferet. sed nolis tu esse crudelis meque morituram relin-quere, que te pluris semper quam me feci. Ad hec Eurialus in hunc modum scripsit: Celavi te usque nunc, mea Lucretia, ne te nimium afflic-tares, antequam tempus esset, scio mores tuos, novi, quia te nimis crucias. nee cesar sie recedit, ut non sit reversurus. ex urbe postquam revenerimus, hac iter est nobis in patriam. quod si cesar aliam viam fecerit, me certe, si vixero, reducem vide-bis, negentque mihi patriam superi, errabundoque me similem red-dant Ulyssi, nisi huc revertar. respira ergo, mi anime, sume-que vires, noli te macerare, quin vive potius leta. quod dicis de raptu, esset mihi tum gratum tum joeundissimum, nee mihi major prestari voluptas posset, quam te semper mecum habere ac meo ex arbitrio potiri. sed consulendum est magis honori tuo quam mee cupiditati. exigit nanque fides tua, qua me complexa es, tibi ut consilium fidele prebeam et quod in rem 1 Hs. perego. » Virgil, Aen. IV, 296. — * a. a. 0. IV, 314—18. 391 sit tuam. tu te scis prenobilem esse et in clara familia nup-tam. nomen habes tum pulcerrime tum pudicissime mulieris, nee apud Italos solum tua fama clauditur, sed et Teutones et Pannonii et Bohemi et omnes septentrionis populi tuum nomen agnoseunt. quia si ego te rapiam, mitto dedecus meum, quod tui causa floeeifacerem, qua ignominia tuos afficeres necessarios, quibus doloribus tuam matrem pungeres, quid de te diceretur, quis rumor exiret in urbem? ecce Lucretiam, que Bruti con-juge castior Penelopeque melior dicebatur, jam mechum sequitur, immemor domus, parentum et patrie. non Lueretia sed Hippia est vel Jasonem secuta Medea. heu, me quantus meror haberet, cum de te talia dici sentirem. nunc amor noster clam est, nemo te non laudat. rapina turbaret omnia nee unquam tarn laudata fuisti, quam tunc vituperareris. sed mittamus famam. quiequid amore nostro perfrui non valeremus. ego cesari servio. is me virum fecit potentem, divitem, nee ab eo recedere pos-sum sine mei status ruina. quod si eum desererem, non qui-rem te decenter habere, si curiam sequerer, nulla quies esset, omni die castra movemus. nusquam cesari tanta mora fuit, quanta nunc Senis, idque belli necessitas fecit. quod si te cir-cumducerem et quasi publicam feminam in castris haberem, vide, quam esset tibi et mihi dedecorum. his ex rebus obsecro te, mea Lueretia, mentem ut istam exuas bonique consulas, nee furori magis quam tibi blandiaris. alius fortassis amator aliter suaderet et ultro te fugere precaretur, ut te, quamdiu posset, abuteretur, nil futuri providus, dum presenti satisfaceret egri-tudini. sed is non esset amator verus, qui libidini magis quam fame consuleret. ego, mea Lueretia, quod frugi est, moneo. mane hie, te rogo, nee me dubita rediturum. quiequid apud Hetruscos ineumbet cesari, mihi committi curabo daboque operam, ut te frui abs tuo incommodo possim. vale, vive, ama, nee meum quam tuus est ignem putato breviorem, aut me non invitissimum hinc abscedere. iterum vale, mea suavitas et anime eibus mee. Acquievit his mulier et imperata facturam rescripsit. paucis post diebus Eurialus cum cesare Romam perrexit nee diu mo-ratus illic, febribus est incensus. infelix penitus, qui cum ar-deret amore, febrium quoque cepit ignibus estuare. cumque jam vires amor extenuasset, abjectis morbi doloribus parum supererat vite tenebaturque spiritus medicorum remediis potius quam manebat. cesar dietim ad eum veniebat et quasi filium 392 solabatur omnesque curas Apollinis adhiberi jubebat. sed nulla valentior fuit inedela quam Lucretie scriptum, quo viventem illam et sospitem cognovit. que res febres aliquantisper immi-nuit Eurialumque surgere in pedes fecit, qui et coronationi cesaris interfuit ac ibi militiam suscepit et aureum calcar. post hec cum cesar Perusium peteret, is Rome mansit nondum ex integro sanus. exinde Senas venit quamvis adhuc debilis ex-tenuatusque faciem. sed intueri potuit, non alloqui Lucretiam. epistole plures utraque misse sunt rursusque de fuga tractatum est. triduo illic mansit Eurialus. demum cum sibi aditus omnes videret ereptos, recessum ejus amanti renuntiavit. nunquam tanta dulcedo in conversando fuit, quanta in recedendo mestitia. erat in fenestris Lucretia, per vicum jam Eurialus equitabat, humidos oculos alter in alterum jecerat. flebat unus, flebat alter, ambo doloribus urgebantur, ut qui suis ex sedibus cor avelli violenter sentiebant. si quis in obitu, quantus sit dolor, ignorat, duorum amantum separationem consideret, quamvis major hie anxietas inest et cruciatus ingentior. dolet animus in morte, quia corpus relinquit amatum. corpus absente spiritu nee dolet nee sentit, at cum duo invicem conglutinati per amorem sunt animi, tanto peuosior est separatio, quanto sensi-bilior est uterque dilectua. et hie sane jam non erant Spiritus duo, sed quemadmodum inter amicos putat Aristophanes,a unius anime duo corpora facta erant. itaque non recedebat animus ab animo, sed unicus animus scindebatur in duos. tum cor in partes dividebatur, mentis pars ibat, pars remanebat et omnes invicem sensus disgregabantur et a se ipsis discedere flebant. non mansit in amantum faciebus sanguinis gutta; nisi lacrime fuissent et gemitus, simillimi mortuis videbantur. quis scribere, quis referre, quis cogitare posset illarum mentium molestias, nisi qui aliquando insanivit. Laodamia recedente Protesilao et ad sacras Uli pugnas eunte exanguis cecidit. eadem, postquam viri mortem agnovit, vivere amplius minime potuit. Dido Phe-nissa post fatalem Enee recessum seipsam interemit, nee Porcia post Bruti necem voluit superesse, hec nostra, postquam Eurialus ex visu recessit, in terram collapsa per famulas reeepta est cubilique data, donec resumeret spiritum. ut vero ad se rediit, vestes aureas purpureasque et omnem letitie reclusit or- ° So die Hs. statt Aristoteles, Eudem. VII, 6. 393 natura pullisque tunicis usa nunquam posthac cantare audita est; nunquam visa ridere, nullis facetiis, nullo gaudio nullisque unquam jocis in letitiam potuit revocari. quo in statu dum aliquandiu perseverat, egritudinem incidit, et quia cor suum aberat nullaque menti dari consolatio poterat, inter multum plorantis brachia matris ac collacrimantes et frustra consolatoriis verbis utentes necessarios indignantem animam exalavit. Eu-rialus postquam ex oculis nunquam se amplius visurisa abiit, nulli inter eundum locutus, solam in mente Lucretiam gerebat, et, an unquam reverti posset, meditabatur venitque tandem ad cesarem, Perusii manentem, quem deinde Ferrariam, Mantuam, Tridentum, Constantiam et Basileam secutus est ac demum in Hungariam atque Bohemiam. sed ut ipse cesarem sie eum Lu-cretia sequebatur insompnis nullamque sibi noctem quietem per-mittebat. quam ut obiisse verus amator agnovit, magno dolore permotus lugubrem vestem recepit nee consolationem admisit, nisi postquam cesar ex ducali sanguine virginem sibi tum for-mosam tum castissimam atque prudentem matrimonio junxit. Habes amoris exitum, Mariane mi amantissime, non ficti neque felicis, quem qui legerint, periculum ex aliis faciant, quod sibi ex usu siet,b nee amatorium bibere poculum studeant, quod longe plus aloes habet quam mellis.0 vale. ex Vienna, 5. nonas julii, anno 1444. 153. Eneas Silvius an Kaspar Schlich; Wien [ca. 3. Juli 1444]. Begleitschreiben bei Übersendung der Novelle von Euryalus und Lucretia. Aus cod. Lobkowüz 462, Bl. 127"; N. 112; B. 112; V. 120. Magnifico ac generoso militi domino Casparo Ssligh, do-mino Novicastri, cesareo cancellario ac terrarum Egre Cubiti-que capitaneo, domino suo preeipuo, Eneas Silvius, poeta im-perialisque secretarius, salutem plurimam dicit. Marianus Sozinus Senensis, conterraneus meus, vir tum mitis ingenii tum litterarum multarum scius, cujus adhuc similem visurus ne sim hereo, duos amantes ut sibi descri-berem, rogatum me his diebus fecit, nee referre dixit, rem a Ovid, Her. II, 99. — » Terenz, Heaut. I, 2, 36. — c Juven., Sat. VI, 181. 394 veram agerem an more poetico fingerem. scis,1 qui vir siet. mirabere, si tibi expendam. nichil ei preter formam natura invidit. homuncio est, nasci ex mea familia debuit, cui par-vorum hominum est cognomen. vir est eloquens, juris utrius-que consultus. historias omnes novit, poetice peritus est, Carmen facit et Latinum et Tuscum. philosophie tarn scius quam Plato, geometer quasi Boetius, in numeris Macrobio similis. nulluni instrumentum ignorat musicum, agriculturam quasi Ver-gilius novit, nichil civile ignotum viro. dum juvenili adhuc stabant in corpore vires/ alter Entellus erat, luctandi magister, non cursu, non saltu, non cestu poterat superari. pretiosiora sunt interdum parvi corporis vascula, ut gemme lapillique testantur. nee ab re fuerit illud in hunc referri, quod de Tideo scribit Statius:b major in exiguo regnabat corpore virtus. dii formam huic homini et immortalitatem si dedissent, is etiam erat deus. sed nemo sortitus est omnia inter mortales. nulluni adhuc novi, cui pauciora quam huic defuerint. quid? que minu-tissima etiam didicit, quasi alter Apelles sie pingit. nichil emen-datius est, nichil lucidius quam sua manu scripti Codices, sculpit ut Praxiteles nee medicine ignarus est. adde virtutes morales, que alias regunt dueuntque. novi meis diebus plerosque studiis litterarum deditos, disciplinis qui admodum habundabant, sed hi nichil civilitatis habebant nee rem publicam nee domesticam regere norant. stupuit Paglarensis et furti villicum aecusavit, qui suem fetam undeeim porcellos, asina unam duntaxat enixam pullum retulerat. Gomitius Mediolanensis gravidum se putavit diuque partum veritus est, quia se uxor ascendit. hi tarnen juris maximum lumen habiti sunt, in aliis preterea vel fastum vel avaritiam invenies, hie perliberalis est. plena illi semper domus est honestis hospitibus. nulli adversus est, pupillos tuetur, egros solatur, pauperibus subvenit, viduas juvat, nulli indigenti deest. vultus ejus quasi Socraticus semper est idem. in ad-versis fortem animum prebet. nulla fortuna inflatur, versutias, 1 Im Anschluß an die Handschrift, die sonst in Briefen an Schlick die Pluralformen zeigt, in diesem 'Briefe aber den Singular anwendet, habe ich die Singularformen belassen, in der Meinung, daß Eneas hier, wo es sich um eine Dichtung handelt und nicht um geschäftliche Prosa, glaubte, der Singularform auch dem Kanzler gegenüber sich bedienen zu dürfen. * Virgil, Äen. V, 475. — b Thehais I 417. 395 non ut exerceat sed ut caveat, quaslibet novit, civibus dilectus est, peregrinis amatus. nulli odiosus est, nulli gravis, at, homo tantarum virtutum, cur nunc rem leviusculam exigat, non scio. illud scio, nichil me negare illi fas est. eum nanque, dum Senis essem, unice dilexi, nee diminutus est amor, quamvis separatus sit. is quoque, cum esset ceteris nature dotibus pre-ditus, tum hac maxime pollebat, ut nullius erga se sterilem esse amorem sineret. hujus ergo rogatus non censui respuendos. scripsi quoque duorum amantum casus, non finxi. res acta Senis est, dum Sigismundus imperator illic degeret. tu etiam aderas et si verum his auribus hausi, operam amori dedisti. civitas Veneris est. ajunt, qui te norant, vehementer quod arseristi, quodque nemo te gallior fuerit. nichil ibi amatorie gestum te inscio putant. ideo historiam hanc ut legas precor, et an vera scripserim videas nee reminisci te pudeat, si quid hujusmodi nonnunquam evenit tibi.a homo enim fueras. qui nunquam sensit amoris ignem aut lapis est aut bestia. isse nanque vel per deorum medullas, non lateat, igneam favillam. vale. 154.* Eneas Silvius an Wilhelm v. Stein; Wien, 4. Juli 1444} Über Pferde. Aus cod. Lobkowitz 462, Bl. 156". Generoso ac prestanti militi, domino Wilhelmo de Ssteyn, amico musarum viroque bono et raro, Eneas Silvius salutem ylurimam dicit. Herus tuus meusque, clarissimus prineeps et illustrissimus Austrie dux, Albertus, nostri seculi decus, qui te sibi con-siliarium delegit, ex milibus pincernam suum, sive cubicularius is fuit, nobilem quendam adolescentem nudius sextus ad me misit anuloque per illum aureo et insigni smaragdo me donavit, qui lapis in Asiatica Scithia reperitur in terra, quam griphes tenent, volucres ad plectandam avaritie temeritatem genite. sed " Terenz, Seaut. III, 2, 40. — b Es ist zwar sicher, daß dieser Traktat nicht am Tage nach der Abfassung der vorangehenden Novelle geschrieben sein kann; Hin aber genauer zu datieren, bietet der Inhalt nicht die Handhabe. 396 armiraspi" cum his diruicant, ut intercipiant lapides. smaragdis autem tertiam inter lapides dignitatem Theofrastus dedit. re-periuntur tarnen apud Egiptios, Medones, Calcedones et La-conios, sed nichil Scithicis jocundius, nicbil utilius vident oculi. nam visus retusos smaragdi recreant, qui veri sunt, difficulter vulnerantur. boni sunt, cum aspectum transmittant et cum globosi fuerint, si proxima sibi inficiant aere repercusso, vel cum concavi sunt, si facies inspectantium emulantur, si neque umbra neque lucernis, optimos tarnen sortiuntur situs, quibus planities resupina est et extenta, sicut in meo cernimus. magnum est mihi hoc donum, Wilhelme ornatissime, nee meis ex digitis unquam exibit, nisi me forsitan aliquando Glicerium visitaverit. diligit enim pudicitiam lapis hie et maris atque femine con-cubitus odit himeneisque surgitur. credo me castum sicut tho-gatum putavit Albertus, sed sum poeta non stoieus. aecusabit me forsitan aliquis, quia quod sum fateor, si Oratiumb sequor, cujus ad Mecenatem ista sunt verba: atque si vitiis medioeribus ac mea paucis mendosa est natura, alioquin reeta, velut si egregio in sparsos reprehendas corpore nevos. loquor aperte meque tibi et intus et in cute cupio notum esse, non sum ex his, qui Curios Simulant et bacchanalia vivunt." oblectant me vultus egregii feminarumque oculos libenter intueor. nulla me tarnen, ut Aristotelem ferunt, mulier equitabit nee amor ullius ab officio revocabit. versus Oratii sequor et Cathonis monitum: • Vgl. O. J. Solinus: Collectanea rerum memorabilium ed. Th. Mommsen. Berlin 1895, 8. 86: In Asiatica Scythia terrae sunt locupletes . .. grypes tenent universa . . . velut geniti ad plectandam avaritiae temeritatem. Arimaspi cum hia dimicant, ut intercipiant lapides . . . smaragdis hie locus patria est, quibus tertiam inter lapides dignitatem Theophrastus dedit. nam licet sint et Aegyptii et Calchedonii et Medici et Laconici, praeeipuus est honos Scythicis. nihil his jueundius, nihil utilius vident oculi. in primis virent ultra aquaticum gramen, ultra amnicas herbas: deinde obtusus fatigatos coloris reficiunt lenitate, nam visus quos alte-rius gemmae fulgor retuderit smaragdi recreant. nee aliam ob causam placuit, ut non sculperentur, ne offensum decus imaginem lacunis cor-rumperetur: quamquam qui verus est difficulter vulneretur. probantnr hoc pacto, si aspectus transmittant: si cum globosi sunt proxima sibi inficiant aere repercusso, aut cum concavi sunt inspectantium facies ae-mulentur: si neque umbra neque lucernis neque sole mutentur. optimos tarnen sortiuntur situs, quibus planities resupina est et extenta. — b Boraz, Serm. I, 6, 66. — " Juvenal II, 3. 397 quidam notus homo, inquit ille, dum exiret fornice, macte vir-tute esto, inquit, sententia dia Cathonis, nam simul ac venas inüavit tetra libido, huc juvenes equum est descendere, non alienas permolere uxores." si hoc jam satis mihi, semper herebit menti nostri gratia ducis, qui parvulos meos labores pro magnis accipit et sese mihi tarn liberaliter offert. ait enim adolescens ad me missus, non premium tui laboris hoc esse vult herus, sed arram. at ego, Wilhelme amantissime, nichil me dignum pre-mio fecisse cognosco sumque non sine rubore, quod Esopum non melius et ornatius scriptum redidi. sed turbarunt me tem-poris angustie, quia recessurum dietim cesarem arbitrabar et afferre potius in tempore non expolitum opus volui quam post tempus elimatum. tuum erit, me ut excusatum principi facias et me ac Studium meum et operas omnes meas sibi redones, qui etsi die noctuque, dum vixerim, sue clementie fuerim famu-latus, non tarnen vel minime dignum me retributione putaverim, qui et sibi et sue clarissime atque inclite domui manibus ac pedibus obnoxius sum vita comite famulari. non tarnen prop-terea in meis necessitatibus ipsius principis auxilium atque favores non implorabo. sed quo mihi minus tenetur, eo magis suis presidiis utar, quia vel sie ejus erga me gratia major in-venietur et ego in ejus scribendis laudibus animatior fiam. tu vero inter nos is eris, qui fuit inter Virgilium et Augustum Mecenas, illi me servum obsequentissimum et illum mihi per-benignum dominum retinens. sed exigit nunc illius benignitas, ut aliquo munusculo donum anuli recompensem, ne tarn pretiosus lapillus ad me venerit frustra aut ego rudior judicer, si post tanti principis humanitatem siluerim. et sane, dum recogito, quo potissimum modo gratias referam, venit in mentem, quod a pluribus audiveram, hunc scilicet prineipem in equis optimis magnam suseipere voluptatem, quod quidem proprium est animi generosi nee altum habet ingenium, qui non diligit equos. nam quod animal est equo prestantius, quod utilius humano generi, quod prineipantibus magis necessarium, sive pacis sint sive belli tempora? laudo igitur nostrum ducem, qui equos amat, nam et ipsi homines amant. scribam ergo nonnichil de natu-ris equorum, quod et sue sublimitati perlegas te iterum atque a Ebraz, Serm. 2, 2, Si, 398 iterum rogo. erit enim, ut extimo, res ne dum jocunda sed etiam utilis, quam ego ex pluribus auctoribus sum venatus, ut ex Virgilio, Solino, Ysidoro et Alberto magno, in quibus etiam Plinii Veronensis et aliorum veterum sententie clauduntur. in primis ergo quäle sit equis Judicium dicemus, deinde quibus in terris nascantur meliores, post quomodo nutriantur, quarto loco in equis quid efigendum sit, ultimo vero de curis egritudinum aliqua subjungemus. jamque incipiendum est. inesse Judicium equis multis documentis patefactum est. equus Alexandri magni, Bucefalus dictus, sive propter aspectus torvitatem sive ab in-signi, quod taurinum caput armo inustum habebat, seu quod ex ejus fronte quedam corniculorum mine protuberabant, cum ab equario suo alias etiam molliter sederetur, accepto regio stratu neminem unquam alium preter dominum vehere dignatus est. documenta ejus in preliis plura fuerunt, quibus Alexandrum e durissimis1 certaminibus sua ope sospitem retulit, quo merito effectum est, ut defuncto in India exequias rex duceret et supremis sepulcrum daret urbemque conderet, quam in ejus memoriam Bucefalam nominavit. equus G-aji cesaris nullum preter cesarem dorso recepit, cujus primores pedes facie vestigii humani fuisse tradunt. regem Scytharum cum, singulari cer-tamine interemptum, adversarius victor spoliare vellet, ab equo ejus morsu et calcibus laniatus est. interfecto Nicomede rege equus ejus vitam inedia expulit. cum prelio rex Antiocus Ga-latas subegisset, Cintareti nomine ducis, qui in acie ceciderat, equum insiluit ovaturus equus ruina pariter et se et equitem afflixit. Claudio cesare principe ludis Circensibus effuso rec-tore quadrige currus emulos equi non minus astu quam velo-citate preterverterunt et post decursa legittima spatia ad locum palme sponte constiterunt, tanquam premium victorie postula-rent.a in quibusdam equis etiam lacrime cernuntur, postquam domini sunt interemti, sicut de Pallantis equo scribit Virgilius:1' post bellator equus positis insignibus Ethon it lacrimans guttis-que humectat grandibus ora. quod fictum putassem, nisi et boc idem affirmare pbisicos invenissem. letantur insuper equi 1 Us. erudissimis. * equus Alexandri — postulareut mit geringen Abweichungen wörtlich aus Solinus XLV, 8—IS entnommen. — b Virgil, Aeneis XI, 89. 399 victores, victi tristantur. hinc pulcre apud Virgilium* Mezentius equum suum alloquitur: Rhebe, diu —• res si qua diu mortalibus ulla est — viximus. aut hodie victor spolia illa cruenti et caput Enee referes Lausique dolorum ultor eris mecum aut, aperit si nulla viam vis, occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo, jussa aliena pati et dominos dignabere Teucros. quod in georgicisb clarius poeta monstravit: nonne vides cum, precipiti certamine campum corripuere ruuntque efFusi carcere currus, cum spes arrecte juvenum exultantiaque haurit corda pavor pulsans? volat vi fervidus axis. jamque humiles jamque elati sublime videntur aera per vadium ferri atque assurgere in auris. nee mora nee requies. at fulve nimbus härene tollitur, humes-eunt spumis flatuque sequentum. tantus amor laudis, tante vic-toria eure, auditum quoque et illud est, infantem inter plurimos equos jacentem nullius ungule sensisse pressuram, quod Studium quilibet equus apposuerit, ne lederet innocentem. Equi ubique terrarum naseuntur. sed ante alias altrix equorum est Capadocia,0 Ponti provincia Ai'menisque conter-mina et plurimis Asie populis circumfusa. gignit et Siria claros equos, Apulia quoque, unde illud Virgilianum:d hinc bellator equus campo sese arduus infert. veloces in cursu tum Africa tum Hispania prebet, mares equas Epyrus. apud Olixiponem, quod est Portugallie opidum, mira feeunditas est equarum adeo, ut aspirante favonio vento coneipere credantur.e in Britania, que nunc Anglia dicitur, equi produeuntur, quos gradarios nun-cupamus, quia mollius quam ceteri et gradatim ambulant, ministrant et Scoti gradarios, sed omnibus testibus carentes. apud Scythas etiam valent equi, sed illi marem ad bella ducere non solebant, eo quod femine exonerare vesicas etiam in fuga possunt.1 in Pannonia magnus provenit equorum numerus, sed neque admodum alacres sunt neque multum durantes. equi medioeres apud Teutones, laboris patientissimi, reperiuntur et apud Dacos. Gallia versus Oceanum quam minimos producit, animi plenos. Frandria et Eheni stagnales plage maximos equos alunt, sed inertes atque vecordes. Siculi tum magni sunt tum robusti. apud Egiptios ac Indos major asinorum quam * Virgil, Aeneis X, 861—806. — b Virgil, Georg. III, 103—112. — <= 8olin.ua XLV, 1. — a Virgil, Georg. II, 145. — » Solinus XXIII, 7 nach Plinius, Bistoria natur. VIII, 67. — f Solinus S. 195. 400 equorum usus viget. in tertio climate usque in sextum fortiores nascuntur equi. In nutriendis equis duplex est Studium, unum domi, alterum in pascuis. habentur greges in campis, qui deficientibus do-mesticis novos continuo subministrant. cumque illinc origo scatu-riat equorum, primum ibi Studium adhibere debemus, tanquam fundamenta jacturi. nee enim insignis equus esse potest, nisi nascendo suas partes fuerit assecutus. Agasones igitur, qui equis prestant gregariis, cum tempus instat Venerem comis-cendi," omnes curas impendunt, ut equum, quem pecori mari-tum deputaverint, quam pinguem reddant,1* afferant ibi florentes herbas, fluvios ministrent et ubertim pabula, ne in blando labore deficiat. nam si patres macri fuerint, invalidi nati proveniunt parentumque jejunia referunt. equas vere macie curent ex- Solinus XLV, 18. — •> Virgil, Georg. III, 123: His animum adversis instant sub tempus et omnis impendunt curas denso distendere pingui quem legere ducem et pecori dixere maritum; florentisque secant herbas fluviosque ministrant farraque, ne blando nequeat superesse labori invalidique patrum referant ieiunia nati. ipsa autem macie tenuant armenta volentes, atque ubi coneubitus primos iam nota volnptas sollicitat, frondesque negant et fontibus arcent. saepe etiam cursu quatiunt et sole fatigant, cum graviter tunsis gemit area frugibus, et ciim surgentem ad Zephyrum paleae iaetantur inanes. hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usus sit genitali arvo et sulcos oblimet inertis, sed rapiat sitiens Venerem interiusque recondat. Eursus cura patrum cadere et succedere matrum ineipit. exaetis gravidae cum mensibus errant, non illas gravibus quisquam juga ducere plaustris, non saltu superare viam sit passus et acri carpere prata fuga fluviosque innare rapacis. saltibus in vaeuis paseunt et plena seeundum flumina, muscus ubi et viridissima gramine ripa, speluncaeque tegant et saxea proeubet umbra. est lucos Silari circa ilicibusque virentem pluribus Albumum volitans, quoi nomen asilo Romanumst, oestrum Grai vertere vocantes, asper, acerba sonans, quo tota exterrita silvis diffugiunt armenta, furit mugitibus aether eoneussus silvaeque et sicci ripa Tanagri. 401 tenuare et cum jam nota voluntas est concubitus, frondes negent et fontibus arceant, interdum vero et cursu fatigent et sole, ne nimio luxu obtusior sit usus folliculi genitalis et oblimet vias, sed rapiat sitiens semen et recondat interius. quo facto jam non patres sed matres curare opus est, nam cum jam graves sunt nee plaustra trahere nee saltu superare viam nee acri fuga preterire prata nee fiuvios innare rapaces debent, sed saltibus in vaeuis pascant juxta plena flumina, ubi sit muscus et viridantes graminibus ripe. cumque viguerit escus, speluncis tegantur et umbris saxeis et, ne molestior illa musca, quam nostri asylum, Greci vero dixerunt estrum, quaque Juno vaccam vexavit Inachiam pregnantes stimulet equas, sole recenter orto aut noctem ducentibus astris pascenda erunt armenta. nee infames equos neque senio graves in Venerem dabis, quia, ut Virgiliusa inquit, frigidus in Venerem senior frustraque laborem ingratum trahit. possunt tarnen in anno vigesimo ad sobolem reficiendam mitti, si modo Apuli sint. nam illis est vita longior et in annum tertium et trigesimum generant. in equis etas longior est maribus. legimus equum in annos 70 vixisse et «alium 50 ad Venerem gregariam duravisse. equarum libido extinguitur jubis tonsis, in quarum partu amoris nascitur veneficium,1 quod in fron-tibus preferunt recens2 editi, furvo colore, cicatriciss simile, ypo-manes nominatum, quod si proreptum statim fuerit, nequaquam mater pullo ubera prebet ulterius vellicanda.b ex hoc dicit Aristoteles veneficium quod fieri junetis carminibus, quo parentes in amo-rem filiorum trahuntur ab uxoribus, undeilludluvenalis:0 ippoma-nes carmenque loquar coctumque venenum privignoque datum. Virgiliusa vero sie ait: hie demum, ippomanes vero quod nomine di-eunt pastores, lentum distillat ab inguine virus, ippomanes, quod sepe male legere noverce miscueruntque herbas et non innoxia verba. Equos domitos et in usum doctos aut bellis deputamus aut itineribus aut plaustris vel aliis usibus rerum domesticarum. 1 Bs. beneficium. — 2 Nach Solinus eingesetzt. — s Solinus: caricis. hoc quondam monstro horribilis exereuit iras Inachiae Iuno pestem meditata iuvencae. hunc quoque (nam mediis fervoribus acrior instat) arcebis gravido pecori, armentaque pasces sole recens orto aut noctem ducentibus astris. * Virgil, Georg. III, 97. — b Solinus XLV, 16, 17. — • Juvenalis II, 133. ~ d Virgil, Georg. III, 280. Fontes. II. Abt. 61. Bd. 26 402 equos pugnaces nequaquam castrare convenit, quia timidi fiunt atque imbelles et omnis animi vigor extinguitur non solum equis sed etiam viris spadonibus. accepi, ex ordine Prutenorum virum fuisse adeo bellicosum, ut omnes sibi exercitus crederentur et ab omnibus hostibus timeretur, qui testibus postmodum privatus nedum maribus sed nee consilio utilis erat, bastardum Sabaudie ipse vidi, qui apud Teucros castratus, cum antea magnanimus fuisset, naturam jam cervi ac leporis induit. dueuntur ad bellum etiam equi celeres, quibus est usus, vel cum fugantur vel cum fugiuntur hostes. hos castrare frugi reputant, ne cursus calore nervi durescant. itinerantes potius viros quam spadones ama-verim, septam sequentem licet ut velis habere, equorum stabula munda esse oportet, quidam asseres supponunt eosque perforant, ne quid urine sub equo putrescat. noctu Stratum paleis ster-nunt, in frigore quam in estu copiosius. stercus e vestigio amovendus est. nulluni foramen sie in stabulo pateat, ut lunares radii supra corpus equi descendant et presertim egrotantis. spiracula in Herne sint ceca, estate pateant. scabiosi vel pru-rientes equr sanis non misceantur. presepia nee alta nee ima fiant ac potius in altum peccent. inter equos semper impedimenta sint, ne vel mordere se possint vel calcibus infestare. prohibeantur equarii, ne colludant equis illosve lacessant, quia ex ludo mordaces fiunt et calcitrones. nimia quies equis dampnosa est et non solum torporem sed varias etiam egritudines parit. ideo et fatigandi sunt et ad saltum cursumque docendi. seile quoque leviores parande, frena dulcia, ut contempturi, neque tarn aspera, ut molestie sint, coaptentur. maxime vero instruendi sunt equi, ut quam facil-lime et retineri, dum currunt, et in utramvis manum valeant flecti. eaque domitorum studia esse debent. primum, qui domuerint equos, Amicleum Castorem tradunt, qui primo domitus fuerit equus, Cillarus dictus est. equi curribus juneti sunt ad Erictonii tempora, unde illud Virgilianuma est: primus Eric-tonous currus et quatuor ausus jüngere equos rapidisque rotis insistere victor. frena Laphite dederunt equis, qui dorso im-positi et girare equos et insultare et glomerare gressos instru-xerunt, quos cum rudis tunc rusticitas insidentes equis vidit unum animal credidit centaurumque voeavit. pabulab equorum dura et ventis carentia sint sicut avena vel triticum. speltra » Virgil, Georg. III, 113—118. — b Nach Albertus Magnus a. a. 0. 393. 403 nonnunquam datur, ordeum sola necessitas administret. siliginem ventosara putant equisque minime dandam. tortuce cum molli decocte pabulo celeriter equos irnpinguant. caput equi ma-crescit et exsiccatur, si frequenter ante septennium frigidis abluatur aquis et confricetur. si collum fieri grossius et crinas optas pubescere, caldis aquis humectentur. scapule et crines juxta caput sepe scalpantur digitis. argenteas aquas clarasque nimis; ne potent equi, cavendum est. nam et subtiles sunt et vis-cera penetrantes frigefaciunt intirna. potum turbidum prebe. equos aquatum hieme ne mittas et presertim cum glaciebus aque rigescunt. nam et frigescunt genua et nervös Stupor ob-ducit, interdum etiam glacies secat. cum ex labore redieris, cave, ne equis potum mox tradas, sed quiescant paululum pa-learumque vel feni prius degustent nee post potum extemplo pabulum prebeas, sed offer paulatim ter quaterque aspera que-dam grana, quibus seorsum reeeptis famelicam extenuent rabiem commasticareque eibum suescant. quod si annona equis pre-benda durior fuerit, humeetanda est. quomodo posticis facien-dum, lavandi pedes, purgendi ungues, pellis fricanda et totum corpus mundandum confovendumque sit, nee pueri nesciunt. nun-quam sie strigendi sunt equi, ut respirare non possint. ne canibus rabidis mortificentur vel ipsi pregnantes equas morsu tangant, cavendum est. revisere sepius stabulum domini curent, quod neque regibus neque cesaribus est turpe putandum. oculus nanque domini, ut vulgo dieunt, equos impinguat. Nunc ad equorum bonitatem quid sit agendum paucis ab-solvemus. et interest sane non parum, quibus in locis quibus-que parentibus orti sint agnoscere. nanque cum cetera dona pari modo coneurrunt, illum preponimus, qui vel loco natus est meliori vel patre satus prestantiori. at ubi virtutes desunt, nil prodest equis, claros habuisse parentes, quod etiam in hominibus servari par fuerat. Iuvenalem" audi: nempe sie volucrem lau-damus equum, facili cui plurima palma fervet et exultat raueo vic-toria circo. nobilis hie quoeunque venit de gramine, cujus clara fuga ante alios et primus in equore pulvis; sed venale pecus Coryphei posteritas et Hirpini, si rara jugo victoria sedit. nil ibi majorum respectus, gratia nulla umbrarum; dominos pretiis a Juvenal VIII, 57—67; die Zeilen et primus —Coryphei fehlen der Es.; statt Coryphei hat sie Corite. 26* 404 nmtare jubentur exiguis, trito ducunt epiredia collo segnipedes dignique molam versare nepotis. Maro* quoque non magnificat equos, qui patriam Epyrum referant fortisque Mycenas quique originem ex ipsa Neptumni gente deducant, sed calidis animis equum et cursibus acrem querit. prosequamur igitur et quo-nam pacto prestantes agnoscamus equos. digestius perquiramus in generosis equis. ajunt veteresb quatuor expectari: formam, pulcritudinem, meritum atque colorem. in forma requirimus, ut sit validum corpus et solidum, altitudo consequens corpori, latera longa et substricta. corpus omne musculorum densitate nodosum, maximi et rotundi clunes, pectus late patens, crura fortia et sicca et a genu in pedem equaliter absque ulla nodo-sitate porrecta, nullo tumore vel mollitie lesa. pes siccus et cornu concavo solidatus, cui nee plana superficies nee aspera sit rotunditas. sed cornu coneavum undique terram cavet. ad pulcritudinem spectat caput exiguum esse et herentibus osse pellibus, siecum, oculos magnos et letos, aures breves et acutas frontemque pretendentes, nares patulas et quas bibens equus non timeat aquis inmergere, cervicem ereetam, comam densam et caudam. Maroc sie paucis dicit: illi ardua cervix argutum-que caput, brevis alvus obesaque terga luxuriatque thoris ani-mosum pectus et iterum:d densa juba et dextro jactata recumbit in armo at duplex agitur per lumbos spina, qualem videmus in equis, quos duplices nuneupamus. turpe est anum inspicere, sed non turpis utilitas. nam et meatum ventris latum esse oportet. » Virgil, Georg. III, 120—123. — b Albertus Magnus: De animalibus (Opera omnia ed. Borguet) XII, 392: In equis considerantur quatuor: forma vi-delicet, pulchritudo, meritum et color. forma autem est, quando corpus est validum et robustum et robori respondens altitudo. latera longa, clunes rotundi, corpus totum musculorum densitate et plenitudine quasi nodosum. crura fortia et sicca et equaliter a genu usque ad pedem por-reeta sine nodositate et sine tumore et molitie aliqua, nullas habentia nascentias. pes autem equalis et plane superficie, hoc est, non aspere, rotundus cum cornu concavo undique terram tangens. pulchritudo autem est, ut sit caput parvum respectu corporis et siecum valde, ita quod peius quasi ossibus immineat, oculi magni quasi ante caput jacentes, aures breves et acute, quasi in ante porrecte, quas cum bibit profunde in aquam mergat, cervix ereeta, coma densa, cauda magna et longa et tota corpore soliditate fixa rotunditas. — ° Virgil, Georg. III, 79—81. — d a. a. 0. III, 86—87. 405 sit et patulum guttur. merituma equi tunc cernimus, cum est animis audax, pedibus alacer, membris tremulus, quod est fortitudinis signum. probatur, qui ex summa quiete faciliter concitatur, ex magnaque concitatione facile conquiescit. motum in auribus cognoscimus equorum, virtutem in membris.b Vir-gilius0 ad hec sie inquit: continuo pecoris generosi pullus in arvis altias ingreditur et mollia crura reponit; primus et ire viam et fluvios temptare minaces audet et ignoto sese committere ponto nee vanos horret strepitus. et iterum:d tum, si qua sonum procul arma dedere, stare loco nescit, micat auribus et tremit aretus collectumque tremens volvit sub naribus ignem. et iterum:" cavatque tellurem et solido graviter sonat ungula cornu. tales fuisse Martis equi bijuges, Dimos et Fobos et magni currus Achillisf duetores, Baliarchus et Santus referuntur. talis et ipse Saturnus fuisse putatur, dum conjugis adventu perterritus sese mutavit in equum et altam Pelion innitu im-plevit acuto. utinam et tales superi duci nostro prestantissimo sonipedes concedant, quibus virtutem suam et hostibus possit et civibus ostentare. Nunc de coloribus transigemus, inter quos preeipue spec-tandus est badius, tum aureus, tum roseus, mirteus, cervinus, gilvus, glaueus, scutulatus, canus, candidus, albus, guttatus, niger. sequenti autem ordine varius ponitur color ex nigro badioque distinetus. cinereum deterrimum dieunt. badiums veteres vadium dicebant, quod inter ceteros equos fortius vaderet. ipse est et spadix, quem fenicatum vocant. dicitur autem spadix " Albertus Magnus a. a. 0.: Ad meritum autem deputatur, ut sit audax valde, pedibus terram fodiens et terens, hinniens, membris tremens, hoc enim fortitudinis est Judicium et quod ex quiete summa facile concite-tur, et ex maxima concitatione faciliter sistatur et quiescat. — b Isido-rus Hispalensis Originum libri 12 (Ooloniae 1617), Bl. 102: motus autem equi in naribus intelligitur, viatus in membris trementibus. — c Vir-gü, Georg. III, 75—79. — * a. a. 0. III, 83—85. — • a. a. 0. III, 87-88. — f a.a. 0. III, 91—94: Martis equi bijuges et magni currus Achillei. talis et ipse jubam cervice effundit equina conjugis adventu pernix Saturnus, et altum Pelion Linnitu fugiens implevit acuto. g badium — cinereus dicitur mit geringen Abweichungen wörtlich aus Isi-dorus Bl. 102. 406 ex palme colore, quam spadicam appellant. glaucus equus quasi pictos oculos habet, splendore quodam perfusos. gilvus autem melinus est color subalbidus. guttatus albus est, cujus pellis alba est, nigris intervenientibus punctis. inter album et candidum hoc interest, quod album cum quodam pallore dici-mus, candidum vero niveum et pura luce perfusum. canus est ex candido nigroque mixtus, scutulatus equus inter purpureos colores candidos orbes admiscet. varius est, qui vias habet oculorum1 imparium, cervinum aliqui gauranem vocitant. mirteus purpuram splendet, dosinus2 colorem habet asini, idem et cinereus dicitur. qui pedes albos tantum ferunt, petuli dicuntur. Stella in fronte Candida bonum presagium offert. Maro" de coloribus parum scripsit in hunc modum: honesti spadices glaucique, color deterrimus albis et gilvo. et sunt, qui putant, duos ab eo colores probari duosque reici, alii unum solum dampnari colorem cenaent, qui sit ex albo et gilvo. gilvum autem subalbum diximus. Alberto11 gilvus videtur, qui parvis quibus-dam oculis interjectis nigros pilos inmiscuit albis. His sobrie delibatis ad ultimam nostram propositi partem deveniemus, in qua nonnullas equorum curasc allocavimus. nee tu hie ex me, vir prestantissime, morborum omnium remedia po-stules. quis enim nedum curare, sed vel numerare universa morborum genera possit? ajunt prudentes non pauciores in equis, quam in hominibus, egritudines inveniri. ex quibus aliquas attingemus, que sunt in usu communiores. habundare in equis sangumem et corruptum et incorruptum tunc cognoseimus, cum fetent preter solitum egestiones, cum rubescit et inspissatur urina, cum oculi rubefacti colla crimantur, cum pilulas toto corpore natas tangimus et cum equi vaso reppleto fastidiunt 1 Hs. colorum. — 2 Hs. vosinus. a Virgil, Georg. III, 81—83. — b Eneas irrt hier; bei Albertus, a. a. O. XII, 392 heißt es: grisei, qui quasi circulis parvis interpositis nigros albis im-mixtos habent pilos. — " Um die Arbeitsweise des Eneas zu kennzeichnen, gebe ich hier die aus Albertus, a.a. 0. 393, entlehnten Stellen: Aliquando enim in equis abundat sanguis corruptus vel etiam non corruptus. Et signa hujus infirmitatis sunt haec: Delectat eum fricari, foetent egestiones ejus praeter solitum, urina efficitur rubra et spissa, oculi rubei aliquando et laerymosi. Aliquando etiam per corpus ipsius nasountur pustulae, quae magis digitis sentiri quaeunt quam videri propter pilositatem. Aliquando etiam amit-tit voluntatem comedendi propter repletionem vasorum: tune enim mi- 407 escas, quo casu apperienda est vena, que per colli medium, currit et in robustis equis quinquenniumque transgressis inter-dum tres interdum quatuor libras sanguinis hauriunt, quod si pulli vel debiles fuerint ultra duas non expedit hausisse. pre-termisso vero diminutione hujusce ulcera parit, que per corpus equi passim vagantia cutem dirrumpunt, et nunc pruriginem in-cidunt equi nunc impetiginem, serpiginem, scabiem, quibus malis etiam proximos infichmt. cum sanguis ex equi vulnere pro-fluens restagnari non potest, semiustum filtrum et urtice sicco madefactum super impositum juvat. ad hoc et pulvis ejus fungi, quem lupi vesicam vocitant cum stercore porci, qui campestres herbas vel gramina sit depastus, in emplastrum contritus et alli-gatus vulneri plurimum valet. potest et stercus equinum bene contritum pro suillo recipi. lunarum radius et vulneribus et apostematibus equorum imminens mortifer est. est lampistus inflatio quedam, aut secundum aut inter dentes protensa, in parte oris superiori ex habundantia sanguinis orta, que pastu prohibet equos. hunc si magnus est candenti ferro exure, si parvus, nuendus est equus de vena in medio colli descendente. innatur autem flebotomato non spisso secundum equi fortitudinem et aetatera. Si enim fortis est et quinque vel amplius annorum, subtrahantur tres vel quatuor librae. si autem debilis eit et pullus, subtrahatur libra et dimidia vel ad plus duae librae. Et si haec evacatio omittatur, eveniunt multa iuconvenientia, quae secundum diversas actiones diversa sortiuntur voca-bula. Aliquando enim incurrunt quasi quaedam ulcera, quae in carne vagantur et cutem in diversis perforant locis. Aliquando autem pruriginem, sive impetiginem, aut serpiginem. Et aliquando incidunt in scabiem: et tunc uno corrupto etiam alii secum commanentes corrumpun-tur tribus modis ... Si sanguis de vulnere equi alicujus nimis fluat, filtrum aliquantulum combustum per se vel semiustum et in sicco ur-ticae madefactum desuper positum juvat vel sumatur fungus quem qui-dam vocant vesicam lupi, aut etiam pulvis frugi illius et misceatur cum stercore porci, qui gramina vel herbas campestres depastus est: et haec bene contrita multum calida emplastrentur super locum et usque ad tertium diem alligentur. Valet etiam ad hoc stercus equi contritum . . . In omnibus autem apostematibus et vulneribus equorum cavendum est, ne lumen lunae cadat super equura, et praesertim super locum laesum: qui lumen lunae equo laeso frequentissime mortem inducit. Lampistus infirmitas equi est ex abundantia sanguinis proveniens: et nascitur in superiori parte oris, juxta dentes et inter dentes protensa inflatio, ita quod sulci qui inter dentes sunt eminent, ita quod escam dimittit equus de ore recidere. si autem istae inflationes magnae sunt, oportet quod ferro inferius tenui et curvo . . . candenti inflationes exurantur aliquan- 408 cultello incide. nascuntur in labiis equorum contra extremos dentes inflationes alique, quas floscellas nuncupant. in medio nigrescentes, que pabulum in ore locari non sinunt, adversus quas ferruni paratur ad modum stili pergracile acutum et in-curvum7 quo fuscella percussa divellitur cicatriceque sicca cutis in rotundum cultellis abscinditur. oriuntur et balbulle quedani in equorum palato,1 que ad magnitudinem grani crescentes cibatum impediunt, quas etiam ferro oportet abrumpere. ex-coriantur nonnunquam2 equorum lingue fleumate glutinoso, cum putri cibantur escu, veneque sub lingua nigrescunt. interdum et ad pedes transit hie humor equumque reddit instabilem, radenda est igitur omnis lingue viscositas, tum coclearia duo fuliginis et unum salis terenda et cum uno allii capite comi-scenda sunt locusque lesus ex his confricandus et duo sub lingua vene incidende. post quatriduum vero vena colli percutienda est et sanguis seeundum equi proportionem exhauriendus. quod si humor in pedes abierit duplex supra cornu pedis interius et 1 Ha. palatu. — a Hs. nunquam. tulum. si autem parvae sunt, una earum remotior a medio minuatur, donec sanguis exeat vel etiam sulcus ipse per medium iueidatur. Fo-scellae sunt inflationes intra os equi, in labiis natae, contra extremos dentes, quae inflationes in medio nigrescunt ... et in locum proprium pabulum equi in ore equi locari non permittunt ut in lampisto. Cura-tur autem haec infirmitas per hunc modum. Ferrum fiat gracile ante-rius ad modum stili, et ineurvetur in uneum, et sit bene acutum, et cum illo in medio cutis foscella percutiatur et extrahatur, et cum exsiccatus fuerit locus, forfice bene acuta vel cultello cutis in rotundum abscinda-tur, que texerat foscellam: et tunc sanatur. barbulae quedam fiunt in palato equi ... et quando ultra quantitatem parvi grani creseunt in longitudinem, equum a comedendo impediunt. Cura autem hujus infir-mitatis est, quod unco ad hoc parato, sicut jam diximus, barbulae de palato trahantur . . . Malum in lingua equi aliquando nascitur ... ex putrida esca . . . lingua exeoriatur phlegmate glutinoso ... et venae sub lingua nigrescunt. contingit etiam hoc malum aliquando ad pedes de-scendere: et tunc equus vix stare potest. Cura autem hujus est, quod ulcerositas et viscositas, quae sub lingua est, primo radatur et postea duo coclearia fuliginis et unum salis commisceantur et bene terantur, et uno capite alii commisceantur et ex illis locus fricetur: postea duae venae, quae sub lingua sunt, ineidantur: et deinde quarto vel quinto die vena colli . . . minuatur . . . Si autem malum hoc ad pedes descen-derit, tunc oportet quod . . . intus et" extra quolibet pede flebotomato 409 exterius minutio fiat et pes quilibet feriatur. stivam incidunt equi, cum nullam in partem absque dolore Collum inflectere possunt nee escam enim nisi per intervalla raptimque reeipiunt. quod vel scapularum pondus vel nervorum extensio vel crapula facit. hoc curabitur, si jubis lotis fortique manu pertraetatis. collum utrimque juxta gibbum candenti subula perforetur et absque contactu nervorum non nichil carnis aduratur, idque locis quinque fieri oportet per longitudinem colli, foramina vero cordula canabi vel ex pilis equine caude facta subintret ac per quindecim dies modo huc modo trahitur illuc, donec collum abluantur et scapule. ficua est congelatio mali humoris abßque pilis extra corium crescens, nunc coloris rubei nunc lividi nunc fusci. ad hujus curam aperiatur corium ac ficus. in apertura vero subtilis et glutinöse farine pasta recludatur aut, si hec desit, marubium totum et super ferro vel lapide calefactum fico imponatur. quo frigescente rursus aliud calidum tarn diu collo-cetur et totiens, quod ficus albescat. exinde nasturtii aquatici vel viridis tortelli et arboris nucis cortices super ficum conpri-mantur, donec ejus gibbus sano corio fiat equalis. tum putridus humor eripiatur. post calcis vive vel crete, qua pergamenum miniatur . . . Stiva quaedam est infirmitas equi . . . quando collum equi sine dolore huc atque illuc flecti non potest, nee potest escain nisi per intervalla aeeipere et quasi rapiendo . . . Oritur autem ex scapularum pondere et extensione nervorum colli, et est ex repletione. Cura autem hujus est, quod rubeae ... ex utraque parte colli juxta gibbum colli subula candenti perforentur, ita quod caro juxta collum aliquantulum aduratur sine contactu nervorum: et hoc fiat in quinque locis per colli longitudinem, et per quamlibet perforationem licinium de cannabo vel lino vel de pilis caudae equi immittatur et moveatur filum, ut humo-rem educat. . . . Ficus est mala congelatio humoris rubieundi coloris vel lividi, vel etiam fusci sine pilis extra corium crescentis in modum ficus maturae . . . Cura autem istius morbi est, quod si gibbus fici in collo vel in alio membro latus apparuerit, oportet, quod tunc eo latius de corio, quod figuram fici ambit, findatur, et bene aperiatur, . . . Inter ficum autem et Sanum corium ponatur pasta subtili farina bene glutinosa . . . Fiat autem postea de viridi marrubio tortula bene trito et calefacto super lapidem calidum vel ferrum latum calidum, et bene calida haec tortula fico immittatur, et comprimatur quamdiu est calida, et cum frigidata fuerit, apponatur alia calida, et sie fiat, donec ficus ineipiat albescere. Deinde fiant tortelli de nasturtio aquatico vel viridi et cortice arboris nucis: illi tortelli super ficum comprimantur vicissim calefacti, donec aequalis fiat corio sano gibbus fici et bene permittatur exire humor putrefactus. Deinde pulvere calcis vivae vel pulvere cretae, cum qua 410 paratur, pulvere ficus ad equalitatem relique carnis impleatur et inde usque ad vivum comburatur. nullus tarnen vel nervus vel musculus tangatur aut juncturarum aliqua. quibus peractis fimus recens aut galli vel columbe stercus, sapone contritum et mixtum, foramini per biduum alligetur unguentisque calidis cir-citer adjungatur. clauso vero vulnere et corio superducto cica-trix aliquamdiu frigidis aquis abluatur. si autem gibbus fici fuerit latus, fune sericeo tarn diu colligatum tenetur, quod quicquid est apprehensum deficit, quod si rursus nascatur, ferro rescinditur et inter sanum lesumque locum tenacter argille pasta reponitur. in curis nervorum, ne quid aque frigide misceatur, magnopere cavendum est, ne qui sunt naturaliter frigidi, novis adjunctis fri-goribus stupeant. nervös, nisi ex magnis fuerint, precidere quam pungere prestat. nervum lesum si perforari potest, oleo, sanguine melleque coctis confovent, post ex pulvere baccarum lauri ac cimini melle comixto emplastrum parant nervoque leso imponunt foramine dimisso, per quod sanies exeat. si nervus lapidis ictu vel alia quavis percussione stupuerit, cineribus ligni et aqua calidis fricari confoverique debet unguentisque pinguibus com- fiunt pergamena, ficus impleatur et ferro aequalis latitudinis cum fico comburatur usque ad carnem vivam et corium sanum, cavendo dili-giter, ne nervorum aliquis, qui forte ibi est, vel musculus vel membrum sive junctura aliqua ferro tangatur: et tunc fimus bovis recens vel ster-cus galli vel columbae cum sapore [!] bene tritum et commixtum per duos dies alligetur: et tunc cum aliquo unguento calido per diem semel inun-gatur, ut pentamyron, vel aliud simile donec sanetur: et tunc aliquamdiu aqua frigida lavetur et foveatur locus. Si autem gibbus fici fuerit latus . . . accipiatur unum filum de serico . . . fiat chorda, cum qua corium fici strictissime ligetur . . . donec cadat per seipsum id, quod in ligatura apprebensum est. Si autem iterum ficus renascatur, tunc oportet circulum pastae vel argillae tenacissimae . . . circumponere inter sanum locum et laesum, et Andere ficum ... Si autem forte locus nervosus fuerit, cavendum est, ne nervus aqua frigida lavetur: quia nervus ipse frigidus est per naturam . . . et si necesse fuerit, quod nervus ipse in-cidatur, melius est praecidere quam pungere, vel lapide conterere: quia nimius dolor puncturae impedit Sanitätern magis quam praecisio, nisi sit de nervis magnis, qui abscindi non possunt. cura autem nervi sie laesi calidis debet fieri et perforativis, sicut oleo, et sanguine, et melle bene coctis, quibus fomentari debet locus: et fiat emplastrum de pulvere baccarum lauri et cimini et commisceantur, et mel apponatur, et foramen aperturae apertum servetur, donec totum egrediatur pus. Si autem nervus lapidis percussione vel casu equi vel alia de causa obtundatur et stupescat, prius cum aqua et cinere ligni calidis fortiter fricetur et fo- 411 primi. quod si caro vulnerata et nervus collisus putruerit em-plastro juvabitur, quod ex farina faborum vel ordei cum vino ac melle usque ad spissitudinem simul coctis paratur. nervi per longum aut obliquum incisi difncillime possunt consolidari. valent tarnen longi vermes terre, qui lumbrici1 vocantur, si contriti melleque mixti ac parumper calefacti absque alio medica-mine supponantur. si nervi vel musculi spatule punctura cal-caris lesi tuinescant, abrasis pilis oleo calido vel lardi sagimine2 locus inungitur. post ex foliis absinthii vel ebuli ramusculis contritis ac butiro confectum emplastrum superligatur, spiraculo tarnen puncture dimisso. cum inflatio diu sine remedio fuit, pollis in duabus extremitatibus inflature perforatur, inmissaque zona tarn diu trahitur atque retrahitur, donec pus extrahatur congregatum. idem fit sed in pectore procul a spatula, si juxta collum ex punctura spatule fuerit inflatura. solet inflatio fieri frequenter, cum aqua frigida puncturas equi calefacti subintrat, si postea triduo quieverit equus. tunc autem locum inflatum cum ebulo vel absinthio diligenter suffumigant et desiccare 1 Hs. lamberci. — 2 Ha. sagnia. mentetur et comprimatur: deinde unguento calido, quod haberi potest, ungatur et fortiter fricetur. Si vero caro sit vulnerata et nervus collisus ac putridus effectus, emplastrum factum de farina fabae vel bordei cum melle et vino insimul coctis donec inspissentur, et super dolorem appo-situm juvat . . . Attendendum etiam, quod, si nervus per longitudinem vel obliquitatein iricidatur, non de facili consolidatur . . . Cum autem talis incisio aliquando facta fuerit, longi vermes terrae, qui lumbrici terrae vocantur, accipiantur, et bene contriti cum melle commixti, cale-fiant . . . nullo alio mediante medicamento apponantur . . . Si nervi aut musculi spatulae ex junctura calcaris laedantur . . . radantur primo pili in circuitu, et tunc calido oleo vel sagimine lardi saepe locus laesus ungatur: et tunc folia absintbii vel ejusdem teneri ramusculi vel ebuli bene conterantur et cum butyro conficiantur, et emplastrum inde factum superligetur, et foramen puncturae aliquamdiu apertum detineatur, et sie curabitur. Si autem hujusmodi inflatio sine adjutorio medicaminis diu stans inveterata fuerit, corium in fine ad duas extremitates, ubi inflatio desinit, caute aperiatur, et zona immittatur, cavendo de nervis et venis, et haee moveatur donec prius [!] collectum extractum fuerit. Si autem juxta collum ex punctura spatulae aut lateris inflatus fuerit equus, oportet quod inzonetur in pectore: et tunc cavendum est ne nimis prope spatulam haec fiat inzonatio. Inflatio autem frequenter fit, quando aqua frigida per puncturas inter corium equi ex motu calefacti inttaverit, et postea per duos vel tres dies sine labore et sudore quieverit. Cura autem est, quod prius locus inflatus cum ebulo aut levistico aut absin- 412 conantur illibatam1 passionem. tunc agnosciums equos affligere, cum membra posteriora cernimus adunari atque constringi et equos ipsos fastidire cibatum, in cujus remedium venam cosse solitum est aperire. quando meatus gutturis equini, per quos anhelitus ex profundo pectoris nares petit, constrictos cernimus, morbus est, quam strangulinam dicunt. is accidit, quia ex cibatu vel putrido vel adverso vel nimis spisso fleuma in equi corpore vel pectore coadunatur. facit hoc esca sicca et pulveru-lenta, item potus nimium frigidus vel si equus lassus absque cibo et tegumento in gelido loco permanserit. tunc incautum est, extrahere sanguinem, nisi prius reuma fuerit maceratum et per os et nares sine tussi fluxerit et anhelitus sanus redierit. quod si sanguis fluxerit, humor difficulter excoquitur, nisi copia sanguinis habundaverit. nam ubi sanguis abest et calor abest, nee in frigiditate potest reuma macerari. hie autem morbus tunc est equis pernicior, cum infra octennium laboraverint. adversus hoc malum cortices alni, que super ripas aquarum crescit, re-cipientes amotis exterioribus superfluitatibus mundant et in olla nova et aqua perlucida tarn diu buliunt, quod aqua deficit, quo facto seeundam imponunt et iterum tertiana, usque quod fere consumatur2 et tunc quod restat et tantumdem humoris lardini colatum et purificatum in equi naribus infundunt, cujus os suspen- 1 Ha. iliatam. — 2 Ss. feces conservantur. thio bene suffumigetur . . . Strangulina dicitur infirmitas: eo quod omnes meatus gutturis equi, per quos anhelitus ad nares a profundo pectoris dirigitur, cum tussis gravedine constringitur. Sit igitur ex putrida esca et ex contraria, et ex aqua nimis spissa. . . . Fit etiam aliquando ex sicca esca cum pulvere commixta, vel ex potu nimis frigido, vel etiam in tempore frigido, quando nimis de eo equus sumpserit, et prius illud sine calefactione vel sine coopertorio in frigido loco steterit, et maxime si ante hoc lassus fuerit et vaeuus ab esca. Sanguis autem nullo modo attrahatur, donec phlegma maturatum fuerit et reuma per os et nares sine tussi desinat, et anhelitus seeundum morem sani exeat animalis. Quod si sanguis forte fluat, humor difficile excoquitur ex frigiditate, quae contingit ex sanguinis inopia, nisi valdc in eo sanguis abundaverit. Haec autem infirmitas equum ad perniciem cito deducit, si cito, hoc est, infra octo dies laboraverit . . . Cura hujus inflrmitatis est, quod aeeipiantur cortices alni arboris, quae creseunt super ripas aquarum, et bene mun-dentur ab exterioribus superfluitatibus, et ponantur in olla nova, et aqua clara superfundatur, quae bulliat fere ad consumptionem, et iterum alia et tertia infusa bulliat usque quod fere consumatur: et tunc id, quod remanet, cum sagimine lardi tantumdem Bit sicut aquae: et hoc totum 413 dentes humorem ex naribus in caput fluere cogunt, herbisque calidis ad humorum extenuationem celesti munere natis obserant nares. valere etiam ad hoc furfur probatum est. alii radicem malve coctam atque contritam butiro non salso vel sagimine1 commixtum transglutiendum offerunt equo, alii pultem de sene-cionum3 foliis malveque factam. cancer est morbus, qui corium equi cum carne late distendit. hie si labium incenderit equi, pulvis ex sicco semine canabi factus bis desuper aspergatur in die, donec sanitas redeat. interim omnis equorum humeetatio sit interdieta et, si opus fuerit, ex sinistra colli parte sanguis hauriatur. frenes est, cum diseursus humorum renes morsicat equi ac immobili quadam gravedine cruciat. bestia vero tanquam ex gutta 3caduca labitur sepeque repente moritur, humoribus ad cor discurrentibus, que passio in estu plerumque contigit. in hujus remedium vena grossior inter ambas cossas discurrens apperitur. similiter ex altera, que narium sanguinem fundit, quatuor digitis abinde remoia, rumpitur et, quia immodica repletio evacuationem requirit inmodicam, sanguis quasi ad defectum detrahitur. ad ulcera mundanda sanandaque stuppis canabi vel lini magna vis 1 Hs. sanguine. — ! Hs. de struccionibus. — s Hs. exguttat. colatum bene et depuratum ... in nares equi ponatur, et caput equi capistro vel fraeno fortiter sursum ligetur, donec liquor a naribus in caput decurrat: et tunc pascatur herbis calidis aliquibus, quae calefacerc et extenuare possunt humores. Furfures etiam ad hoc plurimum Talent. . . . deinde ante aliam escam radix malvae coeta et contrita cum butyro, quod non est salsum, vel cum sagimine, in collo equi ut transgluttiat, ponatur, et puls facta de foliis malvae et senecionum, et detur equo . . . Cancer morbus est equi, qui corium late comedit cum carne ... Si autem hie morbus labium equi comedat, semen cannabi valde desicce-tur, et pulvis subtilissimus inde factus super aspergatur bis in die, donec sanetur. Interim autem ab omni aquae humeetatione praeservetur, et sanguis sinistrae partis colli, si neeesse est, extrahatur. Frenes morbus vocatur, eo quod in eo morbo maxima discursio equorum renes equi mor-dicat, et immobiles facit: bestia vero ipsa sicut ex gutta caduca ad ter-ram cadit, et sie humores ad cor discurrunt: et ideo cito aliquando infra duas horas moritur. Haec autem passio saepius in calido quam in fri-gido aeeidit tempore propter humorum calefactionem. Est autem cura hujus infirmitatis, quod vena grossa, quae est inter ambas coxas, et vena, quae sub cauda est, per spatium longitudinis quatuor digitis a natibus, ineidatur, ut sanguis a natibus extrahatur. Sanguis autem usque ad defectum fere fiuere sinatur, quia immoderata repletio immoderata indiget evacuatione . . . etuppa enim lini vel cannabi magnam hahet efficaciam 414 inest, hec quoque, ne mortua caro succrescat, impediunt, sed, ne madidi fiant, cavendum est. ad deponendam absque ferro mortuam carnem tres partes vive calcis, duas concharum ostreo-rum, unam salis et unam cervini cornu diligenter conterunt ac forti lexivio vel hominis urina, et si fieri possit, virginis pueri, quia melior est, comiscentes in panem formant furnoque coquunt. ex quo factum pulverem semel in die carni mortue super-imponunt, usque vivam carnem renatam vident. illam stuppa et saliva madefacta tegunt et alteri parti succurrunt. ad exic-canda vulnera eradendamque mortuam carnem ossa crurium vel lateris equi ac cornu cervi vel arietis et veteres solearum co-rearum scissuras seorsum conterunt factosque pulveres equaliter miscent et apponunt vulneri. potes et origanum et cortices quercus addere. cum superfluus humor tarn in carne quam in cute in modo vermis foramina facit, farcinam patitur equus, quem morbum vulgo vermem dicunt. nascitur ex magna plaga vel ictu atque livore, si infra bimestre non fuerit admota curatio. sanguis etiam in reuma versus farcinam gignit curarique cito debet, cum in anterioribus equi partibus vermis apparet. si ex ad ulcera vel vulnera mundanda et sananda, et ne caro mortua in-nascatur: sed caveatur, ne stuppa madefiat . . . Caro etiam mortua sine ferro deponitur hoc modo. Accipiantur tres partes calcis vivae et duae concharum ostreorum et una salis, et una cornu cervi, et subtilissime conterantur et commisceantur cum forti lixivio vel urina hominis: melior tarnen est in hoc urina pueri virginis, et commixta formentur in modum panis, et in furno decoquantur et postea in pulverem redigantur, et hie pulvis semel per diem super carnem mortuam apponatur, . . . doneo ubique caro viva appareat: deinde stuppae madefaetae aliquantulum . . . apponantur . . . Dicunt etiam quidam, quod qui reeipit ossa crurium vel lateris equi et cornu cervi vel arietis et veteres scissuras solearum de coriis et unumquodque per se teratur et pulvis fiat de quolibet, et de cujuslibet pulvere aequaliter aeeipiatur, et bene commisceantur et ad utilitatem referantur: quia multum exsiccat vulnera, et rodit carnem mortuam. Quidam etiam his apponunt origanum et corticem quercus . . . Farcina est infirmitas, . . . quae ex nimia carnis humeetatione et im-moderata repletione vocabulum sumpsit: quam quidam vermem voeave-runt, eo quod superfluus humor in carne et cute foramina facit quasi foramina vermium. Nascitur autem ex Banguine reumatizante extra venas frequentius. Aliquando etiam nascitur ex magna plaga vel ictu et livore, si haec infra duos menses curata non fuerint . . . Est autem curatio istius citius providenda diligiter, et quam citius fieri potest . . . Con-sideratur enim si infirmitas in anteriori corporis contingat, et ex San- 415 habundantia sanguinis provenit, per venam colli fit diminutio. deinde tres gariofilati manipulos, tresque plantaginis et totidem agrimonie ac unum radicis raphani cum aqua putei parumper humectant ac, ut equus deglutiat, vel vi vel arte curant. alii ex gariofilato radiceque raphani equa lance receptis emplastrum modicoque saponis veteris et mellis comixto factum abrasis pilis vermis foraminibus alligant. quidam ex viva calce ac sapone et ambusto atrimento pulverem faciunt et cum aliquanto melle bis in die mane seroque inter foramina ponunt. que si nimium arcta fuerint novaculis ampliantur. interea vero stramen ordei vel frumenti vel fenum equis permittitur, avena penitus inter-dicta, et aque potus prohibetur, que cura tunc valet, cum vei'mis in locis musculosis aut nervosis vel in carnosis1 ossium juncturis invenitur. quod ' si locus vermibus tactus carnosus fuerit, carnositas omnis usque ad farcine2 profunditatem novacula tollitur. exinde candenti ferro locus aduritur, post ex farina ordei vel siliginis ac vitellis ovorum et agrimonia vel porris con-tritis paratum apponitur. quidam vero foramina quelibet pulte furfuris implent ac subula calefacta usque in finem foramen adurunt. si cibum porrectum parum masticaverit equus; venter 1 Hs. cavernosis. — 2 Ha. farine. guinis abundantia, tunc de vena colli minuatur: deinde tres manipuli gariofilatae, et tres plantaginis, et tres agrimoniae, et unus radieis raphani, et cum aqua putei vel foveae parum humectentur, et dentur equo ad gluttiendum. Aut emplastrum factum de gariofilata et radice raphani aequaliter acceptis et cum modico veteris saponis vel mellis contritis super foramina pilis abrasis alligentur. Vel de pulvere atramenti adusti et calcis vivae et saponis et aliquanto molle pulvis fiat et intra foramina ponatur: et hoc fiat bis in die mane et in sero, donec infirmitas desiccetur. Si autem sint nimis stricta foramina, cum rasorio aliquan-tulum amplientur, et interim stramen hordei vel frumenti vel foeni com-edat equus, et ab avena custodiatur, et a potu aquae. Si autem locus non in cavernis ossium vel musculorum fuerit, sed in loco carnoso: tunc autem cum rasorio incidere et denudare omnem occultam carnositatem usque ad profunditatem melius est, quam faris ponere emplastrum, ac postea cum ferro calido adurere locum et deinde emplastrum de farina hordei vel siliginis et vitellis ovorum et agrimonia vel porris contritis bene factum apponatur. Quidam etiam foramina furfuris pulte implent, et deinde subula calefacta usque ad finem foraminis adurunt. Si . . . haec grana nihil penitus aut parum masticaverit, et sie ventrem suum 416 nimis impletur nee potest calor stomachi, quod datum est, digerere nee equus Caput tollere, hoc casu observatur equus, quousque mingat et egerat, nee quovismodo potatur. quod si per unam vel alteram diem nee stercus nee urinam emiserit, duas partes radicis flammule et unam malvarum decoquunt et humorem intra receptum bene purgatum equis ad unius cyphi quantitatem in potu prebent. post eos usque ad calefactionem fatigant, mox pannis coperiunt et; si sie infra 6 horas non egesserint, potionis ejusdem alteruin cyphum prebent. nonnulli, ut rem animadver-tunt, manu per anum equi missa indigesta grana ex reeeptaculo ventris extrahunt et viam stercoribus adaperiunt. si equus super latera frequentius volvitur et posterioribus pedibus scalpere ventrem nititur, signum est, ventrem vexari vermibus, quod ex malo eibo et inopia potus evenit et suecurrendum est prius quam intestina perfodiantur. ad hoc curandum intestina juvenis galline integra et adhuc callida equum vorare compellunt idque triduo fit et mane, nee interim equus nisi parumper vel bibere vel comedere permittitur usque ad horam nonam. quidam mani-pulum unum sambuci et unum ramusculorum mirice ad modum in aqua decoquunt et aquam exinde per pannum stillatam equis superimpleverit, calor naturalis stomachi pro nimia repletione illa non potest digerere neque caput suum bene sursum tenere, . . . cura ejus est, ut a potu custodiatur, donec egerat et urinam faciat ... Si autem in uno die Tel duobus stercus vel etiam urinam non emiserit, duas partes radicis obuli et unam radicis flammulae et unam malvarum aeeipe, et in aqua bene coque, et decolato illo potus equo detur ad quantitatem cyphi unius, et deinde equus parum laboret ut calefiat, et deinde co-operiatur: et si infra sex horas non egesserit, alias scyphus supradietae decoctionis detur eidem. Sunt autem quidam, qui ipsa die manum per posterius equi immittentes, grana attrahunt, et sie viam aperiunt . . . Vermes autem aliquando in ventribus equorum superabundant: et hujus infirmitatis signum est, quod frequenter equus super latera volvitur et ventrem pedibus posterioribus scalpere nititur ... et nisi cito sucenra-tur, antequam vermes intestina perforent, raro aut nunquam evadet. Nascuntur autem ex mala esca cum potus inopia. Hujus autem infirmitatis haec est cura, quod omnia intestina juvenis gallinae aeeipiantur, et integra et calida in Collum equi projieiantur, et caput equi sursum teneatur, donec illa transgluttiat, et sie per tres semper dies in mane fiat, nee pennittatur interim aliquid comedere aut potare, nisi parum aut nihil usque ad horam nonam. Item manipulus unus sambuci et unus ramusculorum miricae valde in aqua coquantur, et aqua per pannum collata projiciatur infra corpus equi, si non vult potare. Quidam etiam 417 in potum prebent. quam si potare noluerint, summitates savine, abrotani atque geneste minutim fractas equorum pabulis mis-cent et aquam bibere salsam cogunt. cum tumor apparet in equi ventre cumque nee ilaris est equus, ut assolet, nee mingere potest, mortis discrimen imminet. id accidit, cum post appetitum mingendi nimium laboraverit equus. idem et post nimium ca-loris subitum frigus facit. ad hoc unum manipulum radicis acori, unum ebori, unum agrimonie et unum apii in aqua fontis excoquunt, tuinque duos tresve cyphos ejusdem aque in guttur equi projiciunt deglutirique curant, post equum per campos usque ad sudorem cursu medioci'i fatigant. exhinc ventrem ejus palmis circa ilia quatiunt, mox in locum ducunt, ubi est solitum mejere, idque sepius agunt, donec urina defluxerit, denique juxta rivos fontium aut in viridantibus pratis equos paseunt. cum equus autumpni tempore parum pastus nimium laborare compellitur quietique cito dimittitur et cum post matieni absque diminutione repente pinguescit, ac cum post laborem atque sudorem per noctem non tegitur nee bene tergitur, putiü-dum sanguinem congregat et pruriginem ineidit. in hoc morbo, si sanguis habundat, equos minuunt cruoreque tracto, dum cali-dus adhuc est, prurientia membra confricant, tertio die laxivio mundant. laxivium vero ex cinere vel favilla manipuli ordeacei . . . extremitates savinae et abrotani et genistae minutatim fractas pabulis equorum permiscent, et aquam salsam dant ad potandum .. . Si equus mingere non potest et minus hilaris sit solito, et tumor apparuerit in ventre ejus, pro certo periculum vitae portendit. Accidit autem haec infirmitas aliquando, cum diu porrexerit post appetitum mingendi, et mingere non est permissus. Aliquando etiam accidit ex subita frigiditate, quam patitur equus post nimium calorem . . . Accipiatur manipulus unus radicis achori, et unus eboli, et unus agrimoniae, et unus appii vel trifolii, et in aqua fontis bene coquantur, et postea ex ilia aqua duo aut tres scyphi in gulam equi projiciantur, ut transgluttiat. Deinde ducatur per campum cursu medioeri, donec sudare ineipiat: et postea cum palma sub ventre circa ilia cito et fortiter fricetur, et ducatur in locum, in quo equi mingere solent: et hoc saepius fiat, donec mingat: et deinde juxta rivos fontium aut in pratis pascatur . . . Prurigo . . . nascitur . . . quando equus in autumno cum parva esca et potu nimis laborare compellitur, et postea cito requiescit, et post maciem cito sine mutatione pinguescit, et quando cito post laborem et sudorem in nocte non tergitur [!] et non bene tergitur, et postea purgatur . . . Si sanguinis abundantia in causa fuerit, equus est minuendus, et sagimine calido loca prurientia fricanda et die tertia cum lixivia bene lavandus est equus, et lixivia fiat de cinere vel favilla manipuli hordei udusti et Pontes. II. Abt. 61. Bd. 27 418 aquaque parant. quidam forti cerevisia utuntur, alii marubium rubeum et antiquum cum fulgine bene trita comiscent atque his loca confricant prurientia. ad curandum scabiem, cum fortis est, equum minuunt, post scabiosa loca mordaci purgant strigili, donec sanguinis aliquantulum manet. exhinc lexivio lavant. quod si faciunt, cineris fraxini tres partes, cineris straminis fabarum duas et unam calcis vive comiscent et in olla minutis foraminibus in fundo pertuso collocant et aquam super imponentes comprimunt. inde lexivium est, quicquid in ollam subtus posi-tam distillatum cecidit, quod tunc probatum est, cum ovum galline in medio filo missum sustenditur. curandum tarnen est, ne locum sanum hujusmodi lexivium tangat, quia pilos amovet. postquam autem locus lesus lotus tersusque fuerit, unguentum faciunt, quo perungunt 3ulphuris, aluminis, ellebori nigri equa-liter libram et mediam pulveris herbe, que dicitur ungula cabal-lina, et argenti vivi uncias tres equaliter ac auxugie veteris libras tres recipiunt et admodum argenti vivi parva cum au-xugia, donec proprium perdant colorem, conterunt. post dictos pulveres cum alia auxugia subungunt simulque conterunt atque comiscent et in usum conservant. alii olam parant, in fundo parvis foraminibus pertusam, cui alteram integram supponunt aqua, potest etiam fieri ablutio forti cervisia vel aqua, in qua marubium ... et exinde loca pruriginosa bene abluantur . . . Scabies . . . curatur: . . . oportet quod primo equus minuatur: deinde cum strigile purgentur loca scabiosa, donec aliquantulum sanguinent, et postea forti lixivia sepe laventur. Haee autem lixivia fit hoc modo: Accipiantur tres partes cineris de fraxino, et duae de favilla straminis fabarum, et una calcis vivae, et commisceantur, et deindo vasi foramen habenti infundendo im-ponantur . . . et id quod per foramen subtile exierit, ... in puro vase colligatur: et si vis probare si bonum sit quod fecisti, ovum gallinae suaviter in filo ligatum in medium immitte: et si sustinetur ovum, bonum est . . . Et cavendum est valde, ne ... ad sana loca deveniat, quia forte depilaret ea. Postquam autem locus laesus a lotura tali desiccatus fuerit, locus ad solem ungatur vel ad ignem de unguento quod recipit pulverem sulphutls, aluminis, ellebori nigri aequaliter libram, et seminis et pulveris herbae quae dicitur pes equi, sive ungula caballina, et argenti vivi uncias tres: et conficiatur sie: Argentum vivum cum modica auxungia conteratur, donec colorem suum amittat: deinde pulveres jani dicti cum reliqua addantur auxungia, et simul terantur atque bene commisceantur et usui totum sie confectum servetur. Fit etiam oleum ad scabiem sanandum per hunc modum. Accipiatur interior cortex . . . e' . . . per parva dividatur et in ollam novam, in fundo tria vel quatuor 419 argillaque cretea, cui pars quarta stercoris equini comixta sit, conterunt, spiracula quelibet obserant, ne vel fumus vel evapo-ratio possit exalare. tum in olla superiori cornu cervi contri-tum ac medullam sambuci siccam cum sucis fraxini silvestrisque mali ac cortice nigre spine, de qua conficimus incaustum, mis-centes primarum [!] ignes admovent. ex hinc oleum inferior olla stillatum recipit, quo dietim equos scabiosos ter usque ad sex vel novem dies inungunt nee interim lavant. est insuper morbus, qui vulgo superos dicitur, cum humor in sicco membro collectus et naturali calore1 et equi motu ad modum ossis indurata, in hujus cura pilos abradunt, tum unguento, quod penthamiron vocant, inungunt atque confricant. hinc tabulam de2 cornu cervino conficientes calefaciunt et cum lexivio super-ponunt, ut ejus calore unguentum interius penetret. penthamiron autem sie faciunt: annone veteris apii duas partes et ovorum sa-giminis3 tantundem nee minus gutte mellis, unam. cere virginee et unam gutte picis resine* et quinque partes olei laurini apud ignem insimul calefaciunt ac per pannum stillant et hinc fit unguentum, quo rigidos equi nervös et ipsum superos inungunt. sagimen5 autem ovorum ex vitellis faciunt, que in patella ferrea lente decoquunt igne coclearioque movent, ne6 patelle cohereant, 1 Hs. colore. — 2 Hs. et. — a Hs. sanguinis. — * Hs. piscis regine. — 6 Hs. sanguinem. — 6 Hs. ut. foramina habente . . . ponatur , . . sieque sub lare alia olla suffossa nova . . . deinde duae partes argillae tenacissimae cum quarta parte stercoris equi bene conterantur, et . . . optime liniantur, ne . . . possit . . . vel fumus vel evaporatio aliqua exire . . . Adhuc autem fit oleum de cornu cervi comminuto ... et de medulla sicca sambuci et de sueco silvestris mali arboris, et de cortice nigrae Spinae, de qua fit encaustum . . . Cum autem ungitur equus, tribus viribus vel pluribus ungatur per diem . . . et a die unetionis usque ad sextum vel nonum diem custodiatur ne unguentum lavetur . . . Est et alia equi infirmitas, quae superos voca-tuv, quando colleetio aliqua in membris siecis coüigitur et calore motus equi ad modum ossis induratur . . . Curatur autem seeundum hunc modum: Stantes pili abradantur, postea vero cum unguento pentamyron multaties ungatur et bene fricetur et calida tabula de cornu cervi cum buxo saepe superponatur, ut unguentum calore ipsius bene ad superos perveniat. Unguentum autem pentamyron dictum sie fit: Accipe veteris aunonae apii duas partes et duas sagiminis ovorum, quod fit in hoc modo. Vitella ovorum duriter infra ova coeta circa aeeipiantur, et in patella ferri supra lentum ignem tamdiu coquantur, et cum cochleario semper moveantur, ne patellae adhaereant, donec faex a sagimine bene 27* 420 donec fex a sagimine1 separetur et insimul conglobetur. sicque sagimen separatum2 recipitur. nee expedit superos, cum in juneturis creverit, ignem vel emplastrum nimis admovere corrosi-vum, sed ut prediximus fiat. alii corium superossis, abrasis pilis, gracili subula plurifariam usque ad medium superossis perforant, post fimum arietis parumperque salis cum melle calido vel butiro et sagimine3 equaliter pereeptis calefaciunt pannoque lini vel canabi admodum forti involvunt ac bacillo per medium scisso reeipientes, donec cutis albescat, superosi comprimunt et, ne qua possit illuc aqua proserpere, septem diebus diligenter observant. attractus est, cum pes posterior nervum pedis an-terioris intra crurem manentem percussit. hoc ubi contigit, pilos circumjacentes abradunt, ut sanguis coagulatus effluat et, ne cruris ledatur nervus, attente provident, tumque, si novus attractus est, post scarificationem gallum per medium dorsi scissum et adhuc cum omnibus interioribus palpitantem desuper ligant. quod si attractus absque remedio diu mansit, radices filicis 5 con-terunt ac cum modico vel mellis vel butiri super imponunt. alii duo coclearia sagiminis,e tria fuliginis atque mellis ac unum Hs. sanguine. — 2 Hs. sanguis separatus. — 3 Hs. ex sanguine. — l Hs. superesse. — 6 Hs. Salicis. — 8 Hs. sanguinis. separetur et bene conglobetur: et tunc illud sagimen aeeipiatur et duae partes guttae mellis et una virgineae oerae et purae, et una gutta picis resinae et quinque partes de oleo laurino . . . postea isto unguento ri-gidi nervi equi ungantur et superos maxime: sed quando in ipsis erescit juneturis, ibi non est laudabile ignem vel emplastrum multum corro-sivum apponere, sed sicut praediximus ungatur . . . Amplius . . . superos . . . tali modo bene aufferri potest: Corium superossis pilis abrasis in pluribus loeis cum gracili subula perfodiatur . . . deinde . . . fimus arietis et parum salis, et in calido melle vel butyro et sagimine aequa-liter aeeeptis bene calefiat, atque nodus panni calidus cum baculo fisso super superos saepe comprimatur, donec cutis albescere ineipiat: et locus superossis per Septem dies ab aqua servetur . . . Attactus est ... quando videlicet pes posterior tangit nervum pedis anterioris, qui in crure in-terius est . . . Curatur autem sie, quod pili circumstantes primo abra-dantur . . . ut sanguis coagulatus inde exeat, providendo ne nervus cruris scarificatione laedatur: et si attactus novus est, post scarificationem gallus per medium dorsi fissus vivus palpitans cum omnibus interioribus calidus desuper ligetur. Si autem diutius attactus sine medicamento duravit, aeeipiantur radices filicis et . . . cum modico melle vel butyro calefacto apponantur . . . vel duo cochlearia sagiminis aeeipiantur, et 421 salis et alterum aceti et antique cerevisie feces et unum mani-pulum' stuppe canabi vel lini conterunt et calefacientes per modum emplastri semel in die, donec dolor cessaverit, lesioni admovent ac circum curvo et tenui cauterio pellem adurunt lesamque cutem lardo spisso neque admodum calido curant et semper, nervis ne noceant, diligenter attendunt. leduntur inter-dum crura et pedes equorum, cum tempore frigido, via peracta difneili, madidis pedibus in locis gelidis absque Stramine in nudo solo manserunt. tunc equi juvenes infra sex annos in pedes posteriores humorem transmittunt, qui ibi coagulatus a pede in genu mittit inflationes, quas mulas appellant easque sie curant: pilos super ungulam radunt ibique servatis nervis cutem ineidunt. sed ante scarificationem tarn crura quam pedes tepidis aquis diutius confovent, ut humores attenuentur. post duas partes calcis vive duasque salis et totidem farine siliginis tenuissime tresque fuliginis cum aceto et vino terunt ac em-plastrum exinde factum parumper calidum super locum doloris alligant. interdum leditur equus ligno, lapide vel alia quamvis re solida intra ungulam pedis, nee inflantur tibie, sed crepat ungula et humor fetidus manat. tumque coclear unum mellis tria fuliginis et mellis, et unum salis, et aliquantulum aceti, vel de fae-eibus antiquae cerevisiae, et unus manipulus stupparum cannabi vel lini, et haec omnia bene contrita superligentur calefaeta per modum emplastri semel in die, donec dolor recedat, et circa attactum cum tenui et curvo cauterio fiant parvae et longae torturae ... et postea cutis laesa cum lardo spisso non multum calido superligato curetur . . . Fiunt etiam quaedam posteriorum crurium et pedum laesiones, quas quidam mulas vocant: et in tempore frigido faetae, quando equus via difneili . . . per-gens multum laboraverit, et . . . madidis pedibus in loco, ubi parum stra-minis est . . . super nudam terram . . . tota nocte frigido steterit tempore: tunc . . . si equus juvenis est infra aetatem sex annorum, humores ad posteriores pedes descendunt, et per frigus sequens ibi coagulantur, et aliquando generant inflationes a pede usque ad genu . . . Est autem cura hujus aegritudinis, quod pilis abrasis inter ungulam sie scarificetur locus, . . . ne nervi vel arteriae laedantur. Ante scarificationem vere oportet diu crura et pedes aqua tepida foveri, ut humores attenuentur: et postea aeeipiantur duae mensurae calcis vivae, et duae salis et duae subtilissimae farinae siliginis, et tres fuliginis et cum aceto vel vino conterantur, et emplastrum inde factum aliquantulum calidum super locum doloris ligetur . . . Aliquando laeditur equus ligno vel lapide vel alia re dura retro in pede infra ungulam . . . sine tibiae inflatione et crepando finditur et humor foetidus emanat . . . Curatur autem haec in-firmitas sie, quod unum cochlear mellis aeeipiatur, et tria fuliginis, et 422 et tria fuliginis et aliquantulum telarum aranee ac urticarum simas circa stipitem insimul conterentes emplastrum1 faciunt, quo calefacto cornu pedis involvunt, donec cesset reumatis fluxus. Erat hie jam locus epistolam claudendi. sed venit ad me nostri conciliator amoris, Michael Suevus," meque rogavit, ut tempus, quo domandus sit equus prescriberem. accessi mox Virgilium,b cujus ea sententia est, ut quam primum depulsus est equus ab ubere matris, et animos et arma bellantum videat, tubas audiat et gementes curruum rotas et frenos in stabulis sonantes et incipiat blandis magistri laudibus gaudere et ca-pistris mollibus ora prebere. at postquam tribus exactis quarta2 jam venit estas, carpere mox girum incipiat gradibusque sonare compositis elevet crura, complicet et inflectat sitque laboranti similis datusque cursui vix in harena summa vestigia ponat. atque his actis tum demum corpus equi crassa farragine sinunt 1 Hs. emplastra. — 2 Hs. tertia. aliquantae telae aranearum et urticarum simae, quae sunt circa stipitem, et bene conterantur, et postea emplastrum inde factum cali-dum alligetur, donec cesset reumatis fluxus. Die von Albertus noch behandelten Krankheiten infunditura und curia läßt Eneas unberücksichtigt. — « Michael Pfullendorf. — b Virgil, Georg. III, 182ff.: Primus equi labor est, animos atque arma videre bellantum lituosque pati tractuque gementem ferre rotam et stabulo frenos audire sonantis; tum magis atque magis blandis gaudere magistri laudibus et plausae sonitum cervicis amare. atque haec jam primo depulsus ab ubere matris audeat, inque vicem det mollibus ora capistris invalidus etiamque tremens, etiam inscius aevi. at tribus exactis ubi quarta aeeeperit aestas, carpere mox gyrum incipiat gradibusque sonare compositis, sinuetque alterna volumina crurum, sitque laboranti similis; tum cursibus auras provocet, ac per aperta volans ceu liber habenis aequora vix summa vestigia ponat harena. tum demum crassa magnum farragine corpus crescere jam domitis sinito: namque ante domandum ingentis tollent animos prensique negabunt verbera lenta pati et duris parere lupatis. Sed non ulla magis viris industria firmat, quam Venerem et caeci stimulos avertere amoris. 423 pinguescere, nanque ante domandum ingentes tollunt animos prensique negabunt verbera lenta pati et duris parere lupatis. sed nulla industria magis vires firmat equorum, quam Venerem et ceci stimulos avertere arnoris. ammovendi sunt ergo ex gregibus equarum, quia ut idem Virgiliusa dicit: carpit enim vires paulatim uritque1 videndo femina nee nemorum patitur meminisse nee herbe, pretereo qualiter in dentibus etatem agnoscant et quomodo lesum clavis cornu sanetur. nam hec et pueri sciunt. festino ad finem, quem mox invenies, si pauca prius de naturis equorum secreta perlegeris.b mulier pregnans, que sudorem equinum vino mixtum biberit, fetum proieit. eque precisis jubis desiderium coitus ponunt. emplastrum, quod ex equino stercore et aceto paratur, sanguinis fluxum restringit. idem et odor stercoris facere creditur. cultelli vel gladii calefacti, post-quam sudorem equinum imbiberint, mortalia inferunt vulnera, que usque ad exitum animantis continuo sanguiuem mittunt. mulier, que lac equinum biberit ignoranter viroque mox coierit, frequenter coneipit, quamvis antea nunquam extenderit alvum fetui. sunt, qui putant, pilum equi in limine domus positum ciniphes ab ingressu repellere. maris equi dentes sub capite dormientis collocati stertere prohibent. idem et superpositi faciunt. dentes equini pulli anniculi super puerum, qui dentes dimittit, suspensi, et moram aufferunt et dolorem, equa pregnans 1 Hs. utrique. » Virgü, a. a. 0. III, 215. — " Vgl. Albertus Magnus, Opera XII, 408: Sudor equi mixtus cum vino, potatus a muliere praegnante, projicit foetum. Pilus autem colli equi juba equi vocatur, si praescindatur, auferet ab equo desiderium coitus . . . Stercus equinum, si cum aceto temperatum emplastretur, stringit fluxum sanguinis . . . etiam odoratum stercus equi stringit eum. Si cultelli vel gladii calefacti in sudore equi ponantur, et Uli humorem sibi imbiberint, intoxicati sunt ita, quod quidquid vul-nerant, continue sanguinat donec moritur. Si mulier aliqua non conce-perit, et illi lac equinum, ignorante ea, datum fuerit ad bibendum, et postea statim vir ejus cum ea coierit, frequenter coneipit. Dicitur etiam, quod si pilus equi ad ostium domus ponatur non permittit cynifes in domum illam ingredi per ostium. Dentes equi masculi sub capite vel super caput stertentis in somno positi, prohibent ne stertat. Dentes pulli equi anniculi super puerum, cui dentes cadunt, facient agressum festinum et indolorosum. Equa praegnans si super vestigia lupi inces-serit, irascetur. Dicitur etiam, quod equus, si diu vestigia lupi vel leo-nis sequatur, obdormiunt et stupeseunt pedes ejus, ita quod moveri non potest. 424 irascitur, que super vestigia luporum incesserit. equorum pedes, qui diu luporum vel leonis vestigia calcaverint, obdormiunt im-mobilesque redduntur. sed tu jam vale, militum decus et tue familie splendor, meque domino nostro superillustri duci Alberto tarn effice commendatum, quam tua te probitas admonet et opinio mihi mea suadet. iterum bene atque optime vale. ex Vienna, 4. nonas Julias 1444. 155. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; Passau, 22. Juli 1444." Beschreibung der Residenz des Bischofs Leonhard von Passau. Aus cod. Qhigi JVI, 208, Bl.423; K. dl; N. 170; B.167; V. 122. Eneas Silvius, poeta1 imperialisque secretarius, salutem ^lurimam äicü Johanni Campisio, prestanti philosopho et amico veraci. Jubet lex amicitie omnia inter amicos esse communia, sive molesta sint sive jocunda, que contigerunt. te hoc philosophia jam dudum et a- teneris, ut ajunt, unguiculis edocuit. ideo non agam hoc pluribus sed ad rem veniam. magna mihi per hos dies oblata voluptas est, ad cujus plenitudinem sola tui pre-sentia defuit, que mihi omne gaudium solidius reddidisset. sed communicabo tibi litteris, quod verbis nequeo, quamvis et cala-mus impotens est omnia reserare. audi tarnen et voluptatis mee portiunculam recipe. fui nuper apud Viennam plurimum mestus, quia cesarem nostrum res tum ecclesie tum imperii ti-mebam negligere, nam quod dictum et scriptum fuerat de con-ventu Nurembergensi videbam quodammodo postergari. sed ad-venerunt mox regia mandata, que nos sequi regem jubebant, quoniam is die Jovis nona julii ex Novacivitate recesserat, iter suum versus Nurembergam continuaturus. letati omnes hoc 1 EI gestrichen. a Schon Ohmel: Beiträge zur Beleuchtung der kirchlichen Zustände Österreichs (Denkschriften der Wiener Akademie, 2. Bd., Separatabdruck), S. 9, wies darauf hin, daß die Datierung dieses Briefes in den Drucken (und auch im Cod. OhigiJ 10. kal. Julias nicht richtig sein könne. Voigt (Anmerkung zu N. 122) erwies ah das richtige Datum den 22. Juli; dadurch wird auch der Brief an Leonhard von Passau, N. 156, der am selben Tage geschrieben wurde, bestimmt. 425 nuntio sumus. ego cum magnifico cancellario Gaspare, tui amante, regiam majestatem biduo sum secutus^ post, cum rex opidum suum quoddam, extra viam positum, visere vellet, nos Anasum perreximus, ubi olim ecclesia metropolitica noruit, Lauriacensis dicta. fuit enim Lauriacum urbs admodum in-signis: in ampla camporum planitie et super flumen, quod etiam Anasum vocitant, sita. sed postquam Attila, rex Hunnorum, urbem hanc delevit, ubi arx erat, opidum ex nomine fluniinis restructum est, sedes vero metropolitica in Salzburgam translata. hie una nocte consedimus, postera die, cum duo miliaria Teuto-nica confecissemus nemusque super collem transivissemus, Ebers-perg1 castellum conspieimus ecclesie Pataviensis, quod alii apro-rum, alii planitierum montem appellant. ibi prelatus insignis residebat Lonardus, episcopus Pataviensis, qui suseepturus regem illuc obviam venerat. tu hominem nosti. nam et hie Vienne fuit, cum tu cardinalem saneti angeli secutus regiam majestatem, jam annus est, visitasti. vir elegantis stature, blandi colloquii, ingenii prudentis ac überaus, qui primum in consilio regis locum tenet. hie ubi ex alta specula cancellarium vidit advenientem, marescallum suum obviam destinavit, qui nos ad se reeta via deduceret. . in publicis autem diversoriis preeeptum erat, ne quid nobis venundaretur vel ad hominum vel ad equorum usum. et quia dispensator cancellarii prevenerat jamque popinam armaverat, omnia jussit eripi nee unum ex familia nostra passus est extra castrum2 esse, sed equis etiam pabula ministravit, quod ubertim triduo factum est. venimus igitur ad ejus con-speetum, postquam is divina peregerat offieia.3 non tarn letus Herculem suseepit Euander aut Acestes Anchisen, quam hie nostrum cancellarium.' nam et illum et nos singulos blando vultu et alacribus oculis ad se reeepit modestissimoque risu quoslibet amplexabatur, ac dulcissimis verbis consalutabat et, ut quilibet valeret, percontabatur, nee nos uti servos, quod non erat impar, sed ut filios vel fratres pertraetabat. nemo est, mihi crede, Johannes amantissime, quem unquam viderim tarn benignus atque humanus in hospites suos, tarn magnificus in edifieiis, tarn überaus4 in conviviis, tarn largus erga personas miserabiles, tarn equus in subditos, tarn justus in omnes, quam istum pre- Fehlt in Ohigi wohl nur durch ein Versehen des Schreibers. — 3 EI arcem. — "EI gestrichen. — * EI splendidus. 426 latum accepi. hospitalitatem, magnificentiam ac liberalitatem ego ipse sum contemplatus. neque liic sicut plerique bona ec-clesie inter necessarios partitur aut in alios inlaudabiles usus convertit, sed elargitur pauperibus Christi quam plurima, nee prineeps est his in pai'tibus, ante cujus hostium plures pascantur inopes. taceo elemosinas, quas clanculum facit, nam et comitibus et baronibus nonnullis oeculte subvenit, quos rota fortune in-stabilis preeipitavit. patet preterea domus ejus preclaris semper hospitibus et licet ea resistentia, quam sibi Albertus, Austrie dux, fecit, qui postea rex Hungarie, Bohemie ac Romanorum fuit, in octoginta niilibus aureorum suam ecclesiam dampni-ficarit, hie tarnen postea quam pacem nactus est, in edinciis tum castrorum tum ecclesiarum reparandis Septem et viginti milia florenorum exposuit, in redimendis autem censibus et prediis, pignore datis, tria et viginti milia. utinam tales prelatos Tridentina sortita fuisset ecclesia. sed quid ego ista commemoro? sequar, quod cepi. erat jam prandium opiparis epulis appositum, ascendimus aulam ibique juxta fenestram, quam levis aura per-flabat, consedimus. primus erat episcopus, seeundus cancellarius, tertius illustris comes Ortenbergensis, quartus propositus Frisin-gensis, vir et nobili loco natus et juris interpres. sed nee mihi ultimus locus in tarn sublimi mensa negatus est. credo me alienigenam honorare voluerunt. nichil lautius lila quadra fuit, nee tarn florentes epulas Metellus, questor Hispanie, dicitur habuisse, nee tarn exquisita fercula Crispinius aut Apicius et alii Romani vorabant, postquam abrogatis eibariorum legibus prisca severitas luxui cessit maligno. mos Grermanorum est, pisces carnibus admiscere, nee felix putatur, qui tantum carnibus vescitur. fuerunt igitur suavissimi pisces appositi, quos tum Da-nubius propinquus tum Trauna preterlabens administrabat. nescio quem aeeipenserem laudant antiqui quasve murenas. ego inter edendum sepe recordatus sum ejus, quem Aristoteles dicit collum gruis optavisse, ut quam maxima eiborum voluptate perfrueretur. inter carnes autem ardeam comedimus, turdos altiles, orices, cervum, aprum, leporem. omitto reliqua, ne, dum hec legis, salivam in labra deducas mundatosque dentes lactuca fatiges. inter alias autem voluptates joeundissimum erat servatas per hiemem glacies in ferventi estu mensis apponi vivaque Ulis reddi frigidiora. quid tibi de urbanitate, facetiis miroque dicendi lepore hujus prelati satis potuerim dicere? sunt nonnulli, qui 427 hospites quasi verecundia coacti vocitant ortmemque morsum dinumerant ac, cum agnum lacerari dentibus cernunt, non minus tristantur quam si propria niembra manderentur. at hie presul tunc dolebat tunc increpabat hospites, cum cessare videbat, nee, quod edulia ponerentur sed quod non esa fuissent, querebatur. quod si, ut dieimus, nobilitat viles frons generosa dapes, quid tunc dicemus, cum laute mense copiosisque apparatibus et vultus leti et verba gratissima adjunguntur. postquam vero exenipta fames epulis menseque remote sunt, ducit nos pontifex per castrum locaque singula monstrat, situm ostendit et quiequid est laudabiie in aperto facit. prebe aures paululum, locum tibi describam, ut cum legeris exilarari etiam possis. castellum hoc in ea terra est, que inter Bavariam et Austriam jacet marchionatus Anasi. quidam volunt, hanc esse portionem Austrie, postquam ibi ducatus erectus est. sedet autem castellum in rupe Traune, cui ab Oriente Austria est, ab oeeidente Bavaria. boream sibi Bohemia prebet, austrum Stiria. Trauna fluvius est mire prospieuitatis, qui ex Alpibus Stirie preeipitatus quos-dam lacus efficit, exinde per quinquaginta milia passuum dis-currens planitiemque peramenam secans, non longe ab hoc castello fertur in Histrum. habet hie amnis miri saporis pisces, nee scio an alius feracior sit. scripsi jam tibi cursum ejus, qui admodum brevis est. jus in eo piscendi multorum est: Pata-viensis ecclesia duodeeim habet piscatores, quorum quilibet tres ministros secum ducit. dux Austrie quatuor, comites de Schaun-berg1 totidem, dominus de2 Walsee, prepositus saneti Floriani, domini de Trauna et de Lichtenstayn totidem, qui pro libito suo piscantur ac familias suas nutriunt. preter hos tarnen, qui in horum manus pisces deveniunt, ad theolonium hujus opidi quadraginta piscium modii quotannis dueuntur ex his, qui ad mensuram venundantur, nam gradiusculi numeratim venduntur. modius autem permagna mensura est, et ultra quam reputes capax. quid plura? nusquam terram aut arenam juxta hoc flumen effodies, quin aqua introerescente mox pisces invenias. hoc quemadmodum vides ad ornamentum castelli locique volup-tatem plurimum conducit. sed adhibe amplius tete mihi locum-que intuere melius, mihi si castrum aliquid detur inhabitandum, ttbi ad recreationem vivere velim, hoc potissimum placeret. quid El Schaunberga. — * EI gestrichen. 428 enim est ad plenum letamen necessarium, quod hie desideretur? fateor non esse hie vineta nee oliveta, non ficus, non cedros, non poma Punica et alia quedam, que apnd Italos habentur complurima. sed vina huc ex Austria quam gratissima per-feruntur, amica nature gustuique suavia, que nos in prandio affatim bibimus, nee ex Athesi desunt aut ex Tergesto, quia ubi peeunia est, illuc et vina vehuntur. quod si desunt racemi et cum fieubus melones, sunt pira et poma admodum gustui sapida, sunt cerasa multimodi generis, est aer saluberrimus, ventulus suavis. si nudus incesseris, si os aperueris, si ventrem osten-deris et qnantum vis aure pereeperis, nichil exinde lederis. cum estus est quantumvis alibi maximus, semper in Castro flatus respirat amenus. prospectus illinc ad novem decemve Teu-tonica miliaria protenditur: videntur montes, nemora, fluvii, campi, colles eulti, vireta joeunda. hinc Trauna currit, illinc Hister prolabitur, prata quam plurima ridentia, cum tempus fert, circumspiciuntur. pomeria circa castellnm tria sunt, duo altissi-mis communita foveis, nee vitibus omnino nuda, ubi stationes habentur et nmbracule contra solem aptissima. si piscari velis, aque in oculis sunt, si aueupari, sepes quam plurime aviculis referte circumstant, si tibi venatio placet, vix ad mille passus silve distant, quarumvis ferarum genere plene. est in colle proximo nemus umbrosum, altissimis quereubus septum, quod fovea sepsque cingit in modum pärci.l ibi quam plurime fere concluse sunt, illic etiam nidi sunt quam plures, quos in arboribus humana diligentia ad usum ardearum custodit, que ibi porrectis eibis nutriuntur. in planitie feraces sunt agri, tantum frumenti siliginisque reddentes, ut ex eo, quod superest, Castro munito facile possit vinum comparari. hec foris sunt, nunc arcem ipsam interius conspice. est, ut dixi, super alta rupe constructum castellum, ex tribus partibus ex planitie sursum erectum ac sua natura defensum. pars quarta duplicem habet foveam pontem-que duplicem. profunditas fovearum altissima est. in hac parte turris est in celum tendens undique propugnaculis communita, in cujus summitate custos residet, qui cornu tubaque perpetuo clamitat, interdum et rusticam musam exagitat. murus castelli undique duplex est et in plerisque locis triplex. in medio vero platea est circularis ibique fons amenissimus scaturit, ac per EI parci seu leporarii. 429 fistulas ereas bis sex aquam propinat. fontis ambitus mar-moreus est, inter columnium medium et tabernaeulum, quod desuper eminet, ereum est,1 mirifice structum, ut Elcanoris opus dijudices aut Policreti, cujus fabrica trecentis et mille aureis empta est. Septem circum procere ac frondose ulmi tenduntur in celum, que umbram gratissimam reddunt. cena, dum estus est, in cancellis apud hunc fontem paratur. pisces ex fluniinibus in fönte tanquam in vivario reservautur ac, dum sedes in prandio, capi pisces et in popinam vivos deferri cernis, quos e vestigio coctos manducas. est et alius fons lapideus, dulces ac per-lucidas aquas effundens, tertius in coquina est, cujus canule limphas in quaslibet ollas igni admotas inferunt. est preterea hujus castri mirum Privilegium sive consuetudo est: ruricole, qui circum habitant, obnoxii sunt, quevis necessaria ad usum castri prebere, exceptis his, que majoris habentur sumptus. dant caseum, butirum, lac, ligna et fenum ad cloacas oportunum gratis, mundant domum, ligna scindunt, incisoria2 mensarum exhibent, scutellas et cacabos lavant. post hec capellam vidi-mus, ad divinum cultum peromatam, ubi tres are conseorate sunt." in ambitu superiori post aulam majorem habitatio regi parata erat, ubi hec loca notavi: stuba una tapetibus ornata et Atrebatensibus pannis, camera perampla, ubi et lectus aureis ornamentis et apparatu regio relucebat, ex qua et fenestra que-dam in capellam prebebat intuitum. erat et studiolum per-pulcrum, rursusque alia camera propinqua, post habitaculum extra murum castri pontibus sustentatum, undique patulum in occiduum ac septentrionem meridianumque solem respiciens, ubi semper aura suavis respirat, cum alibi fervidus estus sentitur. exhinc aditus per pontes in alteram fertur cameram, que extra murum trabibus sustentata et orientem et arctoum et occiduum solem intuetur, quam marescallus regius inhabitavit. secundum locum dux Sigismundus obtinuit, qui et aulam et stubam et thalamum non minori cultu quam rex habuit. ipse sibi pontifex cancellariam servavit, ubi rursus alia mansio suis membris ad usum principis erat ornata. cancellario perornatam cameram3 prebuit in alta turri ac sub eo Walthero, regis consiliario, locum 1 EI gestrichen. — 2 E I discos. — 3 EI perpulcrnm talamum. a Sie war der hl. Maria gewidmet (vgl. Erhard, Gesch. d. Stadt Passau, U, 78). 430 dedit. partem castri, que respicit orientem meridianumque phebum, castellanus ipse1 cum conjuge ac nonnullis nobilibus dominabus occupavit. nam et ibi mansiones quam plures fuere, tum ample, tum decore7 cellaria sub Castro perampla et stabula multa. inter castellum et flumen Traunam villa quedam fuit aperta, quam hie pontifex brevi tempore muro cinxit et ad in-colentium tutelam armavit atque his in locis Romanorum regem et Sigismundum Austrie ducem suseepit, honoravit, pavit ac omnem peditatum equitatumque recreavit, neque contentus his sumptibus rursus cum rex Linciam perrexisset cum cancellario viam preripuit ac Patavie regiam majestatem mansit. est autem Patavia preclara divesque civitas inter Danubium Enumque sita, quam prisci cesares ecclesie tradiderunt. Danubius ex montibus Suevie venit, Enus ex Alpibus, qui Germaniam ab Italia dister-minant atque hoc in loco mixtus Danubio nomen amittit. urbs ipsa in longum tenditur nee magno negotio formam insule suseiperet, si quis ab Eno foveam in Danubium duceret. nee enim quingenti passus sunt ex una in alteram aquam. sub Eno pons est ligneus, qui sexdecim habet arcus et civitatis partem, que trans flumen est, civitati majori conjungit. est et alius pons super Danubium, per quem via est ad montes, qui Bohemiam respiciunt. post hos montes fluvius alius, Niger, ad-modum perlabitur, qui ex Bohemia veniens, opidulum Iudeorum" et tertiam Patavie partem dividens, sub castro presulis Danubio, quasi ex opposito Eni, se inmiscet. itaque tria flumina uno in loco conjunguntur ac propterea locum istum quidam verbo Italico passum, hoc est transitum vocitant. nam et per hunc locum merces Italie in Bohemiam ferebantur et superiores Teutonici vel Austriam vel Hungariam petebant, sicut et hodie fieri vide-mus. in medio urbis templum est divi Stephani, primi martiris, hujus episcopatus patroni, egregie ceptum sed nondum per-fectum. chorus hie admodum puleer edificatur sed, quia parce nimis tum civitas tum capitulum ad fabricam conferebat, Leo-nardus episcopus magnam peeuniam ad hoc opus dedit, adeo-que jam celeriter edificatur, ut quadriennio putetur ex integro perfici posse.b apud hoc templum edes episcopi sunt ad eam 1 JE I solem, prefectus arcis. » Die heutige Ilzstadt (Erhard II, 215). — b Der Bau war noch 1493 nicht vollendet (a. a. 0. 45). 431 partem, que respicit Enum, cum capacissime tum splendidissime, in quibus Fridericum cesarem ac Sigismundum ducem aptissime collocavit. esset res admodum longa, si tibi omnes edium partes vellem describere, si vel capelle reliquias sanctas vel aureos pannos, quibus undique menia vestita erant, ostendere conten-derem. nescio, quis princeps non se his edibus egregie habitare putaret. ego et regibus et cesaribus atque ipsis ecclesie Romane summis pastoribus convenientissima hec palatia judica-verim, nisi quis fortan Hussitarum nimium sumptuosa hec sacer-dotibus extimaverit. sed neque hie solum habitacula regibus digna Sunt, sed trans Danubium quoque due sunt arces episcopi, altera in summo montis cacumine,a altera in radicibus apud aquas,b ubi Danubius et Niger, Bohemie fluvius, qui etiam fert uniones, conjunguntur. est ad sublimiorem arcem grandis as-census atque difficilis, qui tantum ex uno angulo potest oppugnari, sed tot ibi munitiones addite sunt tarn murorum quam fovearum, ut expugnari posse nulla vi hominum videantur. ibi et aule sunt et camere splendidissime, quas qui viderit nee ornatius aliquid nee munitius usquam esse putaverit, at ubi descenderis in castrum, quod1 infra jacet, rursus ornatum majorem videbis, testudinatas cameras et aulas quam plures, lectos ad regium eultum stratos. mirari ego potius quam commendare potui. sunt meo judicio Teutonici mirabiles mathematici omnesque gentes in architectura superant. at hie episcopus preeipuus est, sive suapte natura in hoc inclinatus sive peritissimis magistris edoctus. vidi ego quam plurimas arces tum apud Italos tum apud alias gentes, sed ille vel ad bellum sustinendum construete vel ad voluptatem parate fuerunt. has vero Leonardus episcopus ad utramque rem miro artificio coaptavit, ita ut nee ad joeunditatem nee ad tutelam ulterius quiequam desiderent, que omnia cancellario et mihi fuerunt ostensa, dum Patavie regem operiremur. venit autem rex die lune cum Sigismundo duce, 12. kalendas augusti2 triduo-que mansit, quem Pataviensis episcopus cum omni familia tarn copiose quam splendide pavit nee aliquem vel prineipem vel privatum hominem, qui curiam sequeretur, passus est Patavie vel obulum exponere, eunetis ipse sumptus quam liberalissime 1 EI arcem, que. — 2 Die Ss. hat irrtümlich Julias. a Die heutige Feste Oberhaus (a. a. 0. 294 f.). — b Niederhaus (a. a. 0. 208/.). 432 fecit.1 si qui fuerunt, qui verecundia ducti nollent fercula petere, Ulis usque in domum ubertiin edulia rnittebantur et vina, nee potuit aliquis cibum movdere, qui non ex episcopi coquina venisset. cumque rex nioneret episcopum, ne tantis se sump-tibus oneraret, tace, inquit, rex, nolo, cum hac vita migravero, patronus meus me arguat Stephanus, qui seit, hec bona sibi per tuos antecessores elargita digneque tibi ex illis honorem impendi. ministri preterea esculenta et poculenta equorumque pabula tarn voluntarie exhibebant, ut tunc se quam maxime lucrari putarent, cum effusius dispensarent. ego, mi Johannes, non potui, dum ista cernerem, non letari. videbar videre priscos illos et admirabiles viros, quos tantopere commendat antiquitas, sicut de Seneca scribunt Pisoneque bono et Catto, quibus et titulis et faseibus major fuit donandi gloria. fortunet deus hunc presulem vitamque sibi cornicis prebeat et annos Nestoris, sapientiam autem eam sibi usque in finem vite prestet, quam modo habet, nam etsi multos sub se populos tenet et castella ultra triginta possidet et diocesim ad trecenta milia passuum extensam, non longe2 a Ratispona3 usque in Pozonnim, quod est Hungarie opidum, porreetam4 regit, tanta est tarnen ejus prudentia sin-gularisque virtus, ut nichil dubium sit, sub ejus gubernatione prestantissimam hanc ecclesiam tarn in spiritualibus quam in temporalibus prosperari. vale, Campisi optime, et hujus cla-rissimi viri laudes reverendissimo domino tuo meoque, cardinali Tarentino, et ceteris Romane curie secutoribus expone, quamvis Tarentinus ipse prelatum hunc et noscat et amet. ex Patavia, 10. Jcalendas augusti5 anno a nativitate domini 1444. 156. Eneas Silvius an den Bischof von Passau, Leonhard Laiming; Passau, 22. Juli 1444.a Lobt das Grabdenkmal, das sich der Bischof errichten ließ und übersendet ihm ein Epitaph. Aus cod. öhigi JVI, 208, Bl. 421; K.elO; N. 115; B. 115; V. 123. Reverendissimo in Christo patri et illustri prineipi domino Leonardo, episcopo Pataviensi, dominoG suo magno et futuro 1 EI prebuit. — 2 non longe EI gestrichen. — 3 EI schiebt prope ein. — * EI gestrichen. — s Die Bs. hat 10. kalendas Julias. — 6 domino — maximo EII gestrichen. ¦• Zur Datierung des Briefes vgl. N. 155. 433 maximo, Eneas Silvius, poeta1 imperialisque8 secretarius, salutem ¦plurimam dicit ac se ipsum quasi mancipium exbibet.3 Basilicam divi Stepbani protomartiris in urbe vestra4 Pata-viensi cum nuper intrassem mirarerque veterum sepulturas,5 nichil, inquit magnificus Gaspar cancellarius, adhuc vidisti, mo-derni episcopi spectandus est lapis. sequentique die, cum viri prestantes advenissent, Silvester Chiemensis episcopus" ac Johannes magister regie camere,b vos illos cum cancellario postquam solemni prandio recreaveratis, ut lapidem cernerent, adduxistis nee dedignati estis, me quoque inter spectatores vocare. vidi ergo mirificum marmor, quod tarn subtili ingenio sculptum erat, ut vel Phidie vel Praxitelis opus videri potuerit, nee meo judi-cio, qui tarnen Romanas statuas contemplatus sum, altioris arti-ficii quiequam huic operi poterat adjungi. vera illic vestra jacebat imago: Job in utrumque latus6 erat insculptus, super pectus vestrum7 crueifixus residebat. in infulis quoque circa beatam virginem bis vestra effigies cernebatur, ad pedes vestros duo leones tarn vivis similes, ut terrorem ingererent aspicientibus. angeli undique quasi volantes astabant. arina8 tum vestra tum ecclesie in plerisque locis visebantur. laudavi ergo vos mirum in modum, qui, etsi altum tenetis dignitatis gradum multasque' possidetis opes, non tarnen esse vos hominem obliviseimini, sed, quod est hominis sapientis, et mortalem vos noscitis et de morte sedulo cogitatis, quo fit, ut vos non nisi justum judicare possim. nam qui vivendo moriturum se continuo meditatur, is proeul dubio et vitam ducit meliorem et cum dies obitus adest, minus angitur, quia previsa jacula, sicut Gregorius inquit, minus nocent et facile contempnit hujus mundi blanditias et inquinamenta refugit, qui se semper cogitat moriturum. unum tarnen in vestro sepulcro defuit, quia non erat illic epitaphium, vobis ac vestris virtutibus dignum. volui igitur supplere defectum edidique nonnullos elegos, qui, si placebunt, in aliquo ex lapidibus sarcophagi vestri po- 1 EII gestrichen. — * EII imperialis. — 3 ac —exhibet Ell gestrichen. — 4 Ohigi hat im Briefe durchgehend* die Singularform; aher die feierliche Form der Anrede und der Vergleich mit N. 52 und 168 zeigt, daß im Original die Pluralform gestanden hat, die deshalb in den Text aufgenommen wurde. — 5 E II sepulcra. — 6 EII utroque latere. — ''Ell tue imaginis. — 8 EII insignia. a Silvester Pßieger. — b Johann Ungnad. Fontes. II. Alt. 61. Bd. 28 434 terunt insculpi et ad posteritatis deduci memoriam, ut non solum presentes sed etiam futuri populi, qualis prelatus fueritis et quam ecclesie utilis, recognoscant et, qui vobis succedent, non locum duntaxat sed et virtutes vestras habere procurent.a dictavi preterea per hos dies epistolam quandam, quam usque Eomam mittere statui ad Campisium, philosophum elegantem, amicum meum optimum, in qua de vestris arcibus ac magnificis edificiis mentionem feci. illam vobis nunc edo, ut, si quid emendandum sit, prius significetis1 quam tabellario consignem, quem propediem sum habiturus. valete optime et facite, quod vester Eneas, si fas est, vesterimus fiat. ex urbe vestra Patavie, 11. kalendas augusti 1444. 157. Eneas Silvius an den Jcönigl. Protonotar Johann Gers; Nürnberg, [22. September] 1444. Bericht über den Einfall der Ar-magnalcen und die Schlacht bei St. Jakob* (26. August). Aus dm. 12725, Bl. 110"; N. 87; B. 87; V. 124. Eneas Silvius poeta, salutem iplurimam Aicit domino Jo-hanni Gers, regio protonotario viro prestanti et amici amico. 1 EII judicea. *¦ Das Epitaph findet sich im clm. 14134, Bl. 143, und lautet: Epitaphium Leonardi Pataviensis episcopi. Qui populos rexit moderatius undique muris Opida qui cinxit edibus eximiis, Qui siuiul ecelesias ruinosaque castra refecit, Qui census auxit pignora quique luit, Quem heraus ingenti cesar dilexit amore Et gener Albertus et Fridericus adhuo, Largus elemosina, peregregius, optimus hospes, Clarus et ingenio, clarus et eloquio, Durus in Hussitas, Laimingo e sangnine cretus, Justus et in eunetis, providus atque pius, Hujus in hoc tumulo presul dignissimus urbis Conditus est. heu cur, cur Leonardas obit? Stat sua cuique dies moritur majorque minorque. Nil hominum melius quam bene seire mori. b Zum Gegenstände vgl. 3. Wüte: Die Armagnaken im Elsaß 1439—45 (Beiträge zur Landes- und Volkskunde von Elsaß-Lothringen, Heß XI), Straß- 435 Scio te optare litteras meas, ut quid rerum agamus noscas. est enim humanus animus semper novitatum cupidus. ego autem scripsissem tibi jam diu, si certos habuissem nuntios. sed cum aliqui ad te veniunt, quasi de industria me fugiunt, ne fasciculis litterarum onerentur mearum, ut sunt hodie homines ad com-placendum tardiusculi. sed decrevi has litteras fortune com-mittere, ut, si possint, te adeant teque novarum, que nunc maxime sunt, efficiant certiorem. credo, te volucri fama percepisse Galli-corum adventum. sed accipe nunc ex me certitudinem et, quod tibi scribo, tanquam evangelium potes referre, si modo id affir-matum in mea invenies epistola. venit per hos dies Ludovicus, dalphinus Viennensis ac primogenitus regis Francie, cum magno exercitu infra limites imperii opidumque obsidione cinxit, cui nomen est mons Beligardi,1 quod ab imperio comites de Wirtem-berg habent in feodum. ibi cum aliquandiu dalphinus maneret, cum castellanis tandem convenit, ut sibi ad certum tempus opidum traderetur, quo lapso id libere restitueret. nam aliter vi decreverat expugnare, ut locum haberet, in quo morari posset, quia non decebat regis filium in campis degere absque tecto. postquam autem dalphinus Beligardi potitus est, famam undique sui adventus publicavit, sed non uno modo apud omnes. apud aliquos nanque se in auxilium nobilitatis venisse predicabat, tanquam illa in Germania per communitates esset oppressa. apud alios vero vocatum se dicebat per Romanum regem contra Suicenses, nonnullis autem, se velle vendicare jura domus Francie, asse-verabat, que usque ad Rhenum protendi dicebat. ex hac causa urbem Argentinam obsessurum se affirmabat. dicebat etiam et propter ducem Sigismundum se venisse. et hos ru-mores ubique publicari studebat, non quod ita esset, sed quod favorem ob eam causam sese putabat habiturum. dum hec fama sie percurrit, nobiles Alsatie, quibus gravior videtur Sui- 1 Darüber von anderer Hand: Mimplgard. bürg 1892, und die daselbst verzeichnete Literatur; siehe jetzt auch: Ohro-nique Martiniane (Bibliotheque du XV" siede), Paris 1907, S. 56f. Eneas selbst berichtet über die Schlacht in seiner Europa, cap. XLII, wie in seinem Kommentar über das Basler Konzil bei Fea S. 86. — Johann Gers aus Minden in Westfalen; Eneas nennt ihn eine maligna natura; vgl. Panormitae Dictamina, S. 477; in den Comnnent. S. 18 bezeichnet er ihn als mordacem et invitae mentis liominein. 28* 436 censium dominatus, oratores ad dalpbinum mittunt eumque rogant, ut presidia contra Suicenses prebeat. de dalphini exercitu varia dicta sunt, qui majora secuntur, 60 milia hominum in ejus comitatu fantur haberi, qui minora probant, 5 et 20 milia, medii vel 30 vel 6 et 30 milia censent esse, con-cordatum est inter dalphinum et Alsatienses 5 et 20 milia hominum ex suo exercitu per hanc hiemem in opidis Alsatie recipi debere ipseque dalphinus et Thuricensibus et aliis ob-sessis ferre opem promittit. veniebant jam dalphini gentes, que vulgo vocantur Armeniaci, in subsidium cujusdam castelli, quod Suicenses prope Basileam obsidebant. Suicenses, ut hoc sen-serunt, non expectatis hostibus obviam pergunt primasque Ar-meniacorum turmas invadunt, stragem dant plurimosque neci prebent. Armeniaci retro pedetentim fugientes ad majorem exercitum se recipiunt. illi sanguinis cupidi et avidi victorie, dum gloriam querunt, propriam salutem amittunt. ventum erat ad hospitale sancti Jacobi, quod vix quatuor stadiis a Basilea distat. ibi universa multitudo Armeniacorum in Suicenses irruit, nonnullis ante portas Basilienses positis, qui exeuntes obser-varent cederentque. committitur atrox et miserabile prelium caduntque ex utraque parte quam plurimi. horrendum auditu est: evellebant sanguinolentes ex corporibus suis sagittas Suicenses ac truncati manus in hostes irruebant nee prius animam exalabant, quam occisorem ipsi oeeidissent. quidam hastis confossi et onusti telis inter Armeniacos currentes necem suam vendicabant. erant quatuor Armeniaci, qui Suicensem unum insequebantur jamque illum telis confossum straverant et supra corpus grassabantur, cum ejus comes arrepta bipenni in quatuor illos fertur, ex quibus duos obtruneavit, alios vero in fugam dedit ac deinde semianimum corpus super humeros reeepit et invitis hostibus portavit ad suos. erat retro Suicenses murus quidam horti sancti Jacobi, quo illi se tutos ab una parte re-bantur solumque in fronte pugnabant. sed Theutunici, qui cum Armeniacis erant, intrantes hortum, murum perfodiunt Suicen-sesque a tergo ferunt, que res magna causa ruine Suicensium fuit. pugnatur tum ante tum retro. jam viro vir imminet nee jam eminus sed cominus ferrum stringitur. Suicenses quasi leones per omnem exercitum in victores vagantur, cedunt Sternuntque omnia, ut qui jam non in spem victorie sed in mortis ultionem se pugnare sciunt. prelium a prineipio diei 437 usque in finem tractum est. ad extremum non victi Suicenses, sed vincendo fatigati inter ingentes hostium catervas ceciderunt. victoria lugubris atque cruentissima Armeniacorum fuit, cam-pusque über eis mansit, non virtute sed multitudine superantibus. ex Suicensibus qui plures occidisse jurant, quatuor milia cesa referunt, qui minus mille et quingentos viros cecidisse ajunt. ex Armeniacis, dicunt aliqui, plures desideratos esse quam ex Suicensibus. magna cedes equorum fuit. plures Teutones, dum ulcisci Suicenses volunt, vitam amiserunt. Suicenses autem nulla res magis extinxit, quam magnanimitas sive illa temeritas fuit. nam dum hostes parvipendunt, eo deducti sunt, unde exire non potuere. qui sapit, nee nimis timet hostes neque contempnit nimis. dum hec aguntur, rex Romanorum oratores ad dalphi-num mittit, episcopum Augustensema et Johannem de Aich doctorem nonnullosque milites perscrutatum, quid cause sit, quod imperium cum exercitu sit ingressus. redeunt oratores et cum his dalphinus suos ad regem destinat quinque viros prestantes. interim ex parte concilii Basiliensis cardinales duo, Arelatensisb et saneti Calixti pluresque alii doctores dalphinum adeunt et cum his cives Basilienses deprecanturque, ne vel concilio vel civitati noceat. is rursus suos Basileam cum his nuntios0 mittit, qui adhuc ibi sunt habentque diversos concordie traetatus. nam et oratores pape Felicis ac ducis Sabaudie totiusque Suicensium factionis illic convenerunt. rumor est potissime, dalphinum poscere, urbemBasiliensem tanquam regni Francie sibi restitui, quod si fiat, magna privilegia illi civitati pollicetur. oratores autem dalphini, qui hie sunt,4 ajunt, dalphinum vocatu regis contra Suicenses venisse, dieuntque, jam se stravisse magnam inimicorum manum suaque opera remotam ex Thurego obsidionem, petuntque fir-mari pacta, cum nobilibus Alsatie percussa, stationesque in hanc hiemem exigunt, que si sibi negentur, non posse se dicunt absti-nere, quin noceant. habent jam Lauffemberg, Sekingen, Waldshut et alia quedam opida, sed illa non sufficere predicant, Brisacum ac Friburgum volunt adjungi. exinde Sigismundum Austrie ducem * Peter von Schaueriberg. — b Louis Aleman stand an der Spitze der Gesandtschaft, die den Dauphin am 31. August in AUkirch aufsuchte. — 0 Die Gesandtschaft des Dauphins kam am 6. September in Basel an. — d Die Gesandten des Dauphins an den Nürnberger Reichstag trafen am 12. September daselbst ein; ihr Wortführer war Johann v. Finstingen. 438 ad consurnandum matrimonium cum filia regis Francie dalphi-nique sorore transmitti querunt. nichil adhuc responsi est datum. civitates et principes in consultando sunt, faxit deus, ut finis sit bonus. nam murem in pera nutrire quam tutum sit pro-verbium docet. anguis torpentem frigore herinaceum domi sus-cepit, qui calefactus extensis pennis anguem domo pepulit. videant nostri principes, ut consulte faciant, ne post factum dicere habeant: non putavimus. habes ex me, vir probatissime, quid in rebus Armeniacorum geratur. in factis ecclesie nulla est adhuc recepta conclusio. sunt hie quatuor electores, Magun-tinus, Treverensis, dux Saxoniae et marchio Branndemburgensis. palatinus propter Armeniacos indultum habet, ne veniat tueatur-que patriam. Coloniensis archiepiscopus," in obsidione Susaten-sium oecupatus, venire hueusque non potuit, sed nunc per oia-tores regis factis induciis venturus dicitur. sunt hie ambarum partium oratores et quisque suam rem tuetur. episcopus Verdu-nensisb ex parte ducis Burgundie huc venit magnopereque suadere nititur, ut majestas regia cum tota natione pro papa Eugenio se declaret, qui hodie coram toto cetu magnam oratio-nem habuit. hec sunt, que nunc scribere possum. tu vale cum consorte tua, magis bona quam fortasse prudente, quia inter feminas non solet regnare prudentia. iterum vale et me ama. ex Nuremberga, die 22. septembris1 anno 1444. 1 Das Datum aus cod. Lobkowitz 462, Bl. 68. Dort steht der Brief jedoch nicht als Eigentum des Eneas, sondern seines Freundes Wenzel von Bochow mit der Adresse: Wenceslaus de Bochow, canonicus veteris capelle Ratis-ponensis et plebanus in Hiersperg imperialisque cancellarie notarius Jo-hanni de Bochow fratri suo honorando s. p. d. Der Brief zeigt hier einige Abweichungen; im Anfange fehlen die Zeilen: ego autem scripsissem — effleiaut certiorem; am Schluß fehlt dem Brief die Notiz über den Bischof von Verdun; er endet mit den Worten: tu vale et domino Tusskoni com-mendatum me facito. arma sua misi sibi per quondam nobilem dictum Boch. iterum vale et me ama. Ex Nurenberga die 22. septembris anno domini etc. 44. Wenzel, der, wie wir wissen, alle Briefe des Eneas sammelte, benutzte den vorliegenden, um die darin enthaltene Neuigkeit seinem Bruder und den Freunden in Prag mitzuteilen. Daß der Brief tatsächlich von Eneas stammt, geht vor allem aus dem Stile hervor, der unverkennbar alle Eigentümlichkeiten des Stiles des Eneas aufweist. » Dietrich IL, Erzbischof von Köln 1414—1463 (vgl. Allg. Deutsche Biogr. V, 119—182). — >¦ Louis de Saricourt. 439 158. Eneas Silvius an Michael Pfullenäorf; Wien, 1. Oktober 1444. TTber die Gründe ihrer gegenseitigen Verstimmung und den Gegensatz ihrer Naturen. Aus clm. 12725, El. 82"; N.97; JB. 97; V.125. Eneas Silvius poeta salutem Tplurimam dicit Michaeli de Phullendorf, regie cancellarie protonotario. Sequebar magnificum virum dominum Gasparem cancella-rium ex Nuremberga recedentem, cum inter equitandum rogasti me, ut tibi, patriam tuam revisuro, aliquid rescriberem, nam sie potissime reconciliatum me tibi censeres, ego tunc non spo-pondi me scripturum, nisi tue ad me littere prius devenissent. nunc cum diu expeetarim scripta tua jamque mihi satis per-suadeam in vanum me manere, ut scribas, deliberavi tuo desiderio morem gerere prioresque meas litteras ad te dare, quod si verum audire vis, debes autem velle, non tantum tui causa faciam quantum mea. veniunt enim ad me plures queruntque dili-genter ex me, cur inter te meque turba fuerit. nota enim omnibus erat amicitia nostra et quasi Pictagoreos amicos nos omnes arbitrabantur, cum et libri et bona omnia inter nos com-munia viderent. at cum postea seorsum ineeperimus vivere, sciscitantur omnes, cur hoc diseidium intercesserit et aliqui te, aliqui me ineusant, nonnulli utrumque. at ego, cum mihi de re hac verbum fit, expurgo me ipsum et causam meam sine ad-vocato defendo, sicut et te facere non ambigo. nam et Pro-copius Bohemus, vir prestans nostrique amantissimus, ita tuis verbis persuasus erat, ut oratione magna opus fuerit, antequam ejus opinionem mutare potuerim, quia tu eum imbueras. exisfi-mabat enim homo, me potius quam te peceavisse. sed auditis tandem rationibus meis sententiam variavit jamque, ut est, non me amicitie jus violasse sed te, sicut est, putat. sed est mihi permolestum unieuique poscenti reddere rationem, nanque ut diuturnior nostra benivolentia fuit, eo notior omnibus fuit. sed venit in mentem, quod Papius Florentinus fecit. is cum pallium olei pauxillo maculasset, quia se per urbem euntem singuli per-contabantur, quidnam esset, quod pallium deturpasset, cum gra- 440 viter omnibus responderet, scedulam pergameni pallio consuit, in qua scriptum erat: oleum, nee posthac voce cujusquam vexatus est, oecurrebat enim interrogationi cujuslibet scedula. ita et mihi faciendum est. scribam ad te causas, cur ex tua me subtraxerim amicitia. si quis deinde scrutatus me fuerit, ad epistulam hanc remittam, ex qua poterit quisque et causas dissolutionis amicitie nosse et non me eulpandum, sed te potius, fuisse. et satisfaciam tibi, qui meas litteras te cupere significasti. fateor enim, me priorem fuisse in amicitia dirimenda, cum viderem, non elegisse me virum, qui posset in amicitia mea esse diu-turnus. nee propterea mirari quisquam debet, quod benivolentia nosti'a biennalis fuerit nee enim anni duo veram amicitiam ostendunt, sed vix etas hominis satis comprobat amicitiam. plures sunt, qui nobis ab initio placidi et humiles viderentur, sed ii successu • temporis quales sint apparent. possunt enim aliqui nature vitia ad tempus tegere, in perpetuum tegere non possunt. necesse est enim, ut sese aliquando quales sint deinonstrent, quod cum fit, solvitur amicitia, quia perditum est, quod amabatur. jam te arbitror, quo pergam, intelligere. non insimulo te ali-cujus vitii, sed ajo, te alium esse quam rebar. putaram, te meorum morum esse conformem ideoque te amavi. et certe finxisti te nature mee admodum similem. nunc quia non con-tinuas nee ille es, qui antea fuisti, nee amor meus erga te ille est. ego, ut vixi ab initio tecum, sie perseveravi semper. ita-que, si nunc non sum amandus, nee in prineipio diligendus fui. nee ista dico, quod me bonum, te malum arguam aut mores meos sinceros dicam et tuos impuros. potest esse, ut tu bonus sis, ego malus, uteunque est, non potest amicitia perdurare, ubi mores dissimiles sunt, sed ne sie divagando rem faciamus longiusculam, dicam tibi, quid est, quod me non„sinit esse ami-cum tuum et, quibus in rebus injuriatus sis mihi, exponam. morum diversitas est in hoc, quod tu multorum verborum es, ego paueorum, tu peeuniis studes, ego eas parvifacio, tu litteris ad lucrum aliquando vacas, ego ad quietem animi sequor eas. tu rigidus et atrox, ego lenis et facilis, tu eibis plus quam Venere oblectaris, ego plus Venerem amo quam eibos. tu nocte ad-veniente nunquam dormire et mane nunquam surgere vis, ego post cenam, paululum postquam quievi, dormire vollem et ante lucis adventum surgere. tu clarus, ego humilis. sunt he inter te meque differentie. quod si fateri nolis, eorum judicio stabo, 441 qui te meque usu noscunt. at certe, cum prima inter nos jacta sunt amicitie fundamenta, que certe male jacta fuerunt, tu haud talem te monstrabas, sed eras mihi admodum morigerus ita, ut quicquam mihi placeret, idem et tibi videretur cordi talique arte me inviscasti. sed mutasti postea modum vivendi et ad priorem naturam tuam redisti. quod si tu vitam mutas, decet et me amorem mutare. dicis, quid est, quod tibi obfuerit? multa sunt, Michael, ne vereare. lacessisti me lingua, dixti pluries inter commensales me levem multisque vitiis me insimulasti, que si fortasse vera fuerint, scio enim me miseriis involutum, decebat te, non inter alios sed inter te meque eorripere et si me non emendassem, sicut evangelii lex jubet, adhibere unum poteras vel duos ac postmodum ecclesie dicere. at tu me coram semper laudasti blanditusque mihi magnopere fuisti, post tergum vero monstrasti me digito atque subsanasti. sunt noti tui meique, ex quibus sepe audivi hec. nee tu negare potes, quin comediam meam carpseris, quam de Chriside "¦ feci Nuremberge. non est mihi eure, quod mea scripta tuo judicio reprobentur, quamvis magnum est, nee ego laudari musam meam ex te volui, quia non est digna laus, que ab nomine rei non perito venit, sed noto animum tuum. preterea si quid vitii inerat, decebat te me admonere, ut limassem. at tu nedum carmen sed auetorem quoque irridebas meque perlevem aecusabas, qui comediam scripsissem, tanquam non laudi Terentius et Plautus habiti sint, qui comedias scripserunt. sed mitto hec. alia sunt, que fame mee plus obfuerunt. quinque et viginti aureos mutuo mihi de-disti, magnum officium et amico dignum. nam cujus tu fidem in peeunia cognoveris, tuto illi omnia credas, argentum est alter sanguis. subvenisti mihi, fateor, in re necessaria nee ego un-quam inficias ibo, me tibi propterea obligatum fore. repetisti ex me mutuum, non communieavi verbum, sed cum ipse peeunia vaeuus essem, ex alio mutuatus sum, quod tibi restituerem. bene hueusque actum est, post dies exinde aliquos, cum ex me non-nichil peteres, quod prestare non poteram, dixti, me tibi succen-sere ac propterea succensere, quod tuum es repetisses. magna profecto hec injuria fuit. nam quis posthac mihi nummos credat, * Die noch ungedmekte Komödie, deren Veröffentlichung ich vorbereite, steht im. Kodex Lobkowitz 462; vgl. Oreizenaeh: Geschichte des neueren Dramas I, 664—668. 442 si repetenti irascar? magno me crimine insimulasti tantoque meum animum offendisti magis, quanto ab ea intentione eoque vitio magis abfueram. verius dicere poteras, ideo erga me alius est Eneas, quia nonnichil sibi detraxi, aut quia non affui sibi in pereeptione bibalium, aut quia sibi detrahentes non redargui. hoc me, Michael, mirum in modum turbavit. quod si dicis, antea quoque me tibi fuisse solito graviorem, non negabo. sciebam nanque me tuis morsibus lacessitum, sed erant illa vulnera, que non egre curari poterant, si alia non supervenissent. et quippe, quod tu dicebas, me propter repetitionem pecunie commotum, facile potest confutari. nam et antequam pecuniam repeteres cognitis, que de me dixeras clanculo, non eram tibi ex consuetudine prisca conjunctus paulatimque studebam, me disjungere memorque Cieeronis sententie non rumpere beni-volentie vinculum sed solvere nitebar. quod autem postea trun-cavi amoris funem tua culpa fuit. cum me coram aliis propter pecuniam tibi molestum assereres, feci ergo tunc, ut naute faciunt, qui adveniente periculo non solvunt navem sed retinaeula inci-dunt. hec credo satis fuisse ad amicitiam dirimendam. nam quod cistam mihi commodatam vendideris Jacobo nostro quodque tuos libros repetieris et meos retinueris non vitio do, sed in-dignationi jam suborte tribuo. si quid me hie mentitum putas, redarguere potes mihique rescribere. ego alienum potius quam meum Judicium sequar et hanc epistolam, honoris mei tutricem, omnibus dabo, qui de nostra separatione quesiverint. inter me autem et te primus amor primaque Caritas revivere non poterit nee amicitia esse, que fuit, nisi et mores et convictus redeaut, qui ante fuerunt famamque meam videam restitutam. vale et si durius scribo quam ferre queas, memento et te de me locutum fuisse acerbius quam inter amicos deceat. ego te potius solum solus arguere volo, quam inter alios de te aliquid dicere, quod tuo possit honori vel utilitati detrahere. nam etsi soluta est amicitia, non tarnen que inter homines esse debet cum honestate societas est extineta. iterum vale. ex Vienna, kalendis oc-tobris 1444.» a Die Zweifel, die Puckert: Kurfürstliche Neutralität, S. 210, Anm. 2, an der richtigen Datierung des Briefes ausspricht, vermag ich nicht zu teilen. 443 159*. Eneas Silvius an Johann Tuschele in Prag; Wr.-Neustadt, 31. Oktober 1444. Bittet den Freund, ihm in Prag eine Bibel su kaufen. Aus cod. Loblcowüz 462, Bl. 73; V. 127. Eneas Silvius poeta salutem iplurimam dicü Johanui Tusskoni. Miraberis petitionis mee, si eorum opinioni consenties, qui poetas nullos libros adamandos credunt nisi qui fabulas referunt. et si cum eis senties, qui poetas oratorum germanos dieunt virosque bonos, dicendi peritos, quod petiturus sum neque miraberis neque contempnes sed adjuvabis potius me, ut desiderii compos fiam mei. quid enim est, quod ad erudiendam hominis vitam instituendosque mores pertineat, quod poetis non sit op-tandum? quod igitur volo quodque te peto, est, ut mihi bibliam unam coemas. audio enim apud Bohemos hunc libruni venalem frequenter inveniri propterea, quod illa regio multis olim collegiis habundavit multisque bibliotecis propter universitatem Pragen-sem, que inter alias clarissima fuit. relatum est mihi, plures presbiterculos esse, qui libros venales habent et, sicut paupertas facit, non multum eris exigunt. quapropter te obsecro, ut si possis mihi vetus novumque testamentum compares1 in uno volumine, illud ad Wenceslaum" carissimum tuum meumque mittens2 et ego sibi pretium numerabo. in hoc facies mihi rem carissimam et etiam nonnichil apud deum mereberis, qui me, secularibus litteris traditum, ad divina provocabis eloquia. ego jam senex sum nee me decent nee delectant seculares littere. vellem me jam ad evangelii profunda demergere atque illic aquam illam bibere, quam qui bibit non gustat mortem in eter-num. nichil est hie mundus et, qui sequitur eum, deeipitur. bea-tis est, qui spem habet eterne vite et qui ornne3 suum gau-dium locavit in Christo, ego, mi Johannes, parvi facio hujus seculi voluptates vellemque soli deo servire. sed quia homo sum, litterarum amator, nescio, quo in exercitio magis deo possim placere quam in negotio litterato. et quia litterarum dei prima Cod. comparare. — 2 Cod. mittentes. — a Cod. omnem. * Wenzel von Bochow. 444 elementa biblia tradit, cupio bibliam habere, imo te rogo, ut tota Bohemia, si opus fuerit, perquisita, eures me biblie parti-cipem facere. hoc est quod volo, quod cupio quodque te de-posco. in qua re si mihi morem gesseris tanti faciam quanti si me regno donaveris. vale et, quod desidero, stude, ut impleas et me utere ut tuo. ex Novacivitate, die ultima octobris 1444. 160. Eneas Süvius an Johannes Gers; Wr.-Neustadt, 3. November 1444. Rechtfertigt seine Bemerkung über die Frau des Freundes und spricht seine Gedanken über den Tod aus. Aus dm. 12725, Bl. 112; N. 88; B. 88; V. 128. Eneas Silvius poeta salutem ^lurimam dicit domino Jo-hanni Gers, regio protonotario. Dedi ad te litteras ex Nuremberga scripsique tibi Ar-meniacorum adventum, credens tibi complacuisse. nam et sie mihi abs te discedenti preeeperas. nunc autem reversus huc inveni, nescio quid te moleste tulisse, quod in epistole calce scriptum erat, conthoralem tuam ut juberes salvere, adjunetis verbis, quibus eam probiorem quam sapientem videbar sensisse. hoc, ut accepi, tu egre tulisti. nescio an credam his, qui mihi hec insinuarunt. nam hoc non Vienne sed inter Viennam et Novam civitatem ac inter equitandum mihi relatum est. quod si Vienne id contigisset, verbis potius quam litteris apud te purgassem. uteunque est, mihi non fit verisimile te, virum etate maturum et moribus comprobatum, verba, que nunc attigi, non bono animo tulisse. nam quid ego dixi? laudavi probi-tatem, diminui sapientiam. an tu is es, qui queras in muliere sapientiam? scio quia non ignoras Ecclesiastici verba:a virum de mille unum reperi, mulierem ex omnibus non inveni. sed quid ego de mulieribus, cum et in viris laus sit, probiorem esse quam sapientem. nanque sicut ad Corinthios inquit Paulus:"1 stultam fecit deus sapientiam hujus mundi ac ideo in evangelio dominus:c nisi conversi fueritis, inquit, et efficiamini sicut parvuli, non intrabitis regnum celorum. non enim sapientiam hujus seculi sed cor simplex et mentem puram diligit dominus, et » Pred. Salomon 7, 29. — » 1 Oorinth. 1, 20. — ° Matth. 18, 2; Marc. 10, IS. 445 his dotibus pollere conjugem tuaru scripsi. non eam Corneliam Graccorum matrem oratricem dixi aut Calphurniam in causis patrocinantem, sed talem predicavi, quam deus ipse non asper-naretur et qui stulta hujus mundi delegit et sapientiam perdidit sapientum. sed dixerit aliquis fortasse, de uxoribus, quales-cunque fuerint, tacendum esse, hoc si apud vos moris est, fateor me, vestre consuetudinis inscium, peccavisse dandaque erranti venia, nam et Paulus veniam meruit, ecclesiam dei persequens, qui se bene facere credidit. prisci autem, quos legi plures, solent, ad amicos scribentes, multa de conjugibus scri-bere. lege Hieronymum, Ciceronem, Senecarn, Ovidium de tristi-bus, multa ibi de alienis uxoribus etiam cum gratia maritorum scripta reperies. adducerem plura in hunc effectum, sed nequeo arbitrari te virum, tum doctum tum prudentem, animum in-duxisse, ut ista pensites. simulque pestis, que apud nos acerbe grassatur, facit, ut magis de modo moriendi cogitem quam ut epistolas dictare eurem, nanque cum audio, nunc illum nunc istum efferri tradique sacerdotibus, heus tu, inquam, Enea, nee tu scis, quando citator assit, qui te ad tribnnal vocet, ubi nee advocato nee procuratore tueri te possis, sed tua te opera judi-cabunt. terribilis est equidem, mi Johannes, hujusce rei recor-datio. debemus tarnen gratias agere c/eatori, qui nos, vocatis pluribus aliis, premonet nee erga nos facit, ut. ad Thessaloni-censes scribit Paulus,0, qui venturum dominum dicit sicut für in nocte, sed utitur nobiscum illa dementia, de qua in Apocalypsi meminit Johannes :b ecce, ego sto ante hostium et pulso. si quis audierit vocem meam et aperuerit januas, introibo ad illum et cenabo cum eo et ille mecum. utinam deus adaperiat oculos nostros et det nobis hujus seculi blandimenta illecebrasque con-tempnere et ad philosophiam pervenire, per quam dicamus cum Paulo:« cupio dissolvi et esse cum Christo, mira res, ut ho-mines pejus in hac vita habent, eo difficilius egrediuntur. durus forsitan hie sermo tibi videbitur, sed audi et cognosces, me vera dixisse. quis est, obsecro, qui misere vivit, nisi qui pec-catis est deditus? hec sententia est et theologorum et philo-sophorum. nam Cicero in paradoxis hoc ait, omnem malum servum et apostolus quoque peccati servum dicit peccantem. quis ergo miserior est servis peccatorum? at servi peccati hi * 1 Thessalon. 5, 2. — •> Offenbar. Johannis 3, 20. — <= 2 Corinth. 5, S. 446 sunt, qui egerrime moriuntur. nam semper in peccatis vellent provolvi. et hi non peccata dimittunt, sed a peccatis dimit-tuntur, quando mors adest. nos igitur si saperemus, reconcilia-remus nos deo, creatori nostro, qui nobis vitam dedit illamque sibi quandocunque reposceret, libenti animo redderemus. sed tenet nos cecitas peccatorum, que obvelavit oculos mentis nostre. deus nostri misereatur et extendat erga nos. pietatem suam detque nobis animum, ut quandocunque nos vocet, prompti simus et ilares. nanque sive sponte sive invite, moriendum est tarnen, nee nos mors preteribit, que priscos reges atque cesares non preteriit, que nee ipsi creatori omnium deo, postquam humani-tatem induit, parcere voluit. omnia nata occidunt et omnia orta seneseunt, stat sua cuique dies, breve et irrecuperabile tempus.a nemo natus est, cui non sit moriendum. et nos igitur ad hanc nos accingamus mortem, ut, cum venerit, tanto minus acerba sit, quanto magis precogitata. mors quidem non mala est, sed finis potius teterrimi carceris his, qui bene moriuntur. hinc celestis vox audita Johanni: beati mortui, qui in domino moriuntur. utinam deus, qui quos vult eligit et quos vult reprobat, his nos jungat, cum fati dies affuerit, utinam cor meum ad hec, que scribo, sese disponat, utinam non alia inveniatur mentis cogitatio, quam signat harundo. fateor me multa scribere in bonum, que non operor, sed in omnibus hiis misereatur mihi dominus, qui mundum potest de immundo facere. tu vale mei memor et amator ut solebas. ex Nova civitate, 3. nonas no-vembris 1444. 161. Eneas Silvius an Johann Lauterbach;1 Bruclt a. M., 13. November 14M. Hat sich vor der Pest geflüchtet; Lob des Landlebens. Aus cod. Ohigi J VI, 208, Bl. 391; eine eigenhändige Abschrift des Briefes auch im cod. Val. Reg. lat. 387, Bl. 172; K. b 5; N. 91; B. 91; V. 129. Eneas Silvius poeta1 salutem iplurimam dicit Johanni Lauterbach,2 sacerdoti et viro probissimo amicoque optimo. 1 EII gestrichen. — a EII Lauterbachensi. "¦ Virgil, Aeneis X, 467. — b Lauterbach war später des Eneas Generalvikar in Triett (Hortis, Documenti di Trieste p. XL). Der Brief ist in seinem Hauptleile eine Bearbeitung von Soraz, Epodae II: Beatus ille, qui proeul negotiis. 447 Credo te quid agam et ubi sim ex multis percontari, cum me apud regem non esse cognoscis, sed nemo tibi hoc melius exponet quam calamus meus, qui libenter desiderio tuo morem geret sciens quia me amas. audi ergo, quid acciderit nobis in Nova civitate prius, deinde, quid faciam et ubi sim, breviter edoceberis. eramus nuper in curia cesaris apud viduam quan-dam, sermonis gnaram Itali, nam et in domo illorum de Scala serviverat, dum virguncula fuit. hie primum Mango, qui ministra-bat equis, egrotare cepit ac septima die decessit e vita. moxque alius ex familia, vir robustus, epidimiam professus est se perpeti, cujus morbi tanti vis fuit, ut eum triduo interficeret. exinde mox hospita dolere caput et ancilla febricitare ceperunt. ger-manus quoque magnifici domini1 Gasparis cancellarii vertiginem patiebatur. pavere omnes ac de fuga cogitare. accessit can-cellarius regem licentiamque fugiendi mortiferam luem suscepit atque sie, hodie sunt octo dies, huc pervenimus. sumus enim hie in plebe reverendi patris domini2 electi Frisingensis. opidum tibi notum arbitror, Prugk nomine, inter duas aquas Muram atque Murzam, que hie ante opidum copulantur et unum facientes flumen in Savum feruntur. hie nundine sunt, que per oetavam divi Martini solent perdurare. ego remissis omnibus curis nunc merces, que undique huc afferuntur contemplor, nunc in agros egredior montesque apricos et silvarum latibula ac lucidas flu-minis limphas non absque singulari mentis oblectatione intueor. habes nunc et ubi locorum degam et quid rerum agam. nunc illud te volo scire beatum mihi videri, qui vitam ab negotiis proeul publicis sibi delegit sieuf prisca mens mortalium con-suevit. quis enim non felicem illum dicat, qui nullo fenore aut ere alieno obligatus rura suis bobus exercet. audi quam beatus sit, nempe non truci excitatur classico, quo bellum petere ac pugnam jubeatur inire, non horret iratum mare, forum vitat et litigantium jurgia, non visitat superba divitum atria, non fasti-diosis curialibus est supplex, sed aut altas populos adultis vitium propaginibus maritat aut in secreta reduetaque valle errantes boves et armenta pascentia prospeetat, interdum ramos inutiles falce resecat ac feliciores inserit, interdum mella, que pressit, puris recondit amphoris aut oves tendet lanasque reeipit. at cum autumpnus decorum caput mitibus pomis per agros extulit EII gestrichen, — * EII gestrichen. 448 magno afficitur gaudio, pira ex arboribus decerpens, quas sua manu inseruit. interdum et purpureas uvas colligit et aut suspendit in usum hiemis aut mustum exprimit. libet iüi jacere modo sub antiqua ilice modo in tenaci gramine. labuntur aque ex altis rupibus, queruntur aves in silvis, obstrepunt fontes manan-tibus limphis sompnosque leves invitant. ut vero hibernus ad-venit annus et imbres nivesque dominantur aut apros multa cane in obstantes detrudit piagas aut rara retia levi hamite seu furca conti'a edaces turdos suspendit aut pavidum leporem et advenam gruem laqueo captat. quod si pudica mulier illi fuerit, quales olim fuerunt Sabine sive, de quibus sacra scriptura me-rninit, Sara, Rebeccha vel Rachel, que solibus perusta domum servet et dulces nutriat liberos, multo beatior fiet, cum illa in adventu lassi viri vetustis lignis sacrum extruet focum claudens-que textis cratibus letum pecus distenta siccabit ubera et dulcia vina dolio promens dapes inemptas apparabit. quis hanc non laudet ac desideret vitam? non me amplius Locrina conchilia aut rombi vel scari nee ex quo vis mari vel flumine quesiti pisces juverint, quam leta de pinguissimis ramis arborum oliva decerpta aut agna, quam solis paschalibus festis rustici maetant, vel hedus ab ore preruptus lupi. nam quantum juvat inter rusticas epulas mitia poma et castaneas molles ac pernas et caseum pastas oves videre, cum domum properant, intuerique fessos boves, inversum vomerem collo trahentes languido. multa sunt ruris gaudia, que nunc singula prosequi non est epistularis angustie. ideo vale et hec ex multis pauca notans amorem ruris aliquando indue. iterumque vale, mei uti soles memor. ex opido Prugk, die 13. novembris 1444. 162. Eneas Silvius an seinen Vater; Brück a. M., 19. November 14M. Persönliches. Fragt nach seinem Sohne, von dem er fürchtet, er sei gestorben, wie sein erster in Schottland geborener. Aus Oottweih 390, Bl. 29« und dm. 70, Bl. 222 (gedruckt bei Voigt Nr. 130). Eneas Silvius, poeta, Senensis, genitori suo Silvio Picolomino salutem ^lurimam dicit et ut filium decet, sese facit commen-datum. 449 Vellem diebus singulis ad te scribere, quia et tibi jocun-ditati et mihi esset non modice voluptati. sed scribere inania leviaque nullatenus possum, ideo mihi ut ignoscas rogo. nunc autem cogor ad te scribere, ut timorem tibi auferam, si quem mei causa suscepisti. credo nanque ad te famam convolasse ejus pestis, que in Austria viget, in qua non minus cadunt ho-mines quam in autumpno poma. tu fortasse, quia regi servio isque in Austria manet, esse me secum reris mihique times. sed pone hunc metum te oro. nam multi jam dies sunt, quibus ex curia recessi nee reversurus sum nisi cessante peste. sum in aere salubri et optimo idque tibi matrique mee notum esse volo, ut sciatis me bene valere et in dies meliorum fortunam sperare, de qua hueusque non debeo conqueri. tarnen2 faxit deus, ut ipsa mihi in dies benignior fiat et tantum arrideat,8 ut omnes mei sanguinis viros et feminas cum honore possim revisere. de Nanne, Laudemia, Bartholomeo atque Catherina nichil jamdiu pereepi neque de liberis eorum. tuum est mihi aliqua4 significare, similiter et de Nicoiao Loli ejusque nliis ac sorore tua5 Bartholomea et alia6 sorore Catherina. scripsisti mihi, jam duo sunt anni, de filio mihi Florentie nato ex muliere, que vocata est Elisabeth, sicut hodie festum currit illius vidae sanetissime. ego tibi respondi, multis conjeeturis filiolum illum me meum credere, neque post aliquid rescripsisti.7 nescio an perierit, sicut et alius in Scotia mihi natus vitam exalavit, ut fit, quod plures agni quam oves moriuntur. precor itaque te, mihi ut rem omnem exponere eures ac de me bene speres, quia si deus faverit, ut jam favere cepit, quanquam ego in-dignus favore dei me sciam, potero et tibi et nostro generi si non utilitati saltem honori fore. Johannem Ptolemeum fratrem tuum itaque nepotem8 Jacobum doctorem et item alium nepotem9 Gregorium jube ex me salvos esse. Corsinianum rus si quando petis veteres illos amicos meo nomine salvos dicito et nutricem meam maxime, si adhuc vivit, Bartholomeam cum Berte viro, quem non arbitror in hanc usque diem tarn senem vivere. matrem meam, si me amas, ama et observa sibique benefacito. vale optime.10 ex Prugk, opido Stirie, 19. novembris 1444.n 1 dm. ex. — * dm. unde. — a dm. ardeat. — * dm. aliquid. — s dm. tua domina. — 6 dm. altera. — 7 dm. scripsisti. — B dm. nepotem dominum. — 9 dm. nepotem dominum. — l0 Fehlt dm. — n Das Datum fehlt im Cod. Göttweih. PonteB. II. Abt. 61. Bd. 29 450 163. Eneas Silvius an Piero da Noeeto; Brück a. M., 19. November 1444. Persönliches. Aus clm. 10, Bl. 221" (gedruckt bei Voigt Nr. 131J, verglichen mit cod. Gölt- weih 390, Bl. 29. Eneas Silvius poeta salutem plurimam Aicit domino Petro de Noxeto, scriptori apostolico et fratri optimo. Si mihi singulis diebus aliquid scriberes, tarde tarnen et raro ad nie tuas deferri litteras quererer, quid nunc me facere putas, cum vix duas in1 anno toto a te suscipio epistolas?2 nempe doleo maxime et quererer admodum, nisi quod te queri-monias contra me relaturum timeo. nanque et ego non ut de-berem ad te sepe scribo. parce igitur mihi et ego tibi veniam dabo, hoc tarnen pacto, ut preterita negligentia condonetur, non futura remittatur. ego ne me semper tacere velle putes, do tibi has litteras, in quibus si aliud3 non scripsero hoc sat fuerit, quod me bene valere cognosces. idem et tu facias, rescribens mihi tuam valetudinem uxorisque tue atque natorum, et4 dulce-dinem, quam ex eis recipis, mihi significa, quam non dubito maximam esse, credo te desiderare ex me fieri certiorem, quo-modo res in Nurenberga successerunt, sed audies ista ex aliis. meum non est aliud scribere, nisi quod in discordia recessimus. oratores regis infra paucos dies ad vos dirigentur, quos curate diligenter expediri5 et bene, si vestrum et publicum cupitis bonum. scribe mihi aliquid de magistro Thomaa nostro et amicis reliquis meque ipsis recommenda et vale optime. ex Prugk, die 19. novembris 1444. 164. Eneas Silvius an Giovanni Gampisio; Brück a. M., 20. November 1444. Persönliches. Bittet ihn um Übersendung der Politica des Aristoteles. Aus clm. 70, Bl. 221" (gedruckt bei Voigt N. 132) und cod. Gießen A 35, Nr. 65. Eneas Silvius salutem -plurimüm ddcit Johanni Campisio, prestanti philosopho fratrique amantissimo. 1 Fehlt clm. — 2 Fehlt clm. — 8 Qottw. aliquid. — 4 clm. atque. — 6 Göttw. curare d. expedit. a Thomaa Parentucelli, der nachmalige Papst Nicolaus V. 451 Epistolam satis verbosam ex Nurenberga tibi direxi multis-que tuis quesitis satis feci, si satis facere est, quantum inter-fuerit respondere. nescio meas litteras an receperis, quia nichil ex te jam diu suscepi, quamvis ex curia plures ad nos venerunt. idque fit, ut has tibi nunc scribam. nam si alie nisi in unum transierint, poterit iste in locum succedere. non scribam tibi, quomodo res ecclesie apud Nurenbergam directe fuerint, nan-que hoc ex aliis pluribus intelligere potuisti et presertim ex nuntiis apostolicis, qui ibi fuerunt jamque in curiam redire po-tuerunt. hoc tantum possum dicere, quod in divisione recessum est, aliis unam aliis aliam partem tuentibus. veniunt in brevi ad vos oratores regii et si bene fuerint expediti magnum erit vestrarum partium fundamentum. liis poteris tradere politicam ad me ferendam, nam et ego illos rogabo, ut hoc oneris sus-cipiant. tu tantum fac, ut onus committas. preeor te, ut re-verendissimo patri domino Tarentinoa me facias commendatum, quem propter suas prestantissimas virtutes tarn diligo quam Scipionem, Kathonem, Fabricium et illos priscos solemus dili-gere, in quibus emicuisse singularissimas dotes legimus. una tarnen res me Uli magis dederit, si te sua cura promotum agno-verim. de Conte tuo, domino meo vel ut verius dicam meo, cupio, ut mihi aliquid scribas, si bene Uli est, ut sibi con-gaudeam, mali autem nichil vellem audire. domino Petro Noxe-tano scribo proprias litteras ideoque non te gravo, ut sibi aliquid dicas. solum hoc volo, ut simul sitis mei cum jocundidate re-cordemini. ego per hos dies ex curia regia recessi, quia magna illic pestis viget caduntque homines, sicut in silvis hoc tempore arborum folia, sumque hie in montibus salubrique aere. de reverendissimo domino cardinali saneti angeli nichil in presen-tiarum audio, quia in remotissimis partibus agit. rescribe mihi de tuis oculis et an unquam res tuas ex Venetiis suseeperis. Hungari superbiunt voluntque in Austriam venire; hie invenient, si venient. tu vale, me ama ut soles. Ex Prugk, die 20. mensis novembris 1444.1 1 Der dm. hat die Jahreszahl 1443; dem Gießener Kodex fehlt das Jahr; daß der Brief in das Jahr 1444 gehört, geht aus seinem Inhalte wie aus dem Orte der Abfassung mit Sicherheit hervor. tt Giovanni di Tagliacozzo. •29* 452 165. Eneas Süvius an Giacomo de Castro Romano; Brück a. M., 28. November 1444. Über den Tod des Niccolb Piccinino. Aus clm. 5311, Bl. 165 (gedruckt bei Voigt Nr. 133). Eneas Silvius poeta salutem Tplurimam dicit1 doraino Jacobo, phisico regio de Castro Romano, militi et nobili tanquam patri honorando. Nemo me juste posset arguere, si ad meos amicos scribens te solum juberem salutari. nam et tu similiter facis, qui satis-fecisse amicitie reris, quod in magnifici cancellarii litteris Eneam salvere jussisti. sed nolo tecum agere, sicut tu mecum facis. scribam enim potius tibi quam te per alios mandem resalutari. quod autem ad te scribam, non est aliud, nisi quod me sospitem possum tibi significare. tetigisti tarnen in litteris cancellarii do-mini mei et amici tui optimi unum, quod mihi scribendi ma-teriam prebet. nanque tu doles virum illustrem Nicolaum Pi-ceninum decessisse de vita.a ego sui causa maxime gaudeo. nam cum viderem, illum scientia rei militaris et armorum gloria omnibus, qui nostra etate fuerunt, prestitisse, cum scirem, ipsum seniper constantem ac fidelissimum fuisse, timebam seniper, ut varie et mutabiles sunt res mundane, ne qua res intercideret, que vel glorie vel bonitati sue detraheret. cupiebam semper illum diem venire, quo tantus homo dici beatus posset, quod ante obitum, ut Ovidio placet, de nullo dici potest. nanque ut ille ait: dicique beatus ante obitum nemo supremaque funera debet.b congaudeo igitur et admodum tanto viro congratulor, qui vitam suam cum laude finivit. cui et nunc epitaphium ederem, nisi quod nunc librum de viris illustribus evi nostro compono, in quo et ipsum suo loco sepeliam et tumulum melio-rem diuturnioremque faciam quam dux Mediolani construxisse sibi dicatur. de Kotundella cum scriberes credo inflatum ner-vum urina magis quam desiderio Veneris stetisse tibi, nanque » Niccolb starb am 10. Oktober 1444 in Mailand. Eneas charakterisiert ihn in seiner Schrift De viris illustribus Nr. VI. Über die letzten Lebensjahre Niccolbs vgl. jetzt: M. Longhi: Niccolb Piccinino in Bologna 1438—1443 in Atti e rn.em.orie della r. deputazione di storia patria per le provincie di Bomagna, Ser. III. vol. 24 (1905). — b Ovid, Metam. III, 136, 137. 453 ut minxisti et calamus tacuit, quod tuorum paucitaa verborum ostendit. sed illa non tumidas vento vel urina sed succo pretio-sissimo distentas cupit, ideoque scias, te sui non esse idoneum amatorem. hec ex joco dixi. tu vale et Matheum nostrum Pisanum meo nomine salvum dicito. ex Prugk, die 28. novem-bris 1444. 166. Eneas Silvius an Johann von Eich;" Brück a. M., 30. November 1444J Über das Elend der Hofleute. Aus clm.12725, Bl.91, verglichen mit Ohigi JVIII,287 (jüngste Redaktion); N. 166; B. 166; V. 134. Eneas Silvius poeta1 salutem plurimam dicit domino Jo-hanni de Aich, perspicaci et claro jurisconsulto. Stultos esse, qui regibus serviunt, vitamque tum infelicem tum miserrimam ducere curiales, vereor, ne qui me arguant mihique maledicant, si hac epistola, quam tibi sum scripturus, ostendero. nee enim deerunt, qui me principibus deferant, et hoBtem reddere curent, quoniam homines videar2 ab eorum obsequiis arcere. nam qui post hac, inquient illi, regum atria frequentabunt, si se futuros illic miseros intellexerint? at ego non id ago, ut principibus derogem, sed illos potius magnis levo molestiis. instant assidue quam plurimi et nobiles et magni viri, qui regum aures obtundunt, dum in curiam summis preeibus reeipi postulant, quos cum nequeant reges aut utiliter reeipere aut honeste repellere, in magnaque propterea sint anxietate. gratia mihi non odium haberi debebit, si quem ex bis movero,3 enrie regis ut suapte renuntiet, nee timendum est meis scriptis id fieri, ut regum aule deserantur. erit enim semper stultorum numerus infinitus, qui vitam beatam apud reges solumruodo judicent in-veniri. sed cave, dicent4 alii, ne divinis adverseris preeeptis, dum regum suades evitari servitia, cum Petrus, apostolorum 1 Fehlt Ch. — 2 Oh. videar homines. — " Oh. monuero. — * Oh. dieunt. "¦ Zu Johann von Eich vgl. M. Herrmann: Albreckt von Eyb, S. 214—225. — b Olm. hat weder Ort noch Datum; Oh.: Ex Pruck, pridie calendis Ee-bruarii anno salutis 1445 ist aus dem Gründe unrichtig, weil sich Eneas damals in Wr.-Neustadl befand; ich schließe mich mit Voigt der Datierung des Kod. Lobkowitz 462, Bl. 169, an, der in Übereinstimmung mit elvi. 216, 5988 und anderen das Datum pridie Kai. dec. 1444 hat. 454 princeps et caput ecclesie, subjecti estote, dicat, omni creature humane propter deum, sive regi quasi precellenti, sive ducibus quasi ab eo missis. absit autem a me scelus hoc, ut apostolo contradicam, vel regibus dicam non esse parendum, cum et veritas in evangelio reddi que sunt cesaris cesari jusserit et que sunt dei1 deo, cumque et ad Romanos Paulus doctor gentium dicat:a omnis anima potestatibus sublimioribus subjecta3 sit, non est enim potestas nisi a deo. clamo igitur3 et ego: obedite principibus vestris populi, subjicite vos sublimioribus potestatibus omnes gentes, sed memineritis, quia Petrus1" propter deum ut subjiciamini jubet, non propter opes, potentias vel honores. at ista non sunt contraria meis scriptis, si cum pro-pheta dixerim, nolite confidere in principibus, in filiis hominum, in quibus non est salus. preterea quam plures objectiones alias, quibus te responsorem constituo, si qui sint, qui velint me am-plius impugnare. ego ad rem ipsam veniam, si prius, quid hoc me disputare compulerit, paucis absolvero. genitor meus Silvius, qui mortuo patre postumus natus est paternumque nomen tulit, adolescentie sue florem apud antiquum ducem Mediolanensem, hujus moderni ducis patrem peregit, affectusque tandem curie tediis domum rediit, uxorem duxit, filios genuit et usque in hanc diem vitam quietam laudatamque degit. is cum se duo Senenses juvenes admodum nobiles accessissent et an regi ser-vire conduceret percontati fuissent, sie respondit: Menippus cum adolescens apud Homerum Exiodumque diversa deorum scelera legisset, ea licita esse atque honesta credebat. nam quod dii faciant, quis non arbitretur honestum? hie vir postea factus, cum illa tanquam turpia prohiberi legibus animadverteret, in-certus animi philosophos adiit, sciscitaturus ab eis, quenam esset optima vita. sed neque philosophi satisfecerunt, cum inter se dissentirent, et alii voluptatem, alii vaeuitatem doloris, virtutem alii, quidam vero animi corporisque et fortune bona simul juneta vitam dicerent prestare beatam. incertior igitur ille multo quam antea, ut verbis utar Terentii, consulere mortuos decrevit et ad inferos penetravit, ac ex Thyresia, qui et ipse vates divina-torque fuit, ubi vita foret beata, perquisivit. cui cum vates diu 1 Oh. dei sunt. — 2 Oh. subdita. — a Fehlt Oh. "¦ Paulus, Bömerbrief 13, 1. — b l Petri 2, 13. 455 respondere negasset in aures tandem insusurrans apud privatos viros optimam vitam hoc est felicitatem inveniri dixit. Gyges quoque Lydovum rex, qui se pre ceteris fortunatissimum re-putabat, Apollinem consuluit, quis suo tempore felix esset, con-tempsit oraculum regias opes et apparatus atque Aglaum quen-dam Archadem modici ruris cultorem, qui metas agelli sui cupiditate nunquam excesserat, felicem esse respondit. vos igitur, juvenes, si quo modo vivatis optime queritis, minime reges adibitis. nam cum ipsi felicitatis expertes sint, felices, qui sibi dicati sunt, nullo pacto possunt efficere, quippe quod principibus servientes nichil sibi libertatis relinquunt, ut ea con-sequi possint, quibus potiti multo sint quam antea miseriores. virtutes enim, o juvenes, felicis vite sunt effectriees, que a princi-pum domiciliis excluse, si quando casu aut errore limen in-grediuntur, e vestigio coguntur fugere,1 perterrite sinistris mori-bus, quibus in altis palatis vivitur: quod si tempus disserendi daretur, monstrarem vobis, omnes homines stultos esse, qui vitam habentes aliam, in qua possint honeste versari, in curiis principum se precipitant. sed abest otium, ideo vos tantum moneo, ut agrum hunc histriones et adulatores et alios nebu-lones2 metere sinatis, qui nigrum in Candida vertunt. nullus est enim viris bonis apud principes locus, nulla emolumenta laborum, et ut Juvenalisa verba resumam: minor est hodie res, here quam fuit. hec eadem cras deteret exiguis aliquid, sie Silvius genitor. illi vero ab insano proposito revocati domi manere ac sibi et musis vivere decreverunt. at paterna vox minus in filio quam in extraneis potuit, nee enim me pater ab obsequiis curie potuit avocare, quamvis sepe multum3 ne me post principum vesanias irem perditum ammonuerit. sed expertus sum postea, quod prius non credidi veramque patris sententiam invenio, de qua übet me nunc in hac epistola dissertare gravique tuo judicio euneta remittere, nam et tu annis compluribus inter aulicos canes latravisti. vidi te apud Albertum cesarem honorato in loco, et cum te primum novi, orator suus in Basiliensi con-cilio benedictionem sibi ex patrum cetu petebas, cum is regni Hungarie diadema mortuo socero suo Sigismundo cesare sus-cepisset atque postquam is quoque vita funetus est, non enim 1 Oh. exire. — 2 Fehlt dm. — 8 Oh. multa. a Juvenal Sat. III, 23. 456 triennio toto imperavit, ad nepotem ejus Albertum, Äustrie ducem te contulisti, cujus es adhuc consiliarius. quam rem, non sum nescius, apud ignaros rerum mee sententie posse detra-here. quis enim infeliciter vivere curiales crediderit, cum tu, qui vir haberis bonus et sapiens, solutus semel curie vinculis, iterum te vincieris? sed sum ego quoque in eadem, qua tu es, causa, qui annis jam quindecim curialem servitutem servivi, et nunc ecclesiasticos, nunc seculares secutus sum principes et quamvis nonnunquam * evaserim, mox tarnen in vincula meapte redii. itaque posset aliquis opinari, ut solus vel cum paucis curie voluptatis fruar, idcirco me mores curie coram aliis de-testari, sicut apud Mediolanum, qui Bernardino predicatori con-tractus usurarios accusabat, ut probibitis ab his reliquis solus ipse feneraretur. sed longe aliter est. non enim quia placeat mihi curia, propterea versor in curia, sed ne levitatis accuser, qui genus vite receptum nesciverim persequi. idem et te arbi-tror retinere. accidit enim nobis sicut et conjugatis. sunt enim admoduin multi, qui vivente conjuge matrimonium dampnant et uxoris obitum cupiunt libertatis amore, semperque illius ad Co-rintbios Pauli8 mandati meminerunt: solutus es ab uxore, noli querere uxorem. at hi, postqaam libertatem sunt assecuti, mox alteram ducunt, ut vix quidam exequias defuncte valeant ex-pectare. sie enim est hominum cachates,2 ut vitam, quam vivunt diuque vixerunt etsi malam sciunt, mutare tarnen aut nesciant aut nequeant. hinc Oratiusb ad eos, qui suam vitam dampnantes alienam laudant, jam f'aeiam quod vultis, inquit, eris tu, qui modo miles, mercator. tu, consultus modo rusticus: hinc vos, vos hinc mutatis discedite partibus. eia! quid, statis? nolint. plurima sunt, mi Johannes, que nos cogunt perseverare, sed nulla est ratio prior quam ambitio, que tanquam emula caritatis omnia fert onera quamvis gravissima, ut honoribus seculi ac popularibus laudibus efferatur. quod si humiles essemus et animam potius lucrari quam vanam venari gloriam studeremus, haud multi profecto in hec tedia se reeiperent. ad eos igitur, qui propterea sequi reges volunt, quia prelatos et doctos in curiis esse conspiciunt, salvatoris nostri Jesu vocem objiciam: 1 Ch. fügt hinzu liber. — a Oh. chacates; clm. hat am Sande die Notiz: dicitur malus mos. * 1 Korinther 7, 27. — b Sermones I, 1 16—19. 457 super cathedram Moysi sederunt scribe et pharisei, que dicunt facere, secundum opera eorum nolite facere. non igitur, quod insignes viri ac magistri vite faciunt, sed quod facere debent imitari oportet, expendat prius se ipsum, qui se dicare vult regibus, an tolerare labores, famam perpeti, sitim sufferre con-tunieliasque valeat sustinere. deinde prospiciat diligenter, utrum ex curia consequi possit, quod suus desiderat animus. mihi et angustie apud principes infinite intolerabilesque videntur, et que homines Optant illic nullatenus inveniri, quo fit, ut veram patris sententiam arbitrer, de qua nunc transigemus. Repetenda1 est igitur paterna vox, quod ille stultos esse autumat singulos, qui non coacti principibus serviunt. clara vox, dura tarnen fortasse nonnullis videtur. sed audi jam, quo pacto probetur. stulti quoad propositum nostrum tribus modis dicuntur homines. stultus est, quicunque id querit, quod inveniri non potest. stultus est et qui queritat, quod nocet inventum. stultus quoque et ille est, qui fine proposito, ad quem tendit, cum plures habeat calles, deteriorem eligit et periculosiorem, ut in Romam petiturus, cum due sibi pateant vie, altera brevis atque secura, altera longior et plena latronibus, pergere ultimam velit. curiales igitur homines aut primam stultitiam incidunt aut alteram aut tertiam. aut enim, quod assequi nequeunt, investigant, aut quod inventum detrimento sit querunt, aut semitam pejorem deligunt, quas res tunc melius 2 cognoscemus, si que sint curialium desi-deria et quos sibi constituant fines previderimus.3 mihi videntur omnes, qui regum vel principum latera stipant, aut honores querere famamque seculi aut potentiam aut divitias aut volup-tates. nee inficias ibi nonnullos esse, qui se apud principes lucrari animas arbitrentur, ut meritum tanto majus nanciscantur, quando cum majori periculo militaverint. de his igitur quinque generibus hominum dicendum est nobis, quos tantum distare ut sapientes sint ostendemus, ut facile quivis eosdem deliros, amentes, insanos ac stultissimos queat agnoscere. prius tarnen quam hec aggredior, omnes oratos volo, ne me quempiam principum carpere censeant, aut quovis pacto serenissimo divoque principi meo Friderico cesare detrahere. nam etsi dicturus inter disputandum fuerim vitiosos principes esse ac libidinum 1 Der Absatz trägt in OH. die Überschrift: Licet principes mali sint, non tarnen omnes. — 2 Oh. longo melius. — 8 Oh. perviderimus. 458 et stultitie servos, non yelim tarnen omnibus id ascribi.1 nee enim me latet inveniri nonnullos, virtutum et sanetimonie cul-tores, qui prineipatus vitia divino quodam munere superent. quemadmodum boni apud gentiles prineipes Augustus; Vespasia-nus, Titus, Trajanus et Antonius2 Pius3 sunt habiti, et apud Cbristianos Constantinus, Archadius, Honorius, Theodosius, ma-gnus Carolus et, quem Bamberga veneratur, Henricus sanetus, quibus, si vel pietatem vel mansuetudinem vel pacis amorem vel justitie zelum vel religionis affectum requiris, Fridericum nostrum nulla in re minorem invenies. tantumque4 abest meis ut sibi scriptis velim detractum, ut ejus laudes illustrare et versibus quoad possim et oratione soluta decreverim. nee me nunc ejus curia detineret, nisi sua me bonitas allexisset. sed me quanta sit curialium infelicitas ostensurum, non quid ipse et alii pauci, quos equus amavit Jupiter, sed quid communiter prineipes5 agant referre oportuit. quod si omnia, que inferius mala recensentur, in nostri principis inveniri curia dixerim, aperte mentiar, nee minus mentiar, si nichil horurn illic6 esse conten-derim nee ego quemquam momorderim, quia sie est hominum vita, ut plus mali ubique quam boni reperiatur. Nostra7 intentio est quam fatui sint,8 qui prineipibus herent, disputando monstrare, jamque illos aggrediamur, qui tan quam appetentes honorem, prineipibus serviunt. adversus quos übet cumJuvenali9 exclaruare:a o medici, mediam pertundite venam. delirant enim, qui propter honorem prineipibus famulantur, ad quorum purgandas mentes non meis scriptis sed elleboro potius esset opus, quis enim verum honorem in aulis prineipum dixerit inveniri? dantur honores in curiis non seeundum moros atque virtutes, sed ut quisque ditior atque potentior est eo magis honoratur. nam quem unquam pauperem tametsi prestanti vir-tute preditum regum aliquis sublimavit? audio, quod objicis: fuerunt nonnulli, dicis, obscuro nati loco atque inopes quondam, qui nunc omnibus sunt prelati. sie enim prineipes voluerunt. sed quos, oro, sie prelatos ais? nempe quos suis moribus con- 1 Oh. non tarnen id omnibus ascripserim. — a Oh. fehlt et Antonius. — a Oh. piique. — i Oh. tantum. — B 07t. prineipes communiter. — 6 Oh. illorum hie. — ' Oh. Überschrift: Stultos esse, qui honores in curia querunt. — 8 Oh. fatuos esse. — 9 Oh. cum Juvenali libet. » Juvenal, Sat. VI, 46. 459 formes invenerunt? quibus moribus? avaritie,1 luxurie, crapule, crudelitati. sie est sane. placet avaro regi, qui peeunias unde-eunque refert. gratus est luxurioso,2 qui virgines atque maritas sibi conciliet. carus est ebrio, qui combibit. crudeli joeundus est, qui sanguinem quam multum effundit humauum. nemo ac-ceptus est nemoque ex parvo'statu prefertur aliis, nisi magno aliquo facinore sese prineipi conciliaverit. at hie non est verus honor necs stabilis, qui ex radice venit non bona, vera gloria, ut inquit Cicero, est illustris ac pervagata multorum et magno-rum, vel in suos cives, vel in patriam, vel in omne genus homi-num fama meritorum, quam nee prineipes asseeuntur, nee qui serviunt eis, cum vitiis fore omnes sint dediti nee bonum aliquid agant nisi fortuito. at transeunti per urbem tibi inclina-bunt homines, denudabunt capita, cadent loco, salutes dicent, manus osculabuntur. ita est certe. at ubi transieris, digitos retro tendent subsanabuntque tibi, et ille4 est, inquient, qui principem nostrum seducit, qui bellum suadet, qui vectigalia äuget, qui onera nobis importabilia cumulat, qui verso pollice quos vult ex nobis oeeidit, quem dii deeque omnes perdant, ne sub ejus tyrannide diutius simus. hujusmodi est honor curialium, qui si te, quisquis es, oblectat, non verebor te stultum atque insanum affirmare, qui oblectationes tuas in re fallaci, varia atque omnino falsa reponas. at vero5 parasitorum voeibus quan-tum tribui debeat, qui te cenarum gratia laudant, tu ipse nosti. pretereo histriones atque joculatores et totius vulgi laudes, quas vir prudens pro nichilo reputabit, quia nulla est vera laus, nisi a viris perveniat laudatis. adde quod omnes curie sequaces non quibus presint sed a quibus precedantur inspiciunt et altius semper evolare nituntur atque, cum omnesG precesserint, ipsis etiam regibus ineipiunt invidere, quia inexplebilis est humane glorie appetitus. cui postquam te dederis semper Ciceronis illud7 in ore habebis: quiequid est enim quamvis amplum sit, id certe parum est, tum cum est aliquid amplius. est insuper philosophorum sententia ac presertim Aristotelis, in houoribus non esse finern ponendum, quia et res incerta est et in potestate alterius, et qui servit honori et hujus seculi fame necesse est, ut8 multa faciat invitus, interdumque plus hominibus quam deo 1 Oh. schiebt ein libidim. — 2 Oh. libidinoso. — 3 Oh. et. — 4 Oh. illic. — 5 Fehlt Ch. — e Oh. reliquos. — 7 Fehlt Ch, — 8 Fehlt Oh. 460 servire cogitur. duo igitur cum sint honores, alter virorum bonorum, alter multitudinis, stultus est, qui primum reges ve-natur, quia inveniri verus honor non potest, ubi virtutes non regnant. qui vero alterum queritat,1 multo stultior est, quia et rem perniciosam sequitur et vitiosam, instabilem et incertam. atque hi quidem perpetuis cruciatibus affliguntur, cum sibi pre-ferri plurimos et sepe indignissimos videant. nee qui honoris est avidus usquam magis quam in curiis angitur. atque jam satis de honore sit dictum. Nunc2 ad potentiam transeamus. pulcrum videtur non-nullis, apud prineipem esse potentem, tutorem vocari regis, pre-cipere aliis, bellum indicere, pacem componere, posse obesse et prodesse quam pluribus. sed multi deeepti sunt, dum posse apud reges plurimum quesiverunt. apud Tiberium, Neronem, Olau-dium3 tarn potens Sejanus fuit, ut imperatore apud Capreas4 cum rege Caldeo sedente, solus hie imperium administraret seeun-dumque illud totius orbis caput veneraretur, et quippe si ante ipsum oppressa cesaris senectus fuisset, hunc unum populus augustum vocasset.5 sed nulla est apud pi'incipes diuturna po-testas, nullus6 status debilior, nullus ' incertior, nullus7 infirmior est, quam ejus, qui apud prineipem videtur esse potentior. sunt emuli multi,8 simultates, odia. omnis potentia magne invidie subjeeta est. ineidunt suspitiones, parantur insidie, perstrepunt undique delatores. atque ut oculus parva festuca turbatur, sie prineipum gratia offensiuneula vel minima cadit. interdum et9 nullo crimine perditur, tantum apud prineipes subdola lingua potest. apud Adrianum imperatorum delatorum voces adeo10 valuerunt, ut amicos quos ad summum provexerat, post hostium loco habuerit. sed ad Sejanum redeo. visne salutari sicut Sejanus et11 tarn esse potens ut ille fuit? At hie unica12 prineipis epistola captus est ac13 per urbem unco14 duetuslö ad speetaculum et in Tibridis ripa truncatus omnesque ipsius statue ex Capitolio de-jeete sunt, perlege sacras litteras. quot Saul, quot David, quot Salomon ex his, qui apud se potentes erant, oeeidi jusserunt. 1 Fehlt Oh. — 2 Überschrift des Absatzes in Oh.: Qualis potentia apud prineipem. — 3 Oh. Claudium Neronem. — * Oh. Caperas. — 5 Oh. vocasset augustum. — 6 Oh. nulliusque. — ' Oh. nullius. — s Fehlt Ch. — e Ch. etiam. — 10 Oh. adeo delatorum voees. — ll Oh. etiam. — 12 Oh. unica hie. — 1S Fehlt Oh. — u Fehlt Oh. — 16 Oh. conduetus. 461 Abimelech, quia potentem apud se vidit1 Isac ex regno repulit, forsitan et interfici jussisset, nisi digitus dei cum illo fuisset. Clitonem, sue nuti'icis filium, quod sibi ausus Philippi patris laudes comparare2 fuisset, Alexander Macedo sua manu inter-emit. extant nostri temporis admodum multa exempla, que consulto fugio, ne cui videar detraxisse. de magno regni Apulie senescalo nemo me dicere prohibet, quia tuta est in mortuos reprehensio. hie apud reginam Johannam primo in loco fuit potentiamque suam eo firmiorem putabat, quia et stupris sese msinuaverat. at regina converso in alium amore percussores ad illum noctu transmisit, quo mortuo alios sibi coneubinos Substitut, perrari sunt, qui apud reges perpetuo sint potentes, sepe qui heri placuit, hodie displicet, nullum et in atriis prin-cipum majus Studium, quam ut alios de gradu preeipitent et se erigant. potentatem quilibet appetit, nulla inter curiales habitat fides, non frater a fratre tutus invenitur nee patri" filius8 nee filio pater ignoscit.4 quilibet sibi studet, omnes preferri volunt, omnes mandare. si quis potens est, mille circa se oculos habet et totidem linguas ad ruinam ejus aspirantes et unus hinc alius illinc premit. nimium multos timere habet, qui multum potest et illum omnes oppugnant, qui prineipi gratior existimatur.5 ruunt turres, que juxta flumen site perpetuum in se aque cur-sum reeipiunt. quid tu facis, qui ex unius voluntate dependes? in cujus amore nee ferro nee plumbo sed cera fixus teneris, quem vel infrigidatus amor excutiet vel ire fervor eliquabit. non omnibus tantum arridet fortuna, quantum cancellario nostri cesaris Gaspari Slik,ü quem vel miranda fati dementia vel singularis virtus atque prestantia, que in paucissimis hominibus reperitur, apud tres cesares inter primores potentem reddidit. alios vero vix unquam vidimus in curia successoris tales esse, quales apud antecessorem fuere. sed preeipitari complurimos ex gradu cernimus, ita ut quanto prius honoratiores ac7 potentiores censebantur, tanto exinde debiliores inhonoratioresque fiant, et sint inimicis gaudio, amicis vero et propinquis et sibi dolori, molestie atque dedecori. est autem hie vulgatissimus eorum frais, qui apud prineipes vel honorem vel potentiam queritant, 1 Oh. vidit apud se. — 2 Oh. quod ausus P. p. 1. suis c. — " Oh. schiebt ein fidus est. — 4 Oh. filius patrem servat. — 6 Oh. estimatur. — 6 Oh. Slichio. — 7 Oh. et. 462 quos in errore tarn manifesto comprehensos non arbitror mihi negari stultissimos.1 Nunc divitias prosequamur, quas minime dubium est com,-plures mortales in curiales carceres attraxisse, qui cum Oratio" laborem se2 ferre dicunt, senes ut in otia tuta recedant. qui-dam vero Juvenalis b referunt verba: quando ego figam aliquid, quo sit mihi tuta senectus a tegete et baculo? adversus quos possum salvatoris" nostri sermonem referre, qui tarn difficile divitem dicit3 intra regna celorum, quam per foramen acus transire camelum, quo fit, ut stultum sit divitias querere et spem patrie celestis amittere. nee mihi quisquam timorem famis addu-cat, quasi non habeat Christus, unde alat pauperes suos. apostoli navim et retia reliquerunt, inquit Jeronymus, nee tarnen illis quiequam defuit. libertas Christi pauperum et olera* Cresi divitiis preferuntur. sed ista fortasse nimium religiöse dieuntur nee talia sunt, que vulgo prebari queant. agamus igitur pingui Minerva confiteamurque5 Juvenali et Aristoteli ad felicem vitam opus esse divitiis, quia non facile emergunt, quorum virtutibus obstat res angusta domi.d sunt, qui se posse putant divitias cu-mulare prineipibus servientes. at hi ut divitias comparent liber-tatem vendunt nee tarnen divitias asseeuntur. nam si tibi prin-ceps vel beneficia contulit vel feuda concessit vel res alias est largitus tanto magis servire tenei-is quanto majora sunt dona. quod si aliunde nescis ex Gregorio discito. cum enim, inquit ille, augentur dona, rationes etiam crescunt dominorum. quod tunc ex curia velis abire, cum dives es factus, mox omnia per-didisti. invenitur causa, submittitur aecusator, convinceris reus etiam non commissi criminis, auferuntur bona, et ne conqueri unquam possis, eripitur et vita. si vero in curia perseveraveris, oportet te5 ad quevis imperia regis esse paratum, ire in bellum, per latrones transire, navigare in mari, manere in peste, mille capitis adire pericula, justum atque injustum exequi mandatum, 1 Ch. comprehensos stultissimos esse nemo negaverit. nee plura de po-tentia. Der folgende Absatz mit der Überschrift: Quales opes apud prin-cipes inveniantur. — a Ch. se laborem. — 8 Ch. dicit divitem. — 4 Ch. nee—olera in clm. aus Unvorsichtigkeit des Schreibers ausgelassen. — 6 Ch. eonsentiamusque. — 6 Fehlt Ch. » Sermones I, 1, 31. — * Juvenal, Sat. IX, 139. — c Matth. 19, 24, Lucas 18, 25. — d Juvenal, Sat. III, 164—165. 463 ridere et flere cum rege, laudare quem laudat, vituperare quem vituperat, nulla tibi aut iu verbis aut in operibus libertas supererit. quid igitur stultius est, quam divitias per tot tormenta cogere, cum sit manifesta frenesis, ut Juvenalis" ait,1 ut locuplex moriaris egentis vivere fato. nonne preterea deliramentum est, quid duo vel tres cumulaverint opes, omnes3 liberalitates munincentiam expectare et non potius infinitos respicere, qui dum regibus serviunt ad extremam3 inopiam sunt deducti. jam dabitur, in-quit Persius, jam jam donec deceptus et exspes, ne quicquam fundo suspirat nummus in imo. divitibus nonnunquam divitie dari solent, sicut in mare feruntur aque. nemo pauper quamvis diu et adinodum utiliter serviverit, tantum premii reportabit quantum dives ex obsequio parvo. non enim servitia in curiis principum sed persone ponderantur, nam et parvos parva decent, et magnos munera magna, nee donare reges solent, quod ne-queant cum libido fuerit auferre. itaque nee rem donatam si velis alienare potueris nee in aliud regnum tansferre nee ex ea quicquam disponere, quod regi non placeat. non sunt igitur tue hujusmodi divitie, quibus non potes uti pro libito.4 quid quod neque testandi facultatem habebis? nanque si liberis careas, nemo tibi nisi prineeps erit heres. si assint filii, nisi et hi prin-cipi serviant, non succedent tibi, taceo quot divites necati jussu eorum sint, qui eos divitaverant. solent enim prineipes sie non-nullis multa largiri5 sicut et nos sues paseimus ut eos, postquam inpinguati fuerint,6 devoremus. sicut de Seneca Longinoque legimus, quos propter divitias interemptos Juvenalisb affirmat his verbis: temporibus igitur diris7 jussuque Neronis Longinum et magnos Senece predivitis hortos clausit et egregias Latera-norum obsidet edes tota cohors. perierunt enim et Laterani propter divitias. sanete igitur scriptum est et vere, quia8 qui amat divitias fruetum non capiet ex eis. adde quod paucissimi reges, que sua sunt donant, rapiunt enim ut donent, que nee vera sunt dona nee juste possidentur, cum vix regnum ullum inveniatur, quod non sit vel partum vel continuatum fraude. quid est, quod juste largiri prineipes possint? unde peeunie, 1 Gh. teste satyro. — 2 Oh. schiebt ein hujusmodi. — 3 Oh. eximiam. — 4 Oh. arbitrio. — 5 Oh. largiri multa. — e Oh. fuerunt. — ' Oh. diris igitur. — 8 Fehlt Oh. a Juvenal, Sat. XIV, 136—137. — » X, 15—18. 464 unde jocalia veniunt, que apud principes sunt, nisi ex raptu vel venditione justitie aut ex spoliis ecclesiarum ? at ista sunt iniqui-tatis premia, que nee regi prodesse neque tibi utilitati, si donata fuerint, esse possunt. relinquanaus igitur hanc divitiarum cupidi-tatem, quia non impletur avarus peeunia, et avaro, ut inquit Jeronymus et Seneca prius dixerat, tarn deest quod habet quam quod non habet, seimus scripturam dicentem, quia non pro-derunt divitie in tempore ultionis, dives enim, cum interierit, non sumet omnia et non descendet cum eo gloria domus ejus, vivamus, obsecro, tanquam niebil habentes et omnia possidentes. victus atque vestitus, ut iteram Jeronymi verbis1 utar, divitie Cbristianorum sunt, et has potens est dominus nobis absque ministerio principum tradere. divitias veras apud reges vel non invenimus2 vel tales invenimus, quas longe melius fuerat non invenisse. at hec de divitiis libasse sufficiat, ex quibas ni fallor monstratum est stultitie operam dare, qui propter opes prineipibus famulantur. Nunc3 admonet4 tempus, ut de voluptatibus disseramus, in quibus multi mortales beatitudinem posuerunt, atque inprimis Epicurus vir, alioquin magnus, quem philosophi nostri temporis magis verbis quam factis reprobant. nam quotus est, obsecro, vel theologorum, qui voluptatibus non inserviat? quam ob rem si quem forte inveneritis, qui aspernetur oculis pulcritudinem rerum, non odore ullo, non tactu, non sapore capiatur excludat-que auribus omnem suavitatem, huic homines et fortasse pauci deos propitios, plerique autem iratos putabunt. in oratione pro Marco Celio5 Ciceronem dicentem invenimus, quibus in verbis omnes quinque sensus tetigit, quibus voluptates hauriuntur. cum-que due vie sint, quibus humana vita continetur, altera virtutum altera voluptatum, illa deserta, inculta atque interclusa frondibus et virgultis, hec sernper hominum frequentia teritur, nee quis-quam est, qui voluptatem non sequatur.6 suntque admodum multi, qui tanquam voluptatibus fruituri obsequia principum amplec-tuntur. quod quam stultissimum sit opere pretium faerit osten-disse. ac de voluptate, que oculis pereipitur, primum dicamus. 1 Oh. verbis Jeronymi. — 2 Oh. invenerimua. ¦— 8 Überschrift in Gh.: De voluptate. — 4 Oh. ammonet. — 6 dm. ursprünglich Marco Celio, darüber Marcello; Oh. Marco Celio. — 8 Oh. voluptati non obse-quatur. 465 Oblectantur1 nonnulli, dum splendidos equites conspiciunt, dum bella geri exercitusque concurrere vident, dum formosas cultasque rnulieres intuentur, dum cetus hominum ornatorum, dum ludos, dum jocos,2 dum pulcros equos, dum picturas, dum siriceos pannos, purpureos, aureos, dum mirificas vestes, insignes urbes, egregias domos, alta palatia, marmorea templa, sculpturas, testudines, viridantia prata, floridas arbores, lucos, fontes, flu-miria, feras, serenum aerem, montes apricos, amenas valles, ai*-menta, canes et hujusmodi cetera contemplantur. at hec omnia multo jocundiora sunt privatis hominibus quam curie obligatis, nam, qui servitio regum mancipatus est, in bellis non ut spec-tator sed ut miles aderit et huc atque illuc concursabit, ac3 hostem ferire seque tueri magis quam oblectare oculos cogitabit. mulieres non intuebitur, nisi cum regi placuerit, tuncque illas videbit, que aliis grate, sibi molestissime sint. ornati vestibus homines plus invidie quam voluptatis prebebunt et alienos equos et meliores et nitidiores, quam sui sint,* non letabitur inspexisse. jocis5 atque ludis perraro intererit, lateri regio semper assistens. palatia vero, templa, picturas multo6 facilius spectare mercatores atque privati homines quam curiales possunt. cumque reges perraro suorum regnorum limites exeant, urbes inspicere non nisi unius regni poteris nee, quid apud alias gentes sit specio-sum,7 videndi tibi copia dabitur. ea quoque, que in campis sunt visu delectabilia, rarissime inspicies, in cameris8 clausus quasi captivus. nee unquam exibis, nisi cum rex vel venaii voluerit, vel aliter animum relaxare, quod tunc9 fiet, cum maxime velles domi10 manere, cum nives agros coperuerint, vel cum solis fer-vore mundus ardebit. sed marcet plerumque sub tecto squalida pulveribus pars major curialium, nee in coreis atque tripudiis feminarum delectatio datur, cum tu illam respicias, que in alium fertur et te nedum spernit sed etiam odit. nulla dies, in qua mille res non videas, que tuum conturbent animum. semper tibi ante oculos inimici sunt oscularique manum persepe cogeris, quam velles truncatam videre facileque plus amaritudinis quam dulcedinis visus tuus ex curia reportabit. 1 Überschrift in Oh.: De voluptate per visum. — " Ch. speetacula. — 8 Oh. atque. — * Fehlt Oh. — B Oh. speetaoulis. — 6 Fehlt Oh. — 7 Oh. preciosum. — 8 Oh. domi. — 9 Ch. tum. — 10 Oh. domi velles. Fontes. II. Abt. 61. Ba. 30 466 At1 est2 in auditu, dices, magna3 curialium delectatio, dum novitates totius orbis, dum viros sapientissimos loquentes, dum gesta virorum magnorum, dum cantus sonosque audiunt musi-corum. credo et hoc plerosque decipere. sed medendum est etiam huic parti, ne quis, oblectaturus aures, curie se astringat ac molestiam pro voluptate percipiat. nam quod tu mihi de novitatibus ais abs negotio confuto, cum plura illic displicentia quam grata audiantur, cum nunc civitates capte, viri prestantes occisi, spolia facta, rapine commisse, victores mali et4 victi boni sepius ref'erantur. viros autem sapientes, qui de moribus ac nature secretis5 disputent quique historias referant, non nisi per adulationes apud principes accipies. quod si nonnunquam oratores atque philosophi diserti curias adeunt orationesque coram principibus habent, non tarn dulce est eos illic audire, ubi cum metu locuntur, quam in scolis, ubi sunt liberi et ad veritatem non complacentiam fantur. hinc est, quod Athenis, dum libera civitas fuit, et Korne, dum consules rem publicam gubernabant, litterarum studia maxime floruerunt. in curiis vero quilibet sermo per adulationem habetur, nichil ad verum dicitur, commendantur mali bonique vituperantur. sunt, qui vete-rum narrant historias, sed mendose atque perverse, historicis claris6 non creditur, sed fabellis inanibus fides adhibetur. plus Gruidoni de Columna, qui bellum Trojanum magis poetice quam historice scripsit, vel Marsilio de Padua, qui translationes im-perii, que nunquam fuerunt, ponit, vel Vincentio monaco, quam Livio, Salustio, Justino, Quinto Curtio, Plutarco aut Suetonio, prestantissimis auctoribus, creditur. citaristas vero ac7 cantores, quanquam8 curia soleat optimos habere, plus enim hoc genus hominum quam philosophorum ac9 poetarum principibus placet, non ad tuam sed ad regis audies voluptatem, cumque dormire aut aliud opus agere velles, tum potissime istorum sonis ac10 cantibus inquietaberis. omnibus hoc vitium est cantoribus, in-quit Oratius, inter amicos, ut nunquam inducant animum can-tare rogati, injussi nunquam desistant.3, quo fit, ut, cum nolis, 1 Überschrift des Absatzes in Oh.: De voluptate auditus. — 2 Fehlt Oh-— 8 Ch. magis est. — * Fehlt Oh. — 5 Oh. secretis nature. — 6 Oh. claris auctoribus. — ' Oh. vel. — 8 Oh. quamvis. — 9 Oh. vel. — 10 Oh. aut. » Rbraz, Sermones 1,3, 1. 467 audias, cum velis, nusquam compareant.1 et tarnen his singulis calendis aliquid cogeris elargiri. quid quod omnia jurgiorum atque rixarum sunt plena? unus alteri maledicit, increpant se invicem. blasfemie in deum sanctosque jaciuntur, omnes in confuso locuntur, tot clamores sunt, ut vix socium, qui prope te est, valeas audire. quilibet sua facinora narrat cum dero-gatione alterius. illi suam patriam laadant et alienam vitu-perant, spurcissima undique verba personant, nulla in verbis modestia, nulla reverentia, nullus pudor. scurre semper audi-untur vel detrahentes vel raptantes.2 nam his solis libertas est, quicquid vel facere velint vel dicere. at bec, si quis sapiat, mutus3 potius esse velit quam audire. Ideo jam* de tactu peragamus, in quo Venus potissime do-minatur, quam nonnulli rerum ignari blandissimam in curiis esse confidunt, ex eo errantes, quod mulieres eos amare consueverunt, qui vestibus sunt ornati, qui crines ventilant, qui torneamentis intersunt, qui canunt, qui coreas ductant,5 qui semper leti atque ilares inveniuntur, sicut curiales esse videntur. sed minime ita est, ut grata sit his Venus, nam si qua est mulier, que hos amet, non tarnen eis se credit, quos loquaces agnoscit,6 jacta-tores instabiles, plurium amatores, nisi forsitan aliqua est, que famam parvifaciat. tuncque multi circa unam concurrunt, nee ullam sine rivali diliges; hinc rixe, contentiones, odia, verba, interdum verbera et homieidia. nullam nutrire modico poteris, cum7 assint, qui multa promittant; veniet alter te pulcrior aut aeeeptior. nulla tarn fidelis est, que uno contenta est8 viro; sepe, cum amicam petes, aut alium cum ea invenies, aut isse illam ad alium reperies. quod si tibi grata obtigerit et fida puella, non poteris nisi raptim ac9 per furtum esse cum illa. neque servire regi et amori poteris, quia uterque insolens dominus est et qui hominem totum vult sibi. ad de, quod nedum amicam sed nee conjugem in curia pudicam servabis. tot sunt undique proci,10 tot formosi juvenes,11 tot promissores, tot lene, ut nee castissima conjunx resistere tot impugnationibus possit. quod si probissima fuerit, deserenda est tarnen, cum dietim13 1 Oh. appareant. — 2 Oh. ruetantes. — 8 Oh. surdus. — 4 Überschrift in Oh.: De voluptate tactus. — 6 Oh. dueunt. — 6 Oh. cognoscit. — 7 Oh. cui. — a Oh. sit. — 9 Oh. et. — 10 dm. porci. — " dm. invenies. - 12 Oh. in dies. 30* 468 curie principum moveantur. sive conjunx sit, sive concubina, tunc anxietas animi1 mentisque dolor, quia nee cum amata2 remanere nee illam ducere teeuni potes et instabilitatem femine remanentis, cujus est in horas mutari, semper suspeetam habes.3 junge irrisiones ac detraetiones, que fiunt amantibus, dinumera4 discrimina, pondera suspitiones. omnia hec, cum sint privatis gravia, curialibus certe iruportabilia sunt, nee usquam minus quam in atriis regum tactus oblectatur. Secuntur5 alii duo sensus, odorandi atquee gustandi, qui partim conjuneti sunt, partim disjuneti. nanque dum fercula redolentia sapidaque comedimus, uterque sensus letatur. si quis autem florum et unguentorum sequatur flagrantiam, non gustum sed odoratum juvabit et officium suum odoratus amittet, cum in palato eibus masticatur.7 at hi, quibus in solo palato est causa vivendi, stulti sunt et peeudum vitam non hominum seetantur. nam et apostolus eos vituperat, quorum deus venter est, rem nanque dampnatam secuntur, quamvis plurimi propterea velint regibus obsequi, ut bibere atque edere maxime possint et, quia prineipes optimis utuntur vinis atque eibariis, vesci se quoque8 eisdem sperant potaturosque cum regibus se confidunt: ac sicut musce pingues mensas, sie isti unetas dominorum popinas in-seetantur, quamvis regalibus epulis magis musce quam isti potiantur. videamus igitur apud fastigium regale, quanta sit curialium edendi atque bibendi voluptas, que sane tunc optima est, cum fames adest atque sitis,9 eunque nee ista nee illa10 protrahitur. at in curia perraro ante meridiem eibaria distri-buuntur, quo tempore non famelici sed rabidi sunt homines. quibusdam vero expeetatio longa debilitatis spiritibus appetitum subripuit, alii modico pane vel caseon pregustato orificium sto-maci clauserunt, quo fit, ut alii vorent, quicquid opponitur et ad crapulam impleantur, alii vel minimum sumere nequeant. interdum in ortu diei et ante lucem fercula sunt apposita,12 que nisi comederis usque in noctem jejunabis. nee tarnen stomacus officium13 fecit nee appetitus adest, cum post meridiem pransus 1 Fehlt Oh. — z Oh. amica. — 8 Oh. habebis. — * Oh. diuturaa. — B Überschrift in Oh.: De voluptate gustus et odoratus. — e Oh. et. — 7 Oh. masticabitur. — 8 Oh. quoque se. — 9 Oh. fames atque sitis adest. — 10 Oh. cum n. illa n. ista. — " Oh. caseo vel pane. — 12 Oh. posita sunt. — ls Oh. officium suum. 469 fueris, rursus post horam cena proponitur.1 nunquani in suo tempore cibus affertur, hinc subite mortes atque intestata se-nectus et oresis et vomitus et ilorum dolor et calculus et mor-borum omnia genera ruunt. qualis cena tarnen! vinuni, quod succida nolit lana2 pati, ut Juvenalisa ait, affertur, quod cum biberis, insanus fias, acetosum, aquaticum, corruptum, pendulum, acerbum aut frigidum nimis aut tepidum, colore saporeque malo. taceo illos principes, qui tantum cervisiam in potu prebent, que cum ubique amara sit, in curiis tarnen et amarissima et3 sto-macosissiina8 est. nee tibi vel in argento vel in vitro dari pocula credas, nanque in uno furtum timetur, in altero fractura. potabis igitur ex ligneo cipho, nigro, antiquo, fetido, in cujus fundo fex concreta est, in quibus sepe minxisse domini con-sueverunt. nee tibi uni ciphus dabitur, ut, si velis, vel aquam misceas vel purum bibas, sed in communi potabis atque ibi mordebis, ubi nunc vel pediculosa barba vel salivosum labium vel immundissimi dentes fuerunt. interea vinum antiquum in tua presentia regi propinabitur, cujus tanta nagrantia est, ut ejus odore tota domus impleatur. bibet ille moscatellum, malva-ticum; ex Galliis, ex Matrigali, ex riparia Januensi, ex Hun-garia atque ex ipsa Grecia sibi afferri vina jubebit, nee un-quam tibi vel minimum ciatum communicabit, quamvis ßordiaca passione crucieris. quod si bonum vinum ante te sit, non tarnen joeunde sapiet, cum melioris flagrantiam4 tue hauserint nares. velles nonnunquam bibere, sed non audes, nisi majores ineipiant. nee famuli vinum apponunt nisi post medium mense, quod si ante petieris, et importunus et petulans et ebriosus judicaberis, nee cum hac5 ignominia, quod6 postulas obtinebis, nee ad tuam sed ad majorum sitim potabis. vinum postquam in mensa fuerit, per multas manus transibit, antequam ad te veniat. nee speres mundari ciphum, dum pincerne remiscent, quamvis in fundo fex hereat vel intus aliquis ruetaverit. nam sicut in templis aque benedicte superinfunditur, sie in curiis prineipum vinaria vasa, quibus familie potitant,7 in anno semel evacuata mundantur. nee in vino tantum sed in aqua quoque cruciatus inest, nam 1 Oh. ponitur. — 2 dm. luna. — 3 Fehlt Oh. .— * Oh. flagrameata. — 6 Fehlt Oh. — 6 Oh. quid. — ' Oh. potant. * Juvenalis, Sat. V, 24. 470 si stomacus doinini, ut Juvenalis" inquit, fervet vinoque ciboque f'rigidior G-eticis petitur decocta pruinis. quibusdam in estate servatur glacies atque hac in fervoribus vina frigefiunt, nee tibi vel minima portio dabitur majorique siti cruciaberis, quia videndo nichil gustabis. quid tibi de mappis dicam nigris, laceris,1 unetis, que nedum fastidium moveant sed manibus applicantur teque seeuntur, si quando te ibi volueris tergere, quod plures veriti madidas pingui jure manus in propriis desiccant vestibus. hinc est illud abdomen, quod in pectoralibus curialium cernis, ut satius sit in stabulis porcorum, quam in curiis comedere domi-norum. nam illa mensalia2 nitida,3 siricea, duplicata solis prin-cipibus serviunt et in dies mutantur. tua truncis affixa tamdiu jacent, quamdiu discerai a mensa possunt.4 audi nunc eibaria et sume voluptatem, si potes. nulla tibi alia maetantur animalia quam boves, capre, porci vel ursi, nee ista recentia vel paululum trita, sed postquam fetere ceperunt, dispensatores emere solent, nam quo minoris emunt, eo magis furantur. carnes tue frigide, bis cocte, immuude, insipide, fetentes, fumo ac5 carbonibus plene, nullis condimentis, nullis salsamentis speciebusque nullis apparate, caules putridi, rape marcentes et museide, legumina semicoeta, cicera, pisis, fabis, lentibus, interdum pulveribus atque cineribus mixta. caseus raro ad te venit aut, si venit, vivus est, plenus vermibus, undique perforatus, situ squalidus, saxo durior, butirum fetidum lardumque raneidum tua fercula condit. ova tunc apponuntur tibi, cum jam pullos alunt. pira et poma marcida vel6 acerba,6 que nisi tu comederis, porcorum esca fuissent. oleum, quo tibi vel pisces vel caules excocuntur, de lampadibus sumitur vel lucernis, cujus fetore fugari serpentes possent, quäle illud fuisse credendum est, propter quod Eome cum Bocchare nemo7 lavari volebat.b ego magnifico hero meo domino Gaspari cancellario gratias ago, qui me hac ex8 sen-tina immunditiarum detraxit et ad lautam ejus mensam deduxit, quamvis, nisi ipse fuisset, jam curiarum tediis renuntiassem. sed prosequar ceptum iter. pisces tui salsi, lucii9 vel carpones et10 halecia. si natalicium fuerit, poteris et tencham gustare, luti, 1 Oh. laoeratis. — * Oh. mensalia illa. — 3 Oh. munda. — * Oh. quam discerni p. — 6 Oh. et. — 6 Fehlt Oh. — ' nemo c. B. — 8 Oh. ex hac. — 9 Oh. tui vel lucii pani. — 10 Oh. vel. » Juvenalis, Sat. V, 50. — b a. a. O. V, 90. 471 in quo jacuit, odore fetentem vel anguillam, colubre cognatam," aut hos pisces, qui apud cloacas urbium nutriuntur. si quis tibi nobilior piscis apponetur, quatriduanus erit atque1 corruptus.1 panis tuus niger et adeo durus, ut vix genuinis dentibus frangi queat. et quamvis eodeni pretio sepe niger et albus panis eniatur, ne tarnen assuescas, semper nigro pasceris, voluntque domini assidue inter se ac servos disparitatem notari, quamvis neque voluptati nonnunquam neque usui fuei-it. tua insuper fercula semper2 eadem sunt facileque in annum, quid tibi eden-dum sit, scire poteris, que res admodum voluptatem diminuit, que solet varietatibus irritari. posset forsitan aliquis hec tolerare, nisi meliora pre se ferri continuo cerner et, sicut curialibus ac-cidit, qui, dum sordidum panem terunt dumque in morem equo-rum vel ordeum vel speltam vorant aut quas vocant caseatas, apportari domino mullum cernunt, at quem mullum! mullum in-quam,3 quam Corsica misit vel Thauromenitane rupes.b nanque ut satiari principum sevientia possint guttura, non4 sufficiunt nostra flumina nee maria, dum piscatores proxima queque scru-tantur retibus nee piseem sinunt in vicinia crescere. ecce mox alium, qui longi latique pectoris squillam domino defert,0 asparagis undique septam, cujus cauda nedum familiam sed hospites quo-que, si qui affuerint, convivasque despicit. ille murenam ad-ducit ex Sicilia, quam inter Scillam Caribdimque cepit, dum Auster se contineret. quid aeeipenseres, turtures, temulas aut alios pisces enumerem? quiequid in aquis suavius alitur, ante prineipem atque id5 vel assum, vel oleo Venafrano vel vino coctum optimo, inter odoriferas herbas intueberis. maxima inter pisces invidia tibi aecreseit nee minor inter carnes, cum6 cer-vum, leporem, aprum, capream, castora, fasianum, perdicem, gruem, pavonem, oricem, gallinam, turdos, merulas, ficedulas, ardeas, anseres, hedulos, agniculos, euniculos, asperiolos et quiequid volat aut quadrupedat saporis egregii vorantem prineipem videas, atque hec egregie condita pulmentariisque preparata suavissimis, que cum respicis, nichil ex his, que ante te sunt, mordere potes. sed expeetas et ad socium7 dicis, ecce jam 1 Fehlt Ch. — s Fehlt Ch. — 3 apportari — inquam fehlt Oh., der fortsetzt: interea domini pisoem. — * Oh. sevientia namque guttura satiare non. — 8 Oh. illud. — 6 Ch. qui. — ' Ch. comitem. • Juvenal, Sat. V, 103. — b a. a. 0. 92—96. — ° a. a. 0. 80—82. 472 dabit nobis semesum leporem aut aliquid de clunibus apri,a jam piscem assum, jam congelatum aromatico jure ad nos mittet, jam pullum gallinaceum, jam duas aviculas destinabit. sed eva-nescit omnis cogitatus tuus, nam curialibus nichil horum porrigi-tur, nisi fortasse ad cruciatum tuum aliquid socio tibi assidenti mitteretur, quo scires, illum te principi cariorem. nonnunquam et tibi tantillum dabitur, non quo te satures sed quo magis afficiaris tedio, quam suaves sint1 epule principis sciens. panem ante dominum niveum ac molli siligineb factum aspicies, ad quem pistandum proprius eligitur et magno stipendio retinetur artho-copus, quem si tangere volueris, increpatus percutieris, qui panem tui canistri non receperis nee intactum heri dimiseris. quod si ver fuerit et optata tonitrua cenas majores reddiderint, raduntur tubera terre0 et usque ab Lybia deferuntur boleti optimi, quales edere solebat Claudius ante illum, in quo venenum uxor sibi porrexit.d curialibus autem viles et aneipites fungi ponunture et in quibus sepe mors editur. poma principis talia sunt, qualia sorores dicuntur Hesperides habuisse et in his solum oblectari potes.f tarn enim odorifera sunt, ut non solum propinquos, sed longe etiam stantes odore suo perfundant, tangere tarnen illa non poteris aut quovis pacto gustare. caseus ex Parma Pla-centiaque deducitur, Sudans, cecus, pinguis, ex ovibus factus, que solum serpillum cum suavissimis herbis depaste sunt, struc-torem interea saltantem per domum et chyronomanta volanti cul-tellos ante dominum diversis gestibus leporem atque gallinam secantem speetabis et qui nichil horum permittit tangere, quibus oblectareris. quis est, qui rebus in istis voluptatem esse curialibus credat? quis non potius penam ingentem cniciatumque maximum recognoscat? an non similimum est hoc tormentum illi, quod poete finxerunt de Tantalo, qui nee in aquis bibere nee in pomis edere potest, quamvis ad mentum sibi utrumque2 pertingat? quid quod in mensa prineeps assidue fabulatur at tacenda dicendaque 3 fatur, cum tu nee loqui nee hiscere audeas. nam si forte mutare presumpseris aut nutu aliquid significare quasi Chaccus per plantas educeris foras,h ac vel latro vel für voca- 1 Oh. sunt. — 2 öh. mentum usque utraque sibi. — 8 Ch. at que dicenda tacendaque. 1 Juvenal, Sat. 7, 166—167. — » a. a. 0. 70. — c a. a. 0. 116, 117. — a a. a. 0. 147—148. — ° a. a. O. 146. — f a. a, O. ISO. — s a. a. 0. 121. — h a. a. 0. 125. 473 beris vel adulter. maxima queque domus, ut Juvenalisa ait, servis est plena superbis. ille panem magno cum murmure porrigit, ille indignatur, quod se aliquid poscas et quod se stante recumbas.b aut non vident famuli mense defectum1 aut, si vident, negligunt emendare. sepe tibi vel panis vel vinum2 deerit nee tarnen poscere audebis. si vel aquarn, ut vinum domes, vel acetum, ut piscem immergas, vel sal, ut carnes aspergas, unquam pe-tieris, importunus diceris. enumero tibi sedentium tedia, sed majora illorum sunt, qui stantes serviunt et, quotiens aliquid mordes, ipsi tecum hiant et aerem solum capiunt, qui solis pascuntur cenarum reliquiis. sed accipe molestias alias, sunt in curiis diverse dapes, nam raro minus quatuor ferculis cena paratur, at ista nunquam ex ordine ut optares dabuntur. semper, quod ultimum velles, erit primum: cum pane satur et ursi plenus dorso fueris, tunc eibaria meliora porrigentur, ut vel stomacatus renuas, vel ad crapulam tuo cum3 maximo dampno comedas. quod si quis casus meliores epulas initio mense concesserit, mox ille ex oculis aufferentur. est enim magna ministris diligentia, ne diutius res pretiosiores esse in mensa permittant. nam et in ponendo tardiusculi et in levando celerrimi sunt, aspice insuper in parasside, quot manus enatant, circa carnes, quot cultelli festinant, quäle periculum illic manus opponere, nisi quis forte4 ferream cirothecam reeeperit. sicut apud Strigoniensem archi-episcopum illum, qui ante5 presentem seeundus fuit, Floren-tinum quendam fecisse commemorant. contigit enim nonnun-quam, ut alienum quis digitum vel portiuueulam manus aeeeperit atque momorderit, vituli carnem vel bovis existimans. mense in curiis undique cireundantur edentibus, eibaria super caput tuum et humeros afferuntur sepeque super te jus totum effun-ditur. hie te premit, ille ruptat6 et in faciem tuam vomit, inter ferculum et ferculum magna fit mora, tempusque longum ex-peetando consumitur, cum interim neque assurgere potes nee spuere nee exscreare,7 nisi scurrarum numero velis haberi. nunquam certa comedendi est hora. si tarnen in ipso mense initio non affueris, cena muletaberis aut jurgiis afficieris acerbis. inter hec neque porros neque cepe neque allium, quia venenum 1 Ch. defectum mense. — * Ch vinum v. p. — 3 Oh. cum tuo. — * Fehlt Oh. — B Oh. apud. — 6 dm. reputat. — 7 clm. secare. a Juvenal, Sat. V, 66. — b a. a. 0. 65. 474 ab Oratioa dicitur, comedere poteris. nee igitur, que prineipes edunt,1 nam illa tuum ventrem dedignantur, nee que rustici vorant, quia fetorem dominis ingerunt, gustare permitteris. ac sie2 crassis3 illis et nullo sapore conditis uteris dapibus, in quibus etsi4 voluptas esset aliqua, cessaret tarnen, quia con-tinue sunt et immutabiles. nam voluptates, ut Juvenalis1 affir-mat, rarior usus commendat. at his in5 rebus tantum deest, ut gaudium aliquod intereedat, ut male judicare non existimem, qui summam in eis miseriam summamque cordis afflictionem posuerit. sed stultum atque imperitum vulgus hec tedia non animadvertit solumque suspensas ex basi6 vestes ac sublimes respicit7 in equis milites, et cum opes, argentum, aurum, famu-lorum catervas et ornatum exteriorem intuetur, miserias interiores nequaquam considerat. at Seneca, summa prudentia vir, isti, inquit, quos pro felicibus aspicitis, si non, qua cernuntur, sed qua latent, videritis, miseri sunt, sordidi, turpes, ad similitudinem suo-rum parietum extrinsecus eulti, quo fit, ut curialibus, qui propter ÜTitamenta gule principibus serviunt, nedum cives privatos, qui cum joeunda conjuge inter dulces liberos caste ac parce come-dunt, vel ruricolas, qui medias inter oves castaneas molles et mitia poma cum lacte vorantes, nitidi fluminis undas exhauriunt, sed ipsos quoque, qui vel in crepidinibus petrarum vel in pon-tibus vel ad ecclesiarum valvas mendicant, sine eunetatione preponam, cum illis nee ex sententia succedat, quod appetunt, nee, si successerit, meliores propterea beatioresve fiant. sunt igitur omnes stulti, qui ob has causas in regium famulatum sese reeipiunt. Ceterum8 cum ab initio dixerimus, quosdam esse, qui tan-quam anime consulturi regalibus, sese dedunt obsequiis, existi-mant enim consulendo regibus utilitatem rei publice promovendo, pupilli9 et viduarum tuendo causas, afflictis et inopibus suecur-rendo tanto magis deo placere, quanto majori cum tedio10 ista peragunt. sed respondendum est etiam his, ne, qui stultiores sunt aliis, sapientiores omnibus videantur. quamvis ego neminem adhuc cognoverim, qui non suum aliquod temporale com- 1 Oh. prineeps edit. — 2 ac sie fehlt Oh. — 3 Oh. crassis igitur. — 4 Oh. si. — 6 Oh. in his. — e Oh. suspensas auro v. — 7 dm. respiciunt. — 8 Überschrift in Oh.: Salutem animi non esse querendam in curia cujus multa tedia referuntur. — a Oh. pupillorum. — 10 Oh. majore tedio. » Eoraz, Epod. III, 3. — b Juvenal, Sat. XI, 208, 475 modum apud reges insectaretur. fingamus tarnen aliquem fore, quem sola salutis anime ratio moverit. an ita est, ut hoc in curia sibi possit obtingere? consulemusne nos viro bono, in obsequio ut se regis immergat? putabimusne sie animam lucri-fieri? mihi hercule non fit verisimile, in curiis prineipum, ubi tot vitia regnant, ubi tot irritamenta ab exercitio virtutum sub-dueunt, virum aliquem bonum posse perseverare. nanque ut sessor bonus in equo retrogrado et calcitroso excutietur dilabe-turque tandem, sie vir justus apud reges diffluet vel invitus rerum licentia ac luxu et tot insidiis1 tum vitiorum tum homi-num circumventus declinabit a via et in scopulos ruet, vento-rum2 viribus2 actus et tempestatis.3 quod cum Plato in Athe-niensi curia prospexisset, fugere potius statuit quam inter tot vitiorum inquinamenta morari.4 cognoscito igitur teipsum, qui sequi curiam statuis et an Piatone sis major animadvertito, ac utrum plus tibi virum5 ad resistendum male consuetudini sit quam illi?6 oportet in curiis omnibus obsequi, communicare quod habes, servire temporibus, versare naturam et regere nee non ad tempus7 huc et illuc torquere et flectere, cum tristibus severe, cum remissis joeunde, cum senibus graviter, cum juven-tute comiter, cum facinorosis audacter, cum libidinosis luxuriöse vivere. quod nisi feceris, nee magnus in curia nee diuturnus esse poteris. sed replicabis fortasse mihi, illum ipsum Platonem, quem fugitasse curiam superius scripsi, posterius tarnen ad Dionysium Sicilie tyrannum pervenisse illique servivisse. sie est, ut ais. sed vide quid obtigerit. nanque vocatus ab illo per doctrine speciem, cum tyranni vitia corripuisset, tyranni fraude venundatus est. nee is solus ex sapientibus iram prineipis ex-pertus est. nam et Zenonem philosophum senem admodum Falaris tyrannus omni cruciatus genere dilaceravit. Anaxagoras, nobilis philosophus, ab Anacreonte Cypriorum rege occisus est. Boetius jussu Theodorici regis interiit. longa mora esset, si, quos viros bonos necari prineipes jusserint, enumerare voluerim. nee mihi quisquam vel Moysen vel Heliseum aut8 alium quem-piam prophetarum commemoraverit, quasi et sibi liceat, quod viris divinis permissum extitit, nee enim cum regibus illi man- 1 Oh. immunditiis. - 2 Fehlt dm. — 3 Oh. tempestatum. — 4 In dm. ausgelassen. — B Oh. an virium plus tibi quam illi sit. — 6 sit q. i. fehlt Oh. — ' Oh. non te ipsum. — 8 Oh. vel. 476 serunt, sed functi legatione, quam deus eis mandaverat, abierunt. solus Joseph apud pharaonem moratus est, quem ordinatio divina pro salute populi illuc transmiserat et venundatio fraterna. fatebor et Mauritium et Martinum militasse ac principibus ser-visse,1 sed ille, ut scitus Christianus est,2 cum tota mox legione Thebea truncatus est. hie ut vir factus est,3 et regia castra dimi-sit et in obsequium dei se sequestravit. sciebat enim vir sanctus, quia pupillorum et viduarum cause ad principes non ingrediuntur, quia nunquam apud eos sanctificatur sabbatum,4 quia venalis est omnis justitia, quia impudicus est omnis sermo, quia nulla misericordia manet, nullus religionis zelus, nulla Caritas, sed invidia et ambitio tantummodo dominatur. quibus obsistere for-tissimi esset hominis3 et plus divina quam humana sapientia. et quamvis esset6 ipse sanctissimus, nee militiam sequi amplius illam voluit7 nee aliis imitandum suo exemplo demonstravit.8 nee salvator noster Christus,* interrogatus, quid faciendum esset ad vitam consequendam, vade,9 dixit, et regibus servito, sed vade, inquit, et vende omnia, que habes, et sequere me, non prineipem, sed me, non regem, sed me,10 non curiam, sed me inquam, dixit, sequere. videas igitur tibi,11 vir bone,12 qui propter animam sequeris curiam, ne propter curiam illam per-das, quia multi sunt ibi laquei, multa offendicula, multe insidie demonum. durum est ambitionem frenare, avaritiam compescere, invidiam domare, iram cohibere, luxuriam coartare, dum semper inter ista verseris. si quis tarnen sibi a deo creditum sit13 talentum,14 vincere ut ista possit et tanquam sol immaculatus in luto versari, si potest picem tangere et ab ea non inquinari, si potest ignem ingredi et non uri, non veto16 illum curiam sequi,10 nam meritum tanto grandius assequetur, quanto periculo-sius militavit. sed persuasum est mihi, neminem esse, qui curie serviendo non potius vincatur a vitiis, quam vitia vincat. do- 1 Ch. servivisse. — 2 Ch. ille quamprimum Ch. cognitus e. — 3 hie—est im clm. ausgefallen. — 4 eos — sabbatum fehlt Oh., dafür reges causa pauperum defenditur. — 5 Oh. fuerit; hominis fehlt. — 6 Ch. esset Mar-tinus. — ' nee — voluit fehlt Oh., dafür possetque sua virtute superare malitiiam, amplius tarnen militare neo per se voluit sequi. — 8 Ch. de-monstrare. — 9 Ch. vale. — 10 sed me fehlt Oh. — " Fehlt Oh. — 12 Ch. bone, tibi. — 13 Fehlt Oh. — " Ch. talentum novit. — 1B Fehlt Oh. — 16 Oh. sequi prohibeo. * Matlh. 19, 21; Marc. 10, 21; Luc. 18, 22. 477 ciles enim iinitandis, ut Juvenalisa vei'ba recenseam, turpibus ac pravis omnes sumus. in Genesi1 quoque divinum oraculum est in hunc modum: sensus enim et cogitatio humani cordis in malum prona sunt ab adolescentia sua.1 non suaserim igitur ulli curiis immorandum, nam et anima, ut dixi, discrimini magno supponitur et vita sepius ante tempus amittitur, quoniam vel prineipum desiderio favebis ac ultro suis vitiis arridebis, et ani-mam perdidisti, vel increpabis malos mores, accusabis scelera et iram in te principis experieris. Cyrus, Persarum rex, Arpolo, familiari suo admodum ante caro, ob reprehensum in se vitium, filios epulandos in convivio dedit. Cambises cujusdam ex ca-rissimis, qui se de ebrietate corripuerat, filium sagitta trans-fixit. nee tu mihi Aristotelem obicias, summum philosophum, Alexandri magni castra sequentem. nescis enim, volupe2 hoc egerit et an sibi libertas fuerit aliter faciendi, at secuti sunt Alexandrum complures alii, Calistenes philosophus, Clitus3 frater collactaneus, Lysimachus miles et philosophus insignis. Calistenes, dum adorari more Persico Alexandrum prohibet, truncatis mani-bus et pedibus, effossis oculis, naribus4 et auribus amputatis, miseram vitam in carcere ducere cogebatur, cui cum Lysi-macus in remedium erumpnarum venenum obtulisset, leoni ob-jeetus est. Clito,5 cum Alexandrum patris Philippi laudibus detrahentem redarguisset, ab eodem, ut supra retuli, in convivio est occisus.6 stulti sunt igitur meo judicio et, ut arbitror, tuo, Johannes amantissime, et qui propter superiores causas et qui propter anime lucrum servitia principis amplectuntur, quoniam vel, quod querunt, non assecuntur vel per viam spinosam et aneipitem pergunt, cum ad finem, quem cupiunt, tutissimis pos-sint7 et quietissimis itineribus proficisci. esset ergo jam satis-factum his, que ab initio proposuimus possemque jam epistolam claudere. sed sunt adhuc alie complures8 molestie curialium, de quibus non erit ab re quam breviter meminisse. plurima inter dormiendum sunt tedia. sepe in asseribus dormiendum est, in paleis, in lapidibus nudoque solo, in vento, in pluvia, in 1 Fehlt Oh. — 2 Oh. qua voluptate. — 8 dm. Crito. — 4 Fehlt Oh. — 6 dm. Crito. — " Ch. est oeeisus in convivio. — ' Gh. possint tutissimis. — a Oh. quam plures. a Jtivenal, Sat. XIV, 40. — b Genesis VI, 5. 478 frigoribus. si plumas fueris assecutus, ad pediculos, pulices, culices et alias infinitas vel mordentes vel teterrime fetentes bestiolas te prepara. nunquam solus dormies, nisi cum socium cuperes. linteamina immunda, fetida, lacerata1 et2 quibus nu-perrime pestilentici3 sunt mortui tibi dabuntur. comes ad-jungetur scabiosus, qni se nocte tota4 fricabit, alius tussitabit, alius fetido flatu te perurgebit. interdum et leprosus tibi con-jacebit. alius frigidus est et vestimeuta ad se rapit, alius febre calidus et lodicem cum omni tegumento supra te jacit, semper vel ille tibi molestus erit, vel tu sibi5 videberis tediosus. dor-mitur frequenter in communi, tibi vel decem sunt vel viginti, ubi unus stertit, alter pedit, alius calces jactitat. nunquam ante medium noctis est silentium. veniunt ebrii dormitum, confabu-lantur, garriunt, ruptant,6 rixantur pro lectis,7 pugnant et se invicem cedunt, surgunt mingentes. sepe apud stabula sunt cubilia8 tua et equos fremitantes vel se mordentes audis. nunquam scies, ubi jacere debeas, nisi domini dormitum iverint. sunt in diversoriis multi advene, multi ignoti et vita curialium plerumque in hospitiis publicis finitur, Tibi continuo fures timendi et0 formidandi sicarii sunt neque res tuas unquam tarn dili-genter custodies, quin aliquando reperias inminutas.10 nam et ipsi fures in talamo tuo dormient et te sopito assurgent res-que11 sub te quoque jacentes eripient. assunt meretrices, an-cille, lenones, joculatores, lusores, parassiti, qui jurgia continuo proludunt tantusque clamor exoritur, ut nedum dormire sed nee, qui prope te est, loquentem socium intelligere queas. adde rusti-corum loquacitatem,12 qui nocte, quam longa est, nunquam quies-eunt. absentem cantat amicam, ut Flaccusa ait, multa prolutus vappa nauta atque viator. nulla dormiendi quies datur. quod si unquam rumores et alia mala sompnus vicerit ac oculos claudere ceperis, e vestigio revocaberis et aliquo casu sur-gere compelleris. credo, te ista millies expertum, ideoque sum brevior. 1 Ch. lacera. — 2 Oh. et in. — s Oh. pestilentes. — * Oh. tota nocte. — 5 Oh. Uli. — 6 Oh. ruetant. — ' pro leetis fehlt Oh. — 8 Oh. cubicula. — 9 Oh. vel. — I0 Oh. aliquid detractum reperias. — u Oh. resque tuas. — 12 Oh. adde loquacitatem eorum. a Horaz, Serm. I, 5.16. 479 Sed 1 accipe alia,2 que inter hospitandum sunt tedia. ma-rescallus orandus est ac pretio conducendus rogandique servi ejus et alliciendi muneribus sunt,3 ut hospitium tibi tolerabile prebeant, quod etsi4 promiserint non tarnen implebunt teque vel in remotissimis locis vel in fetidissimis ganeis collocabunt. interdum et honestum locum quem dedit, ut deseras et alteri cedas, minis ac vi coget. sed esset fortasse tolerabile5 mares-callis6 caput inflectere,7 quorum8 est officium non inhonestum, at sordidos homines sequi atque his supplicare et offerre pe-cuniam gravissinium est. nee tarnen hoc potes effugere, nam et coccis et pistoribus et frumentariis et bladi vinique distribu-toribus humiliare te convenit9 et ipsorum benivolentiam emere.10 quid hostiarios11 referam? heu quotiens ille valvas in pectus detrudet tuum? quotiens te pugno vel cate repellet? quotiens, ubi te viderit venientem, portam, que patebat, statim recludet? quotiens te excluso, quamvis aurum dederis, vel mimmum vel scurram vel emulum tuum intromittet? quotiens tibi vel dor-mire principem vel in consilio esse vel egrotare mentietur? quid de motu castrorum dicam? quis tormenta, que tunc in-eidunt, possit enumerare? quanta equorum est cura? quanta armorum? quot urgent angustie? transeunda sunt alta flumina,12 pontes aneipites ascendendi, equitandum in tenebris, in pluvia, in vento, in nivibus, in luto, in glacie, in fluminibus, in spinis, in nemoribus, in saxis, in preeipitiis, in abruptis collium inter latrones, inter hostes. nunquam certus est13 prineipis recessus, fama nonnunquam vagatur, in crastinum esse castra movenda. eunque accinetus es vie, mutatnr opinio. quod si forte impa-ratus fueris, repente fiet recessus ibitque rex14 cum paucis et sequi pone festinanter omnes jubebit. idque tunc potissime con-tinget,15 cum vel egrotaveris vel medicinam sumpseris vel san-guinem diminueris, aut equi vel16 famuli tui minus dispositi fuerint.17 si quis vel standi vel recedendi certitudinem habere voluerit, ex cauponibus vel meretrieibus melius instruetur quam ex aliis. nunquam, quo sit eundum, scies, nisi postquam perve-neris. creditur sepe18 summa luce rex abiturus, tuneque omnes 1 In Oh. ohne Überschrift. — 2 Oh. alia accipe. — 3 Fehlt Oh. — * Gh. si. — 5 Oh. tollerabile fortasse. — 6 Oh. marescallo. — 7 Oh. inclinare. — 8 Oh. cujus. — 9 Oh. ut te humiliares oportet. — ,0 Oh. emas. — " Oh. hostiarium. — 12 Oh. flumina sunt alta. — 1S Oh. est certus. — " Fehlt Gh. — " Fehlt Oh. — ie Oh. at e. aut. — " Oh. erunt. — 18 Fehlt Oh. 480 in equis expectant, et ad meridiem usque tarn muli quam equi1 et currus onerati manent sepeque onera tanquam decepti po-nunt.2 cum vero iter arreptum est, in bis locis potissime mansio fit, ubi nee vina sunt nee eibaria nee in quibus reeipi queas diversoria. ubi vero ubertim omnia suppetunt, nunquam post biduum castra manebunt. est enim regibus tedium, quotiens multitudinem letam audiunt, contra vero ex angustiis afflictione-que plebis solatia suseipiunt.3 ideo nonnunquam mille passus per diem4 proficiscitur, interdum quinquaginta milia obambulabit gaudebitque, cum te vel familiärem perdidisse vel equum ac-cipiet, vel cum te preeipitatum in flumina vel frigore obriguisse vel estu defecisse cognoverit, cum ipse et contra frigus et contra calorem armatus extiterit. in castrorum preterea processu quot pressure sunt? quot calces? quot trusiones? quot casus?5 quot irrisiones? quot blasphemie? nunc tuus equus alium cedit et in te culpa refertur, nunc tuus ceditur et afficeris dampno. litigant invicem famuli et in bellum descendunt domini. inter eundum6 servare ordinem oportet, nusquam cedere loco licet, festinandum est, cum alii festinant, tardandumque, dum alii tar-dant. nee prope te erit, quem velis, amicus, nee ad eum, ubi sit, poteris ire. si quo casu cecideris, nemo te colliget, sed universo exercitu calcaberis et tarn tu quam equus in pulverem redigimini.7 nunc in locis palustribus et in luto castra ponuntur, nunc in arena locoque sterili, ex quo nee lignatum nee aqua-tum absque magno discrimine progredi queas. tuncque aut estas erit et caloribus exureris, cicadis obtunderis, zinzalis mor-deris,8 serpentibus toxicaris9 ac10 fetoribus et11 exalationibus pessimis cruciaris.13 aut est hiems et tecto ac13 vestibus nudus peribis. quod si tu forsitan evaseris, familiäres 14 tarnen et equi superesse non poterunt. adde cum prope sunt hostes majores molestias. nunc vitandos lapides, nunc sagittas timendas, nunquam 15 fures non16 formidandos atque17 latrones, nunc insultus est faciendus in hostes, nunc cavendum est, ne hostes ipsi officiant insultantes. in armis edendum est, in armisque18 1 Oh. equi quam muli. — 2 Oh. deponunt. — 3 clm. suseipit. — * Fehlt Oh. — 5 quot casus fehlt Oh. — 6 Oh. interdum. — 7 Oh. redigeris. — 8 Oh. eulieibus mordiberis. — 9 Oh. intoxicaberis. — 10 Fehlt Oh. — 11 Oh. et. — l2 Oh. crueiaberis. — 1S Oh. aut. — 14 Oh. famuli. — 15 Oh. nunc. — 10 Fehlt Oh. - " Oh. nunc. — 18 Oh. armis. 481 dormiendum. semper in vallo castrorum, semper1 in portis ex-cubie sunt habende, nunquam hora quieta est, nunquam in pace manere licet, nunquam tube, nunquam cornua tacent, nunquam insidie cessant. quotiens itur ad muros vel cum duo concurrunt exercitus, quanta trepidatio est, quot clamores.2 nunc exiguntur machine, nunc feruntur ü'ibuli, concurrunt jacula, fodiuntur missilibus scuta, corruscant enses. sub illo equus occiditur, hie confossus telo ruinam minatur, illi caput aufertur, huic manus amputatur. quidam calcantur inter equos, quidam in foveis jacent exangues. mille facies mortis ubique videntur. non hie misericordia est, non benignitas, non humanitas. sed ille vir bonus, ille miles egregius, ille fortissimus creditur iniperator, qui plures sua manu neeavit quique cruentum gladium ex plurium virorum jugulis duxit. sunt equestres pugne,3 sunt pedestres, sunt navales, sunt murales.4 ubique res est horrenda5 et facies inferni6 similis, nichil ibi lucrari absque injuria proximi potes nee tua sunt, que bellis queruntur injustis, ut fere sunt omnia bella, que inter domesticos fidei committuntur. perdere autem illic nedum res, sed vitam et animam potes, nee tu te vitare posse bellum confidas, in quo tuus rex interfuerit. nemo se mare vitaturum speret, cum rex navigaverit. aut comitandus rex est aut amittendus inter tot tantasque difficultates. aut ju-venis es et sufferre insolitas res non potes, aut antiquus et deficientibus viribus nee inediani nee sitim nee labores7 susti-nere vales. pretereo morbos, qui, dum sie agimur, nos8 aggre-diuntur, quibus coacti vel in viis deserimur9 vel inter ignotos, ac plurimi10 diem claudunt, qui domi manentes per mukös annos vivere potuissent. sed redeamus jam in urbes, simus in amplo spatiosoque loco, quiescat curia, deeruntne propterea cruciatus, an non fient dietimu nova edieta et constitutiones nove, quibus ut te coaptes, singulis diebus de novo ineipies vivere. sive rex sedeat sive stet, tibi tarnen semper erit standum, nee ullam tuis tibiis poteris dare quietem. si unquam sederis, temerarius judi-caberis. quid vero in stipendiis recuperandis,12 quanta morositas quautaque diminutio est? nunquam in tempore dabitur, nun- 1 Fehlt Ch. — 2 Oh. clamores sunt. — 3 Fehlt Oh. — 4 Oh. murales pugne. — 5 Ch. sunt horrende. — 6 Oh. inferno. — * Ch. laboiem. — 8 Ch. agunt, eos. — 9 Ch. via deseruntur. — 10 Ch. plertmque. — n Ch. in dies. — 12 Ch. exigendis. X'ontes. 11. Abt. 61. Bd. 31 482 quam integrum, nunc ad istum, nunc ad illum remitteris diversis-que mendaciis eluderis. multa sunt, propter que magnifico do-mino1 Gaspari cancellario teneor, sed in hoc quoque sue magni-ficentie sum obnoxius, quia me non patitur salario meo frustrari sicut alios video, qui suum genium fraudantes nunquam stipem recipiunt nisi distributorem donaverint, nee ullus est, qui tarn clara conventionis sue2 capitula faciat, ut ad voluntatem offi-cialium non reeipiant interpretationem, qui sunt omnes3 auri corrosores. sed jam de necessariis aliquid dicamus, qui et ipsi curialium tormenta exaugent, nunc hoc nunc illud impetrari sibi petentes et sive durum sit sive absurdum quod optant impetrare te tarnen* volunt. quidam vero5 potentes sunt ac6 ex gratia prineipis promovere propinquos possent, sed tales sunt ejus con-sanguinei, ut vel eis benefacere non audeat, vel, si audeat, in-famiam populi et indignationem supra se dei sustineat. quid quod amorem in se prineipis nemo vere assequitur? nanque ut Isocrates in eo, quem de regno scripsit libro, testatur, prin-cipes neminem nisi inconsulto quodam impetu diligunt,' inter pares enim amicitia damtaxat8 versatur, sed eo modo amant, quo canes et equos diligunt, fruetum ut exinde suseipiant. quid dixi? erravi, certe multo plus equus aut canis quam homo dili-gitur. mortuo quippe viro mox vir alius adest, qui locum de-funeti magnis precibus sibi committi postulat, at canis vel equi mortui vicem non supplebit alius, nisi vel emptus pretio vel gratia. parum adhuc dixi, cum nedum non dolenda sed op-tanda mors tua prineipi sit, qui9 diutius servivisti. aut enim pro longis obsequiis non te venmneravit et solvitur obligatio morte tua dulceque suo ex10 ore sonabit: ah, si mortuus non fuisset homo ille, magnis eum muneribus donavissem. aut largitus est tibi plurima, que te mortuo recuperare se sperat. -vix enim hodie dives aliquis moritur, cui prineipes non succedant. sed audi jam; quot imminent11 molestie propter personam prineipis. raro nedum inter prineipes12 sed inter privatos quoque vir bonus reperitur. Cicero" in divinationum libris, si, que rarissime 1 Fehlt Oh. ¦— 2 Oh. sue conventionis. — 3 Oh. omnes sunt. — * Ch. tarnen impetrare te v. — 6 Fehlt Ch. — 6 Oh. qui. — ' In Oh. folgt quod si quemquam amant non ut amicum diligunt. — a Fehlt Oh. — 9 Ch. cui. — 10 Oh. ex suo. — " In Ch. folgt tibi. — 12 raro —prineipes in clm. ausgefallen. » II 61. 483 fiunt, monstra putanda sunt, inquit, magis1 monstrum erit vir bonus quam partus mule. astipulatur huic sententie Juvenalis," qui licet prius dixisset: rare quippe boni, vix numero sunt toti-dem quot Thebarum porte vel divitis hostia Nili, postea tarnen quasi Septem reperiri non possent amplius se restrinxit dicens: egregium sanctumque virum si cerno, bimembri ut monstrum puero et miranti sub aratro piscibus inventis et fete conparo mule. nee diviaa scriptura remissior est. sie quidem apud Paulumb prophete verba relata sunt: est autem deus verax, omnis homo mendax. et iterum" scriptum est:2 quia non est3 justus quisquam, non est intelligens, non est requirens deum, ac rursus:a non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. vides, ut oratores ac poete cum sacra scriptura concordant. videsne, ut rari boni, mali vero infiniti sunt? si ergo rex tuus malus fuerit, dolebis ejus infamiam4 ejusque vitiis cruciaberis. si avarus est, angeris, quia nee te premiat nee alios benemeritos et quia plurima negligit, ne sumptum faciat. si liberalior est, times, ne profusione nimia oblimet erarium. si crudelis, vereris, ne in te tuosque seviat. si pius; egre fers, quia non ulciscitur injurias. si audax, pericula reformidas. si vecors, hostibus in-vides, qui sibi semper insultant. si loquax, multiloquium non esse absque peccato cognoscis.5 si tacitus, dicis,6 quia nee amicos nee servitores seit verbis retinere. si vinolentus, aecusas ebrietatem. si vino non utitur, quia parum sit letus, gravaris. si luxurie eultor est, doles, quia plurimis injuriatur. si feminas fugit, dicis,7 non esse virum. si paueos ad se admittit, displicet tibi, inter illos non esse, si communis est omnibus, irasceris, quod tarn reliquis quam tibi sit familiaris; si omni ex parte bonus est, quod monstrum fuerit. cum tu sis malus, doles, quia tuis vitiis non alludit, aut si tu quoque8 sis bonus, quod admodum est diffi-cile, dolebis, prineipi bono non arridere fortunam semperque anxius eris de suo statu,9 egrotabis cum eo et patieris cum eo, quoniam non tarn filio suo pater afficitur quam bono prineipi bonus servus. cui etsi fortuna faverit, nunc mutationem nunc 1 Oh. majus. — * Oh. scriptura. 5 Oh. cognosces. — 6 Oh. dices. 9 Oh. suo statui. " Juvenal, Sat. XIII, 26 und 64. — 3,11. — a Psalm 13, 1. — 3 Fehlt Oh. — 4 Gh. infamia. — — 7 Oh. dices. — 8 Oh. quoque tu. — b Paulus an die Römer 3,4. — c Rom. 31* 484 insidias times nee dormies unquam nee vigilabis in pace. est insuper magna virorum recreatio mentis secessus, cum se ali-quis retrahit in solitarium locum ac vel meditatur vel legit vel scribit totumque se musis prebet et nunc Platonem, nunc Aristo-telem, nunc Tullium, nunc Virgilium, nunc alios doctores jam dudum rnortuos, sed fama viventes et scriptis, alloquitur. sed hac voluptate privati sunt curiales, qui cum1 semper in otio sint,2 nunquam tarnen otium habent, semper in multitudine sunt, in clamoribus, in tumultibus. si tibi nonnunquam particulam mense delegeris, in qua vel legas aliquid vel scribas, mox ali-quis instabit, qui te vexet. et si alii cessaverint, non aberit dispensatoi', qui prope te computum faciat eraque moveat. nus-quam tibi angulus patebit quietus, in quo possis cum Scipione dicere: nunquam minus solus quam cum solus. oportet te priscis illis sanetisque viris carere atque inter homines vivere, quos rectius bestias omni virtute carentes apellaveris. sunt, qui dicant,3 filios suos ideirco se4 prineipibus tradere, ut mores ediscant fiantque virtute prestantes. melius dicerent, ad intelli-gendam malitiam turpitudinemque discendam se filios trans-misisse. sunt enim in curiis vitiosissimi homines, sermones in-honesti: ille luxuriam commendat, ille voracitatem, nemo de virtute se jaetat, sed aut virginem violasse aut stuprasse6 nuptam aut emulum oeeidisse aut rapina sese aliquid nactum gloriabitur, que scelera sie adolescentes imitantur atque im-bibunt, ut nullo post tempore6 dimittant. nee te putes ado-lescentem pudicum, sobrium, verecundum ac7 bene moratum apud prineipes invenire. omnes hujusmodi sunt,8 quales magistri. verum est enim, quod Terentiusa ait: ad pejorem plerumque partem animum applicari, si quis ad eam rem magistram sortitus sit inprobum, sie natura jubet. velocius et citius nos corrumpunt exempla mala, cum animum rnagnis auetoribus subeunt. refero maximas deo grates, qui mihi jam viro sequendi prineipes animum tradidit, cum jam parentum9 virtutes aliquas sie aeeeperam, ut amplius amittere non possem. quod si aliud non est, hoc saltem habeo, quia nonnullas didici litteras, quarum essem orn- 1 Fehlt Oh. — s Ch. sunt. — 3 Ch. dieunt. — * Fehlt Oh. — 6 Oh. cor-l'ipuisse. — 6 Ch. nunquam postea. — ' öh. et. — 8 Oh. sunt hujusmodi. — 9 Ch. a parentibus. "• Andvia J, 2, 21—22. 485 nino ignarus, si pueritiam meam curia suscepisset. est enim in curiis principum vitiosum litteras nosse et probri loco ducitur appellari1 disertus. est itaque magna litteratorum molestia cum se contempni per omnia vident2 et res maximas ab his dirigi, ne dicam negligi, qui vix inter manus et pedes quot habent digitos norunt.3 sed est etiam illitteratis sua turbatio, cum viros in curiam doctos ac Latine loquentes venisse vident, quos ipsi nequeunt intelligere. quid preterea de conscientia tua protu-lerim, que semper inquieta est semperque te mordet, cum tu te scias multis vitiorum illecebris inquinatum: nullum gravius esse supplicium, Senecaa scribit, quam conscientia. hinc Juve-nalis:1* cur tarnen hos tu evasisse putas, quos duri4 conscia facti mens habet attonitos et surdo verbere cedit occultum qua-tiens animo tortore flagellum, penaque tarn vehemens ac multo sevior Ulis, quas et Cedicius gravis invenit et Radamantus nocte dieque suum gestare in pectore testem. sed audi obsecro Gicero-nem pro Sexto Roscio,c cujus hec, si5 memini, verba sunt: sua quemque fraus et suus terror maxime vexat, suum quemque scelus agitat amentiaque afficit, male cogitationes conscientieque animi terrent. he sunt impiis assidue domesticeque furie, que diesG noctesque penas parentum' a consceleratissimis filiis repetant. Quaque te vertis, oblocutiones de rege, de consiliariis, de te ipso fiunt, quia8 vel nimis subditi9 gravantur vel hostes instant, dum curia in coreis est aut in venationibus occupata. nullum inter res mundanas majus munus est hominibus a deo concessum, ut Cicero dicit, quam amicitia. at10 hoc bono tarn suavi, tarn utili, tarn necessario privati sunt curiales, nanque, cum vitiosissimi fere sint omnes, non amicitia inter eos esse sed factio quedam potest et in malum conspiratio.11 inveniuntur nonnulli industrii acl2 laboriosi curiales ac in his adumbrata, non expressa sunt signa virtutum. videntur quidem liberales sed rapinam secuntur. si sunt casti, ambitiosos invenies eos atque superbos. si humiles, ebrii sunt et nebulones. in nullo virtus 1 Fehlt Oh. — 2 Oh. viderint. — 3 Oh. norint — 4 Oh. diri. — 5 Oh. si bene. — 6 Oh. diesque. — 7 Oh. parentum penas. — 8 Oh. cum. — 9 Oh. subditi nimis. — 10 Oh. ab. — " Oh. quedam et conspiratio potest. — 12 Fehlt Oh. » Phoen. 216. — " Juvenal, Sat. XIII, 193 f. — c 67. 486 est aliqua, nullus est, quem mille vitia non comitentur. arduum est in hac hominum colluvie* virum amicitia dignum reperire, quod si quis inventus fuerit bonus vel regi non placebit vel magnatibus. nee ejus uti benivolentia poteris, quia non licet in curiis habere commercium inter illos, qui non sunt aeeepti, videbisque non-nunquam illos, quos diligis et qui tibi sanguine sunt conjuneti, ad supplicium rapi. et quam vis difficile sit tacere, cum doleas, nee conqueri poteris neque hiscere sepeque cum illo conver-sari cogeris, qui tibi vel patrem vel fratrem2 oeeiderit. si ejus conditionis fueris, ut famulatum possis tenere, invenies servitores tuos fures,3 ebrios, gulosos, rixosos, insolentes, immemores, negli-gentes, inertes, adulteros, homieidas. si rursus tu alteri famu-leris, dominum avarum, querulosum, invidum, temulentum lo-quacemque4 reperies. discurre per omnes curie Status, quam contenti consiliarii sunt, suis consiliis non acquiescere prineipes. quid ajunt cancellarii, cum eorum littere ad honorem regis et utilitatem Scripte transire non possunt nisi correpte et ex bono in malum mutate? quid magistri curie et marescalli, dum obe-dientiam non inveniunt ? quid magistri camere, dum eorum com-puta corripiuntur?5 quid capellani, dum in celebratione divorum officiorum suspenduntur? quid medici, dum negligi sana et noeiva reeipi cernunt? quid milites? quid cubicularii, quid tibicines, dum stipendia sibi negantur? quid coci, qui nichil parare sine reprehensione possunt? nullus est, cui non sint infinite molestie. atque, ut breviter dicam, per multas tribu-lationes intrant justi in gloriam dei.a curiales vero cum multis cruciatibus acquirere sibi gehennam student. nichil de clericis et religiosis dixerim, qui cum Joseph pallium, cum Mattheo theoloneum, cum Johanne sindonem et cum Samaritana cupidi-tatis idriam sunt jussi relinquere. taceo et illos, qui necessario et inviti seeuntur curiam, nanque, ut Cicero pro Sexto Roscio11 dicit: quod ego invitus et necessario facio, nee diu nee dili-genter facere possum. credo jam me promissioni mee satisfecisse, qua stultos esse me6 probaturum ostendi7 omnes, qui, aliam vitam habentes, in qua se possent8 honeste traducere, curiarum molestias sequerentür. 1 Oh. colluyione. — 2 Oh. matrem. — s Fehlt Oh. — « Oh. loquacem. — 8 Oh. corriguntur. — 6 Fehlt Oh. — 7 Oh. dixi. — 8 Oh. possint se. » Act. 14, 21. — •> 123. 487 Quod cum ita sit, relinquamus hoc pelagus inquietum nos-que in aliam viam redigamus. nanque si pacem cupimus, si otium diliginms, si nobis vivere volumus, si saluteni anime cupimus,1 fugienda sunt nobis atria reguni et aulici tumultus, in quibus nee requies nee bonarum artium exercitatio nee virtutis amor aliquis regnat, sed avaritia tantum, libido, crudelitas, cra-pula, invidia et ambitio dominatur, quibus vitiis qui sit deditus nullo se poterit argumento tueri, quin apud viros doctos et malus esse convincatur et stultus. vale, vir, nisi ex curialibus unus esses, meo judicio prudens. Ex Pruck, pridie calendas decembris anno salutis 1444.2 167. Eneas Silvius an den Herzog von Mailand, Filippo Maria Visconti; Wr.-Neustadt 13. Dezember 1444. Bericht über die Schlacht bei Varna." Aus clm. 12725, Bl. 121 und Ohigi J VI, 208, Bl. 233; K./6; N. 52; B. 52; V. 135. Illustrissimo prineipi ac excellentissimo domino domino3 Philippo Marie Anglo, duci Mediolanensi, Papie Anglerieque comiti ac Janue domino, domino suo preeipuo4 Eneas Silvius, poeta5 imperialisque secretarius, humillime sese commendatum facit.6 Etsi favoris mihi non multum hactenus vestra7 celsitudo impenderit, que post traditani mihi ecclesie saneti Laurentii majoris Mediolanensis possessionem spoliatorem meum preter jus et contra litteras regias in meum favorem sepius scriptas tuetur, in tantum tarnen illustri celsitudini vestre8 sum deditus, ut pretermittere nullatenus possim, quin novitates ad nos delatas 1 Oh. querimus. — 2 Ort und Datum fehlen clm. — s E II gestrichen. — 4 domino s. p. EIIgestrichen. — B EII gestrichen. — 6 humillime — facit Ell gestrichen, dafür einfach salutem ^lurimam äicit. — ' Ohigi tua. — 8 Oh. tue. * Vgl. Zeißberg: Analekten zur Geschichte des 15. Jahrhunderts. IL Erinnerungen an die Schlacht bei Warna (Zeilschrift f. d. österr. Gymnasien XXII [1871], S. 81—114); G. Köhler: Die Schlachten von Nicopoli und Warna. Breslau 1882, und Rozprawy ajead. Krak. Wydz. histor. Vol. 39 (1900), S.l— 60. Eneas berichtet über die Schlacht auch in der Europa, cap. 5. 488 eidem significem, que tametsi non hujusmodi sint, ut audiri libenter debeant, expedit tarnen et secunda et adversa cognoscere. accipite1 igitur ex servulo vestro,2 non tarnen apud vestram illustrem dominationem pro servulo reputato,3 que apud nos nova feruntur. quindecim aut eo plures sunt dies, quibus huc fama delata est. fama? malum inquam, quo non aliud velo-cius ullum mobilitate viget et que vires, ut Virgilius inquit, aquirit eundo. hec igitur Wladislaum Polonie regem, qui re-gnum Hungarie occupaverat ac serenissimum principem La-dislaum Hungarie ac Bohemie regem paterno et avico regno spoliaverat, * in bello cum toto exercitu prosfratum vulgavit. quia tarnen nulle venerant littere nullusque certus auctor habebatur, ficta res credita est. nee multo post epistole ex Hungaria misse sunt, regem Polonie superatis conflictisque Teucris5 victorem reverti, eratque non parva trepidatio, ne, sicut est victoria sui natura insolens et superba, rex idem cum Hungaris adversus Austriam et Stiriam castra moveret. janque vir magni nominis Dyonisius archiepiscopus Strigoniensis et alii, qui Ladislai regis partibus favent, auxilia Romanorum regis efflagitabant. studuerant enim, qui regem Polonie apud Hun-garos manu tenebant, eonflictum ejus tegere, sive quod redeunti ex bello regi quamvis fügato consulere volebant, sive quod sta-tum suum eo melius interim putabant posse dirigere. sed nichil est mendacio instabilius nichilque veritate constantius. advenerunt enim hodie, mirabile dictu est, ex diversissimis remotissimisque regionibus üna in hora diversi nuntii, non tarnen diversa sed eadem nova portantes. scripsit illustris Cilie comes, scripserunt ex partibus Transsilvanis alii et rursus alii ex Hungaria barones novitates istas regie majestati, que licet Christiano populo lugu-bres sint et admodum noeive non tarnen taceri debent, sed tanto diligentius inter Christicolas divulgari, quanto Catholice fidei majus imminet periculum, nisi religiosissimi prineipes in unum convenientes de modis resistendi sancte crucis inimicis et hostibus Christi cogitaverint. nova igitur ista sunt, ajunt omnes nuntii uno ore, regem Polonie cum cardinali saneti angeli multis-que Hungaris sed pluribus Walachis et Bulgaris atque Ruthenis in Romaniam usque profectos tot bellando successus habuisse, 1 Oh. aeeipe. — 2 Oh. tuo. — 3 non —reputato EII gestrichen. — * ac serenissimum — spoliaverat EII gestrichen. — s EI Turois. 489 ut non longe ab Andrinopoli castra posuerint. quod postquam, Teucrorum x imperator accepit, collecto in Asia exercitu quadra-ginta niüium pugnatorum, mare trajecit. classis nanque in Eles-pontum ad prohibendum ex Asia in Europam transitum hac estate preterita missa, ut isti referunt, jam retrocesserat, patronis ejus pecunia et Asiatica gaza corruptis, quod mihi non fit veri-simile, nee persuaderi mihi poterit, tanta perfidia usos illos fuisse, ut Ghristianum sanguinem Machometiscis auro vendiderint. illud autem credibilius est deficiente commeatu classem ulterius non potuisse procedere, sicuti jam suis litteris timere se Julianus cardinalis signifieaverat. uteunque sit, liberum mare Teucris2 patuit, qui transeuntes in Greciam junetique suis eis mare ma-nentibus cum magno exercitu Christianos aggressi sunt, nee nostri detraetavere certamen, sed in ipsa saneti Martini festivi-tate bellum commissum est, quod tarn atrox et asperum fuit, ut raro inter mortales tale fuisse putetur. diu prelium anceps extitit diuque viribus utrinque paribus est pugnatum. atque dum nostri pro Christo et illi pro Maumeto contendunt, tarn acres utrius-que partis animi fuerunt, ut lesis inter utrumque exercitum circiter quindeeim milibus hominum, cum pugna par esset, ad-huc cessare noluerint, sed quo plus sanguinis fundebatur, eo ferociores utrinque acies turmeque preliabantur. defecerunt tarnen utrisque vires fessisque brachiis nee versare gladios am-plius nee archus tendere valebant,3 que res quiescere ambas partes ad magnam horam coegit, donec resumptis viribus ac spiritibus redeuntibus instauratum est prelium, in quo vicit ad extremum Teucrorum4 sive virtus fuit sive fatum, sive quod numero plures erant. affirmant, qui ex bello fugerunt, patrum • nostrorum memoria nullum tota Europa tarn cruentum bellum esse commissum. nee pauciores ex Teucris5 quam ex Hungaris cecidisse et, si verus est rumor, octoginta milia virorum in hac pugna sunt cesa. de rege Polonie incerta vox est. quidam oeeubuisse eum ferunt, quidam captum putant. illud inter omnes constat, regem Polonie ad Hungaros non esse reversum, nee desunt, qui eum in facie vulnus suseepisse inter preliandum asserunt, quo fit, ut adolescenti tarn nobili tantique animi ad-modum condolendum sit, qui non suo judicio, non enim propter 1 EI Turcorum. — 2 EI Turcis. — ' clm. nolebant. — * EI Turcorum. — 8 Hier ließ Eneas den alten Ausdruck stehen. 490 etatem aliena regna cupiebat, sed suorum suasu ex pacifico regno in alienum, non ad pacem sed ad bellum, non ad opes possidendas sed ad mortem vel captivitatem est tractus. mur-mur etiam est, in hoc prelio virum nostri temporis cum eloquen-tissimum tum prudentissimum Julianum, cardinalem sancti angeli, cecidisse ae suum illum nobilissimnm spiritum ad omnia que-cunque ageret divinitus aptum exalasse. quidam astruunt, eum cum Johanne waiwoda Transsilvano, viro magnifico et nisi timiditate victus aufugerit animosissimo, cum paucis evasisse, quod magis optaverim. sed mors sua mihi probabilior est, quia non fuit in bellis fortunatus. nam et adversus Bohemos cum exercitu profectus fugatus est, nisi forsitan et idem sibi nunc accidisse arbitrari veliinus. sed assuevit fortuna, quos uno ex bello fngatos fecit in alio interemptos reddere. quecunque sors ejus fuerit, non puto male actum cum eo, qui pro Christi fide pugnavit, pro qua, si mortuus est, ut isti ferunt, nulli dubium esse debet, quin ad eum transierit, cujus causam tutabatur. occisi cum eo sunt Agriensis et Varadiensis episcopi," Steffanus de Wader, Johannes de Lasmuz, Nicolaus de Perin, Henricus de Thamasii, Johannes Orsais, Pangratius de Szleid, Nicolaus de Saltzburg et Mathiocanus, bani frater, Frencho multique alii barones,1 quorum nondum nomina sunt transscripta. plures in hoc prelio illustres anime vel in celum vel ad inferos transierunt. insignis est hie annus multis cladibus. nam et Svicenses apud Basileam cesi sunt et dalphinus complures Almanie civitates oecupavit et rex Francie Tullum Verduniumque cepit, Nicolaus Piceninus vita funetus est et alii quamplures viri mortui sunt, qui vestre2 illustri dominationi quam mihi sunt notiores. Hungari jam incipiunt Ladislaum regem repetere. res nova est et recens nee magis explicanda quam tradita sit. nova in dies certiora mittentur, que non omittam scribere, si seivero, meas litteras in conspectu celsitudinis vestre3 aeeeptas esse et non magis ad-versarium meum quam me in ecclesia sancti Laurentii, que mea est, confoveri. ex Nova civitate, die 13. decembris 1444.4 1 Stefanus de Yader—barones EII gestrichen, dafür am Rande et alii complures regni barones. Olm. hat nach Wader ein etc. — 2 Hier hat auch Oh. den ursprünglichen Ausdruck beibehalten, der dann in die Basler Ausgabe überging. — 8 Oh. tue. — * E II fügt hinzu ipso die sanete Lucie. Im clm. fehlt das Datum. » Simon Sozgonyi und Johann de Dominis, 491 168. Eneas Silvius an den Bischof von Passau, Leonhard Laiming; Wien, [Anfang Mai 1445].a Versichert ihn seiner dauernden Dankbarkeit. Papst Eugen habe einem allgemeinen Konzile nicht zugestimmt. Tod des Kardinals Niccolb Tudeschi. Über Qenesio della Porta und seine Frau. Aus dm. 12725, Bl. 139"; N. 98; B. 98; V. 136. Reverendissimo patri domino Leonardo episcopo Pataviensi Eneas Silvius salutem Tplurimam dicit. Reverendissime pater post humilem recommendationem et obsequiorum meoruin perpromptam exhibitionem. speravi meo in reditu paternitatem yestram reverendissimam apud Viennam comperisse, quod mihi jocundissimum fuisset, ut de rebus ecclesie nonnullisque aliis contulissem, ac propterea familiari meo Johanni, quem ad ecclesiam destinavi nieam, nichil litterarum commisi vestre reverendissime paternitati consignandarum. at nunc, cum oratores regii Pataviam sint petituri dignationemque vestram allocuturi, statui pauca scribere, quibus memoriam vestri ex me non posse deleri sciatis. nee enim is sum, qui beneficiorum aeeeptorum ullo tempore valeam oblivisci. nanque scio non esse viros nee etiam homines sed atroces immanesque feras, qui non his semper afficiuntur, a quibus beneficia reeeperunt. stulti quidam fugiunt eos, qui de se bene meriti sunt eorumque con-spectum horrent, quibus rependere vices uequeunt. quidam vero plus humanitatis habentes benefactores suos assidue comitantur et gratitudinem, quam factis prestare nequeunt, verbis ostendunt, nee absurde, nemo est enim tarn pauper, ut benefactori suo gratus esse non possit, quia nee auro nee argento ceterisque * Aus dem Inhalte geht hervor, daß der Brief bald nach der Rückkehr des Eneas aus Rom abgefaßt ist. Da er Rom am 1. April verließ, war er Anfang Mai gewiß wieder in Wien. Genauer ließe sich vielleicht der Brief datieren, wüßten wir mit Sicherheit, wann Niccolb Tedeschi gestorben ist; aber die Angaben schwanken und können unmöglich richtig sein; Oams: Series episcoporum sagt, er sei im Juli 1445, Seckel: Beiträge zur Geschichte beider Rechte I, 46, er sei im Juni 1445 gestorben; das Kirchenlexikon von Wetzer und Weite schwankt sogar zwischen den Jahren 1445 und 1453; ist obige Datierung richtig, so fällt sein Tod in die ersten drei Monate des Jahres 1445 und Eneas erfuhr die Nachricht noch in Rom. 492 rebus pretiosis gratitudo prestatur sed animo. animus autem tarn mendieo quam opulento bonus esse potest. hunc ut ex me suscipiat vestra reverendissima paternitas supplex oro. scio me plus debere quam possim persolvere. sed hoc me scire species est quedam solutionis, mee facultates, corpus meum, vita ac postremo animus in vestra potestate sunt, nichil in his amplius juris habeo, sie me vestris beneficiis devinctum tenetis. sed de his alias, nunc pauca dicenda sunt de statu Romane curie. caput illius, Eugenius, fuit, dum ad eum veni, satis sospes, si possunt senes esse sospites, in meo recessu podagra cyragraque debilior factus est. petitioni regie non annuit, concilium nan-que in Alamania nee dedit nee daturus est. si quid aliud regia majestas cupivisset, optata retulisset, sed nichil postulatum est, nisi quod pacem ecclesie concernebat, quamvis ille non pacem sed majorem queri seditionem diceret. rex Aragonum simultates primo, post apertum odium cum Eugenio habuit, et ne quid ex regno in urbem veheretur, prohibuit. at hec ante meum ex curia recessum composita sunt et in gratiam utrinque rursus ventum est. Panormitanus apud ecclesiam suam cum tedio vitam expuit. cardinales in curia plures sunt, sed non ut sole-bant divites. nam et omnia officia diminuta sunt et advocatorum presertim, ac propterea ex his quidam aliis se rebus exercent. Genesius de la Porta jam in legationibus questum facit. nee enim nunc Rome fuit, quia Tridentum missus erat, forsitan non sie ei suceedit mortua eonjuge sicut antea, dum illa vixit. multi enim hunc in advocatum patronumque habuere, ut ipsum domi convenire et mulierem honesta facie ac sermone blando possent alloqui. fuit nanque magni ingenii femina, que nunc modesto, nunc molli, nunc procaci utebatur oratione, in cujus facetiis atque salibus plurimus lepos inerat. sed hec, dum ex Novaria Romam petere festinat, prius morbo absumpta est, quam itineri se committeret. vir ejus et conjugein simul et amicitias et eloquentiam pördidit. nee ex Roma plus est, quod queam scribere. de filio ducis Ve-netiarum non ambigo vestram reverendissimam ^aternitatem aliquid audisse, qui Venetias fugiens Tergestum venit. fama est, eum rei publice consilia Mediolanensium duci revelasse ac propterea lese majestatis crimine dampnatus est. reliqua in adventum vestrum reservo, me meosque interim vestre reverendissime später-nitati commendans, cui non minus avide parerem requisitus, quam qui eidem veverendissime ipaternitati astant assidue. ex Vienna. 493 169. Giovanni Campisio an Eneas Silvius; Rom, 8. Mai 1445. Lobt den Freund, daß er seine persönlichen Interessen denen des Staates untergeordnet habe, envartet mit Ungeduld die Änlcunft des Stefano Varisino; Pippa sei unglücMich darüber, daß Steinhof sie ohne Abschied verließ. Aus dm. 12725, Bl. 142« (gedruckt hei Voigt, Nr. 137). Johannes Campisius doctissiruo poete domino Enee Silvio, regio secretario, salutem -plurimam dicit. Fuisti, Enea rni, non minus prudens in hac quam in ceteris rebus soleas, quod redeundum tibi potius ad regem et dominum tuum censuisti, quam necessarium tibi esse duxeris, Mediolanum prius quam ad privata rerum tuarum negotia proficisci, maluisti-que pudori et faine cedere quam tue utilitatis rationem ducere. nam, ut seimus, tu calendis aprilis hinc abscessisti, Carvayal vero biduo post te secutus est. qua ex re fiebat certe honoris tui et fame jactura nimia, si ad rationes precesque medici" Mediolanum divertisses et pro privatis rebus tuis; quamvis tibi forte non parvis, publica tanti momenti postposuisses. recte ergo euneta me teste provida mente previdisti. ego vero jam triduo mandatum tuum feci. nam cum ex veverendissimo patre nostro, episcopo Novariensi,b litteras aeeepissern, per eum ipsum tabellarium, qui te apud turrim Vaccani obvium habuit, a quo et ipse litteras ex eodem patre aeeepisti de rebus non aliis, ut arbitror, quam mee fuerint, per eundem illum tabellarium ad se redeuntem multis ut oportuit rescripsi, in quibus litteris ex-cusationem tuam aecuratissime feci, adeo, ut nichil aecuratius a me factum jam diu meminerim. is, ut ad te quoque illum scripsisse puto, brevi tempore in curiam se reeipiet et jam multis, qui hie sui sumus, multa mandata dedit, ut sunt illi inulta sepe agenda et hoino est ingenio ad multa valido atque aptissimo. credo, fuerit ei huc venisse non inutile, nam, ut ad finem suarum ad me litterarum adjeeit, dominus Stephanus a TJgo Benzi; vgl. des Eneas Antwort an Campisio vom 1. Juni 1445, N. 173. — h Bartolomeo Visconti. 494 Varsinus,0, sanctissimi Aomini nostri cubicularius, de cujus mori-bus et ingenio nobili ac vite modestia et quam sit in sermone gi'avis plurima tibi mecum otioso dixi, eidem domino episcopo consilium per litteras dedit, omnino non negligat, quin in celebri-tate ascensionis Rome se comperiat. hujus consilii causam arbitror me scire. tu, si memor es verborum, que tibi aperui, fuisse mihi ab ipso Varisino de episcopo nostro dicta et quan-tum paternitati sue homo ille afficitur quantumque ipsi Varisino fidei idem episcopus habeat, ejusdem quoque consilii causam mecum intelliges. gaudeo ac prestolor avide ejus adventum, quo tarn letor, quantum fui digressu Enee veteris confusus amici. sed ut finem his faciam, neque enim modo multa scribere con-stitui, Pippa laceratis ipsa capillis multis celum questibus implet ac duritiem Johannis Steinhof sine modo aceusat nee ulla valet apud se excusatio. conqueri non satis potest, potuisse illum se insalutata recedere. non sum, inquit, ignara, oportuisse me aliquando ejus aspectum carere et nunc, rebus heri sui et fatis meis ita exigentibus, fuisse illum in patriam revocatum nee tarn sponte sua quam invitum has meis vicinas edes et me miseram simul deseruisse. at saltem, ut ajunt, salutandus illi fuit hospes potuitque illud valedicere ac me verbis vel paucis consolari. ego illi si nichil aliud saltem mandata dedissem. hec et plura questa est mihi de suo Steinhof, si mihi credis. Pippa itaque illum nonnunquam pre dolore vere Steinhof et duro ex silice natum vocitat et cetera, que irati solent amantes. quare si ulla est viris ullis pietas, si pius es Eneas, adducendus tibi est Steinhof et, si non nomen at saltem animum mutet et quod verbis coram facere neglexit, id absens per litteras efficiat. indulgebis tarnen, Enea mi, vir gravissime, si hec levius for-tassis his litteris inserui, que ad ipsum Steinhof honestius ac familiarius scribere potui. nam nee ista scripsi ex habundantia otii, quippe qui vix fui hoc anno tarn multis et his quidem molestissimis oecupationibus implicitus. sed cum scribere sta-tuissem aliquid ad Steinhof nostrum, placuit id ipsum potius ad te scribere, qui illum tuis verbis de nimia duritie moneres ac prius me ludentem rideres. datum Rome, die 8. maji 1445. a Er ist wohl identisch mit dem D. Arsenius cubicularius im Archivio della societa Romana XXVII (1904), S. 217. 495 170. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; Wien, 21. Mai 1445. Auf dem Pester Reichstage [Beginn 26. April] sei Laclislaus zum Könige erwählt worden; in Böhmen sei ein Bauer als Kronprätendent aufgetreten und habe viele Anhänger geivonnen; der Dauphin habe Elsaß verlassen. Grüße an Bekannte. Er habe die Absicht, Geistlicher zu werden. Am dm. 12725, Bl. 137 (gedruckt bei Voigt Nr. 138). Eneas Silvius Johanni Campisio. Amantissime frater. multa essent modo scribenda, si occu-pationes sinerent, que etsi non sunt magne, mihi tarnen ad pauca nato ingentes videntur. dabis itaque veniam tuo Enee, si non, que vellet, sed que potest scribit. incipiam ab Hungaria, men-daciorum matre, quamvis Polonia fecundior sit. illic prelati et barones ceterique regni accole apud Budam convenerunt trans Danubium. palatinus enim, qui arcem tenebat, adhuc partem regis Polonie fovens, noluit eos in novam Budam intromittere. de hoc conventu jam tibi Rome nonnichil dixeram. in eo com-muni consensu vocatus est in regem Ladislaus, Alberti filius, adjectumque est, ut per Romanorum regem consignari Hungai-is cum corona debeat, venturique sunt huc oratores regni pro-pediem petituri regem et quas inter se leges dixerunt exposituri. plurima nanque inter eos decreta sunt et ad resistendum Teucris et ad pacem in regno tenendam utilia et necessaria, et quamvis Romanorum rex non credatur puerum traditurus, concordia tarnen nichilominus speratur. non enim que partes petunt, omnia fiunt, sed per transactionem plurima componuntur. ea vero, que in regno Hungarie conclusa sunt, centum sigillis et amplius firmata sunt, nunc cur Hungariam mendaciorum matrem nun-cupaverim, exponendum est, ne mihi ipsi derogare videar meis-que scriptis adimere fidem. non dixi matrem mendaciorum Hungariam, tanquam ipsa mendax sit, hoc enim aliorum esse Judicium volo et tui, qui apud hosce homines pluribus annis versatus es, sed idcirco matrem dixi mendaciorum, quia ex ejus ventre infinita mendacia manant et ipsa quasi materia quedam mendaciorum est. nam dum nuper Rome forem, scis quam multa exinde mendacia conscriberentur. nunc enim succubuisse regem Polonie et omnem ejus exercitum esse prostratum, nunc 496 vicisse illum et imperatorein Teucrorum cum omni militia inter-emptum ac Andrinopolim captam et ibi Christiano cultu fieri divina referebatur. quidam occidisse in bello Polonie regem, dum viriliter suos hortatur ac rem manu gerit, quidam fugisse illum accepto vulnere et in Bulgaria mortuum, quidam eaptum fuisse ac exinde truncatum capite, quod et Caramano Tartarorum prineipi, quia sororius est magni Teuoi-i, missum esset, quidain apud Constantinopolim fuga vectum nuptias cum sorore im-peratoris Grecorum contraxisse astruebant. sororia his et fortasse magis incredibilia de cardinale saneti angeli, viro saneto et sapientissimo, narrabantur. scis enim litteras allatas esse, que hunc tantum patrem nedum captivitatem ineidisse sed etiam in morem divi Barth olom ei decoriatum periisse confirmabant. at hec omnia in Hungaria nascebantur mendacia, quamvis aliqua inter hec vera fuerint, magis casu quam studio dieta. sed hec omnia magis Polonis ascribo quam Hungaris. fuerunt tarnen et inter Hungaros, qui statui suo timentes vitam regis Polonie multi-fariam predicarunt, ut qui exinde tutiores se reddi sperabant. inter hos Laurentius palatinus fuit, qui, ut congregari multitudi-nem sensit, novo figmento avertere populorum animos studuit. litteras enim regis Polonie ad se delatas confinxit, quas ipsemet conscripserat et sigillum adulterum impresserat. earum tenor erat, regem superatis magnis difficultatibus in Poloniam sospitem appulisse velleque quam citissime delectum exercitus facere et in Hungariam reverti, iterum contra Teucros, quorum vires attenuate forent, pugnaturum. quibus ex rebus supplicari superis et rem divinam fieri ac publice reddi gratias deo palatinus volebat. sed non habuit sermo fidem, quocirca et is postea ad mulitudinem defecit tantumque illic egit, ut nuntius regni ad Poloniam mitteretur, sciscitaturus de vita regis, ea sibi lege data, ut intra oetavam trinitatis reverti debeat, infra quod tempus expeetari debet super ceteris rebus, et nisi vel rex Polonie in Hungariam venerit vel nuntius eum se vidisse spi-rantem retulerit, ad ea que supra dixi procedendum est. habes in Hungaria quid actum sit. Nunc in Bohemiam transeo, ubi, quo sunt viri et ingenio et doctrina prestantiores, eo interdum major stultitia reperitur. est hoc in regno rus quoddam haud proeul a Praga, quo ex loco prisci reges Bohemie originem trahunt ac propterea rustiei, qui illic sunt, integra libertate fruuntur nee aliud tributi 497 pendunt quam annis singulis ex avellanis, que apud eos ubertim crescunt, exiguam quandam mensuram. ad hos venit nuper rusticus quidam,a sacco ac cilicio vestitus, ascendensque arborem casulam vimineam fecit sibi, quam frondibus et culmo texit ac post dies aliquos affatus plebeculam rusticanam, fuisse se dudum in heremo dixit sanctumque Wenceslaum regni patronum et Johan-nem Baptistam ad se venisse, qui eum futurum Bohemie regem asseveraverant atque idcirco se eo profectum dicebat ad eos, ex quibus jus regni pendebat. assensit insulsa rusticitas deceptaque verbis blandis et specie sanctitatis mox regem acclamavit custodes-que corporis dedit ac studio, ut quisque potuit, suum principem honoravit. affuit e vestigio alius litterarum scius, qui in can-cellarium assumptus epistolas in regnum scripsit, hortatus nunc istos nunc illos, ut ad regem suum venirent, quem superi in rure stirpis regie revelassent. fuit res multis credibilis. nam rex primus, qui apud Bohemos imperavit, ex aratro ad regnum, sicuti de Cincinato legimus ad dictaturam accersito, cujusdam fethonisse monitu vocatus fuit. itaque similia de isto nunc crede-bantur. convenire ergo plures, obedire regi, jui'are, hortari alios, seditiones in urbibus movere magnumque jam in metum totum regnum adducere. quod malum postquam invalescere principes senserunt, risu in timorem verso, conventum in propinquo faciunt inmissisque satellitibus hominem in vincula coniciunt, qui, ut captus est, ab omnibus est desertus regnumque non parva formidine liberatum, quia non facile ferrum reconditur, ut semel foras venit. ille jam vesanus est nee ulla nisi stultitie verba pro-fundit. communitas autem Bohemie cum prineipibus Concors est regemque nostrum magnis preeibus adhortatur, ut regni curam patruelis nomine suseipiat. rex autem in brevi contra Guinisenses famosos latrones viarumque spoliatores castra metabit. jam enim et comitatus et peditatus habitus est delectus. In rebus ecclesie non possum multa scribere, quia in cute sunt, si mea legatio alium finem apud vos habuisset, erat res admodum tutior faciliusque in unionem omnes conscendissent. nunc autem video magnam alam segregari et timeo, ne multas pennas habeat. non erimus absque gravi scismate, nee scio, quantum Gallia constans sit. dalphinus ex Alsatia deduxit exer- * Vgl. Palacky: Dejiny ndrodu ceskiho, 4. vyd. DU IV., S. 67 und die Anmerkung daselbst. Fontes. II. Abt. Gl Bd. 32 498 citum, cujus rei mediatores fuerunt Coloniensis et Treverensis. non credo id solum esse actum, nee enim principes illi tantam rem absque alio traetatu peregissent. Gallici, postquam in Lotbaringiam redierunt, exercitu recensito ex suis duodeeim milia desiderarunt, Argentinenses plurimos babent captivos, rustici quam multos interfecerunt. apud Slestat in valle quadam tres duetores cum omni comitatu trueidati fuerunt. palatinus ßeni sororem ducis Sabaudie, sibi in seeundo gradu conjunetus, uxorem ducet et in rebus ecclesie mutaturus sententiam creditur. in festo beati Johannis Baptiste convenient electores apud Frank-fordiam nee quisquam est, qui non illic magnam novitatem futu-ram putet. que omnia cesassent, si petitioni regie per amplius delatum fuisset. sed ita vult forsitan deus et melius, quam nos velimus, res diriget. Habes ex me, que potui scribere, que tu reverendissimis dominis meis Torentinoa atque Cumanob ut communicata sint cura. litterarum autem nulli copiam facies, quia fortasse non est mihi usui. reverendissimum dominum cardinalem, dominum camerarium,c cupio meo nomine te adire sibique dicere, vera omnia esse, que sue veverendissime ~paternitati de patriarchatu Roine signifieavi. nee enim regia majestas pro illo in Basilea promoto unquam scripsit nee ei vult assistere, sed ipsum reverendissimum dominum patriarcham, si optata concordia fiat, de qua non desperatur, benigno prosequetur affectu. scriberem sue veverendissime ipaternitati manu mea, sed volui hec nova sibi communicari et per me rescribi non ferebat tempus. itaque tibi prius demandavi hoc non absque fiducia, quia et te sibi dilec-tum et mihi afFectum sciebam. reverendissimo domino cardinali de Columna,3 quamprimum suam reverendissimam ^aternitatem offenderis, commendatum me facito nee aliter de Nicenoe me velle scias, cujus si quando translationes viderim, non parum voluptatis sumam. domino Conti scio te non neglecturum dicere, quod me cupere noscis. ego rem suam magnis verbis mar-chioni Extensi commendatam feci gratumque responsum obtinui. Julianum meum, quem quasi anime partem mee censeo, ut salvus sit meique memor, jube. si Jacobus Calvus Cinthiam " Giovanni di Tagliacozzo. — b Qerardo Landrino. — ° Lodovico Scarampo, Patriarch von Aquileja. — d Prospero öolonna. — • Bessarion von Tra-pezunt. 499 meama rescripsit, precor, ut illam ad me eures mitti sibique vice mea cum Petro Noxetano salutes dicas. virum prestantem magistrum Johannem Caldissen, qui cathedram apostolici palatii regit, ex me salvum dicito. viris probis et tui ac meis aman-tissimis domino Johanni Tolner et soeiis, que dici ab amicis solent, tanquam sis ego, exponito. Cincio atque Poggio, viris doctissimis et eloquentissiniis, nisi familiaritatem meam fastidierint, quantum me affici nosti, referto et me commendatum facito. vellem et reverendis patribus Greorgio Cesarino et Baptiste pro-tonotariis, quos tanquam dominos colo, meum animum aperies, et que solent suis dominis nuntiare servi, mea ex parte referes. sed hi cupiunt aliquod nosse de cardinali saneti angeli. ego vero nichil plus scio quam Rome seiverim. jam enim super his rebus omnes silent, quamvis et silentium hoc periisse virum illam, sui splendorem seculi, significet, quia non posset vir tantus non sui notitiam in tanto tempore prebuisse. utcunque sit, bene cum eo actum puto, qui causam Christi tuebatur. Politicorum libros non reperi apud ordinarium, sicut spe-ravi, quia vir ille nichil hie dimisit. scripsi sibi ad Pozonium, nescio quid responsi dabit. at de his satis. nunc unum est, quod te mihi quam citius impetrare velim. ecclesiam habeo parochialem fierique me presbyterum oportet, jam vero medius annus est adepte possessionis, timeo, ne infra annum possim promoveri, quia rex non indulget mihi, cupio ergo prorogationem ad alium annum et cum hoc facultatem, ut a quoeunque episcopo possim ordinari. quomodo id fieri debeat, instruet te noster Johannes Tolner. tu et eam peeuniam confer, que necessaiia fuerit, et mihi rescribe. mox enim reddam. ecclesia mea vo-catur sanete Marie in Aspachb Pataviensis diocesis, que auetori-tate ordinaria mihi collata est. vale et mihi quam primum rescribe. ex Vienua, 21. maji 1445. Scis quam benignus mihi fuerit reverendissimus pafer episcopus Adriensis. huic me totum dato suamque rem curaturum diligenter dicito. nee Zenonem absque salutatione mea pretereas cum domino abbate Leodiensi. a Die Sammlung von Gedichten des Eneas, die Ougnoni S. 342 u. ff. abdruckte. — " Eneaa Silviua bezeugt als Pfarrer in Aspach eine Meßstiftung in der Schloßkapelle zu Wildenau am 13. September 1445 (Notizenblatt der Wiener Akademie V, 428—30); vgl. auch seine Kommentarien ed. Qo-btllinus S. 15. 32* 500 171. Eneas Silvius an Silvester Bflieget, Bischof von Chiemsee;a Wien, 24. Mai 1445. Versichert den Bischof seiner dauernden Danlcbarlceit, gratuliert ihm, daß ihm die österreichische Kanzlei übertragen wurde; über die schwebenden Kirchenangelegenheiten und die Frage, ob man sich für oder gegen Eugen zu entscheiden habe. Aus clm. 12725, Bl. 139 (gedruckt bei Voigt Nr. 1.19). Domino Chiemensi. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime, post humilem recommendationem ac servitiorum meorum ex-hibitionem. si scivissem, dum ex Frisaco Johannen!11 familiärem meum ad ecclesiam misi meam, Yestram reverendissimam po-ternitatem esse Salczburge, non dimisissem illum absque litteris meis ad eandem vestram paternitatem. nam cum honores, bene-ficia, facultates et omnia fere, quibus inpresentiarum fruor, ex vestra me obtinuisse gratia recognoscam, non est consentaneum, meos nuntios scriptis vacuos illuc transire, ubi paternitas vestra inoratur. sed habeo nonnichil excusationis, quia Tpaternitatem ipsam apud majestatem regiam esse sperabam, ac me verbis potius quam litteris agere confidebam. sed queritis fortasse, quid scripturus fuissem, nam papirum et atramentum in nugis consumere hominis est plus otii quam prudentie habentis. ab-solvam breviter questiunculam. enarassem vestre reverendissime paternitati, que per me Borne sunt gesta, quid'petiverkn, quid illic responsum et quid replicatum fuerit significassem, quod et nunc facerem, nisi quod eidem paternitati vestre Francfordiam petiture singula in scriptis jussu regio destinantur. veniet quo-que illuc singularis doctrine sancteque vite pater magister Thomas,0 anime vestre, ut mihi videtur, non minor pars, is me singula referentem audivit vestreque seiet paternitati communi-care. non dicam igitur aliud, nisi me magno gaudio affectum a Voigt konnte den Adressaten nicht mit Sicherheit entziffern; aber er vergaß, den Index der Hs. nachzuschlagen, wo es deutlich heißt: Eneas episcopo Chiemensi Silvestro de cancellaria Australi. — b Johann Steinhof. — c Thomas Ebendorfer von Haselbach. 501 singularique voluptate commotum, quod Australem cancellariam vestre eure commissam pereepi. nam et honori est paternitati vestre, ut negotia regia aecuratius dirigantur et, quod mihi jucundius est, visione vestra ac colloquiis sepius fruar. res ingentes, ardue, difficiles senatum regium dietim vexant nee sunt, qui omnia capere ne dicam perficere queant. quod si nil esset aliud, non parvum est, quod nunc de rebus traetatur ecclesie. tres vie supersunt: aut concilii pars aut Eugenii re-cipienda est aut quod tertium est, neutralitas continuanda. quo-eunque me verto, spinas video. non hie jam inter tria bona quid sit melius in electionem cadit, sed quid sit minus malum queri debet. difficilis ac periculosa electio est. eligendum est tarnen, quia nichil miserius est quam semper pendere. inter deliberandum maxima est anxietas animi, que postquam elegeris, omnino cessat. vos tarnen, qui presentes eritis, magnam spem facitis mihi, quod eam viam amplectemini, que minus habeat nocumenti. sie enim pro summa prudentia vestra regia majestas confidit et ego sum certus, < qui veverendissime Tpaternitati vestre me dedo et cum omni obseqnendi promptitudine recommendo. ex Vienna, 24. maji 1445. 172. Eneas Süvius an Johann Vrunt, Stadtsekretär von Köln; Wien, 1. Juni 1445. Seine Vermittlung in der holländischen Angelegenheit sei fruchtlos gewesen. Über das Elend der Höflinge; über seine Anwesenheit in Born, deren Ergebnisse in Frankfurt werden verhandelt werden. Aus dm. 12725, Bl. 142; N. 89; B. 89; V. 140. Domino Johanni Vrunt, secretario civitatis Coloniensis, Eneas Silvius salutem -plurimam dicit. Fuit apud me tuus familiaris," qui Hollandrinorum negotium multis mihi verbis commendavit. ego, ut sum tuus cupioque tibi rebus in omnibus morem gerere, cepi curas admovere nitique, ut ad metam quod optabas deduceretur. sed inveni primo in a Ludwig Bruns (Brunonis). Es handelte sich um die Bemühungen der Stadt Köln, die über die Niederländer ausgesprochene Reichsacht, die den Handel Kölns mit den Nachbarländern ¦wesentlich beeinträchtigte, rückgängig zu machen; vgl. Beiträge zur Gesch. Kölns, S. 79, 93f. 502 lumine magnas difficultates, quas cum vellem amovere pluriores offendi. non possum scribere, quid impedimenti fuerit. si un-quam te videro planius omnia dicam. satis est tibi, quod in mediatoris locum vel tractatoris non sum visus idoneus. nuntius ipse tibi plura dicet. ego nichil magis cupio, quam tuis optatibus satisfacere, sed tua humanitas non exigit plus, quam prestari queat. rem minimam de commissione cause tuorum amicorum impetravi facile. sum enim homo ad pauca natus et in minimis rebus benignos principes invenio. si quid pondus habere videtur, in alias manus transfertur. de rebus Hungarie puto te jam audi-visse, Ladislaum regem communi voto totius regni postulari. ob hanc causam venient infra dies 15 ad majestatem cesaream oratores Hungarie cum equis circiter mille spesque magna est bone concordie, nam oratores ipsi plenam habent in omnibus potestatem. credo te audivisse, me Romam profectum, mirarique idcirco. sed scis parendum esse principibus aut cedendum curie. nemo ut vult apud principes vivit. mancipia sumus et fortasse jumenta, qui alienum panem mordemus. vivunt omnes infeliciter, qui orbem incolunt, nullius tarnen vita miserior est quam eorum, qui ad alienum comedunt appetitum, ad alienam sitim bibunt et ad alienum sompnum dormiunt. hac de re scripsi nuper epistolam admodum longam, ideo nunc hoc pre-tereo. meus itus ad urbem honestam ob causam fuit, propter unionem sanctam et propter illa, que Norimberge conclusa fuerunt. quid autem reportaverim Frankfordie videbitur, quamvis et ipsa taciturnitas indicat, quid allatum sit. nunc in Frankfordia res transigentur. ego nichil magis vereor, quam nationis divisionein. valde nanque turpe est, ne dicam inutile, Germanos, qui divisam ecclesiam jam quin que annis unire satagebant, in se tandein reddi divisos. mea opinio fert, tanti ponderis tantique nominis esse Germaniam, ut in quamcunque partem declinet, reliquam Christianorum portionem ad se trahat, dummodo integra sit. non dicam plura. tu me commendatum fac reverendissimo in Christo patri et illustrissimo principi domino meo singulari archi-presuli Coloniensia ejusque germano domino meo simili Tra-jectensi1" antistiti. et quia te audiunt unum ex me dicito, mihi adhuc nichil videri utilius ad pacem ecclesie resarciendam et auctoritatem ecclesie conservandam quam viam illam teneri, que * Dietrich von Mors. — •> Walram von Mors, Gegner Eugens IV. 503 Norimberge fuit aperta, si modo iterum possit habei-i. firmarem hoc multis rationibus, si coram essem, sed absentem nee decet nee expedit omnia committere calamo. vale et de rebus Frankfordensibus aliquid mihi rescribe. ex Vienna, kalendis junii 1445. 173. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; Wien, 1. Juni 1445." über den Mediziner Ugo Benzi, über Pippa und Steinhof. Die Angelegenheit des Königs Ladislaus stehe günstig. Der König wünsche die Neutralität beendet. Grüße an Bekannte. Aus dm. 12725, Bl. 141 (gedruckt bei Voigt, Nr. 141). Eneas Silvius domino Johanni öampisio, excellenti philo-sopho et amico incomparabili, salutem ¦plurimam dicit. Probas factum meum, quod reeta via potius ad regem venerim, quam vocatu medici Mediolanum petierim. ego, mi Johannes, etsi medicine Studium magnifacio medicisque honorem impartior, non tarnen omnia credo, que medici predicant. nam et ipsis nonnunquam esset vena ineidenda. plus mihi ad horas omnes officium dicere quam vel momento studere placet medicine. timui, mihi crede, ne Mediolani reperissem Hugonem nostrum Senensem iterum ad superos reversum, qui fuit medi-corum prineeps. is si me apprehendisset, totam una in die meis auribus medicinam instillasset. tu eum aliquando audisti. scis quantum in eo verborum supellex esset, quantus ornatus, quot sententie. nichil vel Avicenna vel Galienus vel Ypocrates scripsit, quod ista una in lectione non repetisset. me miserum, si Mediolanum petens in manus ejus linguamque ineidissem! nam quando ego illinc evasissem! nempe non tantum me res apud regem curanda et adventus domini Johannis festinus ex via Mediolanensi detorsit quantum vocatio medici. quod ex-cusatum me feceris reverendissimo patri nostro episcopo Nova-riensi1" magnas habeo tue humanitati gratias et illum ad te venturum gaudeo. poteris enim omnia sibi referre, que invicem aliquando communieavimus ac qua fide, quo animo, qua diligentia, quaque denique gravitate ac majestate verborum Ste-phanus0 suus ejus rem pertraetaverit, ad longum expones. si "¦ Antwort auf N. 169. — b Bartolomeo Visconti. — ° Stefano Caccia. 504 quid autem illa celebritas ascensionis et quatuor tempora, que secuntur, novitates pepererint, non negliges ad me scribere. timeo nanque, ne vel letitia vel invidia quorundam rumpantur ilia. De Pippa, que scripseiüs, percupide legi, facete nanque jocatus es. non tarnen scio, quo pacto tantus ardor illam in-cenderit, ut hominem quamvis spissum et rubicundum, igna-rum sermonis Italici, Johannem Steinliof inquam, tum immo Pippium, si sie est ut dicis, adamarit. pudet me non perpendisse amorem hunc ac tarn crassi ingenii et tarn lipporum oculorum fuisse, ut amantes non cognoverim, quamvis in oculis dietim versarentur meis. aut ego nimis tardus, immo stupidus fui aut ipsorum nimis oeculta flamma. si scissem, ut sum natura pius mollisque et lacrimarum impatiens, nedum insalutatam Pippam non reliquissem, sed nee ipsum Johannem ullo pacto abduxissem. nam per deos immortales, quid est, quod in terris acerbius, crudelius aut immanius fieri queat, quam duos amantes dis-jungere? ego non miror, hominem ardere hominem et sibi similem querere, humanuni nanque hoc est naturaque contingit hie appetitus. si quis autem nullam unquam mulierem dilexit nulliusque fragravit amore, aut deus fuit aut bestia. quod si quidam equos amant aut canes aut gemmas aut aurum nee propterea probro sunt, cur ignominie detur amare hominem, animal omnibus prestantius? faveo ego Johanni, quod illam forma prestantem succique plenam amarit, faveo etiam Pippe, separationem autem cum eisdem ploro. tu vide, ne domitores leonum imiteris, qui canes invicem nutriunt ac delinquente leone canem cedunt. me puero sacerdos quidam in rus meum cum appulisset solesque tum fervidissimi forent, genitorem meum compellans: age, inquit, Silvi, potum affer clericulo meo, estuat enim nee sitim ferre potest. vino advecto non clericus, sed sacerdos metretam exhausit. at de bis satis. De rebus Hungaricis precedentibus litteris satis ad te scripsi. nunc expeetantur oratores cum equitibus mille, Dionisius Strigo-niensis, Nicolaus vaivoda, Ladislaus banus et Giskra, hisque data plena potestas est cum majestate regia concordandi. totumque regnum in Ladislaum regem consonat. quam rem non ambigo medicorum maximo, magistro Thadeo,a summe placituram. * Taddeo degli Adelmari aus Tarvis stand lange Zeit in Diensten des Königs Sigismund und des K. Wladislaw; später trat er in die Dienste Eugens IV; 505 semper enim regni illius pacem concordiamque optavit. vidis ejus diligentiam, dum Rome fui, ut omnes percontaretur omnesque am-biret peregrinos auditurus libenter et cupide, si quid ex Hungaria veniret novi, quo regnum unitum perciperet. habet jam, tota quod mente petivit: pax est, concordia est, unio est, rex unicus postulatur, nemo alius petitur quam Ladislaus, sibi summa regni Hungarie permittitur. congratulor Thadeo, cujus vota eure sunt diis. res summi pontificis in bonam spem devenerunt. majestas cesarea nichil aliud cupit quam finem videre neutralitatis, quod tarnen absque divisione fieri non poterit. placet mihi, quod de te optime contentus Hartungus, vir doctus et perbenignus, rediit. reverendissimo domino nostro communi effice me commendatum non semel, sed decies saltem in die, cui commendatissimus ero, cum te sibi aeeeptiorem in dies sensero. dominum Contem nostrum scis, quibus verbis salutatum velim ac dominum Johannein Tollner utere plenis velis. Bicardum tuum ipse resaluta, Julianum cura ut videas meoque nomine salvum dicas. Vegio quoque poete et Petro Noxetano ac Jacobo Calvo salutes dicito, inprimis tarnen reverendissimo patri domino episcopo Adriensi me deditum facias, cujus rem non neglexi, sed per nuntium, qui affuerit, certus sue voluntati mos gestus erit. vale et, si quid est novi, quod cadere in calamum possit, mihi significa. ex Vienna, kalendis junii 1445. 174. Eneas Silvius an Quiniforte Barzisssa in Mailand; Wien, 1. Juni 1445. Dankt ihm für seine Bemühungen in Sachen der Mailänder Präpositur. Über den Tod des Königs Wladislaw und des Kardinals Gesarini. Ladislaus sei allgemein als König anerkannt; der Frankfurter Tag werde die Entscheidung in der Kirchensache bringen. Aus dm. 12725, Bl. 140 (gedruckt bei Voigt Nr. 142). Domino Guiniforto, cancellario ducis Mediolani. Eximie juris interpres major honorande. ex litteris clarissimi jurisconsulti domini Nicolai de Arzimboldis, quantum res preposi- der sich seiner wiederholt in politischen Sendungen, namentlich nach Ungarn, bediente; er starb am 10. September 1454 als Leibarzt Nikolaus V. (vgl. Mandosio, Degli archiatri pontifieii. Borna 1784, I, 151—155, 506 ture mee tibi cordi fuerit quantumque illam juveris et ad quem terminum deduxeris, instructus sum. non tarnen propterea tibi magis afficior nee tuam amicitiam pluris pendo, quoniam sie de te mihi persuaseram, cum primum te cepi amare. finxi enim te virum probum et qui summum bonum in virtute collocaveris quique semper amici causam tuam duxeris et ut tuam curaveris, et hac duetus opinione tantum me tibi ab initio devinxi, ut addi nichil posset. sed opinionem istam inveniri veram et gaudeo et exulto. tu quod restat ad metam deducito. non enim sat est placere prineipi me, sequi jus meum et litis dispendia subire, sed, ut absque vocatu et absque juris ordine meum locum alter intravit, sie equum est nee leges aliter sanxerunt, me ante omnia restitui. quod te minime latet, qui satis diu legum enigmata speculatus es. scis, quid velim, non dico plura, pauca semper amicum moneo. Nunc que istis ex partibus prineipi tuo meoque, Medio-lanensium duci, referas nonnulla tibi significabo. magnus nan-que illius animus nunquam quiescit, sed ut regum mos est, quicquid ubique gentium gevitur, cupit agnoscere, quod est alti sanguinis generoseque mentis proprium, is audita morte regis Polonie Julianique cardinalis, qui bello Teucrorum nuper interiere, cum varia contrariaque dicerentur, plures nuntios in Hungariam Greciamque destinavit, qui res gestas agnoscerent sibique verum referrent. ex bis unus ad me venit, qui has litteras tibi resti-tuet. is propter novitates, que in regno erant Hungarie, noluit ulterius proficisci, non enim tuto se itineri committere poterat. ideo jam revertitur, satis tarnen instructus super his, que fuerat percontaturus. que res deberet me levare scribendi pondere, nisi quod me verius fortasse scripturum quam illum dicturum putabis. de rege ergo Polonie cardinalique saneti angeli sie habeto, quia mortui ambo sunt illumque manus hostis infesta percussit, istum sacrilegus Hungarorum ensis interemit. nanque cum vulneratus ex bello fugisset janque hostium gladios eva-sisset, cum apud paludem quandam equo potum permitteret, affuit scelerata manus lixarum arreptoque ferro virum celo dignum tanquam regni proditorem neeavit. quod autem de rege Polonie varia dieta sunt, nichil mirum est. nam et Polonorum genus mendax est et in Hungaria multi fuerunt, quibus mendacia erant usui. verum non transivisse illum Danubium constat sieque neque in Tartariam neque in Lituaniam neque rursus in Poloniam 507 potuisse venire. Constantinopolim quoque nunquam appulit. nani oratores ducis Burgundie imperatorisque Constantinopolitani Bu-dam petentes illum apud Hungaros invenire putabant. quibus ex rebus secutum est, quod Hungari apud civitatem Pestiensem, que est pars Bude, trans Danubium in festo sancti Georgii8 convenientes unamini voto Ladislaum, Alberti Romanorum quon-dam regis filiuin modernique cesai'is patruelem, in regem suum voeaverint, super qua re mittunt ad majestatem cesaream oratores, archiepiscopum Strigoniensem, Nicolaura vaivodam, Ladislaum banum, Giskram1* et alios plures insignes prestantesque viros ad numerum mille personarum eruntque, ut est vero simile, infra 15 dies cum cesarea majestate ac de modis gubernandi regnum transigetur. Bohemorum quoque sententia in Ladislaum regem consonat. credo nulli videri consentaneum, Hungaros novum l'egem elegisse, nisi de morte prioris certiores fuissent et presertim eos, qui Polonorum regi pertinaciter adherebant. habes Hungarie statum. Nunc res ecclesie, quomodo apud Germanos agantur, ac-cipe pauca. dies dicta est apud Frankfordiam in festo divi Johannis.0 illic Coloniensis et Treverensis archiepiscopi, comes palatinus Reni et dux Saxonie, ut rumor est, intendunt, se pro concilio Basiliensi declarare. Maguntinus archiepiscopus et Bran-demburgensis marchio ac Bohemi regiam majestatem sequi volunt, in quamcunque declinaverit partem. quid autem rex ipse facturus sit non scio nee si sciam dicere ausim, quia res alias ex arbitrio meo scribo. quod meum prineipem tangit, non possum nisi ex suo mandato scribere, nee aliam ob causam secretarii nomen gero, nisi quia secreta atque sepulta esse debent, que mee fidei committuntur. plura scriptu digna non sunt, si videris, prineipi tuo ac ut dixi meo placere, me novitates harum partium scribere, fac me monitum libentique animo laborem sumam. que si nichili pendantur, nee papirum, nee atramentum nee curam perdere est animo. vale et mihi rescribe. ex Vienna, kalendis junii 1445. a 24. April. — b Dionysius Szecsy, Erzbischof von Gran, Nicolaus Ujlaky, Ladislaus Qara, Johann Griskra von Brandeis. — c 24. Juni. 508 175. Eneas Silvius an den Kanzler" der Königin Sophie von Polen: [Wien, Ende Juni 1445]} Zeigt an einem der namens der Königin verfaßten Schreiben des Kanzlers dessen geringe Bildung. Aus cod. 1326, Bl. 248—253 der Stadtbibliothek in Leipzig (L) und cod. Hohen-furt (TL) 47, Bl. 173, verglichen mit dem fehlerhaften Abdrucke bei Voigt, Nr. 147 (V), aus dm. 14134, Bl. 290, und dm. 70, Bl. 316, der den schon in Hormayrs Archiv 1828, Nr. 120ff., gedruckten Brief als ungedruclct bezeichnete. Venerabili cancellario serenissime principis Sophie, regine Polonie, in Christo fratri Eneas Silvius1 salutem iplurimam dicit. Nescio quis tu es, nunquam te vidi et2 qui te intus et in3 cute noscat, inveni adhue neminem.4 Christianum tarnen te puto, non scio quam bonum sed parum eruditum. vidi enim ex tuis nuper epistolis,5 quas regine nomine componis, unam, que prelatis ac baronibus incliti regni Hungarie inscribebatur, insnl- 1 V Eueas Silvius poeta Senensis, II Eneas Silvius poeta. — 2 VH nee. 3 Fehlt V. — 4 VH aliquem. — 5 V nuper ex tuis. *• Oaro, Geschichte Polens IV, 354 vermutet als Kanzler Sophiens den Ste-phamos Schpick plebanus de Biecz et reginalis curie cancellarius. —• b Caro a. a. 0. meint, daß der Brief, den Voigt in den September verlegt, später falle, da Eneas das Schreiben des Kanzlers wohl erst aus einer Sammlung kennen lernte und stützt sich dabei auf den Ausdruck des Eneas: vidi nuper ex tuis epistolis . . . unam. Ich glaube nicht, daß dieser Ausdruck auf eine Sammlung hinweist, und meine, daß die lange und oft wirklich boshafte Kritik des Eneas nur dann Wert haben konnte, wenn sie unmittelbar nach Bekanntwerden des Briefes in Wien verfaßt und dadurch aktuell wurde. Denn es kann meines Erachtens keinem Zweifel unterliegen, daß die Aufdeckung grammatischer und stilistischer Schnitzer in dem Schreiben des Kanzlers nur der Deckmantel für des Eneas eigentliche Absicht ist, die Österreich feindliche Politik Polens zu beleuchten. Ist nun der Brief der Königin, wie Oaro meint, zwischen St. Adalbert (23. April) und St. Johann Baptist (24. Juni) oder, wie der Codex epistolaris Polonie II, 4 annimmt, Ende Mai oder Anfang Juni geschrieben, so werden wir nicht fehlgehen, wenn wir das Datum der Antwort spätestens Ende Juni ansetzen. Der Text des kgl. Briefes bei Eneas weicht übrigens zum Teil wesentlich von der im öod. epistol. mitgeteilten, freilich recht fehlerhaft abgedruckten und nicht authentischen Fassung ab; mit den Serausgebern hier eine eigenmächtige Änderung des Eneas anzunehmen, geht schon aus dem Grunde nicht an, weil damit Eneas seinen Einwürfen selbst jeden Boden entzogen hätte. 509 sam, ineptam et, nisi egre fers tibi dici, malignam atque iniquam, cujus inspecto tenore fuit animus singula ejus verba publice refellere ac tarn viras quam ineptias patefacere. sed venit in mentem, quod Jesus salvator ac redemptor noster in evangelio precipit: prius enim semotis arbitris jubet corripi fratrem, exinde duos tresve adjungi, demum vero dici ecclesie. cum ergo mihi sis frater, quia homo, quia Christianus, * tecum juxta regulam evangelicam contendam.2 monebo te his litteris et, ut errorem tuum cognoscas, exhortabor. si profecero, lucratus sum fratrem meum, sin ergo nichil tecum, peccatum tuum in apertum dabo, non enim ego aliquid 3 clarissime principi regine Polonie ascribo, si tanquam mulier te cancellarium et fortasse consiliorium pri-mum secuta est. solum unum est, quod in ea miror: cum Sophia yocetur, quod ex Greco sumptum Latine sapientiam * signi-ficat, cur non aliquem5 facundum eloquentemque cancellarium asciverit. cum fuit ipsa junior, pulcras vestes et aureas ex longinquis peregrinisque terris sibi äfferri jussit. qui litteras suas nunc ornate dictet6 non requirit? vestis solum in patria videtur nee vestitus fama regnum egreditur. littere in alienis provineiis inspiciuntur, multas manus ineidunt, multa judicia ferunt. si sunt elegantes laudantur et mittentes et auetores; si sunt insulse, magnum dedecus est ambobus. at tu consulere rectius debebas tarn regine quam tibi nee eo te fungi officio decebat, cui tarn aptus es quam seile gestände porcus. nee propterea cancellai'ii personam induere debebas quamvis vel doctor es juris vel licen-tiatus vel artium peritus, quia non his studiis sed Ciceronis et Quintiliani doctrinis dietantur littere, quod est cancellarii proprium, sed venio jam eo, quo institui. proponenda est epistola tua ac per partes legenda, ut qui sint errores tibi manifestius osten datur.7 audi ergo et attende diligenter,8 quia melius est cor-ripientem audire quam adulantem. non palpabo te sed mor-debo. at hi morsus salubres erunt tibi, si curam suseipies. Epistola tua sie9 ineipit, tuam voco, quia dietasti:10 Sophia dei gratia regina Polonie. reverendissimi reve-rendique11 patres magnifici, strenui, nobiles, viri 1 V Christianus et quia fortasse de sorte domini agam. — 2 Fehlt V. — 8 VH aliquid ego. — * V sapientia. — 6 aliquem sibi. — 6 V dictet cur. — ' V ostendantur, H ostendam. — 8 L diligeus. — 9 Fehlt B. — 10 H dietasti ut sequitur. — ll V reverendique fratres, patres. 510 amici nobis grati dilecti. adveniens in hunc locum1 ad nostram presentiam nobilis Rupertus de Thar, regi-nalis majestatis marescallus, tarn verbis quam litteris per vestras communitates nobis titulatis, solicite nobis vestro nomine supplicavit, quatenus de vita et bona valitudine2 serenissimi principis domini Wladislai, dei gratia Hungarie et Polonie regis, filii nostri carissimi, vos faceremus certos et informatos. plures sunt in his verborum8 ineptie, ne dicam stultitie. quid enim necesse fuit, postquam dixeras in hunc locum, subjungere ad nostram presentiam? ac potuit, dices,4 in loco esse regine5 et non in presentia. sed illud demonstratum hunc significat presentiam.0 quod si tibi omnino placebat presentiam dicere, locum hunc omittere debebas, que verba nee ornatum adducunt orationi nee sententiam. ubi dicis per vestras communitates singu-lari nomine7 utendum fuit. Hungari nanque in unum con-venientes unani communitatem non plures faciebant ac propterea unas dumtaxat litteras scripserunt8 in communi, licet forsitan aliqui singulares seorsum aliquid scripserunt. ubi dicis supplicavit, melius erat atque honestius verbum aliud ponere veluti rogavit vel9 exhortatus fuit. supplicare nanque inferioris est at regnum Hungarie prestantius est regno Polonie, quod10 tu ipse fateris.11 nee propterea, quod Hungari supplicent, redden-dum est idem verbum, sed; ut12 illi modeste atque humiliter sunt locuti, sie te contra omnem13 decebat arrogantiam, superbiam et inflationem relinquere verbisque uti quam placidissimis. quod litteras titulatas vocites, quamvis nomen14 inusitatum et bar-barum est non miror. nichil enim plus scis nostrique Latini sermonis gnarus sie dixisses:18 inscriptas, direetas, ti-ansmissas, restituendas,10 presentandas et his similia. Sed prosequor17 epistolam:18 super quo vestris cari-tatibus respondendo dieimus, quod nos de vita et in-columitate prefati domini regis plenam et certam 1 V locum hunc. — s H et columitate, L et voluntate. — 3 VS verbis. — * H dicis. — 6 Fehlt VL. — " sed—presentiam fehlt V. — ' V nu-mero. — ' M suseeperunt. — 9 V aut. — 10 V quod et. — n V fateris, qui illud preponis in regis titulo. — 12 V sieut. — u 7 omnes. — 14 novum. — 15 nostri qui latini sermonis gnari sunt, dixissent. — u V restituendas tradendas. — " H prosequamur. — 18 H epistolam in nomine domini ut sequitur. 511 fidem tenemus, quod vivit quodque sanus est cum multis suis fidelibus. verbum caritatis tenuius est, quam huic regno debebatur,1 nam et2 cum minimis subditis nostris hoc uti possumus. plenain et certam fidem tenere omnem dubitationem excludit, at inferius multe insecuntur3 cause dubi-tandi, quo fit, ut epistole Caput non consonet fini. nee miruni. multum nanque laborare oportet eum,4 qui mentiri vult et non intelligi. proverbium tarnen5 tritum est,6 facilius mendacem quam claudum compreliendi. primus prudentie gradus est non mentiri, seeundus est sie mentiri, ut nemo perpendat,7 quam vis hoc potius malitie quam prudentie est tribuendum. tu, bone vir, neutrum scis servare. quod vivit quodque sanus est superflua verba sunt, cum de vita et sanitate premissum esset, cum multis suis fidelibus:8 verba hec, si bene inspieimus epistolam, ad paueos referunt.9 Illustrissimus10 prineeps dominus Kazimirus, dei gratia magnus dux Lituanie, natus noster11 carissimus, misso ad nos suo notabili barone et consiliario nos certos de vita sue serenitatis reddidit, significans nobis, certuni mercatorem suorum dominiorum, quem pro inquirendo domino rege destinaverat, rediisse, qui dominum regem personaliter conspiciens et secum aliquot diebus familiaribus sermonibus et traetatibus usus mandata singularia ad dominum suum ducem magnum Lithuanie suo nomine detulit, denuntians ex nomine omnes milites, quos cum sua majestate in illo loco sue mansionis reperit. pretereo hie multas construc-tiones involutas, intricatas et ab ornatu alienas, sensum ob-tenebrantes. illud miror, quid sibi velit magnus dux, quasi innuat, plures esse duces Lituanie, sed unum magnum, qui Kasimirus vocetur. sed tu forsitan verba illorum imitari vis, qui dieunt magnum deum. non tarnen 12 recte sequeris. nam etsi bene in deo ponitur magnitudo, non tarnen1S Casimiro con-venit. deus nanque solus est magnus per authonomasiam, qui magnalia facit, et hoc nomen tunc exeogitatum fuit, cum esset 1 V uni r. debeatur. — 2 Fehlt H. — 3 VS inferuntur. — * H multa habet 1. — 5 V tarnen hoc. — " Fehlt H. — 7 V comprehendat. — 8 suis fidelibus fehlt VL. — 9 V referuntur. — 10 Bei V geht voraus Sequitur in epistola. — u V vir mihi. — ls L tu. — 1D V tarnen in. 512 aliorum deorum opinio, que quamvis falsa esset, ad consolatio-nem tarnen populi* oportebat sie loqui, quasi alii dii non essent magni, etiam2 si dii essent, ut gentes in circuitu putabant He-breorum. misso ad nos barone. non nominatur, qui3 baro fuerit, nee rursus, qui mercator, nee in quo loeo rex delitescat nee per quos detineatur. quis non videat has esse fictiones atque illusiones. venit certus, missus per certum, narrans de certis in certo loeo, in certo tempore cum certis soeiis. mos est mentientium sie loqui: dixit quidam missus a quodam in quo-dam loeo quadam die quoddam miraculum. hujusmodi est sermo tuus. cum4 perdaa5 verba quam6 multa inutiliter ac super-vacue, cur mercatoris nomen et baronis7 et loci, ubi rex latet, non expressisti, quod erat necessarium? an non vides eloquen-tiam tibi atque prudentiam defore? personaliter conspiciens. bene dixisti personaliter, ne crederetur8 umbraliter per quietem conspexisse, quod forsitan verius est. si conspexit, ubi con-spexit, in terra vel9 in mari, in silvis aut10 in opidis, in conti-nenti aut10 in locis insularibus ? si sunt insule, nomenne habent, eultene an deserte sunt? cur tarn inops verborum es, ubi necesse est loqui? ubi non est opus, tot verba conculcas. in illo loeo. quasi precesserit nominatio alicujus loci! at ego non video in epistola11 locum quempiam nominatum. Continuemus in textu tuo:12 audientibus enim nobis felioes novitates mox cum dominis prelatis regni Po-lonie nostrum13 certum fidum linguarum mercatorem direximus ad inquirendam hujus rei veritatem, qui autem inveniens ipsius serenitatem nobis nuntiavit14 per fidelem etiam nostrum et quem cum eo miseramus, de vita et sanitate ipsius domini regis etiam signi-ficando. solus autem adhuc cum ipsius serenitate re-mansit certis ex causis, et quem de die in diem ven-turum cum letitia prestolamur, ut15 de hoc seimus nos aliquibus ex vobis16 satis late scripsisse felices novitates. mirabile,17 quod mater filium ab hostibus captum, 1 Fehlt H. ~ ¦' Fehlt V. — s V cum. — * L cur. — 6 B perdis. — 6 H tarn. — 'et baronis folgt in H nach latet. — 8 H credevent. — 9 V an. — 10 V an. — " H epistola tua. — 12 H tuo ut sequitur. — 18 V nuntium. — " H nuntiat. — " V prout. — 16 V nobis. — " VH mirabile est. 513 quamvis vivat, pro felici novitate suscipiat. viro forti et claro mori prestat quam in eider e captivitatem. ac cujus captivitatem, si captus est? nempe Teucrorum infidelium, Christi nominis inimi-corum, quibus ipse fidem fregerat. at mater1 est et matrem decet, que bona sunt, filiis optare. ille si obiisset in bello, aut2 Christo dedisset animam aut saltem claram famam consecutus fuisset. nostrum certum. iterum sine nomine mittitur nuntius et collegam habet sine nomine, sed certus cum certo, quidam cum quodam. fidum linguarum mercatorem. nescio ad quid referatur linguarum verbum,3 ubieunque se applicat, ineptum est. linguarum peritum, gnarum scitumve dicere oportebat. ad in-quirendum. jam dubitas. non est certa fides, ubi amplius in-quiris, jam dictis tuis adversaris. non est plenuin, cui potest aliquid4 adjungi. cognosce te parum salis parumque sensus5 habere, et si non vis esse veriloquus, disce saltem mentiri, ne te simul et reginam irrisioni prebeas. nuntiavit de vita et sanitate. at ubinam gentium, terrarum populorumque esset, non renun-tiavit6 nee ipse rediit. forsitan ad inferos descendit ibique regem eonvenit, unde non est facile gradum revocare, quamvis Eneas, Hercules et Orpheus, ut fabule tradunt, ad superiores7 redierunt. aliquibus cautius fuit quam Omnibus scribere,- nee enim tales littere in publicum dande sunt, ubi sunt multi oculi, qui festucari8 non possunt. Predictus autem dominus Kasimirus, magnus dux Lithuanie, de vita et liberatione germani sui sollicitus, prefatum mercatorem cum tribus aliis viris fidis et in-dustribus expedivit, data eis plena informatione, et hü, nisi aliquis casus obviet, ante diem beati Johannis Baptiste reverti polliciti sunt, et9 ob ididem prelati et barones regni Polonie, habita in die saneti Adal-berti10 in Siradia generali conventione, in qua nuntius domini Kasimiri, ducis Lithuanie, affuit, concluserunt conventionem generalem personalem pro die beati11 Johannis Baptiste predicto observare, ut mercatore12 et nuntiis redeuntibus et positionem domini regis noti-ficantibus ipse dux magnus Kasimirus18 cum consilio 1 L raatris. — ! £ et. — s V verbum linguarum. — * H aliquid potest. — B VH sensi. — 6 V nuntiavit. — * V superos. — 8 V fascinari. — 9 Fehlt L. — 10 H Alberti. — " Fehlt E. — 12 V mercatoribus. — 13 Fehlt L. Fontes. II. Abt. Gl. Bd. 33 514 prelatorum et baronum regni Polonie posset1 pro libe-ratione germani sui domini regis intendere et liberare efficatius. videsne, quod2 superfluus es, quod2 verbosus, longus, tediosus! magnus dux. quid, obsecro, te urget, ut semper ducem Lithuanie magnum appelles? anne3 satis est, cum antea integer titulus precesserit, predictum ducem dixisse? quid tu demens, ubi non est opus verbis, prolixus es, ubi est opus, brevissimus. parum legisti et minus intellexisti,4 ut video. sed perge. de vita et liberatione. ecce jam captus5 fateris. ista sunt felicia nova, de quibus letata est mater. prefatum mercatorem. illum sine nomine, at dico:6 sunt sine nomine ducalis et reginalis. dux ergo suum misit, qui nee nomen habet nee cognomen.7 cum tribus aliis. etiam sine nomine, sed timuit nominare, ne intercipi ab hostibus possent. quasi Teucris omnia significentur, que inter Hungaros fiunt, aut quasi non sint Teucri satis cauti suos captivos servare, ut8 qui sint9 ad eos venientes implorent. industribus. novum vocabulum,10 nostri industriis dixissent, sed tibi fortasse n non minus licentie datum est quam Lucilio, Virgilio et Plauto, qui laureatus es Cracovie, sed12 illi13 Korne suseeperunt lauream. expedivit. expedire et impeditos solvere, non tarnen14 bene apte15 positum verbum. nisi aliquis casus, caute positum est de casu, ut16 adveniente termino16 nova possit cudi fallacia. non incautum hie sed malum arguo, vafrum, deeeptorem, versipellem. nun-tius affuit. poterat17 sine periculo nominari. concluserunt conventionem personalem, frustra subjeeisti personalem, nee enim barones unius regni convenire in tanta re nisi personaliter possunt. prineipes non subditi sunt, qui per oratores conventionibus intersunt.18 carentes ergo Poloni principe conventionem non possunt nisi personalem facere. positionein. jam te sophistam ostendis,19 qui termino uteris20 dialectico bene-que hoc verbo uteris generali21 et latissimo, quasi dubites, an in rerum natura sit ipse rex. et si apud Trapobanem,22 in-sulam Jndorum, aut ultra öaucasum fuerit vel ultra Tilem23 1 V possit. — 2 V ut. — a VH an non. — * H intellexisti minus. — 6 VH captum. — 6 V tu. — ' V n. cognomen h. n. nomen. — 8 VH nee. — 9 H sunt. — 10 H vocabulum est. — u H forsitan. — 12 VH si. — 18 H illi vero. — " Fehlt VH. — 15 L aptum. — 16 Fehlt L. — 17 VH poterunt. — « VH intersint. — w L facis. — 20 V vertiß. — 21 H generali uteris. — a2 H Trapobanam. — 28 V talem. 515 aut inter Hesperidum insulas, positionem ejus referre poterint, immo etiam si apud1 inferos pervenerit. de liberatione. equidem si2 certa esset hujus regis3 captura, non solum cum Polonis ad liberationem ejus Kasimirus intenderet, sed etiam Hungaros in auxilium* dehortaretur,5 sive pecuniis sive armis redimendus foret0 frater, et jam diu super hac re Polonorum legati Hungariam7 petivissent. sed hec conventio propterea fit, ut status regni Polonie confirmetur, ne propter regis mortem innovatio 8 cum dampno fiat. liberare efficatius inconvenienter positum verbum. quod si premissum esset ipsum vel simile, bene dixisses:9 et ipsum efficatius liberare. Nunc exhortationem tuam ornatam et artificiosam audiaruus, ut sequitur:10 suscipite igitur, viri optiini, hanc nostram certificationem fidelem, donec misericors deus cer-tiorem largiri dignabitur prefatum dominum regem, non reputetis mortuum, memores sue excelse11 bonitatis, caritatis et fidei, quos, cum inter vos esset,12 et regno prestitit, dum regno paterno obmisso38 vestrum regen-dum14 ad vestras preces et desideria suscepit, sola illa intentione persuasus, ut fidei catholice et regno vestro auxilium contra barbaricam rabiem ferret, dum vic-toriis multis, quas ei altissimus de Turcis15 concesserat et16 liberatione regni vestri non contentus, secundam expeditionem in eos exercuit et proprio brachio cum fidelibus suis multitudinem hostium fregit. dicis17 cer-tiorem. qui certiorem expectat notitiam,18 non est certissimus et forsitan minime certus. nam comparativa et superlativa in hoc nomine19 certus parum operantur et ad ornatum magis20 quam ad necessitudinem21 adjunguntur. sed demus huic veniam loco transeamusque cum multitudine. non reputetis mortuum. si non vis reputari,22 da judicia et signa, que urgeant. nam quo facto non reputabimus mortuum illum, de cujus vita tu ipse dubitas, qui dicis non dubitandum. crede mihi, nemo 1 Fehlt V. — 2 si tarn. — s L huic regi. — 4 H in auxilium Hungaros. — 5 V adhortaretur. — 6 VS esset. — ' L Poloniam. — 8 L invoca-tio. — 9 V dixeris, L dixeras. — 10 ut sequitur fehlt V, HL sequitur. — u Fehlt L. — 12 Fehlt VL. — 13 S misso. — " L regnum. — lb S in Turcos. — 10 H et de. — " Fehlt 7-5". — 18 Fehlt H. — 19 VL verbo. — 2n H magis forte. — 21 H necessitatem. — 2S H refutare. 33* 516 bene persuadet, qui non est ipse1 persuasus. sue bonitatis. audio equo animo,2 regem illum adolescentem illustris sanguinis collaudari.8 compatior autem illi, qui minus idoneum laudatorem sortitus est. nam quomodo laudas, vir egregie atque facunde? bonitatem primo excelsam ponis, post caritatem et fidem. num quid, vir bonus fidelis est et caritatem habet? paucos4 legisti, ut video, philosophos.5 Aristoteles, Cicero, Seneca, Lactantius ceterique peritiores virum bonum idem putant quod sapientem. in viro autem6 sapiente sunt omnes virtutes. at tu, cum generale nomen bonitatis antetulisses, quasi te peniteret tante laudis, restrictiva verba posuisti,7 earitatis et fidei, quasi nichil illo in principe aliud elucesceret quam fides et Caritas, sunt he8 quideni magne virtutes, sed non consumate bonitatis. sunt quidam fideles, qui non sunt magnifici neque fortes, que virtutes regi conveniunt,9 quas10 vobis et regno prestitit. etn forsitan multa prestitit. sed tu illa male narras, quamvis nescio, quid adolescens ille fecerit, quod sibi soli sit ascribendum. dum regno paterno. haud magna laus, si pauper regnum relin-quens locupletis atque ditissimi possessionem querebat. non debetis cuiquam succensere, Poloni, qui regnum vestruni ad comparationem Hungarie dixerit inops et tenue. quid enim habetis vos Poloni12 nisi fruges et silvas? vobis poculum est cervisia, eibus bovina caro. nichil est, quod vestri18 indigeat Hungaria, nisi fortasse homines vos habere quam multos dixeritis eosque posse alienis regionibus impartiri. nolo in hoc esse mo-lestus. illud dicere possum, vos neque argentum neque fru-mentum neque pecora neque14 homines Hungarie tradidisse, nisi ideo velitis magni videri/5 quod unam16 personam regis Hungarie concessistis. at hoc regi vestro magis conducebat quam Hungarie. nee enim ejus consulti17 fuit, ut per se regere, cavere pericula, ducere18 exercitum ceteraque regni juvaminal9 posset administrare. juvenis enim erat et alieno potius quam suo consilio ducebatur. sed sperabat20 vir fieri et annos ma- 1 E sibi ipsi. — ! V animo, te. — 3 V collaudare. — * VE parum. — 6 Fehlt R. — 6 Fehlt L. — ' E posuisse. — 8 VE hec. — 9 Bei V folgt noch sed maxime liberalitas et justitia. — 10 Fehlt V. — u Fehlt VL. — 12 VL tos habetis Poloni. — " H vestris. — " H nee. — 16 VE vos pendere. — 16 VE unius. — " VE consilii. — 18 VE duc-tare. — 19 V muuei-a. — 20 L speetabat. 517 turiores induere seque cum regno Hungarie magnum clarum-que facere. quod si quis bene pensaverit, inveniet multo melius, Hungariam regi potuisse sine rege Polonie, quam regem Polonie sine Hungaria. non est igitur magnifiendum,1 quod rex Polonie pro divite et opulentissimo regno Hungarie nemorosam2 et pauperem Poloniam ac pene nudam reliquerit, nee tarnen reli-querit, sed una cum Hungaria tenuerit.3 simile hoc est, ac si aliquis regem Aragonum amasse Neapolitanos magnopere con-tenderit, quia Chateloniam atque Aragoniam deseruerit, ut reg-num Apulie nancisceretur, qui tarnen non propter Neapolitanos sed propter suam gloriam in4 Italiam Apuliamque venit. sola illa intentione persuasus. utinam verum diceres et non ambitio nobilem atque clarissimum sanguinem regium5 aut odium domus Austrie exereavisset, quamvis nichil adolescenti regio sed ejus consilio tibique iniputo. is juvenis erat et alieno magis quam suo ducebatur arbitrio. vos scitis, Poloni, nichil juris in Hungaria vobis competere. nemo vestrum illic unquam6 fuit. quid ibi queritis, quid agitis, que vesania vos instigavit,7 que ambitio, que mala pestis? vocati sumus; dicitis. licetne ire ad rapinas, ad injurias, ad hornieidia, quamvis vocemini? Sigismundus rex Hungarie fuit, huic successit8 Albertus, ex hoc natus est Ladislaus, qui etiam coronatus est. cur hujus possessionem turbatis? cur pupilli et9 orphani atque pene in-fantis jura usurpastis? an quia in Bohemia contra regem Alber-tum, contra jus fasque arma sumpsistis, etiam nunc ejus sanguinem prosequi10 vultis? qui offendit quique noeuit, nunquam parcit semperque vult magis nocere. stultum est et desperantis vitium. satis, Poloni, persecuti estis Austrie domum. desinite tandem et injuriis modum ponite. quamvis injurie vestre graves sint atque enormes, remitti tarnen poterunt,11 si desinitis. at ubi perseveratis et mala malis cumulatis, ultricem potius gladium quam benignam veniam vultis experiri et non solum hominum sed etiam dei vindietam expeetare, sicuti modo experti estis rege vestro amisso, qui dum regno suo12 contentus non est, vobis stimulantibus, et alienum invadit, divino judicio jam caret utro- 1 VH magnifaeiendum. — 2 V nemorosum. — 8 V retinuerit. — * H gloriam suain ad. — 8 V regium excecavisset, H r. exereavisset. — 6 V unquam rex. — 7 VH instigat. — 8 H successit gener; V s. g. ejus. — 9 H atque. — 10 VH persequi. — u L poterint. — la V suo regno. 518 que. victoriis multis. quibus, rogo, in1 terris victor hie fuit? quas hostium strages dedit? ubi victorie, ubi trophea? nullum bellum gestum est eo presente preter id2 ultimum, in quo succubuit. victorie priores Johannis vaivode3 fuerunt et alio-rum Hungarorum, nullo unquam Polonorum4 manus apponente et ipso rege vestro in remotissimis regionibus agente. et5 libe-ratione regni. nunquam ego ante hoc6 regnum Hungarie liberatum ex manu Teucrorum audivi et hoc ipsum, quod nunc audio, falsum est. quo enim pacto regnum Hungarie a Teucrorum dominatu dicitis a Polonis7 liberatum, cum vestro tempore Bul-garia, Valachia, Eascia8 et alie quamphrres9 regiones in manu essent Turchorum. quid ais, insulse cancellarie? credisne ho-mines esse cecos, qui ista non videant? Indi10 forsitan et ex-tremi Garamantes fidem tibi prestarent. nos, qui sumus vicini et scimus, ut res se habent, tuis verbis et presertim incultis, inornatis, barbaris11 capi non possumus. proprio brachio cum fidelibus suis. Hectorem aut Achillem vis tuum regem ostendere, qui suo brachio stragem dederat.12 res nota est,13 vir bonus fuit magis quam strenuus. non ea nervorum compago neque illo in u corpore vis fuit, ut res magnas suo brachio posset gerere. credo15animumejus1Gbonum fuisse, sed non suppeditasse vires, at vos eum interfecistis, qui majora suis humeris onera imponere voluistis, quam ferre posset, et in alienum regnum misistis invitum. de fidelibus autem scitum est, quot essent secum. nee enim trecenti Poloni cum eo mittebantur17 et hoc erat maximum auxilium, quod vos Poloni Hungarie prebuistis.18 in trecentis bominibus magnopere relevata est sexcentisque manibus nudis et inermibus bellum barbarie teneri poterat. Pergo ulterius.19 et quamvis pacem ac federa cum Turcis confeeta ratus est servare, prout de hoc consilia vestra et preces ac prelatorum et baronum regni Po-lonie acceperat, maluit20 tarnen voluntati vestre parere et pro vestra salvatione ac pace famam et vitam negli-gere. pacem et federa. stulte facis, qui regem tuum federis 1 V quibus in. — 2 VH nisi. — 8 L Wayde. — *-fl" Polono. — 6 Fehlt VH. — 6 V antehae. — 7 H o Poloni. — 8 H Eussia. — ° H com-plures. — 10 L Judei. — u H atque barbaris. — u V dederit. — >a 7 nota res est, S res est nota. — 14 Fehlt VL. — 15 H credo enim. — 18 VS ei. — M VH cum comitabantur. — 1S V prebuistis Ungarie. — 19 In H folgt ut sequitur. — 20 V flnaliter. 519 et pacis fractorem insinuas,1 nee te moveat, quod hostibus fre-gerit. philosophi2 non solum cives inter cives, sed etiam cum hostibus servare volunt federa. qui secus facit, vir non est bonus. Marcus Tullius3 Regulus reverti potius ad suplicium voluit, quam fidem hosti datam4 rumpere. nee5 excusatus est rex tuus, si propter Hungaros male fecit. nullius enim ro-gatu ad malum debemus induci nee mala facere, ut inquit apostolus, ut eveniant bona, quod te maxime arguit; qui pro pace regni Hungarie hec acta dicis. ratus pro eo posuisti, quod est animatus, deliberatus, sed male uteris. non enim ea est6 vis verbi. voluntati vestre parere. incongrue loqueris. debuisti7 enim adjungere deliberavit aut decrevit, nisi vis imitari Salustium et alios oratores, qui verbum infinitum ponunt pro imperfecto, ut parere pro parebat, quod de tua ignorantia minime cogitaverim. famam et vitam negligere. non opus est multis testibus. tu ipse aecusas tuum regem8 infamemque asseris, qui famam neglexerit fidem rumpendo et fedus. o in-sulse, o demens, o extreme ignorantie homo. numquid non erubescis, qui tantum regem et dominum tuum infamem dictitas. pudet me tui9 simulque regio sanguini et nobilissimo generi misereor.10 non enim propter hoc ille11 famam neglexit, qui contra Teucros arma movit, cum quibus erant federa. nee enim federa tenentur12 cum infidelibus coneussa,13 nisi consensus apostolice sedis interveniat, qui hie non fuit. sed legatus apostolicus ea omninou scindi mandavit. utinam non plus sibi noeuisset jus Ladislai, regis Hungarie, violatum quam rupta cum Teucris federa. tu15 ista multo melius siluisses quam attigisti. Eependite sibi, rogamus, hanc miram suam fidem et humanitatem et mori eum in vestris cordibus tarn repente non sinite16 et dum apud multos extraneos vivit, apud vos, pro quibus multotiens ivit ad mortem, mortuus non extimetur in vestris cordibus. non iniqua petitio.17 potest enim in cordibus hominum diu per famam et recordationem vivere. si quid enim boni fecit, cur non memorie 1 V insimulas. — 3 V ph. namque. — 8 V Atilius. — 4 H datam hosti. — s H nee tarnen. — 6 S est ea. — ' V debueras. — 8 V regem tuum aecusas. — 9 V t. causa. — 10 H condoleo. — " VL ille propter hoc. — 12 VL teuent. — 13 VS percussa. — " V omnia. — 16 V cum, S in tarnen. — 16 H permittite. — " E p. est. 520 cordique teneatur? apud multos. non apud omnes, nee scitur adhuc, apud quos extraneos vivit nisi antipodes. multotiens. nos enim seimus, eum unquam ivisse ad mortem propter Hun-garos nisi semel, cum suceubuit. sed tu negas etiam illa1 vice ivisse ad mortem, qui eum vivere dicis. quomodo ergo multotiens? nunquam in bello fuit nisi in eo, ex quo reversus est nunquam. uteunque tarnen sit; habendam ipsius memoriam fa-mamque suam colendam non improbo.2 Si insuper appenderitis, quod prelati et barones regni Polonie pro vobis et circa vos in omnibus steterint3 contingentiis et periculis et quoslibet casus ad-versos equali onere portaverint vobiscum affuerintque necessitati vestre tarn consilio quam auxilio et multas amicitias propter vos aut perderent aut omitterent, bonum et justum judicabitis ad aliquam nominationem aut electionem non procedere sed multo longius redi-tum domini regis prestolari statumque hujus regni Polonie diligentiori cura prospicere, ut se a vobis in quolibet casu adverso deseri non intelligat, qui vobis fideliter et constanter in vestris necessitatibus suc-currebat. appenderitis. novum verbum ad id signiticandum, quod tu putas nee auetorum quisquam sie usus est. translatio nimisi ex longinquo venit ab eo, quod est in libra pendere vel trutina.5 translationem exe propinquo recipi convenit. pro vobis et circa vos. extolle res tuas, quantum vis, amplifica, magni-fica. nichil plus erit, quod vos Poloni pro Hungaris feceritis,7 nisi quod unum adolescentem, quamvis darum et probum, tarnen inexpertum tradidistis idque magis vestri quam Hungarorum commodi gratia. neque in eo profecistis Hungarie, sed noeuistis illamque regionem predivitem et nobilissimam dividentes ex-ternis8 bellis, Teucrorum hostium rapinis, incendiis et omnibus, quas bella fecerunt, calamitatibus aperuistis januam. in Bohemia vero contra Albertum arma moventes omnium Hungarorum communitati, quorum is erat rex, adversati fuistis detinentes-que illum prineipem in Bohemia oecupatum, dum hereticorum perfidie communicatis non sinistis9 contra Teucros castra mo- 1 H ea. — ' Jn H folgt: sed pergo ut sequitur. — 8 H steterunt. — * B modo. — 5 vel trutina fehlt H. *- ' H de. — * H fecistis. — 8 V in-testinis. — " L fuistis. 521 vere. quod* si quis mala, que in Hungaria jam multis annis perpetrata sunt, unde originem habuerint, investigaverit, vos Polonos fere omnium inveniet auctores. sie vos adversos casus cum Hungaris tolerastis ac sie eorum necessitatibus affuistis consilio et auxilio. superbum est, dum vos Poloni tantos2 vos facitis, ut Hungaris profuisse consilio judicetis, qui plus dor-miendo vident quam vos vigilando. nominationem aut elec-tionem. neutro opus est, quia natus rex et coronatus est La-dislaus. solum restat, ut qui regi Polonie adheserunt, falsis de-cepti3 causis, suum veram dominum recognoscant. vobis autem Polonis jam satis4 esse debet, tot annis perverse atque inique in alieno regno fuisse grassatos. desinite tandem,5 quia nun-quam sera est ad bonos mores via, nee deus nee homines vestra facta6 probant. efficite denique, ut rumor de vobis sit bonus, nee putetis, vos propter Hungaros, sed7 Hungaros potius propter vos inimicitias multorum ineidisse. qui vobis. conjun-gitur8 in relativo rex et regnum, quod ineptissimum est et nusquam9 usurpatum. Ceterum, Aomini carissimi, hunc vestrum nuntium egregium Rupertum de Thar alias reginalis majestatis marescallus et quem nomine vestro grate suseepimus, remittimus cum pleno et vero responso et speciali nostri propra oris informatione, cui in referendis fidem dare dignemini per omnia creditivam10 tanquam nosmet ipsi cum caritatibus vestris loqueremur propria in persona, datum . . . multe dubitationesxl sunt,12 quas pudet singulariter prosequi. nuntius, cui fides danda est, inquit ex regina se habere, non amplius quam novem viros regem con-captivos habere ipsamque reginam nichil sibi13 de vita filii sperare. et ista multitudo est,14 de qua supra relatum est. pleno et15 vero responso proprii oris. mos est mentientis,16 multa cumulare, quia sibi non putat credi. dignemini. jam nimis huiniliter loqueris. submissius verbum est quam reginam deeeat. nescis tenere modum, nunc humilis, nunc superbus » H et. — 2 V tanti. — s H deeepti falsis. — 4 H sat. — 5 H tarnen. — 6 B facta vestra. — ' Fehlt V. — 8 ffconjunguntur. — a Ffl'nuii-quam. — 10 V creditiviam. — n V delirationes. — 12 V sunt, quasi. — 18 Fehlt VH. — " V est multitudo. — " Fehlt VL. — 16 H mentien-tium. 522 nimis. nosmet ipsi. regina utitur plurali numero masculini generis.1 inusitatum est et indecorum. vale et te, si placet, emenda. 176. Eneas Silvius an Federico de Mercatellis, Stadtschreiber von Triest;a Wr.-Neustadt, 1. Juli 1445. Verteidigt sich gegen den Vorwurf, daß er nicht geschrieben habe: fühlt sieh müde und denlzt an den Tod. Aus cod. ölwß J VI, 208, Bl. 348; K. d 6; N. 77; B. 77; V. 143. Eneas Silvius, imperialis secretarius, viro et amico con-stanti Friderico,Tergestinorum cancellario, salutem -plurimam dicit. Questus es, me tibi non scribere, quamvis mihi scripseris aliquando dicisque id esse signi, nee constantis nee veri amici me fungi officio, sie enim referunt, qui ex te huc proficiseuntur. facis sicut maneipia solent, que ubi peccarunt, prius clamare ac voeiferari ineipiunt quam domini crimenque aliquod ex-cogitant, quod heris ascribentes oblivionem suorum peccatorum inducant. sed erras, non patiar tuam negligentiam multum nee propterea excusatus eris, quia prior conqueraris. scio ego has artes, novi has versutias, calleo has tecnas nee me penitet vafrum* esse, nichil agis, mi Friderice, dum me aecusas, qui nunquam ad me scripsisti, postquam abs te recessi, nisi paucula verba, quibus amici tui causam commendabas. ego vero ad te sepius scripsi, et antequam irem ßomam et postquam reversus sum. si ergo me vincere vis, non querendo sed scribendo id facies melius, nunc tarnen missa hec facio veniamque do, si modo in futurum aliter agas. ego nunc, quod te scribam, non habeo aliud, nisi me tuum dixerim tibique velle complacere, te colere, te amare et observare unice tuumque bonum statum, valetudinem optimam et tuorum felicem successum optare. sed ista vetera sunt et tibi notissima et inter amicos repetenda, qui magis factis quam verbis cognoseuntur. causa tuorum civium nondum est terminata. ego libenter viderem harum litium finem, qui urbi Tergestine ac civibus omnibus sum affectus, nee placet 1 V masculino. a Er findet sich genannt im Archivio atorico per Triette III, 134. 523 mihi videre bonos illos viros ac sue rei publice amatores totiens huc trahi nee libenter1 rursus audio postponi negarique nostro prineipi, que debentur. quod si essent mediatores, qui studio pacis intenti, que sunt pacis, consulerent, non tarn diu res ista penderet. melius est, mihi crede. de suo jure aliquid eradere cum pace, quam totum litigando consequi. at ista viderint qui plus sapiunt. ego mihi vivere volo, non semper aliis. jam regia majestas beneficia mihi largita est, quibus possum honeste vivere, sequestrabo me tandem ab his curiarum miseriis, et quia se-nectus adest urgetque mors, cogitabo, quomodo bene moriar. id enim est denique recte philosophari, id est scire, id est esse sapientem. nam qui naturam novit et astrorum cursus et plu-viarum ventorumque causas et argumentandi rationes et men-suram terre et carminis et orationis vires et omnem armoniam, is tarnen nichil seit, nisi mori seit, ultimus humanorum actuum mors est. qui omnia recte fecit et in fine deficit, is frustra operatus est. insulsus poeta est, qui actum quintum negligit. sie, qui mortem nescit bene concludere, demens est. curandum est ergo mihi, ut finem bonum faciam. satis lusi, satis puer et juvenis fui, satis mundo servivi, imo nimis. jam hora me ad-monet, redeundum est in viam. faciam nisi fallor. idem et tibi censeo faciendum, quamvis in eam rem jam dudum accinetus fueris. sed persevera. conjugem tuam, probam mulierem et honestissimas filias tuas atque filium tuum adhuc adolescentem et que Juventus imperitat facientem jubeo salvere et incolumes esse cupio. idem Jacobus facit, qui jam plebanus est insignis ecclesie, seque tibi commendat. vale et Bononium Appium, vestri senatus prineipem, meis verbis salutato. ex Nova civitate, kalendis julii 1445. 177. Eneas Silvius an Leonhard Felsecker;° [Wr.-Neustadt, Ende Juli oder Anfang August 1445]. Aus dm. 14134, Bl. 82, und dm. 70, Bl. 413; N. 103; B. 103; V. 144. Eneas Silvius poeta salutem ^lurimam dicit Leonardo Fels-ecker prestanti militi amicoque optimo. 1 Fehlt Ohigi; hier nach dm. 70, Bl. 177, Hohenfurt. Kod. 47, Bl. 131* und der Baaler Ausgabe. "¦ Zu Leonhard Felsecker vgl. Reg. N. 1014, und Chmel, Materialien I, 290. 524 Annis pluribus inauditum est tot aquas inundavisse, quot his diebus nos ipsi vidimus apud Novam civitatem excrevisse. tu res bellicas comparabas Vienne, quibus majestas regia usura erit in castris, nos tuum reditum operiebamur. vix duarum horarum tempestas incubuit, sed adeo ingens fuit, ut intra menia urbis excurrere Danubius crederetur, nam neque vicinus ac-cedere vicinum audebat. grando e celo in modum ovi cecidit, ubique coruscationes videbantur audiebanturque tonitrua. per id tempus parvus torrens, qui Vienna menia preterlabitur, in tantum excrevit, ut plerasque domus cum patribus et familiis asportaverit. in Bavaria circa Straubingam et armenta virosque tempestas occidit. agri complures, qui fluminibus contermini fuerant, frugibus atque superficie violati sunt, plurimum deus nivis et dire grandinis e celo misit, ac rubente dextera jaculatus summas templorum arces, populos et urbes tenuit, veriteque sunt gentes, ne rediret grave seculum Pyrrhe atque Deucalionis, sive, ut nostri volunt, Noe; quando super omnes montes dilu-viuni inundavit, quando nova maris monstra visa sunt in terris, et quando Protheus, deus pelagi, uti gentiles voluere omnes, pecus piscium altos egit montes visere, quando in summa ulme cete stetit, ubi nota fuerat columbarum sedes ac quando pavide danie in equore natabant super terras effuso. imperante quon-dam Augusto retortis flammis Tiber undis supra litus Hetruscum crevit atque usque ad monumenta Nume Pompilii regis templa-que Veste profectus est, sicut et postea sepius fecit, sicut adhuc inscripti lapides apud fratres Minerve Rome ostendunt. tunc arbitrabantur Romani fluvium, quasi numen baberet, ulcisci velle Julii mortem in consolationem Hie, Romuli atque Remi matris, ex quorum genere Cesar descendebat. nee deerant, qui puta-rent, Iliani sive Rheam vestalem virginem ex compressu Tiberis peperisse, quamvis de Marte vulgatior esset fama. itaque puta-batur amnis uxoris injuriam ulcisci velle. quidam vero ex-crementum aque, civilia, que post fuerunt, bella protendere opinabantur. inter Antonium nanque et Augustum apud Actium pugnatum est cum Bruto et Cassio in Grecia, cum Sexto Pom-peio in Sicilia. nos autem, Leonarde, futuri speculator, quidnam dicemus, hec diluvia sibi velle? nunquam res insolite absque magni alieujus mali significatione proveniunt, sed nunquam rursus malum est universale, nam quod uni nocet, alteri prodest. Fridericus cesar jam profectus est cum exercitu adversus Hun- 525 garos. jam territi hostes pacem petunt. jam transigitur, nisi conveniat inter partes et hoc tecum arbitror tempestatem illani designasse. vale et me ut soles ama. 178. Eneas Silvius an Johann Tuschele in Prag; Wien, 23. August 1445. Dankt ihm für die übersandten Geschenke, deren Überbringer in die Iwnigl. Kanzlei aufgenommen worden sei. Auskünfte über die Bibel, die Eneas kaufen will. Grüße an Wenzel von Bochow. Am dm. 13725, Bl. 143"; N. 90; S. 90; V.14G. Domino Johanni Tuschkoni, civi Pragensi et amico probato, Eneas Silvius salutem ylurimam dicit. Munera tua, que nuper ad me transmisisti, suseepi libenter tum propter rem, que mihi joeunda fuit, tum propter mittentem, cujus memoria semper heret menti mee non sine letitia singu-lari, tum denique, quod illorum portitor honestus adolescens, major corpore quam etate, mihi visus est et dignus, qui regi serviret, quemadmodum postea factum est. nam et ad regiam cancellariam suseeptus est, in quo loco si perseveraverit, uti spero, darum in virum surget. ego illi, quia virtute preditus est, et quia tu euin mihi commendasti, nunquam deero vita comite, sed in me si quid est artis, si quid eloquii, si quid industrie totum sibi communicabo, quia non sum avarus hujusmodi rerum. nee ut peeunie sie et scientie conservatrix est avaritia, sed qui litteras suas magis abscondit, is eas magis adnichilat, quo vitio studui semper carere. nee plus in secreto tenui quam in publico, id-que faciam, quoad spiritus hos reget artus. atque de hoc satis. Franciscus vir mitis nullique noxius, et omnibus quoad potest frugi Bohemiam repetit. credo in patria contentari modico quam multo inter gentes exteras vult et fortasse plus sibi Pragensis cervisia placet, quam vinum Viennense. habet enim magnam vim ad retinendos homines natale solum. verum cum montium aecole, lacte tantum nutriti et aqua, nesciant alibi vivere quam inter oves et boves, cum quibus sunt nati, Franciscum mirari non debemus, si natus in patria nobili Bohemorum, solo feraci, et omnium bonorum copiam suppeditanti, ad suos reverti vult, et illi terre, que dedit, corpus reddere. quis enim non mollius 526 atque suavius jacere hominum corpora post mortem arbitretur in humo nativa quam in aliena? laudo ergo Franciscum et mihi, si par conditio foret, esset non impar voluntas. is ad te veniet, bonitatem viri tibi commendo, humanuni est hominem homini auxilio esse, de biblia emunda hoc est desiderium meum: si papirea est, octo florenos dabo, si est in pergameno, duplum. videto tamen, ut correcta sit et digna pretio. de libris aliis alio tempore tibi scribam. Venceslaum nostrum, si unquam vides, meis verbis salvum dicito, cui facilius erat in otio quatuor mihi verba scripsisse, quam me in negotio verbosas epistolas desti-nare. sed do veniam homini, si scripturam jam odit, in qua vitam consumpait. vellem ipsum mei causa repetere curiam, ut esset mihi, cum quo nonnunquam miserias spuerem. sibi tamen non audeo persuadere, sed puto eum viam optimam delegisse, que non possit ab eo in eternum auferri. vale meque, uti consue-visti, dilige, quod mutuum est. ex Vienna, 10. kalendas sep-tembris 1445. 179. Eneas Silvius an Zbigniew Olesnicki, Bischof von KraJcau; Wien, 13. September 1445. Berichtet ihm von der Verehrung, die der Bischof bei Hofe genieße, und unterbreitet ihm Vorschläge, wie Oleinicki Polen und Österreich miteinander versöhnen könne. Aus clm. 12725, Bl. 150; N. 101 (daraus wieder abgedruckt im Codex episto-laria saeadi XV, ed. Sokolowslci und Szujski, II, S. 6); B. 101; V. 148. Reverendissimo in Christo patri et domino domino Sbigneo, episcopo Cracoviensi, in sancte Romane ecclesie cardinalem electo, domino meo colendissimo. Quamvis ego, reverendissime in Christo pater et domine prestantissime, jam dudum vestre dignationi affectus fuerim, ejusque statum felicem ac successus prosperos sedulo concupi-verim, quia tamen in dies virtutum vestrarum majores laudes majoraque preconia in meis auribus perstrepunt, cogor et ipse dietim magis ac magis venerari nomen vestrum ac devotionem, qua vestram reverendissimam paternitatem prosequor, augere. sie enim virtus exigit, cujus ea vis est, ut, quos nunquam vidi-mus homines, amare nos urgeat. verum quid ego de me loquor, qui non sum dignus inter homines computari, quando maximi viri immo et regia sublimitas prestantiam vestram et venerentur 527 et ament. est equidern in hac regali curia percelebris fama vestrarum dotiuui nee unquam sine singulari laude vestrum nomen auditur, preeipue tarnen inter alios magnificus dominus cancellarius probitatem vestram extollit et predicat, qui nunc consilium, nunc liberalitatem, nunc vite munditiam, nunc magna-nimitatem, quibus predita est vestra reverendissima paternitas enarrat. nuper vero; cum in conspectu regie majestatis magna baronum ac nobilium stipante caterva de prelatis ac magnatibus regni vestri meutio ineidisset, et alius alium laudaret, assurgens cancellarius, clari sunt, inquit, viri, quorum meministis, nee ego eorum virtuti detraxerim, nemo tarnen adhuc vestrum, qui sint oculi regni Polonie nionstravit, nee nomina illorum attigit, qui prestant omnibus. nam etsi prestantes sunt hi, quos commendatis, ubi tarnen Cracoviensem antistitem reliquistis, cujus tanta est probitatis fama, ut nee laudando crescere nee vituperando minui possit. ego prelatum hunc novi, allocutus sum aliquando et in pluribus traetatibus sum expertus. nichil tarn grave est tanque arduum, quod is non statim intelligat videatque finem. animus Uli magnus est, sed rectus, non solum, que presentia sunt, dis-ponere novit, sed futura longe premeditatur. neque prodigus est, ut indignis largiendo facultates ecclesie dissipet, neque avarus, ut indigentibus non porrigat manum. sed est elemosine dispen-sator domusque sua claris hospitibus semper patet. quieunque Poloniam ingrediuntur oratores aut viri prestantes, hunc adeunt, hunc patronum habent, ab hoc honorantur donanturque, in quibus rebus vera liberalitas recognoscitur. est in eo clara faeundia, rnulte in ore ejus facetie multusque lepos. non elatus est, non iraeundus, non exaetor peeuniarum, non vindicte cupidus, sed mansuetus, benignus, periculi declinator atque contemptor, amator patrie sue et aliene non inimicus. nichil est, quod illi melius pace communi videatur, omnia ejus consilia quieta sunt, non tarnen bellum dissuadet, cum pro tutela regni suseipiendum est, sed arma non propter victoriain neque propter injuriam vindi-candam sumenda dicit sed propter pacem obtinendam. finem belli non rapinam vel gloriam sed quietem esse debere. seit preterea, quibus artibus curia regenda est quibusque modis gubernandus exercitus. et quamvis prelatus sit sacrarumque religionum gnarissimus, non minus militie quam in senatu est utilis. nee egre feras, cesar, si hunc unum tanti facio. nanque si ejus semper consilia apud reges Polonie valuissent, aut pax 528 optima inter Austriam Poloniamque viguisset, aut in bellis, que postea fuerunt, major Polonorum impetus fuisset auditus. que cum magnificus Graspar finivisset, sermonis finem omnium circumstantiuin assensus comprobavit. cesar vero, his auditis, uti-nam, inquit, talis dominus in consilio meo persisteret. ac sie vario circumstantium sermone vestra reverendissima patemitas eas commendationes aeeepit, quas me audisse antea non memini. gavisus sum, dum talia pereepi, moxque in animum venit, hec ut significarem vestre dignationi, non ut propterea gloriemini, scio enim moderationem animi vestri, quia non patefacitis aures adulantibus, sed ut nomen bonum teneatis custodiatisque et, si possibile est, augeatis. nee enim cum divitiis commutanda est fama celebris. divitie cum corpore simul perduntur, fama comes anime post obitum durat, quam qui negligit crudelis est et for-tassis ex hominum numero repellendus. dicetis fortasse, cum has litteras audietis, quid est, in quo velit Eneas meum nomen augeri? dicam breviter, quainvis non ambigo, id vestram pru-dentiam per se melius intueri. sed dicendum est, ne frustra videar calamum reeepisse. inter Austriam ac Poloniam, reveren-dissime pater, multe hactenus simultates, multa odia et aperta bella viguerunt, que res et Australi dominio nocuerunt et Polonie non profuerunt. jam tempus esset his dissidiis imponi finem et aliquando in amicitiam gratiamque reverti. nam quid pejus est, quam regnum adversus regnum insurgere et regium san-guinem insidiari regio sanguini? eunque usus habeat reges inter se fratres vocari, quid absurdius est, quam fratrem in-seetari fratrem, civile bellum struere ac paricidiuni meditari? facta sunt hec jamdudum, sed cum dampno anibaruni partium, itaque jam tempus esset, ut admonite cladium suarum partes inimicitiis modum imponerent. sed ista moveri nequeunt, nisi magni viri manum apponant. et quippe dum ego hec animo revolvo, non possum arbitrari, quis alius sit inveniendus huic rei idoneus, quam vestra reverendissima paternitas. itaque loquor aperte dicamque, quid sentiam. due sunt vie, quibus finiri dis-eidia inter Austriam Poloniamque possunt. una est, si vel Austriam Poloni deleant ferroque sibi subjiciant, vel econtra Poloniam bello superent Australes. altera est, si reveatum fuerit in gratiam [et utrinque renovata sit amicitia. prior via ad-modum difficilis est et, licet in ea multis jam annis elaboratum sit, adhuc tarnen et Australes suum et Poloni suum imperium 529 tenent et alter alterius insidias conatusque timet. nee video, quo pacto evo nostro altera pars alteram possit exterminare, quia utrinque magne sunt vires et multum sanguinis effundendum esset, multaque hominum centena milia neci danda, multe civi-tates delende, multi agri cremandi et infinita mala facienda essent, antequam una partium in potestatem alterius veniret. at via concordie, ut salubrior est, sie etiam facilior. queritur qui modi concordie sint. nempe facilius beneficio quam gladio vin-citur inimicus. non injurie adjiciende sunt injuriis neque mala malis cumulanda, sed purganda primo contumatia est, post dampna resarcienda, exinde beneficia subjungen da. qui hec egerit, is jam non inimicum sibi placabit solum, sed reconciliabit in-corporabitque sibi, et socium ex adversario, amicum ex inimico, fratrem ex hoste faciet. in hac igitur re videndum est, unde prior injuria proruperit, ut illinc medela veniat, unde vulnus illatum est. non enim, qui fert, sed qui infert injuriam emen-dare debet. hie ergo videndum est, quo pacto invicem con-veniamus, ne, dum ego lesos Australes contenderim, vestra re-verendissima \>atemitas inficietur. libet igitur mihi scribere, quid sentiam, ut id corrigatis, si falsum fuerit. loquar ingenue, aperte, clare, ut inter amicos fieri debet, non ut regno vestro, quod est nobilissimum, detraham, sed ut eo melius inveniri cura possit, quo vulnera magis deteeta fuerint. vestra vero Tpaternitas reverendissima libertati mee veniam dabit, si quid est, quod offendat, quia in bonum loquor. nolo altius exordiri, sed rei prineipium Wilhelmus dux Austrie dabit. huic filia regis Lodo-vici, qui Hungariam Poloniamque possidebat, in matrimonium conjuneta fuit, regnumque Polonie in dotem datum. nee diu post Poloni, nulla injuria lacessiti, nisi quod imperium Theutoni-corum ferre nolebant, Wilhelmum regno expulerunt ac non solum regnum sed nuptam quoque sibi abstulerunt. nee con-tenti hoc, abhominandum aggressi facinus memoriaque nostra inauditum scelus adhorsi, reginam que alteri nupserat novo regi conjunxere, quamvis illa, prioris mariti memor, nunquam volens novo nupto conjacuerit. in hoc non solum lesi sunt Australes, regno privati, quod ex dote veniebat, sed in honore quoque vexati sunt, dum nupta eorum in coneubinatu tenetur. post hec, tanquam parum fuisset, Wilhelmum abjeeisse, cum Albertus dux Austrie Bohemieque et Hungarie rex et imperator Romanorum Sigismundi regnum, quod sibi atque uxori in Bohemia Fontes. II. Abt. 61. Bd. 34 530 obvenerat, armis vendicaret, Poloni patrocinium Taboritarum et sequatium susceperunt, junctisque ipsis Alberto bellum in-tulerunt. et quamvis presidium illorum non induerint, magno tarnen se crimine polluerunt, dum adversus justitiam auxilia talibus probuerunt. Polonorum ergo opera factum est, ut neque surnn regnum Albertus consequi totum potuerit, neque coin-pesci Taboritarum furor, qui ob tutelam Polonorum usque in hanc diem in pertinacia manent. aliquando vero aut jam re-ducti essent aut exterminati, quamvis et antea Sigismundo im-perante cum Bohemis nondum ecclesie unitis fedus per vestros Polonos percussum fuerit, missusque contra Sigismundum verum Bohemie regem alter Sigismundus Koributlii. in qua re non solum Austrie nocumenta illata sunt, que Sigismundo successura noscebatur, sed auctoritas quoque ecclesie et ipsa fides Catholica lesa est totaque res publica Christianorum. parcite sie loquenti. sie enim exponi res debet, ut gesta est. mihi sie relatum est. post hec cum jam de medio sublatus esset Albertus, in ejus filium grassati sunt debaccatique vestri Poloni. nanque licet Elizabeth regina filium Ladislaum ex Alberto peperisset ac uti moris est diademade apud Albam regalem decorasset, Poloni vestri per quosdam Hungaros incitati rursus nova bella susci-tarunt mittentesque Wladislaum regem suum admodum juvenem et innocentem regnum Hungarie usurpare conati sunt, cujus magnam partem invaserunt, veri regis infantis, pupilli et orphani juribus insultantes, nescientes tarnen quod dum alienum regnum querunt suum negligunt ac gentibus et peeunia exhauriunt. hinc secutum est, quod dum regno Hungarie nolunt diutius potiri, adolescentem x'egem contra Teucros armant, quamvis federa essent indutiarum juramento firmata. itur in bellum, committitur prelium, ibi seu captus est seu occissus Wladislaus penasque non sui criminis, nam ipse per etatem non erat ac-cusandus, sed suorum consiliariorum delicti dat. sie nobilissimus juvenis regalisque sanguis plus mali ineidit ex suorum suasu, quam Australes sibi unquam optaverint. sie res acte sunt, nisi fallor. quapropter non Australes sed Poloni potius factum suum emendare debent. queritis forsitan que possit menda reperiri. nam tot illata sunt per Polonos Australibus dampna, ut nee ipsa Polonia recompensare queat. ita est. nam et Bohemiam et Hungariam usque in hanc diem adipisci Australes non potuerunt propter impedimenta Polonorum, imo et ipsa Polonia privati 531 sunt injuria, quid igitur fiet? nempe sat erit Australibus, si finis tandem nocendi fiat. quantum sentio, quantum capio, quan-tum viri hujus curie magni me instruunt, non petunt Australes magnum aliquid ex Polonis, sed ut nocere desinant. sie enim reintegrari benivolentia sepositis posset odiis. at hoc reveren-dissime pater non minus Polonie conduceret quam Austrie. scio quia ex vetustis bellis parum lucri Polonia sensit, nanque nee ex Bohemia nee ex Hungaria quiequam auri vel argenti in Poloniam delatum est, sed ipsa Polonia ultro et peeuniam et homines, qui sunt enim thesauro nobiliores, transmisit et in Hungaria nuper suum regem perdidit. aeeepi preterea, introitus regni vestri pro majori parte inpignoratos esse in tantumque commune erarium defecisse, ut vix reperiri possit, qui regnum vestrum suscipere velit. tantaque nunc rerum mutatio facta est, ut qui regnis aliis dare reges volebatis, jam non facile possitis invenire, qui rex inter vos esse cupiat. essent igitur ista consideranda, quia non sunt absque judicio dei, qui su-perbis resistit et humiles extollit. quod si vestri Poloni antiquis odiis postergatis salutem sui regni solumodo quererent, die noc-tuque cogitarent, quo pacto in Australium amicitiam frater-nitatemque reverterentur, eaque via sibi non minus quam Austrie consulerent. scriberent Boliemis, ut suum regem peterent illique soli servirent Ladislao, Alberti filio, scriberent Hungaris, ne amplius cum Australibus dissentirent, sed regem suum re-ciperent, qui jus habet successionis nee de Wladislao curarent, qui vel mortuus est vel, si vivit, satis habeat in Polonia ubi regnare possit. exinde significarent regi Romanorum, se hactenus in Bohemia et Hungaria restitisse Australibus, non odii causa sed ut suo regno consulerent. nunc vero intueri se, quia non bene fecerunt, velleque factum coi-rigere prestando auxilia, si opus sit, quibus rex Ladislaus et Hungariam possit et Bohemiam vendicare. sie posset optima pax inveniri, sie regnum vestrum tutissimum redderetur, quia his artibus extinguitur fnror, ira vincitur, inimici placantur, et hostes redduntur amici. hec dixi latius fortasse quam expediret apud reverendissimam yaternitatem vestram, que omnia melius novit, ceterum non ambigo, qui pro defensione vestri juris vestrique honoris multa possitis dicere. hec que facta dixi, non tanquam interfuerim retuli, sed tanquam audita recensui. vestra insignis et veneranda ipaternitas seit, quomodo res se habeat. uteunque sit, certum 34* 532 illud est, regna melius defendi benivolentia et amore quam viribus, mihi consultum videtur, quod Poloni aliquando cum Australibus amici potius esse velint quam inimici, quia ubi est odium ibi metus est, ubi metus, nulla tranquillitas nullaque pax esse potest. sine pace vero nullius regni status potest esse diuturnus. nunc ergo tempus est, ut super his habeatur cogi-tatio. verum nisi vestra veverendissima paternitas ista curet, qui alius mentem adhibeat scio neminem, vestrum est igitur hec aggredi, tum pro salute communi, quia non possunt he due domus sine dampno totius Christianitatis invicem dissidere, tum propter pacem et bonum1 regni vestri, tum denique propter augmentum nominis fameque vestre, que nie prius ad scriben-dum impulit, potissime autem, ut ex hoc magis ac magis auc-tori pacis placeatis, dum pacis studio intenditis. plura possem dicere sed essent incassum omnia apud vestram dignationem, que peritissima est. ego me recommendatum do illi, cupientem sibi in aliqua re morem gerere. Jeronymus canonicus Vratis-laviensis, vir prudens vestrique amantissimus hie fuit nee vestram famam neglexit. is, si illuc reverteretur, quäle sit apud nos vestrum nomen multo melius referret quam ego scribere queam. novi quid hie sit non est scribendum, quia incertum est. multa dieuntur sine auetore veraci. Hungari hie sunt et traetant de regno cum majestate imperiali nomine Ladislai regis, Bohemi quoque conventum in brevi sunt habituri. res feliciter dirigentur et ad Ladislai et ad cesaris statum et gloriam. valeat optime vestra reverendissima ^aternitas, cui me humiliter facio commen-datum. ex Vienna, idibus septembris 1445. 180. Eneas Silvius an Goro Lolli; Wien, 13. September 14io. Car- vajal iverde in der nächsten Zeit nach Siena hommen. Grüße an Bekannte; politische Neuigkeiten. Aus dm. 12725, Bl. 147 (gedruckt bei Voigt Nr. ISO). Gregorio. Amantissime frater. pauca sunt, que me nunc scribere cogunt, ea tarnen curari per te diligenter cupio. revertitur in 1 H3. boni. 533 curiam dominus Johannes de Carvajal, orator apostolicus, qui diu apud nos moratus est, vir magni pretii et amicus amici. cum eo magna mihi familiaritas est. cupit is noscere, qui mihi Senis necessarii sint, non sui causa sed mea, ut possit ainicis meis benefacere eisque auxilio esse, si quid occurrat, quod ab se possit absolvi. veniet hie Senas, nam illac transitum habet, peto igitur, ut eum mox visere eures, te sibi offeras, quo mihi vinculo sis astrictus exponas. nichil enirn propterea perdes, quia frugi est homo et apud summum pontificem inter paueos aeeeptus. Marianum Sozinum, doctorem nostri seculi doctissi-mum, jube salvum esse meis verbis nee dominum Georgium Andrentium negligas. si vacat illi audire, salutes meo nomine dietas, quia vir est sine otio. forsitan cancellariam dimisit rei publice, sed privata ejus cancellaria, quam sibi desponderat, non minus opere petit quam dimissa et acutiori calamo indiget fortiorique. parentes tuos jube salvos esse cum fratribus atque sororibus. magnificus cancellarius resalutat commatrem suam filiolique sui litteras in delitiis habet hortaturque Grasparem studiis ineumbere. quia magnifici domini nostri Senenses in-junxerunt mihi, ut eis, que apud nos essent novitates significarem, hec volo iis dicas. dalphinum Viennensem, regis Francie primo-geniturn, non tarn tumidum intrasse Grermaniam, quam exivit timidus, ubi sensit adversus se parari exercitum. magna in-cendia fecit, plures vastavit agros et urbes, sed non sine clade recessit. nam inter fugiendum conplurimos milites amisit. Albertus, dux Austrie, contra Suicenses Basiliensesque bellum gerit superioresque partes habet, rex noster in Hungaria cam-pum tenuit pluresque predones summo supplicio affecit, quorum castella dominio Austrie adjeeit. Hungari sunt hie in magno numero petuntque Ladislaum regem, qui fuit Alberti filius et Sigismundi nepos. idem et Bohemi flagitant. itaque non facile est uni complacere absque displicentia alterius. rumor est, iterum venturos esse Teucros in Hungariam ac propterea way-wode Transsilvani atque Walachi exercitum parant, quo, si ne-queant aliena invadere, sua saltem tueantur. in rebus ecclesie spero cito dari finem et bonum. vale. ex Vienna, idibus sep-tembris 1445. Tuus Eneas. 534 181. Eneas Silvius an Leonardo [Benvoglienti?] in Siena; [Wien, Mitte September 14.45].." Entschuldigt sein jahrelanges Schweigen; Car-vajal habe sich nach Leonardo erkundigt, Eneas sich seiner Freundschaft gerühmt; sollte Carvajal fragen, ob sich dies so verhalte, hoffe Eneas, Leonardo werde sich als sein Freund beweisen. Aus clm. 12725, Bl. 147" (gedruckt bei Voigt, Nr. 151). Leonardo1 Senensi. Singularis vir et ainice. scio te non sine admiratione lecturum has litteras dicturumque, quid sibi vult Eneas, qui jam annis quindecim extra patriam moratus nichil unquam mihi scripsit nuncque me litteris aggreditur? prevenio te in hac cogitatione fateorque me diu tacuisse, sed non bene tacuisse. exigebat nanque cordis amor vetustaque consuetudo, ut crebre inter nos epistole currerent, que et tuam mihi et tibi meam fortunam significarent, ut essemus presentes affatibus litteratis, qui corporibus eramus absentes. verum, mi Leonarde, si pec-catum in hoc est, non minus tuum est quam meum crimen, nisi fortasse excusatum te velis, quod in patria manenti tibi multi amici superfuerint, quorum usus conversatione corporali non indigueris mea mentali. ad id est accusare potius faterique crimen quam purgare, nam quanto beatior eras in patria, tanto me debebas extorrem diligentius visitare consolarique afflictum. sed mitto hec, ne me velim excusare, qui non sum sine culpa negligentie. venio ad id, propter quod nunc scribo. nuper cum de civibus Senensibus cum reverendissimo patre domino Johanne de C&rvajal, oratore apostolico, verbum facerem laudaremque patriam atque homines, rogavit me homo, an te cognoscerem. quid mihi, inquam, novi et in primis colo, nam ab ineunte etate mihi conjunctus fuit viamque inter urbem Romam Senamque pedibus simul calcavimus, cum major nobis esset religionis zelus quam nunc est. ostendi preterea singularem inter nos esse benivolen-tiam meque tibi dilectum ex amicorum consuetudine. que cum ita sint inter nos dicta, puto eundem dominum Johannem per-contaturum ex te, an ita sit. nam is te pre ceteris Senensibus 1 Ein vorausgehendes Laurentio gestrichen. a Der Brief ist gewiß gleichzeitig mit dem vorausgehenden und den beiden folgenden geschrieben und durch denselben Boten nach Siena befördert worden. 535 amare observareque se dixit. precor igitur, ut ostendas te eundem esse erga me, qui olim fuisti. immo sat erit, si is eris, qui modo Venetiis fueras, cum me dulcibus verbis et am-plexibus vix ex tuo conspectu abire sinisti. vale mei memor et si quid est, in quo tibi vel diligentia vel opera mea possit esse utilis, utere tuo Enea, cui satis erit scire desiderium tuum. 182. Eneas Silvius an einen Freund in Siena; Wien, [Mitte September 1445]. In des Freundes Angelegenheit habe er beim Könige nichts erreichen können; er rate ihm, sich an Carvajal zu wenden, der nach Siena komme und bei dem Papste in großem Ansehen stelle. Aus dm. 12125, Bl. 148 (gedruckt bei Voigt Nr. 152). Ad amicum quendam Senensem. Eximie doctor, frater amantissime. In re tua quid res-ponsi acceperim ex aliis meis litteris intelligere potuisti, quia non est hoc tempore exorabilis regia sublimitas. puto mutaturam sententiam, postquam Italiam intraverit. sed tibi fortasse gravis est expectatio. ideo suaserim tibi ex summo pontifice petendum, quod hinc querebas, nisi fortasse minus auctoritatis haberet. revertitur Senas dominus Johannes de Carvajal, orator aposto-licus, quem apud anseris diversorium una tecum et cum patruo nostro Johanne visitavimus. nunc si idem faceres, accersito Johanne, non esset inutile, et maxime, si qui sis mihi quique Johannes sibi retuleris. nam ego jam eum commonui. vir est inter paucissimos summo pontifici dilectus, itaque si quid in curia im-petratum iri volueris, patrocinio suo non incassum uteris. vale et matrem ac uxorem tuam cum filiis Johannemque patruum cum conjuge et liberis meis verbis salvere jube mihique nonnunquam rescribe. ex Vienna. 183. Eneas Silvius an einen befreundeten Bischof; [Wien, Mitte September 1445]. Er habe des Freundes Angelegenheit erledigt; über kirchliche Fragen iverde ihm Carvajal Bericht erstatten. Aus dm. 12725, Bl. 148" (gedruckt bei Voigt Nr. 156). Ad episcopum quendam. Reverendissime pater et domine mi precipue post recom-mendationem. Henrico Senfftleben, scriptori apostolico viroque 536 bono, litteras tibi restituendas tradidi. at is inter eundum multis occupationibus involutus tardiuscule ad te veniet. ideo has ad-junxi, quibus scias illarum tenorem, qui hujusmodi fuit, absol-yisse me rem tuam, privilegiurn misisse, si quid plus velles, mihi mandares. idem modo repeto. nam sum perpetuus tuus, si vita perpetua est, si minus, tarn diu sum tuus, quamdiu spira-vero. sed est perpetua procul dubio vita non mei corporis sed mei. nam ego nunquam moriar, etsi corpus vestemque istam carnalem perdidero aut carceris potius locum exivero. patriam mutabo, sed ubicunque illa fuerit, non ero illic immemor tuorum erga me meritorum. faxit deus, ut in piorum locum deputer. que sunt apud nos nova, dominus Johannes apostolicus orator tibi referet. nolo relatibus suis sueque lingue meis scriptis meis-que calamis officium adimere, solum jubeo, te bene de rebus ecclesie sperare. in qua re quam solers quamque utilis idem Johannes fuerit, facilius est te opinari quam me scribere. res ipsa suam aliquando diligentiam patefaciet. tuum est, tantum virum sanctissirno domino meo commendare, cujus pedibus si me obtuleris non iniquum facies, quia licet aliquando sue sancti-tati nocuerim, plus tarnen est, quod a me curatum reperitur quam vulneratum. vale. domino Francisco thesaurariox patri-que reverendo si me dederis, non impugnabo factum tuum. Franciam scriptorum decus sive librariorum principem quamvis unice amas, tarnen ut meo quoque intuitu pluris facias oro. dominum Franciscum jubeo salvum esse, vale, pontifex optime, mei memor. 184. Eneas Silvius an den Kardinal Jean Le Jeune;" Wien, [Miile September 1445]. Politische Neuigkeiten. Aus clm. 12725, Bl. 148 (gedruckt bei Voigt Nr. 155). Cardinali Morinensi. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime post humilem recommendationem. nemo arguere me deberet, si redeunte Romain prestanti viro domino Johanne de Carvajal, oratore apostolico, nichil cuiquam scripserim. nam quid est, 1 Francesco Legnamine von Padua, der 1446 Bischof von Ferrara wurde, später das Bistum von Belluno und Feltre erhielt und am 11. Januar 1462 starb. * Jean Le Jeune, am 18. Dezember 1439 zum Kardinal ernannt, wurde am 24. Oktober 1436 Bischof in Terouomne und starb am 9. September 1451. 537 quod a me dici possit, quod idem Johannes ignoret? sive res ecclesie sive res imperii scire quis velit, ex eo melius quam ex me poterit iustrui. quod cum apud omnes excusare me debeat, potissime tarnen apud reverendissimam paternitatevi vestram me tueri potest, cui est ipse Johannes intimus et dilectissimus familiaris. verum si tacerem omnino, diceret for-tasse vestra dignatio, me non solum Theutonicum esse hominem sed ferreum, qui vestre humanitatis immemor vestrarumque cenarum oblitus post abitum meum nunquam vel minimas litteras signaverim, quod tanto esset mihi molestius, quanto vestre erga me benignitatis dietim magis ac magis recordor et presertim, dum in circulari disputatione Wladislaum Polonie regem et Lodovicum dalphinum Viennensem cunctis orbis regibus atque pi'incipibus preferebatis, quorum altei', dum inconsultius hostes aggreditur, coactus fugere victoriam inimicis suis atque fidei dedit et inter fugiendum interiit, alter, dum alienos fines nulla injuria lacessitus ingreditur, tarn diu populatus est agros quam diu resistentem non reperit, sed audito, adversus se parari exercitum, timidius fugit, quam ingressus est animose. quibus ex rebus persto in mea sententia, ut Alfonsum regem Ara-gonum ambobus preferam, qui etsi multis preliis exercitum amisit, animum tarnen nunquam perdidit, cujus constantia fecit, ut adversantem fortunam quasi pudore victam sibi conciliaverit. sed mitto hec et ad scribendum venio. sed quid scribam nescio, hercle, nisi dominum Johannem vestrum ad vestram reverendissimam \>aternitatem reverti scripserim, nam alia ipse dicet. at et hoc oculi vestri videbunt. frustra est igitur meum scriptum, nisi in eo prosit, quod his, que dominus Johannes dicet, astipulari videbor et lucenti soli faces admoveam meridiano. utcunque sit, hoc ex me habetote, majestatem regiam vestris affici partibus navareque operam, ut victores evadatis, in qua re; si quid est more, equo animo ferte, quia non uno anno capta est Troja. scisma, quod Arrianus suscitavit, ad trecentos annos perduravit. memoria nostra inter duos pontifices diu divisio fuit. post, dum pax queritur, additus est tertius et aucta divisio. accepi, vestram reverendissimam -paternitatem. pro foribus sancti Petri antistitem citasse Coloniensem, quod non est novum. nam et Lothario imperante Treverensis et Coloniensis antistites sacer-dotio exuti fuerunt. sed in omnibus rebus duo sunt consideranda perquirendaque: alterum est, ut justum sit, quod aggredimur, 538 alterum, ut executioni valeat demandari, quod incipimus. que duo si assunt, non improbari factum potest. Hungari sunt hie et de rege Ladislao transigunt, ut ex viro doctissimo cognoscere poteritis plenius, magistro Thadeo,, qui et res Hungaras optime novit et hujus puelli regis partes semper secutus est. Julianus cardinalis, vir prestans animi dotibus, sicuti Rome dixi, mortuus est et vereor, ne domestice magis quam hostiles noxie sibi fuerint manus, quod nee Hungari, qui sunt hie, inficiantur. Albertus dux Austrie Svicenses ac Basilienses bello premit. quid aliud dicani, non habeo. hec scripsi, ne me nichil scri-bere argueretis, idque raptim est factum inter alias oecupationes. precor, ut veniam joco detis et me tamquam servulo utamini, ubicunque mea potest opera utilis esse dignationi vestre. ex Vienna. 185. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; [Wien, zwis'hen dem 16. und 30. September 1445].a Lob des zum Großpönitentiar ernannten Kardinals von Tarent. Bedauert sein eigenes Los, das ihn an Deutschland feßle. Über den Frankfurter Tag und die Verhandlungen mit den Ungarn, deren Abgesandte in Wien seien und den Wojwoden Niklas Ujlaky erwarten. Grüße an Bekannte. Aus dm. 12725, El. 144 {gedruckt bei Voigt Nr. 146). Prestanti philosopho domino Johanni Campisio Eneas Silvius salutem Tplurimam äicit. Accepi te scribente, clarissimam et amplissimam dignitatem summi penitentiaratus communi domino nostro reverendissimo cardinali Tarentino demandatam esse, que res tanto mihi gratior est et joeundior, quanto melius et dignius collocata est. nam quis magis idoneus quisve magis meritus id officii suseepturus fuisset! si scientia queritur, est hie dominus noster summa a Voigt setzt den Brief Ende August oder Anfang September 1445, was unrichtig ist, wie der Inhalt ergibt. Sa hier gesagt wird, daß Niklas Ujlaky aufgefordert wurde, nach Wien zu kommen, so fällt der Brief nach den 16. September; denn von diesem Tage datiert der Geleitsbrief für Niklas (Chmel, Reg. Anhang N. 88) und er fällt vor den 30. September, da Ujlaky, der an diesem Tage in Wien eintraf, im Brief noch erwartet wird. Auf diesen Brief und nicht auf den bei V. 157 falsch datierten Brief bezieht sich Eneas in dem folgenden Schreiben an den Kardinal von Tarent mit den Worten: que sunt apud nos digne relatu novitates Campisio scripsi. 539 philosophia preditus sacrarumque litterarum peritissimus, quod-que perrarum est, relucet in eo singalaris facundia, sive virtutes laudet sive vitia fulminet. nee ex Ins, que suum debent examen ineidere quiequam invenietur dubii, quod sua sagacitas non absolvat. si fides exigitur, quis hoc probatior est? nota sunt ejus opera, quibus se clarum magnumque Basilee reddidit, dum contra latratus emulorum contraque insidiantium impetus beati Petri naviculam tutabatur. nota sunt, que* in Apulia sive Cam-pania pro statu ecclesie defendendo peregerit, nam et hie armis et in Basilea Htteris apostolice sedis dignitatem substentavit. si nobilitas exposcitur, clarum est illi et paternum et maternum genus. nam et qui Ursini sint et qui Taglacozi nemo est, qui nesciat, Italorum, que domus Ausonia tota illustris habetur, unum duntaxat est, quod penitentiaria desiderat estque in hoc domino forsitan non sine dampno. oportet nanque summum penitentia-rium esse senem, ut, cum audit delicta confitentium, adulteria, stupra, incestus, immobilis persistat nee pruritum sentiat libidinis titillantis. at hie pater dominusque noster, etsi non est admodum senex evo, labore tarnen morbisque sie confectus est, ut nichil amplius in eo vel carnis posset imperium, quamvis nee huic juveni precipere unquam libido potuerit. nolo senem dicere dominum nostrum, quia fortasse non fateretur. est enim humanuni, ut se omnes extiment quam sint juniores, nisi ubi octua-gesimum annum attigerunt, tunc enim semper etatem mentiuntur provectiorem, quasi laudi sit vixisse quam diu. dico ergo non senem, sed evo plenum et maceratum diversis valitudinibus herum, quod si negaverit, die me non esse ignarum calculi atque po-dagre cyragreque, quibus dum Rome fui admodum torquebatur. sed jam non est his inmorandum, ne, dum congratulari volo, videar condolere. mihi, Johannes amantissime, summe voluptati est audisse sublimationem hanc heri nostri, sed mihi non suppe-tunt verba, quibus exprimam mentis alacritatem. tute scis, quantum afficiar sue dignitati, qui me intus et mente nosti. indue, rogo, personam meam meique vice congratulare et gau-dium, quo me scis commotum, exprime. tibi enim quam mihi copia verborum est major, qui apud philosophos, quibus verbis ostendantur affectus, didicisti. verum, mi Johannes, nescio, cui magis congaudeam, tibi an hero, ne fortasse male judieaverim, 1 Ms. que ab eo. 540 si te preposuerim. herus nanque satis sibi fortunarum habebat, satis bonorum, quid enim plus honoris addici potest ei, qui cardinalis est et cardinalis episcopus, nisi summi pontificatus cathedram assequatur. verum te, Johannes suavissime, jam dudum in castris ecclesie militasti et forsitan diutius, quam circa Trojam Danai castrametati fuerint. in multis laboribus versatus es multisque periclis, dum orbem perambulans tuis heris famu-latum exhibes fidelem. nee tarnen adhuc Stipendium aliquod habuisti, nullum premium reportasti, nullum commodum, nulla emolimenta laborum. itaque uti Umbricius alter cedendum patria censebas curiamque Arturio relinquere et aliis, qui nigrum in Candida vertunt, cum mentiri nescires et librum, qui malus esset, laudare. at cum jam te deus mitiori respiciat ociilo tuum-que dominum ad eum statum provexerit, quo tibi possit ad-modum prodesse, non injuria ut opinor tibi inprimis congaudeo. nam tua est hec dignitas non minus quam domini. ille nanque honorem curamque habet, tu sine magna solicitudine fruetum pereipies, quia non sinet herus suarum te fortunarum expertem esse, video insuper te jam ventis ferri seeundis et in altum tolli. nee enim fortune satis visum est, quod tibi dominum ex-tulerit, sed ultro quoque locuplex tibi pingueque benencium detulit. ad septimum nanque lapidem prope urbem Senam, ut tu ipse refers, plebeculam nactus es factusque pastor et rector gregis. letor ego hac tua felicitate magnique muneris loco recipio, in mea te patria ditatum esse, negabis fortasse te divitem, qui non auri mille pondera in annos reeipies. at olim dejurabas beatum te futurum, si quod haberes refugium, si figeres aliquid, quo tibi esset tuta senectus a tegete et baculo. nunc ergo habes, tota quod mente petisti. jam tibi non erit cura de lodice parando. jam tolerabile hospitium habes. est tibi, quo vivas et quo statum meliorem maneas. quid est? post multas tenebras lux rediit, jam redisti cum fortuna in gratiam fecistique, quod paueorum est, ut et dives simul et probus esses. nanque si mundanorum statum respiciamus, divitie plerunque sunt apud eos, qui minus merentur ac propterea Theofrasti vocem non inprobo, qui vitam regi fortuna non sapientia dice-bat, quod licet impugnet in Tusculanis* Cicero, mihi tarnen non videtur arguendum. non enim philosophi vitam virtutibus datam » Tusc. V, 9, 25. 541 Theofrastus designabat, sed illam communem, que divitias, honores atque potentiam sequitur, quarum rerum dispensatricem esse fortunam idem Cicero non infltiatur. theologi fortasse negant, esse fortunam, quia unum duntaxat orbis rectorem gubernatorem-que machine mundialis censent nee aliam ullam potestatem fore arbitrantur, qae hujus primi motoris nutui valeat adversari, a quorum judicio nee volo nee possum discrepare. sed in illo ipso deo, qui omnia regit et movet, plures sunt operationes, quarum si quis unam fortunam dixerit, alius vero permissionem sive Ordinationen!, non in re sed in nomine reperietur contentio. dicamus igitur prisco modo, fortunam esse, que divites aliquos, inopes aliquos reddat flatuque suo nunc elevet homines nunc deprimat, sicut Cicero, Aristoteles, Boecius et omnis antiquitas opinata est, sed non dicamus illam deam, quod desipere est, sed vim aliquam superiorem, cujus nutu hec terrena bona dispen-sentur dicemusve ut prisci fortunam cecam nichilque rationis habentem. propterea quod indigni ditantur, digni vero suppri-muntur, mihi sane arduum videtur fortunam reprehendere, tan-quam male distribuat. nam quis judex est, ut sciat, qui digni sint quique indigni? homo animal est varium, astutum, sub-dolum, mille latebrarum et inscrutibile est cor ejus, itaque sepe fallitur, qui hos dignos illos indignos censet. est insuper et alia ratio, nam si verum est, quod fortuna malos ditet, bonos per-sequatur, non est mirandum, si nonnunquam1 in hoc brevi seculo fragili, cadueo et ad momentum mansuro aliquid joeundidatis permittitur malis, qui postea in alio mundo vitam sine fine miseram et calamitosam sunt habituri. stulti preterea malique homines, quia parum rationis habent, si pauperes essent et om-nino infelices, non possent se ipsos consolari, quia virtute carent, que sola quietem hominibus prestat, sed desperarent illico nee ultra niti scirent moxque deficerent. atque ideirco beneficia for-tune assunt, ut supplicatur in uno, quod in altero deest et divitiis ad bene agendum quasi pueri pomis atque blanditiis invitentur insipientes. viri autem boni et sapientes utramque fortunam ferre sciunt et inopiam quasi virtutis eultricem non vituperant sed patienter tollerant semperque modos habent, unde victum habeant. deinde, mi Johannes, si animum tibi debeo patefacere, nemo est, qui conqueri debeat, quamvis sit sapiens, non sup- 1 Es. nonnulli. 542 peditare fortunas, quia nemo sua industria tantum est sapiens, sed desursum est omne datum Optimum, si ergo ibi divitie sint, ibi virtutes, scio quia non commutabis virtutes cum opibus. habes ergo, qui sapiens es, ex duobus, quod est melius, sine, quod minus est bonum apud alios esse neque tarn pertinax sis, ut omnia tibi velis vendicare. verum te magis amat quam rebar fortuna. jam virtutibus tuis addit divitias nee te sinit algere. voluptas mihi est, quanta ex amici bonis amico potest evenire. Verum tu lacrimas mihi excussisti, dum me aliquando futurum tecum et cum domino Conte nostro dixisti, si patriam repeterem. nam quando hoc erit, mi Johannes, quando ego te revidebo, quando in patriam veniam? utinam non fuissem ibi hoc anno, si tarn cito abeundum erat aut si nunquam erat redeundum, quod admodum vereor. legebam nuper Flaccum invenique illum ex Roma egressum Brundusium petere. inter eundum Mecenas Cocceusque advenerunt, tum Plotius, Varius atque Virgilius. multi illic complexus multaque fuerunt gaudia. at cum venissent Canusiurn, Varius divertit, in cujus recessu turbata est omnis joeunditas. ait enim poeta: flentibus hie Varius discedit mestus amicis." quod si mestus erat Varus, qui parvum iter facturus erat quique propediem revisurus amicos fuerat, quid mihi e Roma aeeidisse reris abeunti, longum iter facturo, et an unquam rediturus essem amicosque conspecturus nescio. vidi te, Petrum Noxetanum, dominum Contem, Jacobum Calvum, Julianum, Nicolaum Vitribiensem diuque vobis sum usus joeunde. post abii, at quo abii? in Alamaniam. at quam Alamaniam? nempe illuc, ubi conjungitur Hungarie. sedem hie fixi, hie manendum, hie vivendum moriendumque est sine necessariis, sine amicis, sine notis, sine tua et amicorum aliorum conversatione. o utinam nunquam vidissem Basileam! mortuus in patria fuissem, in sinu parentum jaeuissem. plus ibi mica panis sapuisset mihi quam que nunc voro fercula ditia. nisi fata mea duxissent me Basileam, fortasse in Romanam curiam me reeepissem locumque aliquem honestum reperissem, tecum-que et apud alios amicos degissem vitam. multa sunt, propter que Basileam odisse deberem, in qua tarn diu tempus inutiliter perdidi. ubi cum essem, imbutus opinione majorum neseivi quo-modo me exuerem, nisi etiam in Germania me profundius mer- a Horaz, Serm. I, 5, 93. 543 gerem. itaque possum dicere me mortuum, nee alia vita est mea quam Nasonis, dum in Thomitana terra exularet. fateor me hie dilectum esse ultra meritum facultatesque habere, que mihi conveniant. sed quid ista sine soeiis? at non sunt, dicis, apud te socii? sunt utique viri boni fidelesque, sed non meum in modum litterarum amatores, nee qui oblectentur his rebus, quibus ego. eibi preterea magna est dissonantia, quamvis facilius est Italicum vorare Theutonice quam Theutonicum Italice lambere. sed quorsum ista? cur meam fortunam modo ineuso, qui tuam laudare decreveram? pono mihi frena gratiasque ago deo, qui te intuetur. nam medius, immo integer sum beatus, quando te felicem intelligo. ad hoc aeeidit prosperitas domini Contis, quem tanto beatiorem reputo, quanto vitam sortitus est sanetiorem. nee me fugit magna cum ratione tantum virum suseepisse monasticum habitum. faxit deus, ut cum Magdalena sibi sortem delegerit, que in eternum ab eo nequeat auferri. precor te, ut reverendissimo domino meo Morinensi, qui me Theutonicum dijudieavit, pro tua promotione gratias agas meo nomine, nam quod tibi contulit beneficii, mihi contulit, dice-toque Italicam esse atque Theutonicam suam reverendissimam ]>aternitatem, que te Italicum et me Theutonicum juvit. cum domino Francisco de Padua," viro prestantissimo, nulla mihi notitia est, quia non conveniunt musce cum aquila. sibi tarnen teneor, qui te favore suo dignatus est. rogo, ut me sibi com-mendes dedasque nee me maneipium quamvis inutile dedignetur habere, intellexi meam supplicationem te non neglexisse. vellem tarnen copiam habere, uti scirem, si plena est, nam de tempore satis est. tabellarius magnifici domini cancellarii nullus in curia diu fuit, itaque nescio, quis sit, qui tuas litteras ad me deferendas reeeperit. tu cancellario commendatissimus es. super Aristotelis politicis nichil respondisti, nescio an me deeeptum intellexeris. Nunc ad novitates transeo. dieta Francfordensis hunc finem sortita est preter spem voluntatemque regiam: conclusum est, dietam aliam esse habendam seu concilium nationis ad do-minicam Invocavit in Noremberga ibique videndum esse de modis seu habendi concilii generalis seu declarationis faciende. "¦ Über Francesco di Padua, Bischof von Ferrara und päpstlichen Schatzmeister, vgl. Gr. Bourgin: La „familia" pontificia sotto Eugenio IV. in Ar-chivio della r. societä Romana di storia patria. Vol. XXVII (1904), p. 211, Anm. 3 und Gottlob: Aus der camera apostolica, S. 78f. 544 interim venit huc orator apostolicus tibi notus reverendus pafer dominus Johannes de Carvial, auditor palatii. allocutus est regem multaque, ut est vir facundus et diligens, ad mutationem hujusce conclusionis locutus est et loquetur amplius. quid sequi debeat nee scio neque conjeeto. Germani ut scis, non facile conclusionena reeipiunt, at ubi reeepere, difficilius mutant, neutralitas ista plerisque bene sapit atque ideirco perseverant. regi odiosa est libenterque abiceret eam, si prineipes sui coneurrerent, ad quam rem fortassis aliquis invenietur modus. Hungari sunt hie et post nonnullos traetatus deoretum est vocari Mcolaum wayvodam, qui affuturus infra quinquendium speratur. deus res illas non ad votum Thadei, sed ad justitie normam dirigat, quod magis puto cupioque. Bohemi conventionem petunt, non solum Catholici sed etiam heretici. Albertus dux Austrie contra Svicenses castra metatur ferventesque habet superos, quia non semper tuta est audacia rusticorum. invenerunt denique Svicenses telis suis clipeos resistentes et se ultro perforantes hastas. oratores Athesis hie sunt, nondum tarnen cum eis ad traetatum ventum est. 17 castella hoc anno adeptus est rex Eomanorum in Hungaria atque Moravia, expulsis latronibus partim per se, partim per suos duces. ineepimus jam esse in castris. seimus quid arma possint et quanta est in militia voluptas. non erimus deineeps, cum opus fuerit, desides arma induere. tu mihi nichil novi ex Italia significas et tarnen est novitatum apud vos semper copia. si nichil aliud scribendum erat, saltem citatum esse antistitem Agrippine Colonie significasses. quod boni an mali pariturum sit aliquid, nondum scio, quia non ventis flantibus bene nixa quercus sed ictibus securis eicitur. vos quid vestra bipennis valeat, melius scire potestis. hec non solum reverendissimo domino nostro communi, sed domino reverendissimo Moriensi Cumanoque et patri meo singulari Novariensi episcopo communi-cata facito. reverendissimis cardinalibus de Columna1 atque Niceno2 me commenda et domino meo Adriensi,3 cui meas operas ad omne beneplacitum offer. cupio scire an cardinalis 1 Prospero di Colonna, seit 24. Mai 1426 Kardinal. — 2 Bessarion von Tra-pezunt, Kardinal seit 18. Dezember 1439. — s Bartolomeo Roverella, Bischof von Adria, wurde im Oktober 1445 Erzbischof von Ravenna, Sekretär Eugens IV., vgl. Ottenthai: Die Bullenregister Martins V. und Eugens IV. in den Mitteilungen d. Instituts f. ästen: Geschichtsforschung, Ergänzungsband 1, S. 476. 545 Nicenus, quod inceperat de factis dictisque Socratis opus ab-solverit. Tale et quomodo facis scribe sepius latiusque, nisi te nimis peniteutiaria detinet et cura nove rei familiaris seu plebis instruende. amicos jube salvere, quibus scribo, cum ad te scribo. iterum vale. 186. Eneas Silvius an den Kardinal von Tarent, Giovanni di Taglia-cozzo; Wien, [zwischen dem 16. und 30. September 1445].a Gratuliert dem Kardinal zu seiner Ernennung als Großpönitentiar. Politische Neuigkeiten. Aus clm. 12725, Bl. 149" (gedruckt bei Voigt Nr. 154). Cardinali Tarentino. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime. neque congratulandum festine, cum res secunde sunt dominorum, neque sero condolendum est, cum adverse redduntur, quia in altero suspecta est adulatio, in altero despicienda.1 hinc ego et si jam diu summum penitentiariatus officium yestre reverendissime ^aternitati commissum acceperim, nam idem Johannes niei amantissimus vestrique observantissimus cum magno gaudio scripsit, non tarnen usque in hanc diem congratulatorias litteras obsignavi, quamvis letitia ingenti summaque voluptate vestra me sublimatio affecerit. nunc autem si tacerem, possem haud im-merito reprehendi, quia ut festinatio fugienda est, sie tarditas declinanda. verum ego, reverendissime pater, quibus verbis congaudeam nescio, cum major est mea voluntas, quam exprimi possit. precor igitur, ut animum meum expendere potius quam intueri verba velitis. at ne mutus omnino sim, quantum ex dignitate patris letari possunt filii quantumque servi fideles ex victoriis dominorum exilareseunt, tantum ego ex augumento vestri honoris gavisus sum supplexque deum oro, ut hoc pre-clarissimum munus et diu tenere et feliciter administrare possitis. ceterum cum hactenus voluntas benefaciendi servitoribus vestris absque potentia fuerit, nunc, ubi potestas adest, decet non abesse voluntatem. non mei hoc causa dixerim. nam ego inter exteras gentes et apud Theutones, quibus ' sum non invisus, 1 Ha. despiciencia. a Das Datum ergibt sich aus dem Briefe an Giovanni Campisio N. 185, der gleichzeitig mit diesem geschrieben wurde. Fontes. II. Abt. 61. Bd. 35 546 sepulturam maneo. dominum Contem, Johannem Campisium Richardumque vestra in memoria esse vestroque favore frui et augeri dignitatibus opto. que sunt apud nos digne relatu no-vitates Campisio scripsi. nichil est amplius, nisi quod Johannem waywodam Transsilvanum cum waywoda Walachie fedus per-cussisse ferunt, qui viribus1 communibus belli apparatum con-ficiunt, quo, si non superent, saltem prohibeant interius hostes proficisci. nam rumor est Theucros iterum venturos. dispotus Rascie per hos diesa cesari nostro scripsit, nullum se velle in regem Hungarie venerari preter Ladislaum ac feudi sui con-firmationem expostulavit. nee alia modo, vestro Enea si non utimini, dum casus se offert, nichil mihi ascribendum est, qui promtus paratusque sum mandatis vestre reverendissime ^aterni-tatis quoad vivam, parere. ex Vienna ut supra. 187. Eneas Silvius an einen Kardinal in Born; [Wien, zwischen dem 16. und 30. September 1445].b Die Tcirchlichen Verhältnisse in Deutschland stünden so gut, wie seit langem nicht; der Tod des Kardinals Cesarini sei sicher; politische Neuigkeiten. Aus clm. 12725, Bl. 148 (gedruckt bei Voigt Nr. 153). Ad episcopum quendam de rebus ecclesie. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime post humilem recommendationem. redeunte ad vos reverendo patre domino Johanne de Csivvajal nescio quid scribere debeam. is enim que apud nos geruntur novit omnia, qui illis non solum interfuit sed etiam prefuit. tantum id dixerim, res ecclesie in eo statu apud Germanos esse, ut jam annis 15 non fuerint in meliori. sperandum itaque bene est, quamvis dilatio quedam intercesserit. credo ecclesiam esse eure omnipotenti deo, nun-quam enim sie humano ingenio res perduci potuissent, ut suapte diriguntur. de cardinali saneti angeli que dixi Rome, vera sunt, nam et ipse et rex Kolonie, dum acrius inseeuntur hostes vel timidius fugiunt, interfecti sunt, constat enim de morte, 1 Hs. juribus. a Am 14. August 1445; vgl. Lichnowsky, Reg. 1054; das Schreiben kam erst im September nach Wien. — b Das Datum ergibt die Tatsache, daß hier dieselben politischen Neuigkeiten berichtet werden, wie in dem Briefe an öampisio, N. 185. 547 quamvis modus non sit usque quaque certus. deus illis misertus sit. clades Teucrorum non parva fuit atque idcirco victoriam non sunt prosecuti. Hungari regem Ladislaum postulant, cum quibus tractatus habentur. sunt enim quedam difficultates, propter quas vocatus est Nicolaus waywoda, qui in dies ex-pectatur. cardinalis Strigoniensis hie est. cum Bohemis ad sanc-tum Gallum in hoc loco conventus habendus est. regia majestas extirpatis predonibus, qui hanc terram infestabant, imperio suo 17 opida adjeeit. Albertus frater, dux Austrie, cum Svicensibus bella gerit atque Basilienses potioresque partes habet, quid ulterius scribam, non habeo. recommendo me vestre reveren-dissime ^aternitati, ad cujus mandata sum paratus. dominum episcopum, dominum abbatem Zenonemquea jubeo salvos esse. 188. JEneas Silvius an seinen Freund Francesco in Ferrara; Wien, [zwischen dem 16. und 30. September 1445].1 Kurzer Bericht über politische Neuigkeiten. Aus clm. 12725, Bl. 150 (gedruckt bei Voigt Nr. 149). Francisco. Spectabilis vir, amice major honorande. scripsi tibi jam dudum res illas, de quibus sermonem habuimus, vento carere, quia etsi cesari grate sunt multumque sapiunt, aliis tarnen ne-gotiis impediuntur. nam et conventio Frankfordensis aliam peperit, que apud Norembergam haberi debet, sicut te jam arbitror audivisse. sed puto regem non iturum, quia multa his in partibus gerenda sunt cum Hungaris atque Bohemis. spero tarnen in factis ecclesie finem cito dari, ut postea senties. Hungari sunt hie in traetatibus petuntque Ladislaum regem, idem quoque Bohemi postulant. sola difficultas est, ne quod uni placet, alteri displiceat. plura castella bello adeptus est hoc anno cesar, que pulsis latronibus Australi dominio adjeeit. castra pulcra habuimus in campis gentemque floridam, que si in medio esset Italie, non sperneretur. Albertus, dux Austrie, adversus Svi- " Die hier genannten Personen vermag ich nicht nachzuweisen. In der päpstlichen „familia" erscheint ein Giovanni Orsini als abbas Farfensis (Farfa), der vielleicht der im Briefe erwähnte abbas ist. Vgl. Archivio della r. so-cietä Romana, 27, 217. — b Das Datum ergibt sich aus denselben Gründen, wie bei den zwei vorangehenden Briefen. 36* 548 censes castra metatur et usque in hanc dieni secunda fortuna est usus, dalphinus Viennensis non tarn ferox intravit Ala-nianniam quam timidus recessit. electores quidam, qui cornua contra regem elevabant, humiliores facti sunt et animo fracti. nichil est quod amplius sit scribendum. commissum me facito illustri domino meo marchioni Ferrarie ejusque gerniano, prestanti domino Borsio, pro quibus si quid possum operari, scribito mihi, nunquam meas operas denegabo. Eneam tuum jubeo salvere mei consortem nominis pedagogumque suum. tu vale cum con-juge felix. si dominus Albericus illic est, meis verbis salvus sit. ex Vienna ut supra. 189. Eneas Silvius an den Erzbischof von Gran, Dionys Szecsy; Wien, [Anfang Oktober] 1445. Tritt mit Entschiedenheit dafür ein, daß Ladislaus als König von Ungarn anerkannt werde. Alis dm. 12725, BL 153, cod. Chigi J VI 208, Bl. 362 und dm. 70, Bl. 273; K. d8; N. 78; B. 78; V.158. Dyonisio sancte Romane ecclesie cardinali, archiepiscopo Strigoniensi patri et domino colendissimo Eneas Silvius poeta' salutem -plurimam dicit. Si quis me roget, prestantissime pater, cur ego, natus in Etruria de statu regni Hungarie loqui presumam, respondebo, me hominem esse et ut Terentianus ille Cremes dicebat, hu-mani nichil a me alienum putare." dicam, me Italum scire, plures mei generis homines in regno vestro2 et opibus et honoribus auetos ad magnam gloriam evasisse. dicam, me legisse historias vestras3 invenisseque Hungaros multis victoriis claros nomen ad astra tulisse atque ideirco sicut natura jubet eorum me vir-tutibus affici. quid plura? Christianum me dicam solicitudi-nemque habere, ut Christiana religio in tuto collocetur, quod sane fieri non potest, nisi et murus ejus, qui est Hungaria, sit in-colomis. sum igitur anxius nee aliud hoc tempore magis opto, quam vestre4 legationi bonum finem imponi. verum, dum hec mecum sepius animo revolvo, multum hoc ex vestra5 et colle-garum vestrorum0 voluntate dispositioneque pendere reperio. 1 EII gestrichen; fehlt in dm. — 2 EII hoc in regno. — 8 EIIgestrichen. — * EU tue. — 5 Oh. tua. — 8 Oh. tuorum. " Heautontim. I, 1, 25. 549 nam cum ubiquc id eveniat, ut tunc res bene concludantur, cum nuntii, qui eas tractant, voluntarii pronique sunt, quanto hoc magis nunc sperandum est, si vos inclinati et affecti sitis, qui non solum legati estis regni, sed ipsum quodammodo regnum in potestate habetis,1 quia quod per vos fieri contigerit, nemo dubitat apud alios, quorum nomine venistis, haberi ratum. sunt igitur he cause, que me vestre2 reverendissime ipaternitati non-nulla sci'ibere compulerunt, que et in bonam partem recipi precor et aliis collegis vestris3 communicari, quia, etsi vestrum acre Judicium, que regno nostro conducant, optime videat, non tarnen quid exteri sentiant, negligendum est. loquar autem cum vestra4 dignatione tanquam ceteri ex collegis audiant in prin-cipioque meorum verborum illud fundamenti loco recipiam. quic-quid homines ex suo arbitrio faciant, id sibi utile judicare, quod sibi dampno sit nemo sciens volensque facit. vos igitur Hun-gari, viri clarissimi, qui huc venistis, in conventu Pestiensi prius fuistis ac cum ceteris regni baronibus et accolis Ladis-laum regem repetere decrevistis, nunc legationem explentes, dari vobis regem cum sancta corona deposcitis, coronari denuo regem vultis, homagia sibi preberi et ipsum exinde in aliquo regni loco sub tutela Friderici cesaris sui patruelis constitui. hec est, si recte teneo, summa vestre petitionis, quod minime conclusissetis, nisi et regno et vobis singulis id putaveritis ex-pedire. quid ad hec responsurus sit cesar non scio; illud autem scio, quia et suam quoque utilitatem et patruelis commodum cesarea majestas intuebitur nee scienter aliquid promittet, quod suo ac patruelis statui possit obesse. si quis ergo vult inter cesarem et vos plenam fieri concordiam, is ea media offerat, que sint utrique parti aecomoda. nemo enim sermonis ornatu ac verborum lenocinio plus suadet quam utilitas. cum ergo his in rebus, que nunc aguntur, et vos Hungari vestrum commodum sequamini et Australes suum, libet mihi pauca de statu con-dicioneque vestri regni in medium referre. sie enim, que sunt vobis utilia, melius intuebimur. nam et apud Australes in eandem sententiam sepe rationatus suin. vos, quod ex pura mente sinceroque corde promitur, benigna fronte et letis animis 1 Korrigiert aus ursprünglichem dici potestis. — 2 Oh. tue. — 8 Oh. tuis. — 4 Oh. tua. 550 audite et que vobis sint usui, quamvis longe melius quam ego prospicitis, nie referente notare non pigeat. Status regni Hungarie, proh dolor, non sine gravi dampno totius Christianitatis confractus, quassatus, lacerus et omni splendore nitoreque pristino denudatus est, tantaque mutatio in regno vestro a paucis annis citra facta est, ut si quis procerum antiquorum jam ab inferis resurgeret Hungariamque intraret, nullatenus suam patriam recognosceret. apud historicos veteres reperi, vestrum regnum florentissimum quondam fuisse et hominibus et opibus beatum, cujus tanta latitudo longitudoque fuit, ut et a Constantinopoli * marique Pontico usque in Austriam et a Polonia usque in sinum Adriaticum protenderetur, in cujus ventre Septem amplissima regna claudebantur, que a Corona Hungarie tan quam feuda dependebant, ut merito quidam non tantum regem sed archi-regem Hungariam habere dixerint. nee sat fuit, tot gentibus Hungaros imperare, sed ex se quoque populos emiserunt, qui omnem illam Italie partem, que olim Grallia transalpina vocata est, hodie vero ab ipsis Hungaris, longas barbas ferentibus, Lombardia dicitur, oecupavere. ex vobis insuper duces exierunt, qui et Alamaniam et Galliam et Hispaniam invaserunt, nee gens fuit orbe toto, que vestrum tunc regnum lacessere auderet. tarn venerabile et darum erat ubique terrarum Hungarorum nomen. at nunc, quam lacerum sit vestrum regnum, ipsi scitis. circum-spicite totum. Veneti, qui quondam pro fundo civitatis sue tributa pendebant, jam Dalmatiam magna ex parte tenent; Teucri, qui trans Elespontum formidare vestros arcus solebant, in ipsis Hungarie visceribus grassantur; Poloni, qui vasalli quodamodo regni vestri censebantur,2 Moldaviam sui juris fecerunt nee Turci3 sine portione vestrorum dominiorum sunt nee Bohemi4 nee Teutunici. quid scismaticos et hereticos referam per Hungariam debaccantes, quid tristia bella per vos cum Teucris gesta, quid animas pene infinitas ex regno vero quotannis asportari, quid abigeri pecora et omnia in predam duci, quid monasteria magnique dei templa ubique apud vos ruere? o regnum, olim opulentissimum, o auream provinciam, o terrarum decus, quomodo sie ex te nitor omnis abscessit, quomodo sie 1 EII ab Adrianopoli. — 2 qui — censebantur EII gestrichen. — s Ell Bohemi. — 4 nee Bohemi EII gestrichen. 551 abiit color optimus? ubi vigor ille tuorum hominum, ubi re-verentia, quam tibi omnes gentes impendebant, ubi majestas regia, ubi gloria? quid tibi tot victorie profuerunt, si tarn cito in triumphum duci debebas ? quid Romanorum ducum restitisse potentie juvit, si nunc nullorum vicinorum impetus ferre potes? heu fortuna, heu rerum vicissitudo, quam cito imperia variantur, quam cito mutantur regna, quam repente dilabuntur potestates? regnum Hungarie, cui vix simile sol vidit, sie dissipatum est, ut vix inter se partes ulle cohereant. que sit autem tante mu-tationis ac ruine causa, non est intueri facile, quia oeculta sunt judicia dei. non minus hodie quam olim fertiles agri sunt, non minus feeunda pecora, assunt vinearum proventus, reddunt usuram effosse auri et argenti minere. sensati homines sunt, industrii, magnanimes, multarum rerum experti, littere tarn vigent quam unquam. non possum ego de ceteris loqui, quos non vidi, de vobis, qui hie estis, illud possum dicere, quod de quovis hominum genere dici potest. video enim vos corpore proceres, forma decoros, viribus robustos, sermone gratos et in omni conversatione aeeeptos. quid igitur est, quod regnum vestrum tantopere depressit, cum nee vires vestris hominibus desint, nee ingenia, sicut ex Omnibus audio, qui vestram re-gionem peragrarunt? sunt fortasse nonnulla peccata, que deus punire vult, quemadmodum in veteri testamento factum non-nunquam legimus? ob quam rem considerandum est diligenter, ut si quid erratum est emendetur, ut per opera pietatis divina majestas mitigetur, quam propter iniquitatem aliquam constat iratam esse, nee miremur, si dixerim inter vos aliquid iniqui-tatis esse, nam nulla est omnino provincia iniquitatis expers. ceterum cum his pie ac misericorditer deus agit, quorum de-licta in hoc mundo punit. deus enim homines pro filiis habet et, quos diligit, arguit ac castigat et per multas adversitates ad opera virtutis indurat. quos autem nichili facit, delicate et de-liciose patitur vivere, quia non putat emendatione sua dignos. cum ergo regnum vestrum deus multis plagis afflixerit, signum est, quia vos amat et salvos esse desiderat. nunc vestrum est, ut omnia emendetis, in quibus cogitare potestis offensam esse majestatem divinam. inter alia vero, que deus egre tulit, for-sitan illud est, quod et regi Ladislao infanti, orphano, sine cri-mine, non, uti par fuerat, favorabiles extitistis, nam quamvis plerique vestrum ex magna causa ipsum reliquerint, quoniam 552 sibi quisque consulere debet,1 regnum tarnen totum excusari non potest, quod si unitum pro justitia pueri fuisset, nunquam Polonus ex adverso fuisset ingressus.2 utcunque sit, videndum est, ut ibi deus placetur, ubi offensus est, ut et inde medela prodeat, unde vulnus fuit illatum. nempe quantum ego imaginari possum, ex deo datum est, ut regnum Hungarie, quod sub adulterino rege periclitatum est,3 jam ad suum verum et legitimum regem Ladis-laum revertatur, sub cujus auspiciis integrari possit et ad pristinum reduci nitorem. bona est equidem vestra deliberatio, probanda, recta, salutifera, sancta. verum quia et ante desertum Ladis-laum, immo et diu ante Sigismundi potestatem regnum vestrum declinare cepit, nullam ego causam vestre ruine majorem fuisse avbitror, quam discordias vestras. nanque sicut res vestre per concordiam creverunt, sie per discordiam sunt diminute, quo-niam nulla durare potestas valet, ubi dissensio regnat. Romani tarn diu magni et rerum domini fuerunt, quam diu in caritate vixerunt, ubi vero civilia et intestina bella suborta sunt mox et Romana majestas defecit. sie et Athenas et Spartam et Car-thaginem domestica deleverunt odia. civiles autem dissensiones invidia et ambitio alunt, que pestes in regno vestro grassantes omnium contentionum vestrarum et omnium malorum causa fuere. et utinam non etiam hodie inter vos hi essent morbi! nanque si depositis simultatibus intestinisque odiis concordes essetis et unanimi voto ad commune regni bonum intenderetis, nichil est, quod vestri vicini contra vos auderent. nee enim provincia ulla est, que si viros habet et hi sint uniti, suum non possit tueri statum. difficile monimentum est amor civium, inexpugnabilis est civitas, quam unitas populi tuetur. quod si parva regna, sterilia, paupercula per concordiam sese tuentur nee vicinorum impetus timent, quanto magis gloriosum regnum vestrum, amplissimum, ditissimum et omnium rerum copia abun-dans insultantibus resisteret hostibus, si omnes in unum barones regnicoleque coneurrerent. sed sunt connexe invicem nescio quomodo justitia atque concordia nee usquam altera sine altera reperitur, nisi fortasse ad modicum tempus etiam in malo qui-dam conspiraverint. sed hi non possunt esse diuturni, quia nullius criminis est longeva societas. qui diu concordiam appe- 1 EII consulendum putavit. — 2 quod — ingressus E II gestrichen. — 3 Ell gestrichen. 553 tunt hos necesse est in virtute jacere fundamentum. dicam plane, quod sentio, nee vos egre laturos puto, quod in bonum finem eloquor. liquidum est apud me, ideirco vestrum regnum in magna parte vastatum esse, quia concordia caruistis. con-cordia vero propterea vos deseruit, quia justitiam non amavistis. vos ipsi potestis reminisci, multis in locis apud majores vestros justitiam fuisse neglectam, nostris vero temporibus magnum illud fuit, quod Ladislaum deseruistis infantem et nullum habentem, qui jus suum tueretur, nisi deum, quamvis nonnulli vestrum necessitate magis quam voluntate ab eo defecerint, quibus nichil est imputandum, si metu gravi perculsi vite sue consulere voluerunt. nee enim hi hodie sumus, qui pro justitia capita nostra ponamus. diximus jam causarum aliquas, regno que vestro obfuerunt, quantum nos opinari valemus. apud deum fortasse, motorem omnium, in cujus manu sunt omnia regna mundi, alie sunt, quas ignoramus. nunc de remediis transi-gendum est, ut eam inveniamus, quam querimus, utilitatem. nempe, viri prestantissimi, si regnum vestrum vultis instaurare, vultis enim, non ambigo, contrariis artibus enitendum est. que-renda justitia est, habenda concordia, jungendus amor, Ladis-laus qui verus rex est, repetenclus, juvandus, fovendus, ut violata in eo justitia resarciatur. dicitis forsitan, frustra sie loqueris, cum jam ob eam causam hie simus. sed hoc haud satis est, nam et legatio vestra conditiones quasdam habet, quas possibile est cesarem non admittere. quid tunc facietis, quid, si non detur puer ad Albam regalem, quia non videatur cesari faciundum, quid, si negetur coronatio nova? an infecto negotio recedetis? hie, hie deliberandum est, hie consulendum, hie videndum est, ne justitia deseratur et ne, quod expedit regno vestro, negligatur. scitis quia jus gentium est neque electionem neque coronationem regnum dare sed successionem. quod si qui-busdam in regnis electio regem facit, id certe apud vos non est. nam et apostolice sedis sententia est, successionem in regno vestro locum habere, sicut et Bonifacius diffinivit et vetus ob-servatio docet. est igitur vobis ad justitiam conservandam La-dislaus in regem habendus, qui Sigismundi nepos, Alberti et Elizabeth filius, avito, paterno et materno jure regnum vendicat. Ninus patri Nino successit apud Assirios, apud Macedones Phi-lippi successor Alexander extitit, apud Hebreos Salomon patris David solium tenuit, apud Romanos, cum prole careret Julius, 554 adoptivuni filium Augustum successorem habuit, apud Trojanos Laumedontam patrem secutus est Priamus, apud Francos Pipini sedem post obitum Karolus magnus accepit, apud Gothos autem, qui et ipsi vestri generis fuere, Almal patri suo Gapt suc-cessit. sie et Alberto regi vestro par est Ladislaum succedere filium, nisi et pietatem et humanitatem et omnium populorum, gentium nationumque jura velimus pervertere. verum ne pro-positi nostri metas egrediamur, cum justum sit Ladislaum apud vos regnare, videamus an etiam utile existat. stoieorum sen-tentia est nichil utile fore, quod non sit idem honestum, nee ut mihi videtur false arbitrantur stoici, quia nichil est utile, quod turpe sit. videri potest utile, esse autem non potest. nam turpia et vitiosa caduca sunt, mutabilia, fluxa, curas semper atque molestias afferentia. que justa sunt et honesta, ea manent nee unquam mentem turbant. sed disseramus hec alio modo, sunt, ut aeeepi, nonnulli, qui nee vocandum Ladislaum rentur nee cum cesare quiequam praticandum. quidam vero honestum ajunt, uti jam factum est, vocari Ladislaum, quod si non detur per alium modum, regno consulendum censent. apud hosce homines minima est de justitia mentio, utilitatem solummodo seetantur, sed nesciunt, quia nulla est sine virtute utilitatis possessio, discutiamus ergo istorum opiniones respondeamusque contrariantibus. ego quidem tunc utile putarem regno vestro negligi Ladislaum, si sine ipso et concordes esse possetis et ab hostibus regnum tueri. quod si hec absint, quid vobis esse utile queat? examinemus ista. si pacem in regno et concordiam vultis habere, aut populäre regimen aut regale habendum est. dimitto nunc illam Aristotelis, quam in politicis de modo regendi considerationem habuit. nam ad hec duo possunt omnia referri. quid vos obsecro inter hec eligetis? quis vestrum est, qui populäre regimen audeat suadere? omnes vos, qui hie estis, nobiles estis, at in regimine populari omnis nobilitas suspeeta est. sur-gunt plebeji et equato jure rem publicam administrant, quiequid excellit, amputant. respicite civitates, que in communi guber-nantur. nullus in atrio nobilis est, mercatorum sunt omnia. ego non puto quemquam vestrum sub artifieibus potius esse velle quam sub regibus. ad hoc est, quod vestrum regnum1 usque in hoc evi semper sub auspicio regum gubernatum est, nee 1 Ell at vestrum preterea regnum. 555 reor novitatem vos velle nunc agere, que mater erroris esse consuevit. exinde cum regnum vestrum undique bellis flagret necessarium est regem habere, ad quem omnia referantur. ubi pax est, multitudo regnare potest, ubi sunt bella, nisi unus sit, qui dirigat, omnia corruunt. cum Cimbri cum trecentis milibus armatorum Italiam peterent, urbes Italie, que tunc erant libere, sponte sua Romanum populum sibi prefecerunt. Romani autem Marium ducem omnium constituere, nee enim sine principe frementibus armis possunt provincie defendi. vos ergo, qui cum Teucris assidue bella geritis, necessarium est regem habere, sed hie quoque de rege deliberandum est. ajunt nonnulli, multos esse in regno et sanguine claros et virtutibus preditos, quos reges esse nequaquam dedeceat, quod ego non negaverhn. nam et ex vobis, qui hie estis, non irem inficias Corona dignum ali-quera fore, sive claritas generis, sive forme decus, sive animi magnitudo et probitas requiratur. verum cum non possit nisi unus rex fieri, inter vos autem plures sint diademate digni sitque magna equalitas inter vos, qui non videt magnam in-vidiam nasci, si quis vestrum in regem sublimetur. inter pares nunquam invidia deest nee equo animo quisquam sui similem sibi preferri sinit. sunt inter eos diverse voluntates et, ut comicus ait, quod capita tot sententie." quis unquam sibi suadeat tot prelatos, tot proceres, tot civitates, tot incolas in unum consen-tire, qui ex Hungaria preficiatur in regem, addite quod inimici vestri circumstantes Teucri1 vires mox vestras contempnerent, audientes ex vobis esse creatum regem, cum propterea scirent, vos ab omnibus Christicolis destitutos et a Grermanis presertim, quorum sanguinem per injuriam reliquissetis. quid ultra? an putandum est, regem Bossne despotumque Rascie et alios Hun-garie magnates, qui vix Sigismundum Lodovicumque regem supra se ferebant, jam unum ex vobis equo animo sibi dominantem pati? taceo civitates, que in parte sunt Ladislai, taceo domum Austrie et comitem Cilie, qui nunquam ab obedientia pueri recederent. quocirca non video, quomodo ex vobis eligi rex possit, qui et hostes repellat et regnicolis paeem prebeat. venio extra regnum nee quo pacto ex aliis gentibus regem habere possitis video. nee enim eo deduetos vos arbitror, ut 1 Ell Turci. a Terenz, Phormio II, 4, 14. 556 ex infidelibus reges accipiatis, qui multis non dicam anuis sed seculis fidem Christi proprio sanguine contra infidelium impetus defendistis. Polonia, que vobis regem dare voluit, in eo jam statu est, ut vix sibi regem inveniat.1 in Alamania quicunque sunt principes regio digni fastigio, Ladislao regi arctissima juncti sunt consanguinitate nee quisquam est2 tarn regnandi cupidus, ut proprium sanguinem ledat. Bohemia Ladislaum respicit, cetere nationes remotissime sunt, ex quibus si regem velletis vocare, et si personam haberetis, auxilium tarnen per tot regiones, tot gentes, tot terrarum marisque spatia non possetis habere, sed concedamus esse aliquem vel in Germania vel alibi, qui vestro vocatu regnum aeeipiat, ut sit verum, quod usurpare Cesar solebat ex Euripide, si violandum jus est, regnandi causa vio-landum est, in ceteris rebus pietatem colas. an propterea pa-cem habebitis, an Teucris3 resistere poteritis, an utilitatem, quam vultis, consequimini? num hinc Australes, inde Teucri4 regnum vestrum infestabunt, num partes in regno erunt, que nichil otiose fieri permittent? sane, viri prudentissimi et alto sanguine nati, si pacem in regno vultis habere inimicosque Teucros * proeul arcere, nee populäre habendum est regimen nee ex vobis rex assumendus nee in alia gente querendus quam in Austria. hie est, de quo locutus sum et quem vos accersitis, Ladislaus Alberti filius, in quo, si nobilitatem queritis, nemo est eo in orbe toto nobilior, cujus paternum genus ab ipsa Julii Cesaris stirpe derivatur. sie enim domus Austrie initium habet, in qua plurimi Romanoruin reges fuere, que et Bohemie et Polonie et aliis regnis persepe reges dedit. maternum genus ex regibus vestris prodiit, mater illi regina vestra Elizabeth fuit, avus Sigismundus imperator, proavus Karolus quartus. exinde Johannes rex Bohemie ac Henricus septimus, cesarum, qui post translationem imperii apud Germanos fuerunt, excellentissimi. ubinam tanta nobilitas tanta-que sanguinis claritudo? certe hie potissime ex omni Christiani-tate dignus est, qui vobis generis claritate pollentibus esse rex debeat. hie inter vos natus est et in ipsa infantia coronam vestram adeptus.5 nemo in regno vestro jus habet, nisi puerulus iste. hie vobis Teutunicos omnes amicos reddere potest atque Bohemos conjungere, hie pacem vobis intrinsecam reddet, hie dispotum 1 Ell regem suum habere possit. — * Ell est ex hiis. — s EI Turcis. — * Von Eneaa nicht korrigiert. — 5 Fehlt clm. 557 et comitem Cilie in unum vobis conjunget, hie vobis Fridericum cesarem patruelem suum affectissiuiQm faciet, hie omnia dominia Austrie, hie ducem Burgundie consanguineum suum et Francie domum sibi conjunetam in vestrum auxiliuni cum opus fuerit, advocabit. in hoc puero regia majestas relucet, jam in puerili etate liberalitatem ostendit ac prudentiam pre se fert singularem. forma illi egregia et plus quam dici possit, decora, jamjam paternam magnanimitatem et avitam sagacitatem indicat, brevi tempore grandiusculus erit ac per se ipsum loqui, equitare et gubernare poterit. cum hoc extirpare scismaticos de regno po-teritis, cum hoc Teucros1 repellere, Dalmatiam vindicare et quiequid alienatum est, ad coronam reducere paceque saneta et optima frui. quocirca cum tanta et tarn evidens utilitas appareat, si perseverare cum Ladislao rege volueritis, quamvis non puto vos ullo pacto absque desiderata conclusione recessuros, ut tarnen oratiuncule mee destinatum finem imponam, circum-spectiones vestras oro, precor, obsecro et obtestor, ut hec tot tanta-que regni commoda considerantes cum cesare nostro omnino2 conveniatis nee in eo vim faciatis, si quid est, quod ex vestris petitionibus diminuatur, dummodo rex in regni vestri aliquo loco sit majestati cesarie aeeepto. nam nee cesar ipse, quod justum fuerit, denegabit, quia etiam de sua utilitate agitur cum regnum vestrum amicum habet, nee moveant vos instruetiones in Peste facte, nam et vos ipsi potissimi auetores earum fuistis. nemo moleste aeeipiet, si quid per vos pro regni pace fuerit immutatum. palatinus auteni et qui cum eo sentiunt, allegare Pestienses ordinationes nullo modo possunt, qui ab eisdem multis jam modis recesserunt. sumite igitur animum, viri prestantes, concludite cum rege quoeunque modo potestis, dicite demum, nullius vos regis nisi Ladislai dominatum passuros, amplectimini justitiam pueri, recipite, que vobis utilia esse ostendimus, efncite ut et Hungaria tota per vestram operam se quietam et paeificam intelligat redditam, et puer ipse Ladislaus vester Hungarus suum regnum per manus vestras vestraque studia recuperasse recognoscat et cum virilem togam aeeeperit, te cardinalem, qui eum baptisasti, te Visprimensem3 episcopum, qui patri suo ser-visti, te Nicolaum vaivodam, qui militem eum fecisti,4 te Ladis-laum banum, qui sanguine sibi conjungeris, te Giskram, qui 1 EII Turchos. — * Ell gestrichen. — » Fehlt clm. — 4 EII creaati. 558 ejus partes indefesso animo semper defendisti, te Emericum, qui avo suo carissimus fuisti et vos omnes legatos presentes tan-quam suos tutores, suos defensores, suos parentes veneretur ac honoribus, dignitatibus, opibus ac omnibus officiis et beneficiis super ceteros regni proceres singulari quadam affectione et anirni jocunditate prosequatur. Vienne, etc. 144b.1 190. Eneas Silvius an Johann von Eich;a Wien, 21. OMober 1445. Gratuliert ihm zu seiner Wahl und empfiehlt sich seinem Wohlwollen. Über die Bürden des Priesters. Aus dm. 12725, Bl.158 und QhigiJVI, 208, Bl. 350; E. d5; N. 79; B.79; 7.159. Reverendo patri et claro principi domino Johanni de Eych, electo Eystetensi, domino suo precipuo2 Eneas Silvius imperiales secretarius salutem iplurimam äicit seque ipsum totum exibet.3 Fecisti benigne, pater optime, quod in litteris tuis, quas huc ad amicos misisti, de tuo successu, mei quoque memoriam habuisti. nee enim Eneam tuum, que tibi obvenerant bona, ignorare voluisti, quem sciebas tua gaudia solide gavisurum. ego igitur, vir prestantissime, gratias in primis optimo et maximo deo refero, qui te dignis honoribus extulit. post hec laudo magnopere capitulum tuum singulosque canonicos, qui sue pro-visuri ecclesie non, ut plerique faciunt, indoctos, imperitos, in-expertos inertesque sibi assumunt, sed te virum scientia juris et omnium litterarum peritia darum, in rebus agendis diu ver-satum apud prineipes et singulari solertia preditum elegerunt. utinam horum exemplum et alii sequerentur. nempe non sie laicorum impressionibus ecclesie tererentur, si earum guber-nacula apud eos essent, quos studere sapientie contigisset. postremo tibi admodum regratior, qui factus major non despicis me minorem, ut plerumque fieri solet. mos enim hominum est, ut, que infra se sunt, semper, contempnant. hinc vulgo pro-verbium est: societates hominum dirimi, quotiens alius alium 1 Ort -und Datum fehlt dm; Ell Vienne, kl. julii 1445, ein Datum, auf dessen Unrichtigkeit bereits Voigt aufmerksam gemacht hat. — 2 domino — precipuo Ell gestrichen. — 3 seque—exhibet EII gestrichen. » Johann v. Eich war am 1. Oktober 1445 zum Bischof ernannt worden. 559 dignitate vel opibus excedere cepit. sed ista inter plebeos con-tingunt, qui non in virtute sed in utilitate omnem vite rationem ponunt, viri autem boni et virtutis amatores, ut magis elevantur, eo magis amicorum meminerunt. nee enim Affricanus junior Lelii unquam oblitus est aut eum parvi fecit, quamvis et1 ipse duos consulatus cum summo populi desiderio suseepisset, ille vero candidatus ex petitione dejeetus fuerit. nee Perithous Archi-tam neglexit, quamvis ipse fortunatus, ille vero captivus esset, sed libertatem amico impetravit. amicitia nanque, que inter virtuosos est, nee varietate fortune nee tempore diminuitur. ita et inter nos esse video bonitate tua, qui licet jam inter antistites ecclesiarum et seculi prineipes sublimatus sis, qui modo privatus fuisti non tarnen mei2 memoriam ponis, sed inter varias oecu-pationes, que in prineipiis dignitatum adeptarum evenire solent, inter magnas curas interque diversos strepitus de me scribere non neglexisti. Judicium est hoc mihi maximum, firmam esse, stabilem, perpetuam et immortalem benivolentiam nostram.3 verum, presul amantissime, quamvis ego mihi congaudeo, quod ami-cum honoribus auetum et in sublimi positum video, tibi tarnen an congaudere debeam hereo. nam tuam dignitatem tuasque divi-tias multe eure, multe anxietates, multi metus sequentur. nee enim augeri opes possunt, quin et labores crescant. omnis po-tentia subjecta est invidie. qui episcopus est, in specula sedet omniumque oculos in se conversos habet, si bene facit, fecisse debitum dicitur, si male unguis omnium carpitur. adde, quod nemo tarn sanete vivere potest, quin aliqui se offensos reputent. nichil est, mihi crede, in hac vita mortali durius quam ponti-ficatum gerere, in quo si deo places, hominibus displices. ser-vare medium arduum est. uteunque tarnen4 sit, navigandum est hoc pelagus pro salute communi, serviendum est rei publice, nee enim nobis nati sumus, ut Plato dicebat, sed ortus nostri partem amici, partem patria vendicant. ego autem addo, partem quoque deberi ecclesie, et si nos totos obligatos sibi dixerim, que nos Christo regeneraverit, non erraverim. exin, cum te intus et in cute norim moderationemque tui animi sciam, nullum mihi dubium est, quin tuus honor perpetuus sit, cum tua sit virtus eterna. et quia magistratus virum ostendit, ut Bias inquit, in hoc pontificio tuo prestantes animi dotes, que latebant, mani- 1 Ell gestrichen. — 2 Fehlt Oh. — 3 Oh. vestram. — * Fehlt Oh. 560 festabis. sed omnia hec cum labore multo diversisque anxietatibus facies. in omnibus his tarnen moneo te, precor, obtestor, ne magis populo quam tibi vivere studeas, metire tempus tuum et aliud rei publice tribue, aliud tibi retine. relaxa nonnunquam curas animumque oblecta. Scipio Leliusque, de quibus supra memini, quamvis magni essent viri et rem publicam suis in-genuis ac studiis sustinerent, nonnunquam tarnen in Laurentem agrum exeuntes, sie se otio quietique dabant, ut conchas um-bilicosque legentes ad magnam diei partem jactu lapillarum* oblectarentur. oportet sie agere, mihi crede, presul insignis. nam qui semper seria traetat, quamvis non est mortuus, tarnen vivens moritur. tu ergo, qui jam maximam dignitatem adeptus es, effice, ne te magis dignitas, quam tu illam in potestate habeas. multi sunt modi, quibus animus relaxatur: interdum libris indulgendum est, interdum venatibus2 ac piscationibus. multi suut mentis secessus. cura, ut fideles comites habeas, cum quibus non aliter quam tecum ipse loquaris. inter omnia hominum oblectamenta nulla major voluptas est, nulla joeundior, nulla securior quam cum fideles amici invicem coheunt. denique ita est, nullius boni, ut Seneca" dicit, sine socio joeunda possessio est. quanto quisque major est, quanto ditior, quanto potentior, tanto fideli amico magis indiget. tibi hec pluribus verbis dico quam opus sit. tu hoc partim legendo partim inter homines vivendo didicisti. fac ergo, uti opus facto scis. ego mihi ipsi congratulor, quod te sie sublimatum audio, scripseram tibi nuper de miseria curialium longam epistolam, sed tu jam eo in statu es, ut his scriptis non indigeas. curabo tarnen ut epistolam videas. nam quanto majores sunt illorum anxietates, qui prin-cipibus servientes tedia subeunt curiarum, tanto magis letaberis, cum te his liberatum videbis. apud Italos Antonius Massetanus ex ordine minorum magnus verbi dei predicator fuit, cujus sermo tarn populo aeeeptus erat, ut ad magnam diei partem absque eibo audiretur, callebatque homo et in Grecis et in Latinis litteris. hunc sua virtus generalem ordinis magistrum fecit, post episcopum Massetanum. non tarnen tot dignitatibus auetus ser-mones deseruit. me presente Senis predicare de paupertate cepit multaque incommoda pauperum multasque miserias in 1 Ell lapillorum. — 2 Ell fügt hinzu: non prohibitis. * Epistolae 6. 561 medium adduxit. exinde quid dicam, inquit, tot sunt pauper-tatis tedia, ut nichil supi-a. ego quidem gratias deo refero, qui per episcopatum bis liberatus sum. sie ergo et tu dicere potes. nam episcopatus ex miseriis curialium te extraxit, quod tarn mihi jocundum est quam tibi utile, tu vide, ut dives factus non sis pauper. jam tibi facultas est, qua potes quam multos ditare. cura, ut homines dignos promoveas. non tarnen sie te hac lege astrinxeris, quin etiam pro tuo libito aliquibus1 be-neficias. is, cui scripsisti de tua promotione, multum in te sperat, vir bonus est et tui amantissimus. fac, ut ejus notitia non sit apud te infruetuosa. inter alios autem, quos dignos et virtute prestantes ad beneficia ecclesiastica promoveris, si unum vel alterum aliquando aliquo beneficio2 sublevaveris, non erit re-prehendendum, quia non vituperatur, qui semel errat, sed qui magis errat, quam benefacit.3 concedendum est aliquid amicitie atque consuetudini, etiam4 cum prejudicio veritatis, quamvis Aristoteles Piatoni veritatem pretulerit,5 meo judicio magis fame, quam veritatis amore. vale et mihi aliquando scribe.6 ex Vienna, die 21. octobris 1445. Michael7 ex tua promotione mecum valde letatus est nee ego quemquam scio, qui hanc dignitatem in te collocatam non magnopere commendet.8 191. Eneas Silvius an Adam von Molins; [Wien, 26. OMober 1445], Sendet ihm Grüße und littet, Michael Pfullendorfs Wunsch, die königliche Devise führen zu dürfen, zu erfüllen. Aus cod. Ohigi J7I, 208, Bl.355; K. c9; N.80; B.80; 7.126. Eneas Silvius, poeta9 imperialisque10 secretarius, patri Adam de Mulin, apostohee sedis protonotario et Serenissimi regis Anglie secretario, salutem ^lurimam dicit. 1 Ell fügt hinzu: non excellentibus omnino. — " Ell alterum minus dignum alioquin sublevaveris. — 3 EII qui nimis errat. — 4 EI non tarnen. — 5 EII quam Piatoni pretulit Aristoteles. — 6 Der ganze Salz EII gestrichen. — 7 EII schiebt ein: Pfullendorf secretarius regius. — 8 Oh. hat hier ursprünglich: Datum ut supra. Ell streicht den Satz und fügt, ohne die frühere Datierung zu beachten oder zu streichen, hinzu: vale. Ex Vienna die 21. octobris 1445. — » EII gestrichen. — 10 Ell imperialis. Pontes. II. AM. 61. Bd. 36 562 Tantum est inter nos terrarum, maris, montium fluminuin-que, ut raro inveniam, qui vel ad te vel abs te veniant. sie fit, ut nee tu meas litteras, ut vellem, crebras suseipias nee ego tuas videre possim. est mihi hoc grave. nam summopere quid rerum agas quidve fortunarum habeas scire cupio. num cum lator presentium, vir probus, ad te venturum se diceret, statui hanc brevem epistolam ad te destinare,1 ex qua, si non multa intelligeres, tuum saltem Eneam bene valere cognoseeres. verum quia nulla petitio amici causa refutanda est, cum vir litteratus magnaque virtute preditus Michael Pfullendorf,2 secretarius im-perialis mihi amantissimus, divisiam3 serenissimi prineipis, regis tui, deferre cupiat sitque hoc munere dignissimus, te precor, hortor obtestorquo, ut hoc sibi apud regiam majestatem im-petratum reddas litterasque mihi transmittas regias, per quas ei talem divisiam4 ferre liceat. quod si feceris, mihi singularem complacentiam gratiamque conferes et hominem dignissimum promovebis, qui divisie regie6 non minus honori prestabit, quam ipsa sibi devisia6 decus prebeat.7 scis enim tales res Ulis com-mitti debere, qui tueri earum honorificentiam possint, sicut is est, pro quo tibi scribo. tu fac, ut preces mee sicuti consueverunt apud te bene reeepte efficacesque sint. vale mihique omnino rescribe. in rebus ecclesie brevi pereipies, que majestatis im-peratoi'ie mens existat. datum Vienne, 26. octobris 1445.s 192. Eneas Süvius an Leonhard Laiming, Bischof von Passau; Wien, 28. Oktober 1445. Ausführliche Darlegung der Thronfolgefrage in Ungarn. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 381; K.cl; N. 81; B. 81; V.160. Reverendissimo in Christo patri et illustri prineipi, domino9 Leonardo episcopo Pataviensi, domino suo colendissimo, Eneas Silvius, secretarius imperialis, se ipsum recommendat ac salutem Tplurimam dicit. 1 Ell mittere. — * EII Pfullendorfius. — 3 Ell insigne. — 4 EII ei hoc ferre. — 6 EII qui regie majestati. — e EII majestas. — ' Ell afl'erat. — 8 Das Datum ist erst von EII aus dem Gedächtnis hinzugefugt; ich weiß kein anderes an seine Stelle zu setzen. — 9 EII gestrichen. 563 Quamvis res Hungaricas post obitum divi Sigismundi partim videritis1 partim audiveritis usque in hanc diem, quo pacto sunt geste, scripturus tarnen ego nunc aliqua de Hungaris, cui magis quam vestre dignationi talia dirigam, non scio. nam et si vera scripsero auctoritatem epistole dabitis et si falsum aliquid inter-ciderit, lima vestra eradetur. referam ergo brevissime, quod menti sedet, ut sciant posteri, et a quibus impugnatum Ladislai regis Hungarie jus fuerit et a quibus defensum, ae ipse postea, cum grandiusculus fuerit, nostra leget scripta, si quando illa in manus suas devenerint, qui de se bene et qui male sint meriti sciat, ut Ulis premia et istis, si se humiliaverint, veniam tribuat, pertinaces autem in penam rapiat. est enim principis officium, parcere subjectis, debellare superbos. sed ne modum preposite brevitatis excedam, narrationis hie prineipium erit. in Hungaria mortuo Sigismundo gener ejus Albertus, dux Austrie, regnum suseepit, qui dum variis bellorum strepitibus fatigatur dumque calo-ribus insuetis se miscet, contracto morbo, relicta Elizabeth uxore pregnante, brevi tempore extinetus est. Hungari more hominum, qui novitatibus oblectantur, reginam adeunt, regnum amplissi-mum multis hostibus circumdatum rege carere non posse dieunt, viduam quoque nubere admonent. extorquent denique, Wladislaum regem Polonie adhuc ephebum vocari. illa etsi partum expeetari cuperet, ubi tarnen preeibus locum furor negat, ora-tores mitti annuit, qui Wladislaum accersant eamque legem adicit, ut si marem interea pariat, nulla legationi vis insit. dum legati viam faciunt, priusquam Wladislaum conveniant, pariente regina Ladislaus, Alberti filius, nascitur, scitulus infans et in orbe toto nobilissima progenies. scribitur legatis, ne quid ulterius attingant. Ladislaus apud Albam regalem ex Dionysii, Strigo-niensis archiepiscopi, manibus coronam, quam beati kStephani fuisse sacramque putant, inunetus reeipit. Nicolaus autem, vay-voda Transsilvanus, militiam Uli contulit eumque gladio cinxit. legati vero in Poloniam missi, spretis regine jussibus, sive cor-rupti auro — quis enim non munere vincitur? — sive Teutonici nominis odio — nam raro inter vicinos concordia est — tan-quam nichil de puero scirent, Wladislaum accedunt, promisso-que regno secum in Hungariam dueunt sibique Budam in ad- Die Pluralformen sind, entsprechend den früheren Briefen, am. Leonhard, statt der Singularforrnen des cod. Chigi durchgeführt. 36* 564 ventu tradunt. scinditur e vestigio regnum et hinc regina puerum defendente, inde Polonis impugnantibus infinite rapine cedesque fiunt. Nicolaus, vaivoda Transsilvanus, sive novarum cupidus rerum sive regine lacessitus injuriis — quam enim non fidem contemptus frangit — ad Polonum deficit, et quia, ubi fortuna favet, illic et favor hominum se inclinat, intra paucos dies major procerum pars Wladislaum sequitur. erat Wladislaus adolescens, quamvis facie et1 corpore deformis,2 liberalitate tarnen et animi magnitudine dignus laude, alloquebatur popu-lum absque interprete, quos virtute prestantes viros novit mn-neribus sibi conciliavit. plura donavit quam sibi retinuit. ita-que dives in modum regis videri tarnen pauper poterat. nulli rei difficili atque periculose se ipsum negavit, quibus artibus et vulgi sibi et nobilium animos conciliavit. fit ergo conventus regnicolarum apud Budam, vocantur utriusque partis prelati atque barones tanquam de communi totius regni utilitate sit transigendum et, ne quis venire formidet, littere salvi conductus quibuslibet accedentibus exhibentur, sub quarum fiducia et Dio-nisius archiepiscopus et Ladislaus banus de Gara Budam pro-ficiscuntur. sed nulla est sancta regni societas, ut Ennius" in-quit, nulla pietas fidesque locum habet, ubi dominium queritur. capiuntur igitur archiepiscopus banusque, licet centum et amplius sigillis sese tutos arbitrarentur, et nisi mortem subire velint, alter coronare novum regem, alter jurare et fidelitatem Polono promittere cogitur. quod si neque Catho fecisset neque Regulus, qui vitam submittebant honori, non tarnen improperandum hoc est nostro tempore, si propter vitam facimus, que non videntur facienda, nee enim hi hodie sumus, qui pro justitia capita nostra ponamus, quamvis et stultum est propter justitiam mori, si nulluni justitie commodum nullumque juvamen mors ipsa con-tulerit. in regine partibus Albertus dux Austrie, magni cordis adolescens, Ulricus Cilie comes, consilio maturus, Griskra Bo-hemus, inconcusse vir fidei, cum nonnullis civitatibus et aliqui-bus baronibus permanserunt. sed regina, cum se debiliorem vidit imparemque Polono, filium parvulum cum Corona ad Fri-dericum cesarem transmittit sibique patruelem commendat.8 1 facie et E II gestrichen. — 2 E II debilis. — 8 Oh. hatte hier ursprünglich unrichtig commendabat, EI korrigiert commendat. "¦ Ennius Sc. 404: Nulla regni sancta societas nee fides est. 565 archiepiscopus autem banusque, ut primum libertati redditi sunt, ad reginam redeunt, quia non potest esse diuturnum, quod vio-lentum est, nee stabile fieri potest, quod animis promittitur in-vitis. interjeeto deinde tempore, cum regina ad colloquium cum Polono venisset nonnullaque pacis federa percussisset, ex matricis dolore, qui sibi familiaris erat, vitam et regnum amisit. quidam eam veneno extinetam putavere, ut sunt homines in malas suspi-tiones prompti et ad criminandum magi3 quam laudandum nati. post hec, cum jam Fridericus cesar ex Reni partibus aeeepto diademate remeasset, Julianus, saneti angeli cardinalis, vir et ingenii et animi dotibus singularis, qui tunc apostolice sedis legatus pacem in regno componere et exercitum contra Teucros 1 excitare missus erat, majestatem cesaream apud Viennam con-venit, quem secuti sunt Waciensis episcopus et decanus Craco-viensis, regis Polonie oratores, alter humilitate preeipua, alter fastu maximo2 memorabilis, hortatique cesarem sunt, et ut contra Teucros auxilia mitteret et ut de pace cum rege Polonie con-veniret, quem regem Hungarie nuneupabant. sed quia nee leges pacis offerebantur, que Ladislao regi conducerent nee tutum erat, id bellum juvare, in quo rex Polonie principatum teneret, qui post triumphum — sicut insolentes homines victoria facit — adversus Austriam signa verteret, infectis rebus Julianus atque College missi sunt, facte fuerunt paulo post ad biennium indutie, quibus cautum est nee partibus Ladislai regis per Wla-dislaum suosque dari nocumentum nee rursus turbari debere, qui Polonum3 sequerentur. si quis violator federis esset, hunc ambe partes compescerent. rex autem Polonie Juliani suasu et instigatione regnicolarum cum exercitu in Teucros4 trajeeit cumque ad flumen venisset, quod Moravam incole vocitant, auditum est in propinquo exercitus hostium delitescere. ituin est igitur in prelium ac cum bassa conflietatum, quo victo duo milia hominum cesa fuerunt, quatuor milia capta, inter quos duetores tredeeim fuere, signa militaria novem. sie enim Julianus suis litteris cesari, qui tunc in Carinthia fuit, signifieavit, quamvis Wladislaus5 more Polonorum,6 qui de magnis majora loquuntur, triginta millia cecidisse suis epistolis annotaverit.7 tum quoque 1 EI Turchos. — 2 In Ohigi ist fastu durch Striche ganz unleserlich gemacht und Ut hier aus der Basler Ausgabe aufgenommen; EII korrigiert eloquentia maxima. — 3 EIIregem Polonie. — *EITurchos. — * Ell alii. — 6 EII hominum. — ' EII annotaverint. 566 et Sophia, urbs Bulgarorum, nonnullaque opida et castella homi-rum in deditionem recepta sunt, exin, cum fame laboraret exer-citus nee angustias Romanie transire liceret, nam Teucro milite custodiebantur, dimissis copiis Budam reventum est, quam Wla-dislaus cum magna totius populi letitia quasi triumphator intravit. sed hujus victorie preter auspicium nichil ad eum pertinuit, nam solus Johannes, vaivoda Transsilvanus rei militaris peritissimus, cum decem millibus expeditorum militum hoc bellum confecit. fracti hac pugna Teucri1 — nam et in Asia confligere coge-bantur — indutias petunt, quas traditis quibusdam areibus fir-matas obtinuerunt. sed audito paulo post classis adventu, quam pontifex maximus Eugenius ac Philippus, Burgundorum dux, in Elespontum transmiserat, tanquam ex Asia in Europam transire Teucros2 prohibitura foret, elati prioris victorie successibus Hungari suadenteque Juliano, qui treugas nullius momenti fore dicebat, injusso sedis apostolice cum hostibus Christiani nominis faetas, pacem ruperunt colleetoque grandi exercitu terras hostium ingrediuntur vastantesque ferro et igne, queeunque obviam fiunt, non longe ab Ändrinopoli castra locant. quibus cognitis et ipse magnus Teucer8 ingentes copias congregat ac, si vera est fama, centum millium virorum exercitum conflavit, transitoque mari, ut quidam volunt, circa Bosforum Tracie non sine magna Ja-nuensium4 infamia in Europam venit, nam et quedam Januen-sium4 naves prebuisse transitum illis referebantur. cujus tarnen veri periculum ad me non reeipio nee mihi persuasum est, tanta quemquam avaritia fore, ut Christianum sanguinem peeunia vendat, nisi quem diabolus in modum Jude sibi subjeeerit. ad-ventus Teucrorum6 tarn subitus fuit, ut prius venisse visi sint hostes quam auditi venire, ubi ergo in conspectu fuere visaque multitudo est pugnatorum longe major quam putaretur, ingens terror Christianos invasit, ut fit, quando ex inopinato pugnandum est. non tarnen detraetavere certamen Hungari nee regio san-guini defuit animus, sed struetis ordinibus aciem edueunt, com-mittiturque durum et atrox prelium. ac dum nostri pro fide et illi pro perfidia pugnant, tantum sanguinis utrinque effunditur, ut in modum lacus campi stagnarent. diu certatum est equis viribus, dum Christiani suas acies virtute sustentant, Teucri vero 1 EI Turchi. — 2 E1 Turchos. — s EIITheuororum imperator; magnus gestrichen. — * Ell Genuensium. — B EI Turchorum. 567 numero supplent. cumque per plures horas nunc Uli nunc isti cederent, ad extremum inclinata Christianorum acie victores evadunt Teucri1 juramentaque non solum domesticis fidei sed etiam hostibus servanda demonstrant. in hoc prelio clarus ado-lescens aut captus est aut occisus rex Polonie. nee enim adhuc equata est notitia veritati. penas tarnen certum est eum de-disse usurpati alieni regni, qui dum spoliare paterno regno Ladislaum querit, suum amittit. ceca est nimirum cupiditas hominum, qui, non contenti civitatibus dominari, provincias que-runt, post regnum, nee sie expleti etiam regnis regna cumulare nituntur, nescientes quia parva res est, que vitam eripit homini et omnibus pompis ac dominus nudum in momento reddit. cor-puscula nostra, ubi Spiritus evolavit, modico sareofago eonten-tantur et tarn leta sunt inter aurum gemmasque recondita, quam inter feces hominum ferarumque collocata. quod si Wladislaus animadvertisset, quietus in regno suo — nam satis divitiarum possidebat — nunquam Hungariam attigisset. sed secuti sunt eum Varadiensis et Agriensis episcopi, qui regnum in divisionem adduxerunt, pluresque alii proceres dominique potentes, viri qui, dum inconsultius quam audacter2 preliantur, hostium gladiis oeeubuerunt. cesa ex ambabus partibus circiter quadraginta milia referuntur, nam et cruenta lugubrisque victoria hostibus fuit, qui ut erant numero plures sie etiam ex suis plures desi-derarunt. Julianus cardinalis in bello vulneratus est ac dum fugit emisso sanguine deficiens apud paludem quandam impiis Hungärorum manibus non ex voluntate nobilitatis sed ex furore plebis occisus est, clarumque illum spiritum emisit, qui quondam suavi oratione generale concilium eunetosque patres Basilee congregatos ex arbitrio suo gubernavit. paucissimi ex tanto exercitu superfuerunt, eosque non tantum fuga liberavit quantum hostium timor, qui dum se victos arbitrantur persequi fugientes negligunt. diu post mors Wladislai et Juliani incredita fuerat. quidam nanque ut invicte virtutis illos sciebant sie et immor-tales esse rebantur, que res per plures menses absque novitate regnum suspendit. Laurentius preterea palatinus Hungarie, acri vir ingenio, novas in dies litteras confingebat, quibus populi mentes pasceret, nunc Wladislaum in Polonia sospitem esse, nunc intra dies paueos venturum asserens. at ubi demum com- 1 E1 Turohi. — 2 EII audactius. 568 perta mendacia auctori abrogarunt fidem — sie enim plectitur mendax, ut, dum credi sibi falsa vult, etiam in veris repellatur — conventum regni haberi placuit, et quia palatinus Budam clauserat, in Peste, qui locus pars Bude trans Danubium cen-setur, congregatio facta est. quod ut aeeepi loci nomine sum exterritus. sie et Pompeium, cum in Cyprum venisset, Chaco-basilea deterruit, quod mala regina interpretatur. mihi quidem in Peste, quod in malum sonat, nichil boni videbatur posse con-cludi, nee adhuc meliorem spem habeo. illic prelati baronesque regni convenientes unanimo voto Ladislaum, Alberti filium, in regem eligunt, vicarios regni ordinant, decreta pro communi pace faciunt et oratores nominant, qui ad cesarem petituri puerum destinentur. placet tarnen in Poloniam mitti investigarique regem ac certo tempore notitiam expeetari. nuntius in Poloniam missus matrem regis allocutus nichil certi reperit, labitur expeetationis terminus. tum oratores iter arripiunt, sed interim Gunzenses Hungari, qui plura latrocinia in dominus Austrie commiserant, crudeliores sese dietim ostendentes, mansuetudinem cesaris ad iraeundiam provocarunt, qui preparato exercitu intra paueos dies eos in muris clausit, obsidione cinxit et ad deditionem compulit. quo cognito maturatur oratorum adventus intervenientibusque traetatibus cesar, qui Budam usque cum exercitu profectus fuerat, auditurus Hungaros, dimissa militia Viennam rediit. jam Giskra Bohemus, rerum omnium gnarus, antequam cesar in campo foret, Novam civitatem intraverat et que facturi essent Hungari predixerat. is presentiam regis Ladislai desideravit, ad quem cum venisset puerulumque conspexisset, collacrimatus est et, heu quantos inquit, pro te labores subii, quot adivi peri-cula, quantum sanguinis perdidi. sed tu hec per etatem non intelligis. utinam tantum mihi vite detur^ quod tu sensa eloqui possis et qui tibi cum fide serviverunt cognoscere. nonnullaque munera puero contulit. tum Johannes, magister camere im-perialis, qui tunc forte aderat, hie, inquit, serenissime prineeps diu tuas partes in Hungaria tutatus est, hie tuus dux, tuus tutor, tuus defensor tuusque rector est. cur non sibi Stipendium prebes? ad hec puellus, divino quodam spiritu duetus, apertis loculis, qui juxta filacterias Johannis pendebant, sex nummos reeepit Giskre-que tradidit, quos ille filo aureo ad Collum suspendit et usque in hanc diem ob memoriam puerilis liberalitatis secum defert. sed remeante ab obsidione cesare ex his, qui regni legati fuerant 569 deputati, Dionisius cardinalis et archiepiscopus Strigoniensis venit, vir magne prudentie et integritatis pater. cum eo Ladislaus banus profectus est, magni generis vir, Nicolaus autem vaivoda, palatini verbo retentus, quatuor ex amicis suis transmisit. cum istis et Giskra tanquam regnicolam se conjunxit. interea comes Georgius, comites Croacenses, Oswaldus de Kosgon ad cesarem profecti sunt, scituri res Hungarie quem exitum sortirentur. petitio legatorum fuit, quia regnum in Peste conveniens Ladis-laum, Alberti filium, in regem delegit: oramus te, cesar, hunc ad Albam regalem cum sancta Corona nobis assignes, nam et ibi coronare eum volumus et sibi, ut par est, omagia prestare. post hec satis erit, si eum in regno coronamque habuerimus. verba alia fuerunt, sententia tarnen ista. responsum est, qui coronatus sit, eum non esse amplius coronandum. Ladislao et paterno et avito et materno jure regnum deberi Hungarie. bene tarnen fecisse Hungaros, qui verum suum heredem non alium elegerant. quod in regno puer teneatur non esse invitum cesarem, quamvis et alia regna eum respiciant et alia dominia. pluraque alia dicta sunt, ut est in curiis principum mos, ad ostentationem magis quam veritatem." cum pluribus utrinque * Der clm. 12125 enthält in flüchtiger Niederschrift auf den letzten Seiten die Verhandlungen zwischen Friedrich und den Ungarn; das ganze macht den Eindruck eines eiligen Konzeptes, zunächst Bl. 198": [1] Prima petitio dominorum prelatorum et baronum regni Hungarie a serenissimo domino rege 'Romanorum: quod ipse dominus rex Eo7)io-norum inclitum dominum Ladislaum, filium quondam domini Alberti regis, simul cum aaora Corona regni Hungarie reddere velit ad coronandum brevissimis diebus et dignetur ad Albam Regalem. [2] Et nos domini, Dyonisius cardinalis etc. ut supra in persona tocius regni Hungarie promittimus ipsum dominum Ladislaum simul cum dicta Corona conducere ad pretactam Albam regalem pro hujusmodi coronatione facienda cum omni sua comitiva pacifice sine aliquali per-turbacione, formidine et timore et inibi conservare et iterum ac tandem reducere ad Hainburg aut Novam civitatem una cum sacra coroaa pre-dicta ac comitiva sua memorata et hoc fide nostra Cbristiana mediante. insuper pro ampliori ceititudine hujus rei civitatem Albam regalem pre-dictam, antequam ipse dominus Ladislaus ad eandem. introduceretur, ad manus prelibati domini regis Romanoi-um dabimus et assignabimus te-nendam tarn diu, donec ipse dominus Ladislaus ibidem coronabitur et moram faciet, quam tandem facta coronatione et educatione ejusdem domini Ladislai statim viceversa ad manus ipsius domini Nicolai way-wode pretactus dominus rex 'Romanorum resignet et superinde prius opportunam faciat cautionem et pollicitationem. 570 tractatibus habitis nulla concordia inveniri posset, Nicolaum vaivodam accersiri placuit, ad quem Ladislaus banus et non- [3] Item promittat etiam dominus rex Romanorum una cum prelatis et baronibus suis bona fide regia, quod si dominum Ladislaum tempore medio mori eontingeret, quod deus avertat, ex tunc sacram coronam regni Hungarie predictam sine difficultate et dilatione prelatis et baronibus vicariis scilicet regni Hungarie reddet et restituet. [4-] Item promittunt ipsi domini, prelati et barones, quod dictum dominum Ladislaum usque ad legitimos annos discretionis scilicet sub tutela domini regis Romanorum conservandus foret ab eodem domino rege Romanorum. sed et dictam sacram coronam non repetent neque de tutela ac regimine ducatus Austrie aliorumque ducatuum, dominio-rum et terrarum dicti domini Ladislai aliquomodo se ingerent aut in-tromittent et si dominus rex Romanorum in hujusmodi tutela a quoquam impediretur tunc eidem assistent toto posse supplicantque dicti prelati et barones, nt et ipse dominus rex Romanorum de regimine, factis et dispositionibus ipsius regni Hungarie se non intromittat, quoniam regnum Hungarie nunquam subfuit imperio. instanter etiam petunt iidem domini prelati et barones, ut, dum ipsi recursum habuerint ad serenitatem suam et necessitas ingruerit, pro bono et utilitate regni et sui patruelis eis assistere velit consiliis et auxiliis oportunis. [5] Item supplicant, ut majestas sua dominum Ladislaum banum dignetur liberum relaxare et castra, civitates et metas regni Hungarie ipsi regno restituere ac restitui facere. [6] Item assecurare etiam dignetur sua serenitas dominos prelatos et barones predictos suis litteris et scriptis, ut casu, quo aliqui hujusmodi dispositionibus cum serenitate sua factis et fiendis ac dicto suo patrueli se opponerent, eisdem assistat consilio, auxiliis, potentia et favoribus oportunis et necessariis. [7] Ex quo per regnicolas regni Hungarie disposituin est et con-clusum, ut annullatis et pro cassis habitis donationibus et collationibus tarn quondam Elizabeth regine quam domini regis Polonie omnibus cujuscunque Status et conditionis hominibus sue hereditates, possessiones, castra et bona restituantur et si qui talibus dispositionibus contrarium agere et se opponere vellent, dignetur majestas regia assistere prelatis et baronibus regni Hungarie et auxiliari contra eos. Die Antwort des Königs geht in der Handschrift diesen Artikeln voraus und lautet (Bl. 197") :a Responsio domini Romanorum regis ad articulos per baroneB et am-basiatores incliti regni Hungarie sue majestati assignatos. * Teleki: Sunyadiak Izora magyarorsz&gon X, N. LXXVIII, bezeichnet diese Eesponsio, die er nach einem anderen Münchener Kodex zum Abdrucke bringt, als die zweite, die also nach dem 18. Oktober fallen müßte. Ich halte das nicht für richtig. Die Antwort vom 13. Oktober, deren Inhalt Eneas ziemlich gut wiedergibt, bezeichnet sich selbst als endgültige Entscheidung und auch Eneas nennt sie so. Am88. Oktober waren die ungarischen Gesandten längst wieder in der Heimat; es war also wenig Zeit zu neuen Verhandlungen und Antworten. 571 nulli alii missi sunt, sed is, nescio qua diffidentia motus venire noluit, nisi et aliqui ex consilio cesaris ad eum mitterentur. ob Ad primum articulum petitionis prelatorum et baronum regni Hungarie ex parte coronationis etc. respondit majestas Serenissimi domini Bomanorum regis, quemadmodum etiam prius eis responsum est in serip-tis, quod serenitas regia ad complacentiam eorum et propter unionem et pacem inter eos faciendam ad talem coronationem illustrissimi prin-cipis domini Ladislai, regis Hungarie, patruelis sui, consentit, quod illa fiat dempta unctione, que secundum ritum ecclesie non censetur neces-saria et quod etiam litteratorie promittatur cum sigillo universitatis regni Hungarie, quod iteratio hujusmodi coronationis priori coronationi non prejudicet, quemadmodum responsio illa in scriptis data clare demonstrat. Ad secundum, in quo dominus archiepiscopus Strigoniensis iominus Vesprimiensis, comes Cilie, ISicolaus waywoda, 'Ladislaus banus, Giskra capitaneus, Emericus de Marczelli, Rupertus de Tar, R. Chels de Lewa, Emericus de Canisa et Paulus de Dombo nominati sunt pro assecura-tione nomine totius regni facienda, intelligant Aomini ambasiatores, quod illi, qui non sunt cum mandato a regno ad hoc deputati, illa potestate uti non possunt, cum talis potestas eis a toto regno tradita non sit. Ad tertium ex parte assecurationis corone ete. regia serenitas se prius ex parte corone ipsius et castri Posoniensis erga üominos ambasia-tores obtulit et respondit, ut ipsi aperte intelligant, quod serenitas sua nullum suum privatum comodum erga regnum in hoc querit, quod velit sua serenitas litteratoriam super hoc cautionem facere. in casu videlicet, quo rex Ladislaus decederet, antequam annos maturitatis et sue proprie gubernationis attingeret, quod deus avertat, quod tunc sua majestas co-ronam et castrum Posoniense a regno alienare non velit, et majestas sua adhuc est voluntaria ad eandem cautionem faciendam. Ad quartum articulum assecurationis videlicet de non petendo regem Ladislaum et suam coronam a Aomino Romanorum rege usque ad annos maturitatis supra dicte etc. videtur sue serenitati esse dignum, quod fiat cautio oportuna. Ad quintum articulum ex parte Ladislai bani et castrorum in metis regni situatorum etc. prefata serenitas prius bina vice eis super hoc in-tentionerc suam exposuit et signanter ex parte castrorum sie respondit, videlicet quod sue serenitati, terris et subditis suis gravissima dampna ex illis castris illata sunt per predas, rapinas, incendia, homieidia, furtivas obla-tiones civitatum et alia multa contra inscriptam et statutam treugam inter prefatam serenitatem et sua dominia et regnum Hungarie et contra varias querelas, faetas regi Polonie et palatino et aliis, quod minime profuit. sed majestas sua fuit incitata per tales enormitates et invoca-cionem suorum subditorum manum apponere, quod admodum factum est cum maximis tarnen inpensis et laboribus, quamvis eadem majestas de talibus libentius fuisset supportata, quod etiam majestas regia vigore treugarum merito facere potuit non ad displicentiam regni sed propter 572 quam causam Ulricus comes de Schaunberg, adolescens supra etatem prudens, cujus pater ob singularem sapientiam Alberto regi acceptissimus fuit et modo apud Fridericum cesarem per-carus in quovis magno negotio consultus habetur, tum Gaspar Sligk cancellarius ingenio celeri, consilio gravi et in Hungaria notissimus cum plerisque aliis destinati sunt, hi apud Supronium convenientes Nicolaum, in quadam inhospita villa commorantem, accesserunt multisque verbis ac promissionibus ut Viennam pe-teret induxerunt. nullius tarnen verba magis eum movere quam Gasparis, quem ipse cum Sigismundo et Alberto cesaribus potentem viderat et in primis acceptum. is ergo in celebritate divi Jeronimi Viennam ingressus est. comites illi erant Mathias episcopus Vesprimiensis, antiquus regni cancellarius, vir corpore brevis sed honesta facie atque canitie venerabilis, aderat et Emericus de Marceliis, curie quondam regie magister antiquisque regibus carus. plures etiam alii venerant domini nobiles. equi-tatus circiter quingentarum personarum fuit, loricati ducenti, quadrige quatuor atque viginti. cesar illi cum omnia militia Sigismundoque duce, vivaci et animoso juvene, extra portas obviam ivit, premissis qui vaivodam monerent, ne in conspectu necessitates supratactas. sed cum de aliis rebus tractatum fuerit, majestas sua etiam de isto articulo libenter tractari faciet. Item ad sextum et septimum articulos in casu videlicet quo aliqui hujusmodi conclusionibus cum majestate regia faciendis vel etiam ordi-nationibus per regnum faetis quoad restitutionem bonorum se vellent opponere extunc regia majestas eis assistat auxiliis et favoribus. sed quia barones et ambasiatores in articulo quarto superius expresso teti-gerint et petiverint, quod serenitas sua de regimine, faetis et dispositio-nibus regni se non intromittat, cum regnum Hungarie nunquam sub-fuerit imperio ete., intendit majestas sua quod sacrum imperium et regnum Hungarie, quodlibet eorum, in suis dignitatibus permaneat. sed de auxilio etc. videtur majestati sue, quando res iste seeundum sue majestatis priorem oblationem et responsionem suam vobis in scriptis da-tam concludentur, tunc poterit etiam tractari quomodo et qualiter una partium ad aliam se in talibus tenere debeat et habere. Et sicut ipsi äomitii ambasiatores in fine primi articuli petunt co-ronationem in brevissimis diebus fieri etc. videtur majestati sue post-quam articuli necessarii, de quibus prius sermo habitus est, seeundum tenorem responsionis in scriptis eis date concludentur, extunc poterit comodosius de die hujusmodi coronationis tractari et concordari.1 1 Bei Teleki folgt noch die UnteracJirift: Per dominum Leonharduin de Volsegk militem. 573 suo equum descenderet. sie enim hodie imperii dignitas attenuata est, ut vix Uli comites caput inclinent, cui maximi reges sese solebant ad terram prosternere. sie est omnium potestatum finis. nee Komanorum imperium, ut Virgilius credidit, sine fine datum est, quod si jam videtur egrotum, ut de sepultura magis quam de medico sit cogitandum. pomposus ergo Nicolai ad-ventus fuit, cui et cesar obviam processit et omnis civitas quasi ad speetaculum effusa est. Hungarorum quoque intuitu Ladis-laus puer, qui tunc in arce Schadwienensi, ubi Stiriam Austria terminat, tanquam in munitissimo loco tenebatur, usque in Lachsenburg deduetus est. postquam finitis solemnitatibus ad traetatus reventum est, Nicolaus eadem postulavit, que cardinalis atque College prius petierant. dum varie collocutiones habentur. Hungari, qui consilium regis intrabant, cum aliis Hungaris usque ad probrum contenderunt. Güskra quoque Nicolaum jurgio aggressus est, quod in nova quadam coronatione se, qui fidem mutaverat, justum ostendere vellet, et alios, qui fidem inconeussam tenue-rant, reprobare. dolebat enim Griskra, quod amplius in consilium Hungarorum non reeiperetur, sed clam eo singula fierent. itaque postea in cesareo consilio reeeptus est et quamvis in-dustria Gasparis cancellarii et aliorum amicorum reconciliatus Nicoiao fuerit, Hungarorum consiliis tarnen noluit interesse. post hec cum jam Hungari in convivio cum cesare fuissent pluraque traetata in vanum viderentur, ultimum responsum postulatum est, quod in hanc fere sententiam cesar dedit:0, coronationem novam, "¦ Eneas selbst nennt diese Antwort ein Ultimatum; daß sie es war, geht auch aus ihren Schlußworten hervor, die ganz drohenden Charakters sind; sie kann also nicht, wie Teleky a. a. 0., N~. LXXVII, entsprechend seiner Vorlage will, die erste Antwort sein, sondern ist das letzte Wort Friedrichs in der ungarischen Angelegenheit. Nach clm. 12725, Bl. 196, hat sie folgenden Wortlaut: Responsio anno 1445 in die saneti Colomanni. Quemadmodum nuper ex parte incliti regni Hungarie serenisüimo priaeipi Domino nostro Romanorum regi proposuistis, qualiter serenis-simum dominum regem Ladislaum patruelem suum in regem vestrum elegeritis et super eo desiderastis, eundem vobis ad coronandum ad Albam regalem transmitti, volentes extunc vos erga eum tanquam ad dominum vestrum exhibere, ita quod vice reeiproca id ipse erga vos et regnicolas juxta observantiam antiquam etiam faceret. [Vier Zeilen tiefer:'] Sic majestas dicti Romanorum regis multa cum dominis, qui adventum magnifici Nicolai wayvode precesserunt, habuit 574 quamvis necessaria non esset, unctione omissa pro pace et unione regni permissurum se fore. velle tarnen publicis regni litteris dicere et tractare oeeasione omnium rerum et in ultimis post adventum ejusdem Nicolai yayeode innovabantur tractatus hujusmodi super infra-seriptis quinque articulis ad tractatus eosdem necessariis, quos eadem regia majestas in seriptis vobis assignari fecit: primo, quod tractetur de loco in regno Hungarie, in quo dominus rex Ladislaus cum Corona sua usque ad annos legitime etatis sue teneatur. item quod provideatur pro decenti Status sui, item de castris, civitatibus, officiis et aliis juribus [Fünf Zeilen tiefe?--] regalibus regem spectantibus provisio debita fiat. item quod etiam fiat oportuna dispositio vicariorum, consiliariorum, officialium et capitaneorum inter et in metis regni pro ejus bono regi-mine. item quod inimicitie, guerre, odia et cetera sopiantur et ad con-cordiam reducantur ita, quod dominus rex Komanorum et dominus rex Ladislaus de regno et baronibus ac regnicolis plene confidere possit et vice reciproca regnum de ipsorum serenitatibus. Ex quibus per vos et consiliarios sue majestatis multa dictis pon-derata sunt et singulariter vos ad intelligendum dedistis, quomodo in ipso regno Hungarie nulla unio nee pax fieri possent nisi per medium coro-nationis etc., ad quod eadem majestas regia respondendo vobis dici fe-cerat, quod quamquam coronationis hujusmodi nulla sit necessitas pro eo, quia sue majestatis patruelis, rex Ladislaus prefatus, per dominum archiepiscopum Strigoniensem in loco vero cum sacra Corona Ordinate et juste seeundum observantiam antiquam coronatus est et majestas do-mini Romanorum regis ac alii catholiei reges et prineipes ipsum regem Ladislaum pro coronato rege hueusque semper habuerunt et tenuerunt et hodie tenent, nihilominus tarnen ad complacendum vobis et toti regno et propter bonum unionis et pacis respondit vobis prius sua regia majestas gratiose in ipsam coronationem consentiendo ita, quod illa fieri debeat unctione omissa, cujus reiteratio juxta ritum sanete matris eccle-sie necessaria non existit quodque vos suam majestatem regiam littera-torie assecuraretis cum sigillo universitatis regni predicti, quod reiteratio coronationis hujusmodi prime celebrate coronationi minime prejudicet, ac quod bene provideatur cautionibus et securitatibus oportunis pro ac-cedendo ad coronationem ipsam et ibi stando atque abinde recedendo, ita ut celebrata cqronatione hujusmodi eidem regie majestati prefatus patruelis suus rex Ladislaus una cum Corona predieta representetur ad manus suas et in potestatem ejus omni impedimento, dilatione ac recla-matione et contradictione semotis, quem quidem regem Ladislaum jam dieta sua regia majestas in Posonio tenere vellet vobis et regno Hungarie ad honorem usque ad annos statis sue legitime ut prefertur, hoc addito, quod castrum Posoniense pro mansione dicti patruelis assignetur prefato domino nostro Romanorum regi, quamvis eadem sua majestas aliis ipsius regis Ladislai subditis similia petentibus id facere recusaverit prout hec alias vobis latius fuerant declarata. sperabatque sua majestas, vos et totum regnum merito in hoc fuisse contentos, quoniam eadem 575 caveri, primam propterea nullatenus violari coronationem securita-temque dari et puerum et coronam post hec sibi restitui, quem majestas regia confidit, vobis et regno cum suo responso satis fecisse, attento, quod ipsum dominum regem Ladislaum coronari et in ipso regno, ut supra tactum est, vult tenere. Verum pridem majestati sue quandam viam proponi fecistis, sie vi-delicet, quod eadem majestas regem Ladislaum post coronationem cum statu suo in Jaurino tenere deberet ipsumque munire et quod sex vi-carii deputati cum certo numero personarum'se majestati sue deberent inscribere et providere, se regem Ladislaum et suam coronam a Jaurino nullibi deducturos absque serenitatis sue consilio, scitu et voluntate et quod etiam eadem sua serenitas ad honorem regni se vice reciproca eis-dem vicaviis obligaret sine ipsorum consilio, scitu et voluhtate regem Ladislaum suamque coronam ad nullum alium locum ducere etc. quem-admodum illa omnia amplioribus verbis produxistis. Et quia via illa aliquantulum nova est et per regiam majestatem prius non intellecta, ipsa majestas in eadem materia deliberata vobis dici fecit, ex quo sue majestati prefatus patruelis suus ab illustrissima matre sua, etiam a principibus et subditis suis commissus est sub magna confidentia tanquam proximo consanguineo suo tunc non convenit eidem majestati, quod se ex parte persone prefati patruelis sui sueque corone quoquomodo erga aliquem se obliget aut inscribat. sed majestas sua vult tanquam proximus consanguineus personam et coronam predictas tenere et conservare libertatemque habere usque ad annos etatis legit-time, ut predictum est, patruelis sui prefati et preterea quod Jocus Jau-rini non est accomodus cetevis regnis et pr'mcipatibus dicti patruelis. De regimine vero regni, quanto melius illi providebitur illudque ordinabitur pro bono et utilitate prefati patruelis et regni sui, tanto magis eadem majestas de illo contentabitur dispositaque est ad talia li-benti animo consulere et juvare. Et pro tanto est majestatis sue conclusiva desideratio, quod sue serenitati castrum Posoniense ad manus suas nomine dicti patruelis sui, cujus de jure est, assignetur, ubi ad honorem et complacentiam vestram atque regni eundem patruelem cum corona sua locare intendit tanquam ad locum ceteris dominus suis etiam accomodis ibique statum suum disponere Hungarosque et aliorum suorum dominiorum subditos secum habere usque ad annos maturitatis sue ut premittitur. quodque vos ve-litis disponere, quod prelati, barones et notabiles viri ex omnibus co-mitatibus et sedibus regni illuc Posonium conveniant, ibique tractari et conveniri debeat, qualiter prefata coronatio cum pace et unitate regni perfici possit et prefatus rex Ladislaus cum Corona sua post coronationem ad manus serenitatis sue deveniat omni impedimento et düatione semotis. ibi etiam tractari poterit de vicariis, de regimine et aliis neces-sariis rebus, ad quas bene gerendas iterum fideliter regia serenitas consilio et auxilio assistere vult. 576 in Posonio, qui est regni locus insignis nutrire vellet, si nomine pueri, cujus est, arx sibi consignaretur. obligationem, quam Hungari petebant, absque voluntate vicariorum regni puerum non abduci, fieri non decere, quia cesari solum tanquam proximo consanguineo et per matrem et per alios commendatus puer fuisset. promittebat tarnen litterisque se firmaturum cesar dicebat, deficiente puero nee coronam nee castrum Posonii alienari a regno, viderique sibi bonum dicebat, prelatos ac barones regni apud Posonium convenire, ubi de modo celebrande coronationis Ista videtur regie serenitati legalis via, per quam patruelis suus regnum suum assequi ipsumque regnum, pacem et concordiam adipisci et exiude ipsa serenitas regia apud consanguineos patruelis sui, qui sunt potentes reges et prineipes, ceterosque dominiorum suorum magnates de-centius poterit exeusari et, si potestatem haberetis talia aeeeptandi. ma-jestas sua plurimum staret contenta. Si vero mandatum non habetis, tunc serenitas sua vos hortatur et petit quatenus talia ad regnum velitis deferre sibique responsionem istam, oblationem et bonam dispositionem ae voluntatem sue serenitatis exponere diligentiamque facere, ut ille bonum assequantur effeetuni sue-que serenitati super illis votivum reddatur responsum, ut per hoe pre-fatum inclitum regnum ad pacem et quietem perveniat. habetis enim jam portam pacis apertam, si eam introire volueritis. in serenitate autem regia circa hec nihil debebat deficere. In casu vero, quo aliquis vobis aliud niteretur consulere vel per-suadere ad faciendam aliquam novitatem adversus patruelem suum in regno, illi nequaquam consentire velitis, quoniam vobis optime constat, quod ipse patruelis seeundum deum et justitiam vester et regni illius verus heres, coronatus rex et dominus existit ex parte sui patris atque matris et per ipsum patruelem suum regno pax dari poterit et difficil-lime alio modo quemadmodum ipsimet intelligere potestis. et istud velitis menti sumere, si enim per alias vias aliquid attemptari deberet, ex quo iterum dispendia in regno suscitarentur, quod deus avertat, de illo ma-jestas sua siimma doleret. sperat tarnen serenitas regia, quod res iste per vestrum consilium et auxilium adhuc ad bonum fidem conducentur. {Teleky hat noch folgende Zusätze:) et quiequid majestas regia ad hoc poterit cooperari, ut eadem se prius obtulit, ita in futurum facere pa-rata est. Quantum autem ad factum castri Posoniensis, ut regnum et vos aperte intelligatis, quod serenitas sua nullum suum privatum comodum in hoc querit, ipsa serenitas offert se facere litteratoriam cautionem. in casu videlicet, quo rex Ladislaus decederet antequam annos maturitatis et sue proprio gubernationis attingeret, quod deus avertat, quod tunc sua majestas coronam et castrum Posoniense a regno alienare non vult nee intendit. 577 cum serenitate deque regno gubernando concluderent, super quibus rebus, si potestatem Hungari haberent regni nomine, statim se cum eis determinationem facturum ajebat. sin autem hortatus est, talia ad communitatem regni deduci1 responsumque mitti.2 novitates autem fieri magnopere disuasit, predicens eis, verum Hungarie regem esse Ladislaum nee sine ipso pacem inve-niri posse, cujus fundamentum est justitia. quo responso conturbati Hungari mos se recessuros ajebant, sed quamprimum ad diver-soria redierunt, vocato Ulrico, Cilie comite, viro cordato atque sa-gaci, qui propter hujusmodi tractatus advenerat. Gasparem quoque cancellarium appellavere, nam et sibi magnam fidem habebant, tum quod industrium virum cognoscebant, tum quod eum cesari aeeeptum putabant ex responsis, que fere omnia ipsius ore pro-nuntiabantur. his ajunt Hungari: responsum cesaris injustum esse futurumque regno ingratum. contra Gaspar atque Ulricus omnia equa dieunt, que cesar responderit mirarique se, Hun-garos tarn aridos sterilesque venisse, ut neque unam regni arcem assignare Ladislao possent, in qua post coronationem juxta decus regium habitaret. quid multa! nolumus, inquiunt Hungari, sie nudi recedere, sunt etiam alia, si vultis, in quibus conveniri potest. arx Posonii in potestate nostra non est, sed Albam regalem cesari trademus, qui eam, dum coronatio celebratur, suo ex arbitrio muniat nee plures introire permittat quam velit. nos, qui sumus hie ex Hungaria, et tu, comes Cilie, cum Giskra fidem cesari dabimus, puerum celebrata coronatione ad Hain-burgam, quod est Austrie opidum, restituere. coronam in manibus vicariorum regni servari volumus, aut si hoc non placet, sub tua custodia ponatur, Ulrice. tum quoque et Alba regalis Nicoiao vaivode reddenda erit. referuntur hec cesari, quidam laudant, quidam improbant. comites Croatie et hi, quorum longe diversa sententia fuit, ajunt, Hungaros humiles factos nonnulla justa pro-mittere, multo tarnen plura promissuros, si propositum teneatur. exinde quod semel responsum est, minime placet mutari, nam quod reges dicant, fixum et solidum esse debere contenditur. inconstantiam, cum in privatis quoque hominibus vitanda sit, in regibus detestandam esse, quorum verba pro legibus reeipiuntur. rursus Hungari, que super retulimus, offer unt adjiciuntque, coronam quoque in manus cesaris se reddituros. caveri tarnen 1 Ell deducerent. — 2 Ell mitterent. Fontes. II. Abt. 61 Bd. 37 578 volunt, ne vel pueri vel cesaris morte a regno possit alienari. cesar in consilio postquam hec audivit, grave est, inquit, viri consulares, si Hungaris non confidimus regnum puero perdere, sed gravius est confidendo regno puerum amittere. consulite in medium, mihi jurati fidelesque estis. non defuerunt, qui dicerent, regnum manifeste perdendum esse, nisi fides habeatur de puero. dubium esse nee videri causam, cur puerum regnicole perdituri crederentur. nichil tarnen in consilio plus reperiri potuit, quam prius. sie re infeeta Hungari recesserunt, quos cesar extra urbem comitatus est. cum rogaretur Nicolaus, suum regem visere, qui suo proximus erat itineri, nescio adhuc, inquit, quem regem sum habiturus, nee puerum hunc venerabor, nisi prius seivero, meum esse dominum, quidam ex Hungaris ajebant, Ladislaum se regem habere nee sibi quiequam imputandum, qui per etatem loqui non posset. ac proterea complures eorum suum regem adiverunt mimeraque puero tradiderunt et, quasi divinum aliquid numen intuerentur, genibus flexis multas lacrimas ante ipsum effuderunt. Visprimiensis antistes, o, inquit, generosissime puer, dabitne unquam deus, ut prius te in regno videam quam hec senectus deficiat? cresce, puer, cresce, nemo te vivo regnum tibi surripiet. Dionisius autem cardinalis magnam auri coppamx in manus regis dedit osculatusque, heu quot, inquit, pro te labores subivi, quot dampna sustinui, quot me periculis objeei, sed omnia mihi dulcia forent, si te semel in regno viderem, mansitque triduo apud cesarem. sie res acta cum Hungaris est. aeeepi exinde conventum regni apud Albam regalem0, brevi habendum esse, ubi responsum cesaris ad notitiam regnicolarum deducatur. faxit deus, ut quod Pestis reliquit infectum, Alba ipsa perficiat et pro regni salute et pro jure pueri, de qua re non despero, cum dispotus Kascie, comes Cilie, Giskra, archiepis-copus Strigoniensis, comes Georgius Kosgoniensis tarn firmiter pueri partes teneant, ut nulla regnicolarum possint suasione nullaque violentia mutari. nee video, quem possint Hungari regem habere nisi Ladislaum puerum, qui et avito et paterno atque materno jure Hungaris imperare debet. ex Hungaria 1 Ell pateram. *¦ Der Beichstag war für den 8. Dezember anberaumt, wurde aber später auf den 9. Februar IMG verschoben (Teleki, Bd. X, N. LXXIX). 579 post hec novitates allate sunt, Johannem, vaivodam Trans-silvanuin, adversus Teucros1 conflictasse et quamvis felici bello quedam castella prius obtinuisset ad extremum tarnen mutata fortuna, que nulli perpetuo bona est, ingentem gloriam, quam prioribus annis adeptus pugnando fuerat, victum occisumque maculasse. veritas tarnen rei adhuc in obscuro est.0, classis Eugeniana, quam in Ponto fuisse diximus, per Histrum contra fluminis impetum navigando Christianis, dum hec fiebant, opi-tulabatur. nunc quid rerum agat, incertum est. in Bohemia per eos, qui parum fidei habent, nove res parantur,b que nisi prepediantur in earum ortu, postquam creverint, difficile pote-runt emendari. malum cum nascitur cumque recens est, absque negotio raditur, cum adultum est difficile extinguitur. in Italia contra Franciscum comitem Eugenius armis regis Aragonum pugnat estque superior.6 sed omnis eventus belli dubius est. sepe, qui victus videtur, victor exurgit. nemo vere vicit, nisi qui domum reversus sibi suisque subditis pacem fecit. Bononienses post occisionem Anibalis Bentivolii et Baptiste Cannetuli per ducem Mediolani obsidione cincti sunt, Veneti et Florentini eos juvant.a si cesar cum aliquo exercitu Italiam peteret, omnium harum rerum moderator existeret. sed non sapiunt hec nobis nee nos aliis sapimus. ut homines imperare sciunt, sie subditos habent obedientes. nisi vos Germani, ad quos imperium trans-latum est, majorem rei publice curam habueritis, timeo, ne dives illa et insignis Italorum tellus, que quondam imperii caput fuit et adhuc sub imperio se fore fatetur, in alias dedueta manus et nomen mutet et jugum. hec fuerunt, que nunc vestre reveren-dissime paternitati2 scribenda putabam. cetera que apud nos aguntur ex magnificis Gaspare cancellario, Johanne de Neitperg ac Johanne Ungnad, viris prestantibus ac consiliariis regiis, qui nunc in Bavariam et in Sueviam legati mittuntur, audire poteritis.3 nam et per Pataviam ut arbitror viam facient. ego me vestre4 reverendissime5 paternitati commissum do, cui sum assidue parere6 pronus. ex Vienna, quinto kalendis novembris 1445. 1 EI Turcos. - * Ell tibi. — * Ell poteris. — * Ell tue. — * Ell gestrichen. — 6 EII cui parere sum. a Das Gei-ücht bewahrheitete sich nicht. — b Vgl. Palachy: Dyiny IV, 69 f. — " Cipoüa, Signorie Italiane 420. — a Oipolla a. a. 0. 421 f. 37* 580 193. Eneas Silvius an Johann Vrunt, Stadtschreiber in Köln [Wien, 15. November 1445]. Trostbrief über die Vergänglichkeit der Frauenliebe. Aus cod. Chigi J VI, 208, El. 356; K. d 7; N. 83; B. 83; V. 163. Eneas Silvius secretarius imperialis domino1 Johanni Vrunt, secretario insignis civitatis Colonie, salutern ^lurimam dicit. Plura tibi per hos dies scripsi. si litteras meas suscepisti, letus sum, quod si secus accidit, egre fero. multa enim fuerunt, que alienas manus incidere noluissem. utcunque sit, pauca modo ut ex me recipias velim, amicorurn more, qui tristia dolent et leta gaudent, que amicis accidunt. Johannes "• secretarius Nuren-bergensis, vir bonus doctusque et tui observantissimus ad nos jain reversus est aitque, te mestum reliquisse. nam et Capito-lina clades te quedam affecerat. nescio quid ex Capitolio fugerit, quod animum conturbarit tuum. is retulit suo in recessu te adeo dolentem fuisse, ut ne verbum effari posses. non intellexi ego virum, dicebat enim: in Capitolio fuit, illuc ibat Johannes sepe, delitias ibi habuit, aufugerunt, doluit, non inveniuntur. nimis perplexe locutus est, non potui, quid rerum est, agnoscere. solum te mestum percepi nee consolationem reeipere velle. vah, mi Johannes, quid jam hoc esse potest? ego te virum esse novi, ubinam mutatus es, quid est, quod te queat sie alienare? viri est, sie suas rationes constituere, ut nichil novi possit aeeidere. animadvertenda sunt omnia futura et preparandus est animus ad ea ferenda, si aeeidant mala, nam que previsa sunt minus ferunt jacula. si amicus mortuus est, moriturum scire debebas.2 1 EII gestrichen. — 2 EII sciebas. " Diemar: Johann Vrunt (in: Beiträge zur Gesch. Kölns und der Rheinlande), 8. 87, vermutet in diesem Johannes den Nürnberger Syndikus Johann Marquard, aber mit Unrecht. Dieser Johannes ist ausdrücklich als secretarius bezeichnet und als solcher kann ein Syndikus wohl nicht betrachtet werden. Als Ratschreiber erscheinen im ,Aemterbiichlein der Stadt Nürnberg' — nach gütiger Mitteilung des Herrn Stadtarchivars Dr. Mummenhoff — im Jahre 1445 Bartolmes Neythart und Ulricus Ti-uhses, an die hier nicht zu denken ist; als Schreiber in der Schreibstube u. a. Johannes Platl-berger, als Gerichtsschreiber Johannes Tuinm. Einer von beiden, und vermutlich wohl der erstere, ist der secretarius Johannes des Eneas. 581 si perdite opes sunt, scienduin erat, hec fortune bona ad nutum fortune ponenda fore. si amica recessit, consideranda fuit insta-bilitas mulierum, quarum vohmtas in horas mutatur. nichil in-certius animo femineo. nullus amor femine diu durat. fallax est animal mulier, varium, crudele, absque fide, plenum dolis. verum cum omnibus inndeles sunt1 femine, senibus quidem in-fidelissime sunt, tu, mi Johannes, in vesperum inecuni2 pergis nichil est, quod vel3 tibi vel mihi4 cum feminis conveniat. derisui sumus5 et fabule, nulla nos6 sequitur nisi questus causa, absit hoc maledictum a nobis7 genus, quod et bursam exhaurit et animam occidit. nempe, mi Johannes, si abiit femina, non te lesit, sed alium lesura recessit. gaude quia fugit. ego hec dico, quia mihi sie videtur dictum Johannes Nurenbergensis judicare. nescio an verum sit. si aliud est, te ipsum cura. nichil est tarn acerbum, quod tempus non minuat. consule tibi, mi Johannes, et merorem pone. nam qui tristatur ob rem per-ditam, se ipsum cruciat et tarnen quod perdidit non recuperat et ut Tusci dieunt, centum libre mestitie unciam debiti non exsolvunt. vale. ex Vienna die 15. novemhris 1445.s 194. Eneas Silvius an Johann Tuschek in Prag; Wien, 20. November 1445. Dankt ihm für die Besorgung der Bibel, die ganz seinen Wünschen entspreche. K. Schlick sei jetzt in Schwaben. Grüße an Wenzel von Bochew. Aus cod. Chigi J VI, 208, Bl. 361; K. c9; N. 85; B. 85; V. 162. Eneas Silvius poeta ° secretarius imperialis domino Johanni Tuschkoni, viro prestanti, salutem ^lurimam dicit. Procopius, eques Bohemus, cui de Rabenstein cognomen est, vir singularis modestie, bibliam, quam ex te coneupivi, ad me detulit. ago tibi gratias ingentes. volumen nanque id est, quod circumferri comode possit. pretium vero minus fuit, quam tanta scriptura mereretur. fecisti, ut amicum decet, rem meam quasi tuam curasti. peeuniam ego statim Procopio numeravi, 1 Ell eint. — 2 Ell gestrichen. — " EII gestrichen. — * vel mihi E II gestrichen. — 6 Ell es. — " EII te. — ' EU te. — " Von Ell hinzugefügt. — 9 EII gestrichen. 582 qui eam tibi restituet. nichil plus, quod in hac re dicere sit necessum, inter amicos nanque prohibita est verbositas. tu scis, qui siem. si quid est, quod me velis, jubere potes. nunquam tuis optatibus me repugnantem invenies. vidi, quam scripsisti cancellario, cedulam in rebus publieis. is nunc abest in Sueviam missus. summam scriptorum tuorum, quatenus opus fuit, regie majestati exposui, sed nichil ad rem, quod mihi placeat, res-ponsum est.1 sibi quisque consulat.2 neminem tarnen persecutio, quamvis maxima est, ex recto fidei tramite depellat. Wences-laum nostrum, si quando vides, meis verbis salvum jubeto dici-toque, nullum sacerdotium tanti esse, ut calamum sumere de-dignetur. vale et me ut soles ama. ex Vienna, 20. die novem-bris 1445. 195. Eneas Silvius an Johann Schindela in Prag; [Wien, 20. November 1445]. Freut sich, daß ihm seine Briefe gefallen, wehrt aber ihr Lob ab; versichert ihm seine Liebe. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 358; K. d 7; N. 84; B. 84; V. 161. Domino Johanni Scindel, singulari astronomo, viro proba-tissimo Eneas Silvius salutem j>lurimam dicit. Reversus nunc ad cesarem insignis miles Procopius de Eabenstein, tui meique amantissimus, retulit, quod mihi summe voluptati fuit, me tibi dilectum esse measque litteras, quas sepe ad amicos scribo, tuo judicio admodum commendari. utrumque apud me mirum est. quid enim in me est, quod a te, viro laudatissimo, diligi debeat? quid rursum epistole mee in se habent, quod laude dignum videatur? nichil ego unquam erga te boni operatus sum, mores mei communes sunt, vivo ut vulgus hominum facit, nulla singularitas in me est, nulla prestantia, 1 sed — est EII gestrichen. — 2 EI ego suadeo, sibi ut qu. e. a Johann Schindel aus Königgrätz, geboren zwischen 1370—80, wurde 1395 Baccalaureus, 1399 Magister; er war Arzt und Astronom und wird in den Handschriften oft mit dem Astvonomen Johann v. Gmünd verwechselt (cod. Vind. 5415, Bl. 133: Johannes Schindel de GamundiaJ. Seine Bibliothek muß ziemlich bedeutend gewesen sein; 200 Bände schenkte er dem Karlskolleg; 1461 scheint er bereits tot zu sein {Prager Stadtarchiv 2105, Bl. 104": area deserta olim magistri Ssindel). Vgl. Truhlär: Pocdtkt/ humanismu v Öechdch, S. 24\25. 583 nulla virtus, que non aliis communis sit. epistole mee plane sunt, aper tum stilum habent, currenti calamo picte sunt, nichil his commissum est, quod in sermone vulgari non cadat. non est in illis ornatus, non lepos, non gravitas. nude sunt et solum animi mei indices. cur ergo vel me colas vel illas magnifacias non scio, nisi quod homines sunt quidam tanta humanitate pre-diti, ut omnia commendent. e contra quoque malitia tanta quorumdam est, ut omnia, que vident queque audiunt, vituperent. tu inter primos numerari vis et sapis certe, qui laudando potius quam vituperando vis excedere. verum tua laus, quam mihi asscribis, etsi meritum excedit meum, mihi tarnen jocunda est. quis enim non potius indignam laudem quam dignum vituperium feret? at quia laus ea demum dulcis est, que a laudato viro procedit, magno me munere donatum arbitror, dum tuis me verbis extolli audio, sumus enim omnes cupidi laudis et ut Cicero dicit: Optimus quisque cupiditate glorie tangitur. levi-culus ille Demostenes etiam susurro muliercule aquam ferentis oblectari se dicebat, dum audiret se transeunte. hie est ille Demostenes, qui et senatum et theatrum sue orationis vi mode-ratur. oblector ergo et ego, dum me tuis verbis commendari pereipio,1 quamvis non sum is, quem tu judicas. plerique hoc vituperarent vellentque potius contempni quam laudari. verum ego has laudes tuas non ad jaetantiam, quia mihi sum conscius, sed ad incitamenta virtutum reeipio, daturus operam, ut talis sim, qualem me predicas, ne fama, quam de me vulgo prebes, omnino sit irrita. plura in hanc sententiam dicere possem, sed absit hoc loco disputatio. facessant argumenta, agamus invicem, ut amicorum est. nunquam ego te vidi neque tu me, uti arbitror, vidisti, sed tua fama facit, ut te unice observem. nam seculi nostri preeipuum decus censeris, qui et siderum cursus et futuras tempestates et pestes et steriles et fertiles annos unicus2 vere predicere noris. hinc ego te amo, colo, observo, sumque tuus. nam virtus hujusmodi est, ut et, quos nunquam vidimus, amare nos faciat. hinc veteres illos Fabios, Scipio-nes, Fabricios ceterosque virtute prestantes, qui multis ante nos seculis vitam exuerunt, etiam mortuos diligimus, sicut et fundatores nostre fidei ut apostolos vel martires singulari devo-tione et affectu veneramur. virtus nanque sui natura amabilis 1 Ell commendatum audio. — i EII solus. 584 est, vitium vero odibile. tu ergo, vir prestantissime, jure a me amaris, qui tua singulari ac prestanti virtute nostrum ornas seculum. me cur tu diligas, non scio. ut tarnen diligere non cesses, oro et obsecro. magnifacio nanque tuum amorem et ornari me tua dilectione non ambigo. persevera igitur, nam etsi non sum, quem reris, is tarnen sum, qui diligentes me reciproce diligo totisque viribus amo. vale. ex Vienna, die 20. novembris 1445.1 196. Eneas Silvius an Kaspar Schlick; Wien, 23. November 1445. Politische Neuigheiten; die Ungarn rüsten ein Heer gegen die Türken, zu Nikolai sei der Beichstag nach Stuhlweißenburg einberufen, Böhmen sei unruhig. Die Gemahlin des Kanzlers befinde sich in Kreuzenstein wohl. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl.376; K.c9; N.S6; B.86; V. 164. Magnifico et generoso viro Gaspari Scligk, imperiali can-cellario, Eneas Silvius poeta salutem ^lurimam däcit. Leonardo Felsecker, equiti nobili, qui in Saxoniam missus est, verbosas litteras commendavi, ex itinere ut vestre2 magni-ficentie transmitteret tuneque singula scripta digna recensui, sive rem publicam sive privatam vestram concernerent. spero illas in manus vestras delatum iri nisi jam delate fuerint. non igitur, que tunc scripsi, hoc loco repetam, ne sim verbosior, ne dicam tediosior. post hec, dum essem in aula regia, casu com-peri Franciscum Strasoldum insignem equitem vestrique obser-vantissimum. percontatus sum ex eo, quid cum Pancratio gestum esset, is ait venturum se ad me relaturumque omnia ex ordine. sie actum est. convenit me homo in cancellaria legationemque suam et Pancratii responsionem exposuit. nee contentus his, ut est vir diligens et amicus amici, suseepto calamo litteras omnium rerum indices ad vos deferendas dietavit mihique tradidit, quas cum presentibus transmitto. nee plura in hoc dico, quia ex Francisco plenissimam instruetionem reeipietis. solum consulo, ut que pacis sunt, amplectamini et consideretis 1 Von Ell hinzugefügtes Datum, das gewiß richtig ist. — 2 Die Singularformen des cod. Chigi wurden in die Pluralformen umgesetzt; daß diese die ursprünglichen waren, zeigt der Schluß des Briefes. 585 nequitiam temporis. non enim ut volumus sed ut possumus yivendum est, coaptanda est tempori vita nostra. mihi ex in-tegro non videtur Hungaria nostris temporibus pacem habitura. quod si qua via est, ut privatim sit pax in bonis vestris, id probo, commendo, suadeo. ex Hungaria allate sunt apostolice littere, que majestati regie et Johanni Garvajal dirigebantur. regales in hanc sententiam Scripte fuerunt. Hungaros in armis esse magnumque adversus Teucrorum1 rabiem exercitum in-stituisse, ut cladem priori anno receptam ulciscantur. regis ergo officium esse curare, ne quod ex Germanie partibus impedi-mentum prestetur Hungaris, quod ex cepto queat eos itinere revocare. id si rex egerit, loco subsidii recipiendum esse, quod in tanta re, tarn utili, tarn sancta, tarn necessaria Komanus prin-ceps prestare deberet. nichil bis responsum est. ad Jobannem sue littere per Guidonem duplomatarium transmisse sunt, tabel-larius, qui ex Hungaria venit, in festo divi Nicolai conventum regni apud Albam regalem esse habendum venturumque illuc Polonie regem, ut est hominurn audacia, confirmavit. mira res, si tanto tempore vel mors vel vita unius hominis ignorari potest. quibusdam mentiri utile est, dum se sie exaltant. Florentinorum proverbium est: dum bella vigent, utendum esse mcndaciis, quod palatinus noster non negligit. sed sunt omnes pusillanimes, vitiosi, perfidi, scelesti, qui se mendacio potius quam veritate defen-dunt. Socrates in judicio reus mori potius voluit quam falsi-tatis plena Eschinis oratione liberari. abjecte conditionis est homo, qui, ne quid dignitatis vel fortunarum amittat, ad men-dacia conf'ugit. vir fortis et bonus. nunquam timet dicere fateri-que verum, sed mitto ista. Viviana nostra in judicio est contra Bartholomeum Veronensem," cujus causa plurimum vacillat, etsi refutato imperiali judicio Austrie tribunal naeta sit, quod forsitan sibi in dampnum verget. confessa jam est, bona se plurima, que fuerunt domini2 Brunorii, obtinuisse, quamvis illa ex mariti successione ad se venisse contenderit. ego sibi compatior, quam video undique spoliari, sed magis Bartholomeo faveo, quem suam 1 Ch. Turchorum • hier in Übereinstimmung mit clm. 70, Bl. 402, und Hohen-furt, Bl.280", die ältere Form. — 2 EII gestrichen. * Ob dieser Bartholomaeus identisch ist mit dem Bartholomaeus de Prato, Bürger von Verona, dessen Sohn am 7. Dezember 1445 einen Dienstbrief erhalt (öhmel, Beg. 1986) wage ich nicht zu entscheiden. 586 amittere pecuniam iniquum esset, cuique nichil omnino est et sororem habet annis nubileni et forma pulcram. Judicium crastina die habendum est. ego multum hortatus sum ad concordiam, ut femina inclinaretur, sed durior est adamante. credo spem victorie sibi datam esse, sed faciet coacta, quod voluntaria recusayit. Procopius ex Bohemia reversus est omniaque illic esse turbida refert, litteras vestras1 sibi restitui. Mainardus de Nova domo huc venturus est, sed credo incassum. illustris domina2 conthoralis vestra apud Greizenstein bene valet. po-tuistis3 audivisse, quomodo apud Frisingam nuntius germani vestri4 Nicolaus interceptus fuit et cum juramentis obligatoriis relaxatus. idem factum est hie Vienne nuntio adversarii, qui Processus apud multas hujus urbis ecclesias publicavit. nam omnium rerum vicissitudo est, et qua mensura utimur in alios, eadem erga nos uti fas est. scripsi magnificentie vestre, Wolf-gango ut mandaretis, ne pecunias meas retineret. nam2 bene2 habebit5 modum, uti spero, et satisfaciendi mihi et reservandi vobis bonam partem. ego tarnen, quas recipiam pecunias, non denegabo in usum cancellarie, si opus fuerit. alia nunc scri-benda non oecurrunt. recommendo me vestre magnificentie vestrisque collegis, Ludovicum et Ulricum jubeo salvos esse cum omni familia vestra, jussibus vestris obedire paratus. ex Vienna, ipso die saneti Clementis 1445. 197.* [Eneas Silvius an den Abt von Mondsee, Simon Renchlin; Wien, ca. 20. Dezember 1445.] a Weigert sich, den verlangten Zins su zahlen, da er gehört habe, seine Kirche in Wieselburg sei stets 1 Hier hat auch Oh. vestras; EI tuas. — 2 EI gestrichen. — 8 EI po-tuisti. — 4 EI tui. — 5 EI habebit enim. a Die Annahme, es sei Eneas der Schreiber und also Besitzer der Pfründe in Wieselburg gewesen, kann ich leider durch Urkunden nicht unterstützen, da sich weder im Pfarrarchiü in Wieselburg noch im Landesarchiv zu Linz, das die Akten des einstigen Klosters Mondsee besitzt, Schriftstücke des 15. Jahrhunderts über Wieselburg vorfinden. Immerhin ist es ziemlich wahrscheinlich, daß Eneas, den wir als Pfründenjäger kennen, auch Wieselburg innehatte. Schon der Stil verrät ihn; der Hinweis auf den hl. Ulrich, den Patron der Wieselburger Kirche, ist ganz charakteristisch für JEhieas, der die Entscheidung der Angelegenheit gerne jenen Bischöfen anheimgestellt 587 frei gewesen; sollte aber das Kloster wirklich ein Privileg besitzen, so bittet er, es seinen Herren, den Bischöfen von Passau und Chiemsee, zu zeigen; wenn einer von ihnen seine Zahlungsverpflichtung bestätige, werde er sofort den geforderten Zins zahlen. Aus clm. 12725, Bl. 187"; im Index nicht angeführt. Post recommendationeni. Recepi litteras vestras, in quibus mihi mandatis, ut pen-sionem quandam solvere debeam, quam dicitis vestro deberi wissen wollte, die seine Protektoren waren; nicht leicht auch hätte ein anderer in einem so wenig untertänigen Tone geschrieben. Die Antwort des Abtes, in der gleichen Hs. (Bl. 187"), lautet: Sinceram in domino caritatem. honorabilis et dilecte. Novimus scripta vestra et antea nudiustereius amicus noster Andreas Loder, cancellarius domini ducis nostri etc. scriptotenus nobis in-sinuavit, qualiter Nuremberge una vobiscum in causis nostris determi-nate locutus fuisset et velitis beneplacitis nostris parere ac omnia de ecclesia danda amicabiliter exsolvere, quod libenter audivimus. sed, que nunc scribitis, opposita hiis videntur, quomodo informatus sitis, quod ecclesia vestra sit libera et nulli censualis et antecessor vester nunquam dederit etc. respondemus, quod ecclesia Wiselburg totis juribus cum fo-restis et decimis spectat ad lnonasterium nostrum, quemadmodum impe-rialia et episcopalia privilegia nobis eam commendant ast sub aposto-licis confirmationibus preseriptis nos pariter et antecessores nostri per longeva tempora in eadem vestra ecclesia perpetuos vicarios ponere con-suevimus, qui ordinario in spiritualibus et monasterio in temporalibus responderent, in quibus determinata taxa pecunie, videlicet quatuor libre, monasterio annue dato sunt hucusque ex jure approbationis et laudabili consuetudine et omnes rectores ejusdem ecclesie dederunt. scribitis, quod antecessor vester nunquam exsolvit. noveritis quod interim idem fuit scolasticus noster, annuatim difalcavit easdem libras in salario suo, sed cum personalem se dedit ad curam domus instanter nobis supplicavit, quatenus in his sibi ad tempus faceremus aliqualem prerogationem, ut in certis utensilibus melius providere posset, extunc augente fortuna fideliter solvere vellet. postea et aliquando unam partem solvit et ad hoc manu propria in presentia fidedignorum spopondit, superfluum nobis fideliter amministrare. his in medio mors intervenit, tarnen animo sol-vendi et obligandi semper extitit. in eo speramus, quod pietas vestra erga eum et alios juribus nostris non prejudicet. contentari eciam velletis in patribus nostiis reverendissimis, Pataviensis et Kyemensis episcopis super dictamento eorundem aut unius certitudine conclusionis stare, quod omni modo nobis placeret et contentaremur, si eosdem do-minos comode et secure accedere possemus. scitis nanque, quod distan-cia.inter nos longa est et res illa viam tantam non ostendit. constat 588 monasterio. ego, pater reverende, scio me multifarie obligatum esse vestre Tpaternitati reverende et presertim, quia ad eccle-siam in "Wiselburg1 me promovistis, quam recognosco me ex vestra gratia obtinuisse nee unquam committam, ut apud vestram Tpaternitatem reverendam ingratus possim merito repu-tari. quantum vero ad pensionem, de qua scribitis, cum non sit res magna, libenter vestre ^aternitati reverende morem gererem, si hoc non vergeret in dispendium ecclesie mee, cujus bonum et profectum obligatus sum procurare. sed sieut ego informatus sum, ecclesie mea libera est nee censum alieui debet et antecessor meus unquam hujusmodi censum solvit. ideo si ego nunc ineiperem solvere, magnum prejudicium generarem successoribus meis et omnes possent me increpare. et si omnes tacerent, sanctus Udalricus patronus meus non taceret, sed me plurimum aecusaret, qui suam ecclesiam ex libera fecerim tribu-tariam. ideo precor, ut mihi non velitis imputare, si censum non solverim. ne tarnen credatis, me velle rationi et equitati contradicere aut jus vestri monasterii impedire, si quod habetis, contentus sum quod vestra ^aternitas reverenda per se vel pro- 1 Diese und die spätere Ergänzung nach dem unten mitgeteilten Antwortschreiben. utique vobis, quod bono animo pre ceteris famulis et fautoribus vos ad eandein ecclesiam promovimus. inerito uos ad tanta deducere non deberetis teste saneto Udalrico, quoniam si novitas postulandi esset repetere minima vellemus et presertim quantum ad vos, quia tanta parva peeunia vos in nullo sublevet, sed hereditatem talem nostri monasterii jure debitam et prescripeione approbatam dimergere et sol-vendo non expedire noster patronus sanctus Michael nos aecusaret. ob hoc sinceriter vobis supplicamus, quatenus bona zelo sequentia prioribus continuare velitis paeifice et quiete reddere nostro monasterio annalem et consuetam pensionem sine deduccione expensarum et aliorum grava-minum, que nobis undique venire possent. tandem rogatis certas deci-mas remitti ecclesie vestre etc. respondemus quod omnes deeimas, quas reeepimus in Wiselburg, aut in aliis locis Austrie absque impulsione omnium antecessorum vestrorum et quorumeunque eciam episcoporum et baronum plus quam per trecentos annos quiete prescripsimus atque per ordinariorum nostrorum confirmacionea hactenus monasterium nostrum collegit. speramus, si quis temeraria manu et neglecto justitie tenore nos in talismodi infringeret daretis defensioni auxilium. valete igitur in ente, quod entia pi-oduxit in esse, quidquid vestre adhuc fuerit volun-tatis scriptotenus nos doceatis. Datum Mense, feria quinta infra oeta-vam nativitatis domini 1445. 589 curatorem privilegia et jura sua coram reverendissimis -patribus dominis meis,1 Pataviensis et Chiemensis episcopis et si alter istorum dixerit, me censum debere, habeatis firmam certitudinera, quod statim illum solvam nee in uno verbo contrariabor, quia nullatenus intendo juribus monasterii vestri derogare, sed potius illa pro meo posse augere. sed ecclesiam meam nisi plene in-formatus sim, quare id fieri debeat, non possum nee debeo gra-vare. ideo precor reverendam paternitatem vestram, nt banc responsionem meam benigne suseipiatis, quia revera cum hone-statenon possum aliter facere. recommendo me vestre reverende rjaternitati, ad cujus mandata continuo sum paratus, rogans paternitatem vestram, ut deeimas, quas in ecclesia mea reeipi facitis, remittere velitis vel saltem ostendere, quo jure id fiat, ut propterea inter nos Caritas vigeat et omnes lites cessent. 198. Eneas Silvius an Giovanni Campisio; [Wien, Ende Dezember 1445]." Dank für seinen Brief, über das Glück. Ludwig von Baiern sei in den Händen des Markgrafen Albrecht von Ansbach. Aus dm. 70, Bl. 401"; verglichen mit dm. 14134 (A), Bl. 69 und cod. Voran (V), Bl. 118; N. 82; B. 83; V. 165. Eneas Silvius poeta Jobanni Campisio, prestanti philosopho, salutem plurimam dicit. Attulit mihi tandem litteras tuas Guido tabellarius,2 sed illas prius secum Coloniam detulit totamque Belgicam regionem illis ostendit. itaque si viarum longitudinem penses miraberis tarn cito mihi restitutas fuisse, si pericula itineris cogites, monstri simile est, eas me potuisse convenire. in altero igitur Guidonis diligentia, in altero celeritas commendanda est, in utroque fides. 1 Hs. nur etc. — 2 A tabellarius Guido. B Schon Laufs: De Aenea Sylvio Dissert. (Bonn 1853), S. 18, verweist wegen der Erwähnung des Eneas, daß man über die Befreiung Ludwigs verhandle, den Brief an das Ende des Jahres 1445; mit Voigt schließe ich mich dieser Ansicht an. Es handelt sich um die Verhandlungen in Abensberg (17. November 1445), an denen von Friedrichs Seite Kaspar Schlick, Hans v. Neit-perg und Hans Ungnad teilnahmen (vgl. Chmel: Oesch. Friedrichs IV., Bd. 2, S. 536). 590 sed credo eloquentiam quoque hominis adjumento fuisse, qui mollire latronum feroces animos potuerit, multum quoque sue vestes juverint, inopiaru pre se ferentes. cantat enim vacuus coram latrone viator. utcunque sit, gratias illi habeo, qui tua mihi scripta reddidit quique omnia, que in Italia gerebantur, retulit. idem faeiet ad te reversus ex Germania, quodque Re-nenses agant, quicquid Bavari, quicquid Australes, Bohemi, Saxones, Poloni ex eo scies, immo et Prutenorum et Lituanorum actus tibi exponet. quod si Daciam Norvegiamque et ipsam barbararum gentium matrem Scantiam insulam, ex qua Gothi digressi universam terram invasere. volueris noscere et quid illinc agatur scire, Guidonem percontare, non major illi respon-dendi quam tibi querendi labor erit. quis enim facundus et sciens dicendo laborat? magna hujus est eloquentia, scientia major, nichil interrogabis in eo frustra, sie est imbutus peritusque omnium. sunt preterea multe in eo rime, itaque fluunt ex eo novi-tates passim et non querentibus quoque ultro se ingerunt. hec de Guidone satis, quem cum audies, nichil amplius ex meis litteris desiderabis. video ex litteris tuis, meas epistolas, in quibus de summo penitentiariatus officio reverendissimo communi hero nostro collato congaudebam, ad te minime pervenisse. nam plura in Ulis tetigi, ad que non respondes. similiter et tuas ali-quas mihi scriptas arbitror, que manus meas non attigerunt, quia non sunt omnes tabellarii Guidoni similes. agnovi te Senas iturum visurumque philosophandi domum. utinam potuissem illic esse tecum dulcemque patriam visere et amicos veteres. o quales amplexus et que verba inter nos fuissent, dum veteris amicitie mentio ineidisset. sed non sunt hec fata nostra, ut simul possi-mus vivere. tu Ramnisiam arguis, quod tibi non multa largitur tibique non arridet uti plerisque indoctis ignarisque viris, sed vide an bene facias. mihi sepe hujus dee, quam Fortunam dieimus, acta consideranti altior quedam cogitatio nata est, ut illam non cecam, sicut poete finxerunt, esse censeam, sed ad-modum oculatam. nam quod ajunt, esse1 eam iniquam rerum hujus seculi dispensatricem, non video verum esse, dieunt enim, industrios homines paupertate gravari, ignaros autem Fortune beneficio maximas opes possidere. sed mihi non sie videtur ponamque in te exemplum. ego te ditiorem puto, non dicam 1 Fehlt A. 591 Cosmo Medico, sed pluribus regibus. divitie nanque maxime sunt lege nature composita paupertas. ego scio, mi Johannes, multo tibi plus videri 30 aureos quam aliis quibusdam 30 milia. Fortuna igitur, non ignara conditionis humane, quos videt aptos modico vivere, non curat in eos multa congerere, quia non indi-gent. at ignavi, nisi pecuniis habundant, despectui sunt, abjecti, miseri, quibus cur vituperetur Fortuna subsidia prebens, haud scio. sed cui hec ipse dico? nempe qui ea melius multo me norit, qui non permutaret cum opibus Cresi scientiam suam. unum hoc addam tuumque Judicium expetam. communis philo-sophorum, nisi1 fallor, opinio est, animi bona extra Fortune potestatern existere. quero ego, an hoc elidi quapiam ratione queat? si tuum acumen admoveris, scio, dices non esse absque Fortune benignitate quosdam magna intellectus luce fulgere.2 nam si talia sibi Organa Fortuna ministrasset, et nisi bene alitus fuisset ille, quamvis postea sese juverit, nunquam talis evasisset. sint3 ergo contenti homines docti, si absque magnis opibus magnam scientiam sunt adepti. nanque si ex duobus alterum duntaxat habendum sit, nemo sapiens doctrine divitias anteponet. locus est hie altior quam epistolaris brevitas queat amplecti atque ideirco taceo, quamvis tecum vel paucissimis opus sit. nemo contentus est, mi Johannes, nisi qui deo se dedit et in illo jaetavit cogitatus suos. qui mundo serviunt, quanti suis divitiis, honoribus potentiisque fruantur, semper tarnen pauperes sunt, anxii, timidi miseriisque infinitis expositi. delatorem illum si fugitas probo laudoque. nam quid detur tibi aut quid opponatur tibi ad linguam dolosam? venenum aspidum sub labiis eorum, quo possunt omnium beneficiorum merita uno momento extin-guere. inveniet ille tarnen aliquando eum,* qui vicem reddat, nee scio, an Mithridatis antidoto poterit uti, qui non solum pri-vata negotia sed etiam publica labefaetat. de politicis Aristotelis jamdiu tibi scripseram, sed quia non habuisti litteras, sie res se habebat.5 volumen est usque ad oetavum librum completum, ita-que magnum mihi munus erit, si finem mihi transmiseris. Petrum Noxetanum laudo, qui Romanos calores et uxorios ignes fugiens Flo rentiam porrexit, quamvis et uxor secuta fuerit. res enim letifera est in augusto, si Rome sis, uxori operam dare. ac 1 A ni. — 2 A vigere. — 3 A sunt. — 4 Fehlt A. — B A habet. 592 propterea bene fecerunt veteres, qui sacerdotum curiam illic locarunt,1 uxoribus enim carent. curiam cesaris, quam uxorati sequuntur, in septentrionem transferri par fuit. Calvum tarn commendo quam Juvenalis Ursidium, si mechorurn notissimus olim stulta mai^itali jam porrigit ora capistro. sapientius reveren-dissimus pater Contes noster, qui se religioni dedit, ut2 et sibi et deo serviat. nam cetera vana sunt, fluxa, caduca. huic me commendes volo simulque Richardo nostro, cujus, ni fallor, manu tua epistola scripta fuit. de novitatibus harum partium nil est quod scribam, nisi dux Ludovicus Bavarie senior, quem filius in carcerem conjecit, mortuo crudeli nato, speravit se liberum esse, sed incidit manus marchionis Alberti, qui eum durius tenet. nunc de sua liberatione tractatur. docent nos hec et armant ad patientiam, quando tarn insignes principes ruere videmus et nunc exilium nunc carceres exilio majores3 pati. nullus homini status firmus est, nemo sibi crastinum promptere4 potest. quid nos mortem accusamus, que nos mille pericula subituros liberat? longa dies longas miserias parit. ago ingentes gratias reverendissimo domino meo Adriensi, qui, ut ais, ob mei memoriam te convivio excepit. nam quamvis sibi ex te ipso carissimus sis, facile tarnen tibi do fidem meam ob causam quoque plusculum te amari. sie enim de sua erga me hunianitate pereepi, dum Rome forem. ex eo precor scisciteris, an suas litteras pereeperit et an grate fuerint. nam si aliquid mutandum est, id propere fiet neque difficultas erit nee mora in me, sed in cesare minor, qui libenter tanto patri morem gerit. commenda me sibi et dede, quantulus sum, reverendissi-mis dominis meis Tarentino et Cumano. credo, etiam si taceam, me commendabis, et que nova scribo communicabis, quamvis parvi momenti sint apud vos, qui more hominum solum, que propB sunt et que Tel prodesse vel obesse possunt. magnifacitis. Vegio salutes dicito, quas nosti oportere, nam vetus amicitia extineta non est nee potest extingui, dum vivimus. Novariensem antistitem puto repatriasse et eam ob rem non do sibi litteras. Horestem, quem misit, non aeeepi nee latorem monachum usquam vidi, quamvis in curia semper fuerim. medicum illum nostrum credo dietim fieri mediciorem, donec vena ineidatur. 1 A collocarunt. — 2 A ubi. — 8 A pejores. — 4 A repromittere. 593 mira est hec vinea, que tot flores facit et nunquam uvas. Julia-num ne pretereas, quem in calce epistole pono, ut magis me-morie incidat. vale et scribe ut soles. 199.* [Eneas Silvius an einen UnbeJcannten]; Wien. Empfiehlt ihm seine Angelegenheit. Aus dm. 12725, Bl. 55. Venerabilis etc. Sicut in omnibus, que tibi utilia aut placita forent et mihi possibilia essent libentissime voluntati tue parerem, ita et desideria mea exauditionem apud te habere confido. ea de causa cum vene-rabili viro N. quedam negotia apud reverendissimum patrem et illustrem principem episcopum N. dominum meum gratiosissimum expedienda commiserim, illud quoque ipsum monui, ut tuo con-silio in omnibus uteretur1 tuosque favores imploraret, sperans quia pro me libenter sis laboraturus. commendo igitur tue eure rem hanc teque rogo et obsecro, ut eundem H. tuo auxilio faveas et in causa mea non solum adjutor sed patronus existas et ita agas, ut omnes intelligant, te tarn esse meum, quam ego sum tuus. vale feliciter, reverendissimo domino episcopo quoad potes me commendo2 et dedo. ex Vienna. 200.* Eneas Silvius3 an einen Freund, um dessen Gesundheit er besorgt ist und den er um Nachrichten bittet. Aus dm. 12725, Bl. Sl\ M. pridie ad me venit contra expeetationem itaque habui noctem plenam timoribus ac miseriis tuisque litteris nichilo sum factus certior, quomodo haberes, sed tarnen sum recreatus. ego omni delectatione litterisque omnibus careo, quas, antequam te videro, attingere non possum. medico mercedis quantum poscit promitti jubeto. id scripsi ad M. audio, te animo angi et medicum dicere, ex eo te laborare. si me diligis, excita ex sompno tuas litteras humanitatemque, propter quod mihi es carissi- 1 Cod. utentur. — a Cod. commenda. — 3 Dieser und der folgende Brief wird im Index ausdrücklidi als Eigentum des Eneas bezeichnet. Pontes. II. AM. 61. Bd. 38 594 mus. nunc opus est, te animo valere, ut corpore possis. id tum tua tum mea causa facias a te peto. conserva te mihi, dies prommissionis adest, quam et representabo, si adveneris. etiam atque etiam vale. 201.* Eneas Silvius an einen erJcranMen Freund, dem er für einen Brief danJct. Aus dm. 12725, Bl. 52. E. ad me venit pridie idus aprilis. is*• etsi mihi nuntiavit, te plane febri carere et belle habere, tarnen quidem negavit te plana potuisse ad me scribere. curam mihi attulit et eo magis, quod H., quem eadem die venire oportuerat, non venerat. in-credibili sum solicitudine de tua valetudine, qua si me liberaris, et ego te omni cura liberabo. plura scriberem, si jam putarem libenter te legere posse. ingenium tuum quidem maximi facio, confer ad te . . . mihi tibique conservandum. cura te etiam atque etiam diligenter. vale. scripta jam epistola N. venit. accepi tuam epistolam vacillantibus litteris nee mirum tarn gravi morbo. ego ad te E. misi2 . . . omnia ad te data mihi putabo si te valentem videro. summa cura expectabam adventum M., quem ad te miseram. cura, si me diligis ut valeas et cum te bene confir-maveris, ad nos venias. valeas. 202.* Eneas Silvius3 an einen Bekannten, den er um Übergabe der ihm seinerzeit anvertrauten Icönigl. ersten Bitten an andere Vertrauensmänner ersucht. Aus dm. 12725, Bl. 55. Honorabilis vir, amice optime. Alias cum Serenissimus dominus noster rex primarias suas preces ad ecclesiam etc. mihi contulisset, ego confidens de vir- 1 Hs. id. Der ganze Brief ist schlecht abgeschrieben und infolge dessen stellenweise unverständlich. — 2 In der Hs. folgen nachstehende Worte, die keinen Sinn geben: quod ne inhumanis est et te visus mihi diligere ut is tecum esset et cum eo tecum quo utere. vale. — 8 Der Brief wird im Index ausdrücklich als Eigentum des Eneas bezeichnet. 595 tute et honestate vestra litteras ipsarum precum vobis dedi, ut eas capitulo dicte ecclesie presentaretis, quando tempus occur-reret. verum quia nunc, sicut aeeepi, vos impedimentis quibus-dam detineamini, propter que rebus meis vacare non potestis, de quo doleo, amicitiam vestram rogo et precor, quatenus litteras prefatas primariarum precum et omnia moDinienta mea, que habetis, velitis venerabilibus viris etc. aut alteri eorum tradere et assignare, ut ipsi possint rem meam promovere, ex quo vos non potestis. et in hoc facietis mihi gratiam singularem, quo-niam ut semper fui sie ero semper ad vestra beneplacita para-tissimus. datum. 203.* [Eneas Silvius an?]. Empfehlungsbrief. Aus dm. 12725, El. 118". Venit Tridcntum honorabilis etc. pro certis suis agendis negotiis, qui meus et notus et amicus est. ideo eum vobis quoad possum ef'ficio commendatum, cupiens ut sibi meo respectu et suarum virtutum favores quos potestis impendatis, ostendendo litteras meas ejus causa scriptas apud vos efficaces fuisse, in qua re mihi plurimum complacebitis, parato in quibus possim pro vestris amicis vicem rependere. 38* FONTES RERUM AUSTRIACARUH. ÖSTERREICHISCHE GESCHICHTS QUELLEN. HERAUSGEGEBEN VON DER HISTORISCHEN KOMMISSION DER KAISERLICHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN IN WIEN. ZWEITE ABTEILUNG. »IPJLOMATARIA EX ACTA. LXII. BAND. WIEN, 1909. IN KOMMISSION BEI ALPRED HOLDER K. ü. K. HOP- UND UNIVERSITÄTS-BUCHHÄNDLEU BUCHHÄNDLER DER KAISERLICHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN. DER BRIEFWECHSEL DES ENEAS SILVIUS PICCOLOMINL HERAUSGEGEBEN VON RUDOLF WOLKAK I. ABTEILUNG BRIEFE AUS DER LAIENZEIT (1431-1445). II. BAND: AMTLICHE BEIEFE. VORGELEGT IN DER SITZUNG AM 23. OKTOBER 1907. WIEN, 1909. IN KOMMISSION BEI ALFRED HOLDER K. U. K. HOP- UND UNIVERSITÄTS-BUCHHÄNDLER BUCHHÄNDLER DER KAISERLICHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN. Druck von Adolf Holzhausen, k. and k. Hof- und Uoiveriit&ts-Buohdracker in Wien. I. K. Friedrich an einen Ungenannten; Wr.-Neustadt, 8. April 1443. Einladung sum Tage in Hainburg. Aus cod. Novifor. fol. 345, gedruckt i. Fontes rer. Austr., 42. Bd. S. 7; daraus hier.1 Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, ac Austrie, Stirie, Karinthie etc. dux. Magnifice, sincere dilecte. pridem ambasiatores venerabi-lium Dyonisii, archiepiscopi Strigoniensis,a Ladislai, episcopi Ni-triensis,b et aliorum prelatorum, comitum, baronuin, capitaneorum, militum, nobilium et civitatum incliti regni Hungarie ad nostram regiam celsitudinem transmissi nos magnopere exhortati sunt, ut eidem regno tarn intestinis dissensionibus quam bellis externis nimis afflicto ac ruinam minanti subsidio et presidio adesse curaremus, ut nostro interventu celerius constitueretur pacatum, provideremusque, ne patruelis noster carissimus, rex Ladislaus, paterna ejusdem regni frustraretur successione, cum et tutelam predicti patruelis nostri gereremus et nobis ex debito Romane regie dignitatis incumberet, orphanos et pupillos in juribus et justitia eorum confovere ac universaliter ad omnium regnorum Christianitatis pacem concordiamque intendere. nos ipsius regni, quod singulare scutum Christiane religionis existit, ex cujusque ampliori dilaceratione toti fere Christianitati irrecuperabilia dampna atque pericula possent imminere, si eidem taliter anxiato in tempore non preberetur succursus calamitatibus, condolentes illius incommoda, dissidia, populi strages et alias contentionum miserias absque dolore cordis ingenti audire non potuerimus. 1 Der Brief zeigt so deutlich alle Eigentümlichkeiten des Stiles des Eneas, daß ich die Abfassung dieses Briefes unbedenklich ihm zuschreibe. "¦ Dionysius Szicsy, Erzbischof von Gran. — b Ladislaus Bebek de Csetnek, Bischof von Neutra. Pontes. II. Abt. 62. Bd. 1 2 nun quam igitur nostra consilia inhumane deficient, nun quam oportuna remedia eclipsante caritatis fomite et omissa justitie linea delitescent. dignum quippe et necessarium esse conspi-cimus, ut ruinis hujusmodi regalis cura nostre provisionis occurrat et collapsa reparet, vastata restauret et servata justitie norma apta presidia pro ipsius regni restauratione producat, sedantes, quantum ex alto permittitur, contentionem in eo dudum proch dolor exortarum turbinuni, et auferentes omnium illius provincie reparationis suffragiorum dolendam et lugendam tempestatem, ac prefatum patruelem nostrum et quemlibet alium in sua justitia constituentes. quod ut facilius atque celerius fieri possit, visum est nobis majore fieri accomodum [!], quod tu et alii prefati comites, barones, nobiles et ceteri notabiles predicti regni incole in aliquo certo loco statuto pro tempore nobiscum conveniatis, quemadmodum gravitas atque necessitas exposcit, tractaturi et consulturi, qualiter eidem regno et ejus inhabitatoribus oportunius valeat provideri. idcirco ea, qua possumus, instantia hortamur accuratiusque rogamus, quatenus in proximo instanti festo ascensionis domini" in loco, civitati Pozoniensi propinquo, constituatis, ad quem nostri etiam nuntii comode valeant pervenire. nam et alios similiter archiepiscopos, episcopos, prelatos, comites, barones, nobiles, civitates et incolas ipsius regni in eandem diem illuc vel alium locum dicte civitati vicinum duximus evocandos. ad quod tibi una cum familia, equis, rebus et bonis tuis sin-gulis ad hujusmodi locum veniendi, ibi standi, morandi indeque recedendi et ad propria redeundi sine nostro et nostrorum im-pedimento nostrum securum et salvum tenore presentium pre-bemus conductum. nos vero in die predicta ascensionis domini in civitate nostra Haymburgensi constituemus, ad quam non-nullos electores sacri Romani imperii et alios principes ac quos-dam de regno Bohemie nee non de Slesie nostrisque Austrie, Stirie, Karinthie et Carniole ducatibus episcopos, prelatos, co-mites, barones et prestantes viros duximus invitandos. et si fortasse ex inevitabili impedimento, quod absit, Haymburgam personaliter accedere non possemus, extunc solempnes amba-siatores sufficienti mandato fuleitos transmittemus ad traetandum et consulendum de pace et comodis dicti regni Hungarie ac, quomodo predictus rex Ladislaus, patruelis noster, et quilibet » 30. Mai. 3 alius in jure sibi competenti posset conservari, utique regnum ipsum nitori pristino et optate concordie restitutum non solum ab infidelibus tueri sed et ipsis fidei hostibus et Christiani nominis inimicis terrori et formidini esse valeat. ad quod Studium nostrum et curas prestabimus efficaces. preterea apud fratrem nostrum carissimum, regem Polonie, tempore medio preces nostras interponemus, ut predictum regnum in ameuitate pacis quantocius constitui valeat, ut optamus. datum in Nova-civitate, 8. die mensis aprilis anno domini 1443, regno vero nostri anno 3. IL K. Friedrich an König Wladislaw von Polen; Wiener-Neustadt, [Mitte April] 1M3. Teilt ihm mit, daß er einen Tag nach Hainburg einberufen wolle und bittet ihn, er möge seine Vertreter vor diesem Tage zu ihm senden. Aus clm. 12725, Bl. 161°; nach Ohigi JVI, 208, Bl. 57 (mit des Mieas Bemerkung dimitte) gedruckt Cugnoni Nr. XXII. Fridericus etc. serenissimo * principi Wladislao, eadem gratia regi Polonie, fratri et consanguineo nostro carissimo, dilectionem fraternam cum incremento salutis. Serenissime etc.2 ex superioribus partibus ad has nostras terras nobis pridem reversis nonnulli prelati, barones ac ma-gnates et nobiles incliti regni Hungarie ad serenitatis nostre presentiam oratores suos mittentes, errores, scandala, litigia et dissipationes pene innumerabiles, quibus regnum ipsum hactenus diu subjacuit et in presentiarum, occasione differentie inter partes super eadem contendentes, dispendiose subjacet, non sine gra-vibus querimoniis et lamentationibus exposuerunt, nos tanquam Romanorum regem et advocatum ecclesie seriosius invocantes et requirentes, quatenus rebus ipsis,3 in corde nostro revolventes, sie consiliis et auxiliis assistere oportunis vellemus, quod dis-eidia, contentiones et mala hujusmodi sopirentur et regnum illud inclitum4 ad pristinum redactum mtorem in pace ac tran-quilitate, servato et manutento 5 uniuseujusque jure, constitueretur. quibus auditis et attente consideratis, quamquam, sicuti mani- öhigi: Fridericus dei gratia Eomanorum rex semper augustus etc. illustris-simo. — s Chigi: Illustrissime prineeps, frater et consauguinee carissime. — 8 Oh. res ipsas. — * Cugnoni falsch inclinatum. — 6 Cug. falsch manutecto. 1* 4 festum est, gravissime nobis occupationes incumbant, tarn propter universalis ecclesie quam sacri Romani imperii negotia, que nostram magnopere curam exposcunt et diligentiam, cogitare tarnen super hujusmodi etiam l'egno duximus oportere labores-que nostros ad ejus utilitatem convertere, cujus preclara opera, pro fidei defensione retroactis temporibus gesta, nulla unquam .poterit etas delere aut oblivionis obscurare caligo, cum patria illa Hungaria murus quodammodo et scutum Christianitatis ac Knies firmissimus adversus Christiani nominis inimicos semper extiterit, quo fit, ut tarn ejus pax quam turbatio communiter ad omnes Christianitatis populos pertineat, cum1 ex altera re infinita detrimenta, ex altera innumerabilia commoda Christiane rei publice manifeste redundent. nee nos latet, quod, si regnum illud in2 hujusmodi calamitatibus diutius persistere et his affligi per amplius turbinibus permittatur, innumerabilia scandala et dampna irreparabilia, que deus avertat, reliquas Christianitatis partes affligent. que causa maxime nos movit, ut opem et operas nostras efficaciter decreverimus impertiri pro paeificatione et salute illius regni cum divino auxilio procuranda. ad quam rem intenti et affecti ex animo sumus tum propter honorem dei et consolationem populi Christiani, tum propter affinitatem et consanguineitatem, quam utrinque habemus et cum vestra dilectione et illustrissimo principe, rege Ladislao, patruele nostro carissimo, tum propter debitum Romane regie dignitatis, ex cujus officio ad universorum regnorum comoda tenemur in-tendere. verum, cum res ista maxima sit et universos illius amplissimi regni proceres incolasque concernat, volentes quoad possumus illam mature ac ex communi universorum per-traetare consensu, prelatis, baronibus, magnatibus, communi-tatibus et incolis regni ejusdem per hos dies scripsimus, con-ventionem quandam sive dietam eisdem constituentes, ut in festo ascensionis domini proxime futuro ad locum aliquem juxta Po-zonium veniant. nos enim per id temporis cum prineipibus, baronibus et nobilibus tarn ex imperio quam ex Bohemie regno et aliis dominus nostris in civitate nostra Jl&ymburg constitui proposuimus ad inchoandum, divina gratia mediante et juxta possibilitatem nostram, hujusmodi pacis atque concordie con-traetatum, qua propter cum pridem vestra fraternalis dilectio 1 Ohigi tum. — 2 Fehlt bei Cugnoni. 5 nobis significaverit, insignes oratores suos velle ad nostram pre-sentiam super eisdem causis quam celeriter destinare, neces-sarium nobis videtur, antequam predicte conventionis dies ad-veniat, quod eadem vestra iraternitas oratores suos prefatos, viros prestantes et communis boni zelatores, medio tempore quam citissime ad nos transmittere curet, quibus auditis cum eis de viis et modis ad pacificationem predicti regni aptis et accomodis conferre et precogitare possimus, ne, postquam dieta inceperit, nullis adhibitis preparationibus negotium ipsum in prorogationes suspensionesque deferatur. ideoque velit vestra iraternitas oratores ipsos, ut dictum est, premittere, quoniam, si ante prefixam dietam1 cum eisdem communicare et conferre super agendis potuerimus, sperandum est, quod adveniente conventionis tempore pax et tranquillitas predicti2 regni tractari commodius et concludi felicius poterit. datum in Novacivi-tate 1443.3 III. Kaspar Schlick an Gianfrancesco Gonsaga IL, Markgrafen von Mantua; Wiener-Neustadt, 2. Mai 1443. Bedauert, daß er ihn auf seiner Rückreise von Florenz nicht aufsuchen konnte; bittet ihn um sein tveiteres Wohlwollen. Aus dm. 12725, Bl. 113; Lobkowitz 462, Bl. 12 und Chigi JVI, 208, Bl. 139 (mit des Mieas Bemerkung dimitte); aus letzterem gedruckt bei Cugnoni Nr. III. Illustri principi Johanni Francisco, marchioni Mantue, domino et affini colendo Gaspar Sligk, imperialis cancellarius salittem ^lurimam dicit* Illustris princeps, domine et affinis colende.4 curavit semper illustris dominatio vestra humanitatem suam, que maxima est, nunc una, nunc alia via mihi ostendere. nuper5 quoque suavissimas litteras ad me misit, affectionem erga me suam significans. nam et libenter, ut scribitis, in reditu meo ex Florentia me vidissetis, et de statu, quem apud hunc serenis- Chigi diem. — 2 Oh. dicti. — 3 Cugnoni datiei-t das Schreiben mense Decembr., eine Annahme, deren Richtigkeit schon das Datum des Preßburger Tages ascensio domini = 30. Mai ausschließt. Freilich ist auch das von mir angesetzte Datum nur ein annäherndes. — 4 Die Anrede fehlt in Chigi. — 5 Cugnoni falsch insuper. Über Gianfrancesco vgl. Eneas, De viris illustribus Nr. 13. 6 simum dominum meum regem sim consecutus, non mediocre gaudium suscepisse narratis. certissima hec apud me sunt, qui vestre benignitatis vestrique amoris sum memor, fuissetque mihi jocundissimum, Mantuam in reditu petere, et vestram illustrem dominationem visere, si negotia pertulissent. erant enim multa, que avide cum vestra dominatione illustri communicassem. tum vero aspectus vester mihi summe voluptati fuisset. sed traxit me necessitas, ut aliam viam facerem. statum autem meum vobis placere non ambigo. scio enim, sie velle amorem in me vestrum, et naturale est, ut domini de servitorum bona fortuna gaudeant. nee enim prosperari servitores absque dominorum commodo possunt. ego vero, etsi multis ex causis letor, hunc dominum meum regem mihi affectum esse meque cancellarie officio preposuisse, tum maxime causa vestri gaudeo, sperans aliquando posse ostendere, me verum esse vestre illustris do-minationis servitorem et in aliquo sibi posse proficere. nee opus est, ut mihi referatis gratias, quod in expeditione domini1 Fran-cisci oratoris vestri partes interposuerim meas. nam debitum meum est semper, pro vestro comodo honoreque laborare. sed non potui tunc quod volebam facere, res enim ante meum reditum cepta erat et eo usque perdueta, ut mutari non posset. sed spero adhuc venturum tempus, quo me ostendam, quantum sim vestre illustri dominationi deditus et quam cupiam illi ser-vire, sciens tarnen, quia nunquam tantum faciam, quin plus tenear facere. de secretario vestro, qui me minus favorabilem erga rem vestram dixit, possem nominare testes, qui eum audierunt. sed non exigo ista nee curo, quid servi loquantur, dum me dominus amet. scio, illustrem dominationem vestram longe me pluris facere et magis amare quam merear. verba non curo aliorum, sufficit mihi conscientia mea, quanquam et secretarii illius sustineri verba possunt, qui me non satis favorabilem dixit rebus vestris. verum nanque id est, tot enim merita vestra sunt, ut nunquam satis possim me favorabilem ostendere. sed missa hec facio. rogo vestram illustrem dominationem, ut nova Italie, que maxima esse dieuntur, sere-nissimo domino meo regi significare et nunc et in dies velitis, quia et sue majestati plurimum complacebitis, et eam vobis con-tinuo magis affeetam reddetis. valeat eadem vestra illustris Von E gestrichen. 7 dominatio, cui me humillime recommendo, ad ejus mandata semper paratum. ex Novacivitate, die 2.1 maii 1443. Per Eneaia Silvium.2 IV. Kaspar Schlich an den Kardinal Giuliano Cesarini; Wiener-Neustadt, 6. Mai 1443. Bittet ihn, da alles geordnet sei, zum Freßburger Tage zu kommen, schreibt über die Abreise des Papstes Eugen von Florenz nach Siena [7. März] und befürchtet, die geplante Flotte werde nicht zustande Jcommen. Aus cod. OhigiJVI, 208, Bl.103, mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. IV). Reverendissimo in-Christo patri et domino colendissimo, domino Juliano, cardinali sancti angeli, Graspar Sligk, cancellarius, salutem Tplurimam äicit. Recepi litteras vestre3 paternitatis reverendissime, ex Buda ad me nuper delatas, quas mox regie majestati ostendi ac legi, instantiam debitam circa singula faciens. quibus auditis mandavit statim Serenissimus dominus noster rex, debitam fieri in Omnibus expeditionem, prout ex familiari vestro,4 nunc ad vos5 re-deunte, plenius intelligetis.6 nichil autem nunc restat, nisi ut veniatis7 ad laborandum, ut dieta, que instat, pro pace Hun-garie indicta, bonum finem sortiatur, cum ad hoc maxime vestra8 reverendissima ipaternitas fuerit destinata. quod scri-bitis9 de passagio contra Teucros faciendo, summe ab Omnibus commendari debet, quia res est non solum Ungharie sed toti Christianitati salubris et digna, in qua Yestraa reverendissima ipaternitas laboraverit. non tarnen propterea negligenda est nostrorum concordia, cum parum prosint adversus extraneos arma, nisi interius pax habeatur. quod vero de classe maritima tangitis,10 per sanctissimum dominum Eugenium facienda, timeo, ne in fumum transeat, quia immutate sunt res apud Italos. ipse enim dominus Eugenius Senis est recessitque ex Florentia 1 Lobkowite hat 6. maii; clm. kein Datum. — 2 Fehlt clm. und Ch. — 8 Ich habe, entsprechend den Originalen, die Singularformen des Kodex überall durch die ursprünglichen Pluralformen ersetzt: Ch. tue. — * Oh. tuo. — 5 Oh. te. — 6 Oh. intelliges. — ' Ch. venias. — 8 Oh. tua. — * Ch. scribis. — 10 Oh. tangis. 8 cum magna Florentinorum et Venetorum indignatione;a in tantum, ut prohibuerint Veneti suos prelatos curiam sequi, ob quam causam non arbitror, Venetos navigia concessuros. ubi autem alibi parari classis queat per dominum Eugenium judicio meo, qui aliqualiter Italiam nosco, non video. nosco etiam Ungharos, conpatriotos meos, atque Polonos. in multis enim expeditionibus temporibus Sigismundi et Alberti, divorum1 cesarum, cum eis presens interfui. utcunque est, velit deus, ut passagium pre-dictum ad honorem et utilitatem Christiane rei publice valeat expediri et pax optima in regno Ungharie reformari, que res fieri tunc precipue poterunt, cum justitie fuerit locus, alias im-possibiles arbitrantur. valeat feliciter2 vestra3 reverendissima pa-ternitas, cui me humillime recommendo, ad ejus mandata se-dulo paratum. ex Novacivitate, 6. maii 1443. V. Wenzel von Bochow an die Kanoniker von Breslau; Wien [ca. 6. Mai lM3.h] Bittet, den Johann Ploso in seinem Rechte zu schützen. Aus dm. 12725, Bl. 42" und Qhigi JVI, 208, Bl.5; N.179. Venceslaus Bohemus0 salutem ^lurimam diät41 canonicis Vratislaviensis ecclesie. Venerabiles viri, patres mei honorandi post recommenda-tionem.4 nichil dubii apud vos esse arbitror, quin honorabilis vir5 Johannes Ploso, vir bonus et frugi,6 plenum jus et certum habeat in altari, quod sibi resignavi. sunt tarnen quidam adeo sitibundi beneficiorum, adeo ambitiosi atque nefarii, ut nichil pacificum velint dimittere, sed nunc hos nunc illos molestent, quorum conatibus tanto diligentius est resistendum, quanto injurias fieri ab eis 1 Ougnoni falsch dominorum. — s Von Ougn. ausgelassen. — 3 Oh. tua. — 4 Anrede fehlt Oh. — 5 Fehlt Oh. — e Ploso — frugi fehlt dm. a Zu Eugens Abreise von Florenz vgl. besonders Perrens: Histoire de Flo-rence depuis la domination des Midicis I, 99 f. — b Das Datum des Briefes ergibt sich aus dem Briefe Schlicks an Oesarini vom 6. Mai (Nr. IV), der die gleichen Tatsachen berichtet. Die stellenweise wörtliche Übereinstimmung beider Schreiben erweist denselben Verfasser: Eneas Silvius. — c Über Wenzel von Bochow vgl. Ohmel, Material. I, 149; liegest. 1870, u. 1945; Tadra in Sitzungsber. d. böhm. Oesellsch. d. Wissensch. 1890, Phil.-hist. Kl. S.245, Anm.; Truhldf: Pocdtky humanismu, S.22; Heyne: Gesch. d. Bistums Breslau II, 484; III, 632. 9 noscimus iniquiores. idem agere vos censeo1 circa ecclesie vestre beneficiatos, quos adversus molestatores consuevistis semper tueri. si tarnen aliquid preces mee apud vos valent, oro, precor, ob-secro, ut prefati2 Johannis juribus faveatis eumque defendatis, ne opprimi injuste queat, qua in re et ipsum et me consolabimini et in immensum obligabitis. nam etsi teneor vobis pro vestris in me quam plurimis beneficiis, placitum tarnen est, ut etiam Johannis causa vobis obnoxius maneam, quem veluti patrem optimum diligo amoque et cujus intuitu quecunque possem fa-cerem. nee plura circa hoc. nova, que hie sunt, libenter vobis communico. hie est unus legatus sacri Basiliensis concilii, dominus2 Alexander dux Mazovie, in cardinalem per Felicem creatus. infra non multos dies venturus est alius ex parte Eugenii, car-dinalis saneti angeli. debet enim in festo ascensionis dominice de pace regni Hungarie transigi. Eugenius Senis est recessit-que ex Florentia cum magna Venetorum et Florentinorum in-dignatione in tantum, ut prelatos suos ab ejus curia revoca-verint. Bohemi hie sunt, ut scitis; quid egerint ab eis post-modum redeuntibus pernoscetis. rex noster ad unionem ecclesie reintegrandam paratus est totis conatibus laborare, cujus pro-positum deus ipse seeundet. valete optime, me üt servitorem semper commendatum suseipientes. ex Vienna.3 VI. Kaspar Schlick an den Banus von Slavonien, Matthaeus TJialldczy und den Palatin von Ungarn, Laurenz de Sedervdry; [Wien, 6. Mai 1443]. Berichtet über die politischen Verhältnisse in Österreich, Ungarn und Italien mit Bücksicht auf die Türkengefahr und ersucht sie, den Preßburger Tag 0U besuchen. Aus dm. 12125, Bl. 114 und Ohigi JVI, 208, Bl. 104, mit der Bemerkung des Eneas: dimitte; infolgedessen nicht in der Kölner Ausgabe; N. 189. Gaspar Sligk, imperialis cancellarius, salutem Tplurimam äicit Matikoni, bano Slavonie et Laurentio, palatino Hungarie, magnificis fratribus et amicis carissimis.4 Magnifici domini, fratres carissimi.5 gavisus sum non modice vestris ex litteris, mihi novissime redditis, internam illam et ve- 1 Oh. sentio. — 2 Fehlt Oh. — 3 clm. hat nur Datum. — 4 Nur in Oh. — B Anrede fehlt Oh. 10 tustam cognovisse benivolentiain, qua me prosequi solebatis, non-dum esse extinctam, sed potius tempore auctam. nam id quo-que ex parte mea contingit, qui vobis in dies magis ac magis afficior et ardentissimi amoris erga vos rependo vicissitudinem, singulares virtutes vestras tantum anians, quantum demiror. hinc, certissimus sum, statum et locum, quem apud serenissimum dominum nostrum Romanorum regem teneo, vobis placere ac fore gratissimum, cum optimorum sit fratrum et amicorum, fraternos optare et libenter videre successus nee dubitare debent magni-ficentie vestre, me, in quoeunque fuerim statu, ad incliti regni Hungarie pacem et comodum invigilare et omne meum Studium ad ejus utilitatem convertere. nanque cum diu illo in regno fuerim multaque beneficia illic suseeperim, ingrati viri officium foret, non esse ad ipsius comoda studiosum et precipue, cum regnum illud Christianitatis clipeus et murus adversus fidei hostes existat, ex quo, sicut, cum bene habet, omnia öhristianorum regna fruetum pereipiunt, sie, cum opprimitur, detrimentum ejus commune esse videtur. hoc et majestas domini1 nostri regis aperte cognoscit atque ideirco ad id operam dat, ut dissensiones et intestina bella illo ex regno tollantur, quod maxime fieri posse con-fidit, si ad dietam illam per suam serenitatem in confinibus Hungarie et Austrie institutam0, utriusque partis barones et prelati conve-nerint, prout et vocati sunt per regias litteras, que jam erant expedite ac transmisse, antequam ego ad regiam curiam de domo mea redirem. itaque deliberationibus illis nequaquam interfui, sed cum rem universam intellexi, justissimam illam sanetissimamque judieavi. quid enim utilius, quid rectius, quidve honestius fieri potest, quam pacem inter Christicolas procurari? non latet vos, quot rapine, tumultus, incendia, vastitatesque in Hungaria fiant, propter hanc, que, proh dolor, orta est de regno, discordiam. palam est, quomodo opidum contra opidum et nobiles contra nobiles insurrexerint, quoque modo inimicitiarum gladii cras-sentur ubique, quibus malis obviaturus rex noster dietam pre-dietam2 indixit, ut qui se seit ex debito Romane regie digni-tatis orphanos ac pupillos debere protegere et universorum regnorum paci ac tranquillitati consulere, sperans per conven- 1 Von E gestrichen. — a E streicht predietam und korrigiert conventum. "¦ Gemeint ist der Tag von Preßburg — Hainburg. 11 tionem dicte diete1 ea onmia fieri posse, ad quam8 bono animo magnificentias vestras audeo exhortari, ut personaliter venire velitis vobiscunque ut potestis quam plurimos prelatos nobiles-que conducere,3 ut tanto illic melius firmiusque Hungarie unio perfiei possit, et unusquisque in justitia sua manuteneri, quo plures notabilioresque* consenserint, vos presertim, qui una mecum ab avo et patre domini nostri regis Ladislai et honores et beneficia immensa suscepistis. hec enim dieta5 est, per quam potest regnum illud pacari et ad pristinam taliter reduci fortunam, ut non solum resistere Teucris,6 sed eos ultro lacessere queat. nee ego vobiscum sentio, qui propter dietam7 hujusmodi turbari passagium adversus Teucros8 inchoatum dicitis. nam longe aliter est, cum, nisi dieta5 hec fuisset indicta, jam maximus ignis in Hungaria fuisset accensus 9 jamque non latrocinia sin-gularesque cedes sed gravissima prelia cum sevissimis stragibus exarsissent. sunt enim plurimi Germanie barones et principes, qui videntes serenissimum dominum10 regem Ladislaum prop-terea, quia puellus est, pupillus et örphanus, in suo jure opprimi, miseratione commoti et tarn amore justitie quam sanguinis propinquitate excitati, cum validissimis auxiliis Hunga-riam petere disposuerant. similiter quoque et Bohemi, qui jam in maximo numero barones et nobiles ad majestatem regiam in ambassiata11miserunt, quenuncVienne est, parati erantin favorem pupilli arma suscipere,12 quos omnes dieta prefata13 retinuit et us-que in ejus exitum retinebit. quia cum rex Romanorum, ut dicitis et veritas est, totius Christianitatis sit caput et ad eum potissime pertineat, Christianorum injurias propulsare, videns sua majestas, Teucrorum14 insolentias non posse compesci, nisi Christiani prius uniti extiterint, ad pacem, ut predictum est, in Hungaria reintegrandam predictam conventionem indixit, rem judicio omnium, qui absque partialitate existunt, passagio, de quo fa-citis mentionem, non utilem tantum, sed penitus necessariam, cum nulla potentia resistere hostibus possit, nisi munita fuerit 1 dicte diete gestrichen. — 2 E. korrigiert que. — 8 E. korr. trahere. — 4 E. korr. dignioresque. — B E. korr. conventio. — 6 E. korr. Turchis. — 7 E. korr. conventum. — 8 E. korr. Turchos. — 9 E. korr. arderet. — 10 Gestrichen. — n E. korr. legatione. — 12 Oh. fehlt parati —suscipere; dafür ab illo proposito non dissentunit. — 13 E. korr. conven-tionis novum. — 14 E. korr. Turchorum. 12 unitate. pulcre sie quidem apud Crispuma legimus, concordia parve res creseunt, discordia maxime dilabuntur. verum, quia de maritima classe per sanetissimum dominum1 Eugenium paranda facitis mentionem, ego ita illius mentem fuisse dispositam con-cedere possum, sed doleo, quoniam modum executionis non video. classis enim, si fieri debet, Venetiis paranda est, sed jam inimicitie inter dominum3 Eugenium et Venetos orte sunt propter recessum ex Florentia factum, in tantum, ut prohibiti sint prelati Venetorum, curiam sequi, que res maritimam expe-ditionem proeul dubio perturbatura est. exercitum autem fieri, ut scribitis, maximum m Hungaria contra Teucros8 apprime laudo cupioque, ut felicem sortiatur eventum, quod, ut fieri possit, iterum atque iterum vos oro et obsecro, ut de pace Hun-garie prius cogitantes dietam4 accedatis predietam, intestinas discordias una cum aliis, qui aderunt, sublaturi, ad quam rem et ad passagium postea peragendum majestatem regiam ani-matam et me pusillum paratissimum semper habebitis. datum in Novacivitate ut supra.5 VII. K. Friedrich an den Kardinal Giuliano Gesarini; Wiener-Neustadt, [ca. 6. Mai] 1443. Freut sich, daß er mm Tag nach Preßburg kommen wolle und verbürgt ihm die Sicherheit seiner Person. Aus cod. OhigiJVI, 208, BL 102 mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt hei Ougnoni, Nr. XXIII). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, reverendissimo in Christo patri et amico carissimo Juliano, car-dinali saneti angeli, gratiam regiam et omne bonum. Cognovimus ex litteris vestris6 ad nos nuper delatis, pa-ternitatem vestram7 simul cum oratoribus Serenissimi prineipis Wladislai regis Polonie, fratris nostri carissimi, dispositam esse, ad nostram presentiam, sicut optavimus et eidem scripsimus, proficisci, ut ante conventionem per nos in finibus Hungarie atque Austrie indietam de modis et viis, quibus regnum illud 1 Gestrichen. — 2 Gestrichen. — 3 E. korr. Turchos. — 4 E. korr. con-ventum. — 5 clm. hat nur Datum. — e Ich habe entsprechend den Originalen überall statt der Singularform des Kodex die ursprüngliche Pluralform, wieder eingesetzt, Oh. tuis. — ' Oh. tuam. a Bellum Jugurth. 10, 6. 13 Hungarie pacificari possit, invicem colloqueremur et rem limatam ad conventionem deduceremus. postmodum vero se-cundas inspeximus, per quas, etsi idem propositum vestrum1 veniendi sit, timere tarnen vos ostenditis2 propter nonnulla verba Tpaternitati vestre3 relata ex Jaurino. quibus perceptis, scripsi-mus e vestigio capitaneis illis nostris, qui nunc Vienne sunt, et üli presertim, qui minas protulit, oportuneque circa vestri4 ad-ventus securitatem providimus. itaque bene venire potest vestra5 paternitas, quantum ad partem attinet patruelis nostri carissimi, regis Ladislai serenissimi. quantum vero ad verba pertinet vobis6 relata, non magnam vim facimus nee aures adhibemus hujusmodi detractoribus, integerrimum vestre* ipaternitatis ani-mum et fuisse semper et esse censentes. quoad reliqua, que scribitis7 de passagio contra Teucros et tuitione fidei Christiane paceque regni prefati, minime nunc necessarium est verba facere, sed post vestrum1 adventum de singulis transigemus et ante dietam et in ipsa dieta per nos indieta, quam maxime ad pacem et tranquilitatem regni ejusdem conducere non ambigimus. datum in Novacivitate 1443." VIII. K. Friedrich an den Erzbischof von Gran, Bionys von Szecsy; [Wien, ca. 10. Mai 1443], Fordert ihn auf, mit möglichst großer Begleitung zu dem Tage nach Preßburg zu kommen; wendet sich gegen das ausgestreute Gerücht, als sei Ladislaus gestorben. Aus dem Originalkonzept des Bneas Silvius mit Koii-ekturen des Kanzlers Schlick im k. u. k. Haus-, Sof- und Staatsarchive in Wien (gedruckt bei Ohmel, Materialien I, 119d), gleichlautend mit clm. 12725, Bl. 161, verglichen mit Chigi JVI, 208, Bl. 128, mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. XXIV). Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus Dionisio, archiepiscopo Strigoniensi, devoto dilecto, gratiam re-giam et omne bonum.8 1 Oh. tuum. — J Oh. te ostendis. — 3 Oh. tue. — 4 Oh. tui. — 8 Oh. tua. — 6 Oh. tibi. — ' Oh. scribis. — 8 Das Konzept hat nur a Cugnoni datiert den Brief ganz willkürlich mense Decembr. Da es sich um den Preßburger Tag handelt, muß der Brief vor den 30. Mai fallen. K. Friedrich war nach den Regesten noch in den ersten Tagen des Mai in Wr.-Neustadt; in diese Zeit also muß der Brief fallen; gleichzeitig mit ihm ging wohl der Brief des Kanzlers Schlick ab, der vom 6. Mai datiert ist. 14 Reverende pater, sincere nobis dilecte.1 retulit nobis magnificus miles, cancellarius noster Gaspar Slik, paternitatem vestram2 sibi3 significasse, fratrem nostrum regem Polonie Budam redisse, ac propterea vos4 non posse cum omnibus fratribus vestris5 et cum tanta multitudine, ut antea credebatis,6 ad dietam alias indictam ascendere. esse tarnen vobis7 cordi cum his, qui haberi possint, omnino venire, ut primum nostra vobis8 fuerit significata voluntas.8 quapropter, cum res ille, de quibus in predicta dieta agi debeat,9 ardue sint et maximi ponderis nullatenusque illas negligi expediat, paternitatem vestram10 hortamur attente, ut11 omni re alia postposita quam celerius12 potestis,13 Pozonium veniatis,1* ducentes vobiscum16 quanto plures potestis16 proceres, barones et nobiles, curantes-que, ut17 inter alios etiam capitaneus Giskra18 personaliter vel saltem per nuntios19 suos diete intersit, quia multum necessaria esset ejus presentia.20 similiter quoque operam detis,21 ut civi-tates et communitates ille inferiores suos destinent oratores, ne opus inceptum pro communi bono totius regni Ungharie per negligentiam omittatur. sed quanto22 majora prestantur per aliquos impedimenta, tanto ad id per eos, qui publicam utili-tatem affectant, diligentius intendatur, quia, quo difficilius que-que res agitur, eo preclarius perficitur. intelleximus preterea, nonnullos mendaciorum satores per inclitum regnum Ungharie Fridericus etc.; die obige Adresse aus Oh.; clm. hat im Text wie gewöhnlich keine Adresse; doch heißt es im Index: Exhortatio Friderici Romanorum regis ad arehiepiscopum Strigoniensem, venturum ad dietam Posoniensem pro bono regni Hungarie. Dadurch ist der Adressat sichergestellt. Wenn Chmel den Brief an den kgl. Sekretär Johann Tolprecht von Wimpfen gerichtet sein läßt, so erklärt sich der Irrtum daraus, daß auf der Buckseite des Konzepts von des Kanzlers Sand die Worte stehen: Johanni Volprecht de Wimphen secretario et familiari nostro fideli di-lecto. Aber schon die Anrede an den Adressaten mit paternitas vestra konnte beweisen, daß der Brief unmöglich an den damals ganz unbedeutenden Mann, der vielleicht nur der Überbringer des Schreibens sein sollte, gerichtet sein konnte. — 1 Die Anrede fehlt Oh. — ! Oh. tuam. — 3 Fehlt clm. — 4 Oh. te. — 6'0h. tuis. — e Oh. credebas. — ' Oh. tibi. — 8 Oh. tibi voluntas significata fuerit. — 9 Konzept debebat. — 10 Oh. tuam. — u Fehlt Oh. — 12 Konzept ursprünglich citius. — ls Oh. potes. — " Oh. venias. — 16 Oh. ducens tecum. — 16 Gh. potes. — 1T Oh. curaverisque inter. — la etiam — Giskra vom Kanzler am Bande eingefügt, das Konzept hat nur etc. — 19 Konzept ursprünglich oratores. — 20 Oh. presentia sua. — 21 So auch in Oh. stehen geblieben. — 22 clm. quanta. 15 famam quandam vulgasse, quod serenissimus princeps Ladislaus, rex Ungharie, patruelis noster carissimus, mortem obierit." quod cur fecerint, ipsi viderint. ex bono autem fönte prodire rumor ille non potuit, quia nil boni potest super mendacio fundari. qui vero bene cupiunt operari, justitie funguntur officiis et a veritate nullatenus recedunt. nee hi* prosperari possunt diutius, qui falsitatis clipeo muniuntur. sed dicant illi, quecumque- velint, murmurent et confingant, nos gratias deo agimus, quod patruelis noster prefatus, rex serenissimus, non solum vivit et optima fruitur sospitate,2 sed pulchrior in dies formosiorque assurgit et indolem optimam pre se ferens, spem maximam omnibus de se prebet; qui eum vident. quas res ideo3 voluimus vestre4 pater-nitati patefecisse, ut his vanis5 rumoribus, qui fieri dieuntur, ubi opus esse videritis, opportune possitisG oecurrere, mendaciorum jacula solido veritatis scuto repellentes.7 velitis8 etiam ista nova civitatibus et aliis fidelibus patruelis nostri significare, ut et9 in his rebus consolentur.10 datum Vienne.11 IX. Kaspar Schlick an den Hersog von Mailand, Filippo Maria Visconti; Wien, [Mitte Mai 1443]. Dankt ihm für den guten Willen, den er bewiesen, um ihm zu seinem Qelde su verhelfen, und hofft, sich ihm in seiner Stellung am Jcönigl. Hofe dankbar erweisen zu können. Aus dm. 12735, El. 116 und Ohigi J7I, 208, Bl. 127 mit des Fmeas Bemerkung: dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XX). Illustrissimo prineipi domino Philippo Marie Anglo, duci Mediolani, domino suo Gaspar Sligk, cancellarius imperialis, salutem ^lurimam dicit.12 1 Fehlt Oh. — * Oh. prosperitate. — s Oh. ita. — * Oh. tue. — 5 Oh. variis. ¦— 6 Oh. possis. — ' Oh. repellens. — 8 Oh. velis. — 9 Fehlt Oh. — 10 Der Satz yelitis— consolentur ist Fdnschub des Kanzlers. — 11 Vienne nur in Oh., aber wohl dem Original entnommen. Der Ausstellungsort erleichtert die Datierung. Um den 10. Mai kam K. Friedrich aus Wr.-Neustadt nach Wien; gleich nach seiner Ankunft mag er den Brief geschrieben haben; später hinderten ihn wohl die Verhandlungen mit den Böhmen. Die Datierung Cugnonis mense Decembr. ist vollkommen willkürlich und unhaltbar. — 12 Die Adresse fehlt dm. "¦ Kennzeichnend ist, daß der Erzbischof selbst das Gerücht ausgebreitet hatte (Fessler: Gesch. v. Ungarn IP, 475). 16 Illustrissime princeps et excellens domine, domine mihi gra-tiose.1 cum nuper Mediolanum ivissem, certum modum vestra ex-cellentia reperit, per quem mihi pro summa debita satisfieret, illum-que consiliariis expediendum commisit, ostendens mihi, servitori suo, non solum debitum velle facere, sed etiam gratiam ampliorem impendere. pro qua optima voluntate sentio me eidem excellentie vestre in perpetuum semper obligatum, ut ejus honorem et como-dum omni conatu et viribus meis promoveam. quod mihi idcirco facilius erit, quod apud hunc serenissimum principem, dominum regem Romanorum, existo, qui eidem excellentie vestre non solum ut principi sacri imperii sed etiam ut consanguineo suo mirum in modum afficitur. verum, illustrissime princeps, cum vestram optimam dispositionem perceperim, mitto nunc pro-curatorium ad amicos meos et alia oportuna ad rem peragen-dam, supplicans quoad possum humiliter, quod vestra optima voluntas mihi satisfaciendi ad executionem ponatur, ut finis jam tandem hujus negotii fiat. in qua re non debitum tantum sed maximam gratiam me recepisse a vestra illustrissima. dominatione reputabo, cui me semper ut servitorem efficio commendatum, ad ejus mandatum continuo promptum. ex Vienna.2 X. Wenzel von Bochow an den Breslauer Kanonikus Johann Ploso; Wien, 15. Mai 1443. Entschuldigt sich, daß er wegen Mangels an Zeit nicht schreibe. Erwähnt die Verhandlungen mit den Böhmen und Ungarn. Aus cod. Chigi JVI, 208, El. 122; N. 194. Venceslaus Bohemus Johanni, canonico Vratislaviensi, amico percaro, salutem plurimam äicit. Die Anrede fehlt Ohigi. — 2 Ougnoni setzt den Brief in den Oktober 1443, gewiß mit Unrecht. Schlick war nur Ende 1442, nicht 1443 in Italien; nach dem Ausdruck nuper kann der Brief nicht allzulange nach dieser Reise fallen. Nach seiner Rückkehr wurde ihm die Leitung der deutschen Kanzlei übertragen; auf die Bedeutung seiner Stellung weist er hier hin, was nur zu verstehen ist, wenn der Brief nicht allzulange nach seiner Ernennung geschrieben wurde. In Wien war der Kanzler mit dem Könige nach den Regesten erst seit Mitte Mai. Betreffs der späteren Verhandlungen mit Mailand vgl. Nr. XXIII. 17 Debes veniam dare occupationibus meis, si ad te ut cupis et ego optarem non sepe scribo. vix enim spatium somni cibi-que sumendi habeo. ita me supremus cancellarius fatigatum reddit. inter omnes tarnen labores sum memor semper tui nee unquam ex corde recedis meo et si possem in aliquo tibi prodesse ambabus manibus facerem. novitates autem et ista levia scribere nee otium babeo nee curo, nichil enim afferunt utilitatis. si quid esset, quod te vellem mei causa facere, statim rebus omissis aliis tibi significarem. idem et facere te vellem erga me. sed sumere calamum gratis, cum tota die invitus sit in manibus, non video cur me debeas adhortari. ne tarnen hac vice retrogradus tibi sim hec de novo ad te deducam. Bohemos scilicet cum majestate regia diversos habuisse tractatus tandemque convenisse, ut in festo saneti Michaelis alia hie teneatur dieta1 cum eis et res omnes perficiantur, quia ut spes est omnia bene terminabuntur. oratores regis Polonie hie sunt et cum eis cardinalis saneti angeli. jamque traetari de rebus Hungarie hie debet. vale. ex Vienna, die 15. maji 1443. XI. Johann Steinhof von Plettenberg an den DeJean und das Kapitel von Münster; Wien, 20. Mai 1443. Der König habe ihm an der dortigen Kirche ein Benefiz verliehen, um dessen Provision er bittet. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl. 108 mit des Eneas'Bemerkung dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. V). Venerabilibus patribus, decano et capitulo ecclesie Mo-nasteriensis Johannes Steynnhoff de Plettenberg* salutem ipluri-mam äicit. Concessit mihi majestas regia, cui servio, primarias preces super aliquo beneficio mihi conferendo, ad vestram collationem speetante, prout ex litteris regiis, quas vobis mitto, videbitis. ego autem illas libenter ad vestram collationem reeepi, sperans 1 EII conventio. * In einem Briefe an Giovanni Oampisio vom 1. Juni 1445 (Nr. 173) nennt Eneas den Steinhof hominem spissum et rubieundum, ignarum sermonis Italiei. Pontes. II. Abt. 62. Bd. 2 18 de favore et humanitate vestris, quodque mihi libenter eritis favorabiles et maxime cum in hoc majestati etiam regie sitis complacituri. quapropter vos humiliter rogo ac depreeor, ut juxta regias litteras mihi providere velitis, quoniam creaturam vestram et fidelem servitorem vestrum promovetis, qui in Omnibus vobis erit obsequiosus ac morigerus, sicut semper fuissem, si mihi aliquid mandavissetis. deinceps vero supplico, ut me utamini in cunctis, que possum prestare, mandantes mihi tan-quam vestro famulo ad omnia paratissimo. nee alia in presen-tiarum, nisi quod me iterum atque iterum vobis et in communi et in particulari offero et comendo. ex Vienna, die lune 20. maji anno 1443. XII.* [K. Friedrich an das Domkapitel in Straßburg; Wien, ca. 25. Mai 1443]." Klagt darüber, daß der Propst von Straßburg "¦ Zur Datierung: Gefällige Nachforschungen des Herrn Stadtarchivars Ber-nays in Slraßburg waren erfolglos; er verwies mich aber an das Bezirksarchiv daselbst, dessen Direktor, Herrn Dr. Kaiser, ich für seine wertvollen Mitteilungen auch hier bestens danke. Ich teile sie hier mit: „In einem JRegistraturbuche des Slraßburger Domkapitels, das in den Jahren 1667/68 angelegt ist (Bez-Archiv G 2958), befindet sich auf Seite 139' der Eintrag: Commissio a Basiliensi concilio Gisberto electo Segobrieensi facta ad audiendam causam inter Henrioum Mengossum nee non Nicolaum Hunnow occasione praebendae regis chori Argentin. per obitum Symo-nis Anmaii vacantis verteiltem 1441. Ferner G2714(s): Erzbischof Robert von Florenz fordert K. Friedrich und zahlreiche andere geistliche und weltliche Fürsten auf, da der zwischen Henricus Mengaiss arcium mag. und Nicolaus Honnow presb. Arg. dioc. schwebende Streit um die Ohorkönig-pfründe zu Gunsten des letzteren entschieden sei, den genannten Inhaber im Besitze seiner Pfründe zu schützen. 1443, April 30. Daraufhin verzichtet Henr. Mengass in einem Notariatsinstrument vom 2. Mai 1443 ausdrücklich auf die Pfründe. G. 2714(3). — Der Name Mengöz kommt urkundlich schon im 14. Jahrh. und jetzt noch französisiert (Mfyligoz) in Straßburg vor. Der Name des Gegenkandidaten dürfte mit dem nordöstlich von Slraßburg, jetzt auf badischer Seite gelegenen Ort Honau zusammenhängen. " Das Schreiben des Königs ist jedenfalls durch das Ersuchen des Erzbischofs veranlaßt worden. Das genauere Datum ergibt sich aus der Erwägung, daß K. Friedrich am 25. Mai 1443 (Reg. 1440 u. 1441) über Straßburger Angelegenheiten verhandelt; gleichzeitig damit dürfte auch das vorliegende Schreiben sein, das dann allerdings die Sache bereits geordnet fand. Wenn in der Hs. die Anfangsbuchstaben der beiden Kandidaten mit einander verwechselt erscheinen, so dürfte dies wohl nur auf einer Flüchtigkeit des Schreibers beruhen. 19 gegen den Vorschlag des Basler Konzils den Heinrich Mengaß zum ChorJcönig eingesetzt habe und verlangt, daß der Kandidat des Konzils, Nilcolas Honnow, in seine Rechte wiedereingesetzt werde. Aus dm. 12125, El. 166. Ad nostram nuper notitiam deductuni extitit, quod licet alias fidelis noster Nicolaus Honnow1 quandam vicariam in ec-clesia Argentinensi sitam, que ibidem vicaria regis chori nun-cupatur et que de jure patronatus regni nostri existit, a sacro Basiliensi concilio tanquam devolutam impetrasset, quidam tarnen Henricns Mengaiss2 per prepositum Argentinensem de eadem vicaria sibi provideri seu se ad eandem presentari optinuit, licet nulliter, et de facto8 in ipsa vicaria se intrusit, super qua re inter Henricum et Nicolaum prefatis lis apud dictum concilium intentata coram vobis pendere dicitur. quare cum ad nos ex debito suscepto regiminis regii pertineat jura imperii et regni Romanorum privilegia tueri, habentes certam notitiam sicut vobis fidem facimus per presentes, quod jus presentandi sive nominandi ad dictam vicariam, dum vacat, personam idoneam ex ejus primeva fundatione ad Romanorum regem sive impera-torem pro tempore existentem spectat, volentesque, sicut tene-mur, libertates et jura sacri imperii promovere, dilectiones Yestras hortamur atque requirimus, ut in hujusmodi causa ita provideatis, quod stante provisione hac vice per dictum concilium facta, jus nostrum illesum inviolatumque permaneat, ali-quando juxta consuetudinem in hujusmodi negotiis hactenus observatam executores ac defensores nostri juris cum brachio seculari deputabimus, ne nobis regnantibus sacrum imperium in suis juribus diminui valeat vel offendi, vos tarnen ne ad hoc occasione prefate vicarie devenire oporteat, gratam rem et ad-modum majestati nostre placitam feceritis, si ut speramus utque de vobis confidimus, et Nicolao4* prefato vicariam assignari amputatis litibus et jus nostrum custodiri feeerkis. 1 Hs. nur H. — 2 Es. N. — s In der Hs. folgt ein unverständliches ac si. — 4 Hs. N. 2* 20 XIII.* [K Friedrich an einen Kirchenfürsten, Dietrich von Köln?]." [Wien, Juni 1443?] Dankt ihm für sein Schreiben und bittet ihn, weiter für die Einigung der Kirche zu wirken. Was die Verständigung mit dem König von Aragonien anlangt, müsse er erst die Rückkehr des königl. Redners Philipp und des Königs Antwort abwarten. Aus dm. 12725, Bl. 167«. Recepimus ex manibus nobilis Gasparis Dornosh etc. litte-rara paternitatis vestre cum affectione et caritate erga nos ple-nam pollentemque alto consilio, quod etiam ex memoriali nobis per eundem Gasparuni tradito clarius intelleximus, quod quam gratum quamquam acceptum nobis sit facile intelligi potest, cum ad unionem ecclesie sancte, quam summopere desideramus, multum deserviat. non plus de illo nunc dicemus, quoniam talia secrete servanda sunt et dum tempus affuerit dirigenda. rogamus autem vestram paternitatem, quatenus persuasionibus et consiliis vestris salubribus etc. cogitare velitis, ut ad unionem bujusmodi proveniri possit. nos enim, deus novit, pura ducimur affectione. vellemus, ut omnes ita ducerentur, sed videmus con-trarium. preterea prefatus1 frater vester nobis ex parte vestra amplam fecit oblationem, quam gratissime acceptamus, et dum nos prout in brevi speramus, in partibus superioribus cum principibus nostris constituemur, non pretermittemus vobiscum super singulis ore conferre, offerendo nos ad ea, que pro honore vestro et comodo poterunt esse proficua. quantum autem ad factum intelligentie cum fratre nostro carissimo, rege Aragonum etc. expectamus reditum oratoris sui Philippi et responsum super his, que sue iraternitati noviter scripsimus, quibus habitis 1 Beweis, daß der Brief unvollständig ist. a Dietrich Mors vermute ich als den Adressaten, weil auch von dessen Bruder, in diesem Falle Walram von Utrecht, die Bede ist. Das Schreiben könnte sich auf das geplante Konzil beziehen, in welcher Angelegenheit sich Friedrich auch an Alfons von Aragonien gewendet hatte. — b Wohl jener Caspar Dorus, dem Friedrich im Herbst 1444 einen Palatinatsbrief erteilt (Beg. Nr. 1861). 21 procedemus ad ulteriora. cordi enirn nobis est secum in fra-terna caritate atque dilectione degere. XIV. K. Friedrich an K. Karl von Frankreich; Wien, 1. Juni 1443. Einladung zum Nürnberger Tage. Aus cod. Rep. II, 72, Bl. 3 der Stadtbibliothek in Leipzig [L] und cod. IV ¥81, Bl. 208 der Stadtbibliothek in Breslau [B]; gedruckt nach einer französischen Handschrift bei Martene et Durand: Collectio VIII, 977. Fredericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, dilecto fratri suo regi Francie etc.1 Accidit non sine gravi cordis nostri2 amaritudine, ut, ad Eomane regie dignitatis culmen assumpti, jam scissam ecclesiam jamque monstruosam atque bicipitem invenerimus, que res tanto molestior nobis8 fuit, quanto majora illuc prospeximus pericula4 emersura. scimus etenim, quod turbata ecclesiastica pace nee populi nee prineipes conquieseunt, sed insurgentibus bellis, rapinis, tumultibus, incendiis, cedibus vastantur agri, urbes deripiuntur, provincie lacerantur et innumeris regna miseriis conteruntur. quodque molestius esse debeat, Christiani nominis inimici propagantur et catholice fidei limites deprimuntur, quibus malis ut obviare pro nostris viribus valeremus, quamplures5 dietas indiximus, prelatos et prineipes nationis nostre sepius6 convoeavimus, ambasatores diversos nunc ad istam, nunc ad illam partem transmisimus, non laboribus, non expensis peper-eimus, ut per nostram, si fieri posset, solicitudinem recens ad-huc divisio sopiretur. scientes, quod, nisi pestis hujusmodi pollulans ineidatur, difficile postmodum eradicatur adulta semper-que fit vetustate robustior. tandem vero post regium dyadema suseeptum cum Franckfordiam redissemus scissionemque ipsam majora dietim fomenta suseipere cerneremus, habita cum venera-bilibus et illustribus tarn electoribus quam aliis sacri imperii prineipibus, prelatis, baronibus, proceribus ac communitatum et universitatum studiorum generalium7 ambasiatoribus matura 1 Die Adresse, die in beiden Handschriften fehlt, nach Martene. — " 3 B. nostri cordis. — 8 B. nobis molestior. — 4 B. pericula prospeximus. — 5 B. complures. — 6 L. sepe. — ' B. generalium studiorum. 22 deliberatione, visum nobis est in hac divisione ecclesie, que non solum ignaros et vulgares perturbat sed peritos etiam et doc-tissimos homines in diversas sententias proripit, antecessorum nostrorum vestigiis inherendum, qui ut oriri scismata inter Christianos videbant, generalia erigi concilia mox procurarant. sicut de Constantino magno, Marciano, Valentiniano,1 Theodosio, Justino2 et aliis pluribus cesaribus legitur et de dive memorie predecessore nostro Sigismundo presens etas recordatur, cujus opera, industria, solicitudine, studio pestiferum scisma, quod annis pene 40 universalem vexarat ecclesiam, in magno Con-stantiensi synodo finem accepit. pari igitur modo ad resarcien-dam presentis divisionis ruinam necessarium existimamus, generale concilium ab omnibus indubitatum teneri ubi mentibus tacuis orbis prelatis et aliis fidelibus deum timentibus ac publicam sa-lutem amantibus tarn de summo pontificatu quam de aliis rebus catholicam fidem ac universalis ecclesie nee non sacrorum conciliorum generalium3 et sanete sedis apostolice auetoritatem et statum concernentibus, contentione semota, veritas ipsa niani-festetur, et sicut una est fides unusque deus, sie unum ovile fiat et unus pastor, et ambulemus omnes in domo domini, cum consensu agnum in unis edibus comedentes. quod ut facilius fieret solennes oratores nostros simul cum prefatis electoribus versus Basileam atque Florentiam ad utramque partem trans-misimus, magna cum instantia postulantes, ut ambe partes vota sua conferant, quatenus modis congruis ad generalis concilii, ab omnibus indubitati, congregationem infra unius anni spatium perveniretur4 in loco nobis ac dictis electoribus grato et rebus gerendis aecomodo. sed redeuntibus oratoribus nostris nequa-quam perspeximus ex his, que nobis responsa sunt, pacis viam patere, de qua re magno dolore compungimur. non tarnen5 pro-positum procurande concordie deposuimus, sed quanto difficilior res esse videtur, tanto majori conatu duximus enitendum. con-fidimus enim in domino, quod ecclesiam suam non derelinquat, tum quia se velle persistere usque ad consumationem seculi repromisit. repetentes igitur animo nostri officii debitum, qui protectionem ecclesie, matris nostre, quamquam insufficientibus humeris et advocationem gerimus, volentes, ut tenemur, pre- 1 L. Valeriano. — 2 L. Justiniano. — 8 B. generalium conciliorum. — 4 L. veniretur. — B L. nee. 23 sentibus Christiane religionis calamitatibus obviare, rursus ad festum sancti Martini proxime instans in opido nostro Nuren-burgensi% aliam dietam cum predictis electoribus ceterisque pre-latis, principibus nee non communitatum et universitatum genera-lium'doctoribus duxiinus celebrandam, ut ibidem cum iisdem et aliis regum et prineipum oratoribus, qui affuerint, juxta ea, que in proxima Nurenburgensi2 dieta deliberata fuerint, personaliter convenientes, de modis congruis, per quos dictum concilium pro pace et unione ecclesie celebrandum quantocius fieri queat post dissolutionem dicte diete feliciter inchoari ac votive post-modum terminari possit absque ulteriori mora disponamus, ne propter istam vel illam8 personam scandalum patiatur ecclesia et Christiana religio amplius pessundetur. quia tarnen hujusmodi negotium arduum est et totam Christianitatem concernit, opus4 est ad hujus rei complementum, ut etiam ceteri f'ratres nostri carissimi, reges et alii prineipes nobis assistant, quos sane pronis animis et singulari affectu et letissimo corde propositum nostrum credimus suseepturos, cum non commodum nostrum aut honorem, sed communem et publicam prosequamur utilitatem, pacem, quam semper dileximus, promoventes, cumque nichil aliud5 nos moveat quam fidei zelus et ecclesie, cujus advocati sumus, commiseratio, qui nimis inviti cernimus inconsutilem Christi tunicam et desuper contextam, quam perfidi quondam Judeorum satellites scindere ausi non fuerint, ab impiis Christianorum manibus lacerari. inter alios autem, quorum nobis ad reinte-grandam ecclesiam confidimus adesse presidium, spem magnam in vestra serenitate posuimus, que semper ad pacem et commune bonum extitit inclinatior, progenitores suos imitans, quorum clarissima gesta pro Christiane fidei exaltatione et ecclesie catholice tranquilitate totus orbis admiratur et laudat. quibus ex rebus indubie credimus ad extirpationem scismatis presentis sere-nitatem6 vestram totis affectibus animatam existere magnopereque optare, ut quam celerrime pax in ecclesia reformetur, qua spe veluti certitudine quadam permoti, confidentius vestram serenitatem duximus adhortandam, ut ad predictum concilium, postquam in dictum fuerit, prelatos dominiorum vestrorum ac oratores vestros ad providendum ecclesie tollendumque scisma 1 B. Norenborgensi. — 2 B. Norenbergensi. — 3 B. aliam. — 4 B. opus nobis. — 6 Fehlt B. — " B. fraternitatem. 24 destinare non omittatis, ut unitas atque tranquilitas in Christiano populo reparetur. sed omnino ad hanc rem tarn salubrem, tarn optatam, tarn necessariam atque sanctam nobiscum sentire et pari voto velitis concurrere atque patentibus brachiis nostram intentionem suscipientes cooperaremus, quod dominicus grex sal-vetur et non sit amplius ruina. confidimus enim, quod nicbil apud vestram serenitatem plus valeat quam veritas, quam unio, quam animarum salus et1 orthodoxe fidei propagatio, que om-nia, sicut cernitis, propter divisionem hujusmodi nimium susti-nent detrimentum. agite igitur, rex inclite et amantissime frater, sicut de vestra sincera mente sanctaque voluntate fiduciam ob-tinemus et inherentes progenitorum vestrorum vestigiis, quem admodum religiosissimus princeps pacis et veritatis amator semper fuistis, sie et vos nunc in hoc exhibito negotio nobis per lato-rem presentium ante predietam dietam in festo saneti Martini celebrandam de vestra intentione celeriter respondentes, ut per vestram et aliorum regum et prineipum opera pax puleerrima inter Christianos populos reflorescat et tarn vestre fraternitati quam aliis cooperantibus ab eo, qui euneta videt et nullum irremuneratum preterit bonum, celestis retributio premii repen-datur. datum Vienne, 1. die mensis junii anno domini 1443, regni vero nostri anno 4. XV. Kaspar Schlick an den Bischof von Großwardein, Johannes de Dominis; Wien [ca. Anfang Juni"] 1443. Über Angelegenheiten Ungarns, für das er trübe Zeiten kommen sieht. Bittet den Bischof, Ladislaus wie bisher treu zu bleiben. Originalkonzept des Eneas Silvius mit Korrekturen Schlicks im k. u. k. Haus-, Hof- und Staatsarchiv in Wien (gedruckt bei Chmel: Materialien I, 118^). Reverende in Christo pater ac domine singularis.2 Fuit apud me nuntius vester, homo modestus et comis, multaque 1 L. quam. — 2 Eneas ursprünglich: ac colende mi domine; Schlick änderte wie oben. * Die Datierung ist schwer; sicher ist nur, daß der Brief nach den Verhandlungen mit den Böhmen geschrieben ist, also nach dem 17. Mai (vgl. Palacky: Dejiny ndrodu ieskiho VI*, 430, Anm. 88) und vor dem 1. August, an welchem K. Friedrich und mit ihm Schlick wieder in Wr.-Neustadt waren. Die versteckte Drohung des Briefes scheint mir für den Anfang Juni zu sprechen, als der Preßburger Tag ergebnislos geendet hatte. 25 mihi nomine vestro et auditu suavia et cognitu gratissima retulit. affecerunt me illa non parvo gaudio, que super rebus illis Ungharicis, quid vestri animi esset vestreque sententie, denuda-runt. et quamvis laudem magnopere presens propositum vestrum, preteritum tarnen non acerbe reprehendo. communis etenim error quandam pre se fert excusationem. videtur namque fatalis quedam calamitas incidisse, que inprovidas hominum mentes illo in regno occupavit, ut cernere nequirent verum.1 quod ita-que hactenus factum est,2 fortune ascribendum est; quod in futurum facere velle vos spero,3 providentie atque consilio. et quippe ut illud timor excusat, sie istud animi reeta comendat ratio, tantum superest, ut suseeptum mente propositum firmiter continuetis effectuique maneipetis, quod paternitati vestre re-verendissime non solum ad laudem sed ad fructum et utilitatem conducet. videbitis namque brevi tempore maximam rerum mutationem. jam enim maturum est ulcus et necessarium est, ut sanies exeat. non placent deo, qui contra fas eontraque omne jus gentium alios opprimunt, nee homines hisce justitie oppressoribus perpetuo favent. sed solent injusti ad tempus sublimes fieri, ut quo altius evecti fuerint, eo gravius corruant. veniet, veniet quippe tempus et prope est, ut libenter voluerint ceteri omnes ejusdem fuisse animi, cujus fore vestram paterni-tatem indubitanter confido.4 sed videant illi, ne tardiores sint, ne cum gesta res fuerit, fortunam magis quam justitiam sequi videantur. loquor aperte cum vestra reverendissima Tpaternitate, quia id arbitror pro mea familiaritate, qua semper usus sum secum, mihi licere. fuistis etenim mihi semper et pater huma-nissimus et dominus benignissimus plurimisque me benefieiis devinetum reddidistis, quo fit, ut aniruum meum patefacere vestre paternitati non reformidem. scio namque, quod omnia in bonam reeipitis partem et ut pura mente loquor, sie puris auribus auditis. ego sane consulo, suadeo et, si licet, moneo, ut justitiam Serenissimi domini regis Ladislai fovere velitis et pro vestris viribus adjuvare, ne sibi tarn atrocem injuriam in-ferri patiamini. dico pro vestra portione, ne quid vobis eulpe Eneas ursprünglich: ut cernere verum non permisit (!), was er dann selbst korrigierte. — * E. ursprünglich fecistis, von Schlick korrigiert. — 8 E. ursprünglich: velle ostendetis, von Schlick korrigiert. — i E. ursprünglich: cujus se fore vestra -patemitas significat; von Schlick korrigiert. 26 valeat imputari. scitis enim, quod, qui non propulsat cum potest injuriam, tarn est in culpa quam is, qui infert. debetis preterea compati tarn conquassato regno, quod nunquam poterit quiescere, nisi quos debet habeat gubernatores, et quos habet injustos de-pulerit. vani sunt namque illorum cogitatus, qui se putant absque justitia pacem habituros. hoc pluribus forsitan moneo, quam apud gnarissimam et doctissimam ipaternitatem vestram expediat. nam quid est, quod vos lateat aut quod ex me discere possitis, nisi fortasse aliquid facti, in quo sepe contingit ab indoctis peritissimos commoneri. possum equidem super facto licentius loqui, quia non apud vos omnia patent, que apud nos geruntur. utcumque est, laudo ipaternitatem vestram, ejusque Judicium perspicax probo, que more prudentissimi naute futuros ventos procul videt hisque navim preparat, ut cum illi venerint, non in proram sed in puppim recipiantur. plane ut opinor me habetis. quantum autem ad majestatem regiam pertinet, sciat vestra ^aternitas, gratiam se ejus habere majoremque in dies habituram, si ut spero atque indubie credo, bonum1 animum retinebitis et quantum in vobis fuerit enitemini, ut justitie locus sit, qui tarnen omnino erit, nee poterunt perfidorum impedire conatus. de me autem sie habete, quod ubicumque sum vester expeetareque omnia summa pro vobis studia atque officia a2 me potestis, quia non fallam opinionem vestram. scio namque, quod nunquam3 possem tantum esse vobis morigerus, quantum vestra virtus singularisque bonitas promeretur. scripsissem aliquid de Bohemis, nisi quod jam arbitror notum esse paternitati vestre, eos hie fuisse et iterum in majori numero ad festum saneti Michaelis proximum redituros esse, conclusionem bonam atque optatam cum majestate regia suseepturos, que res non parum ad justitiam in Ungharia faciendam conducit, sicut arbitrari optime potestis, qui utriusque regni et mores et conditiones non ignoratis. valete feliciter. scriptum Wienne per vestrum Qasparem Slik de Wywar, cancellarium imperialem. Reverendissimo in Christo patri, domino Johanni, episcopo Waradiensi, domino meo singulari.* 1 Von Schlick aus ursprünglichem presentem korrigiert. — a Von Eneas aus ursprünglichem de korrigiert. — 3 Em ursprünglich folgendes pro vestris erga me meritis von Schlick gestrichen. — 4 Scriptum — singulari Zusatz von Schlick. 27 XVI* K. Friedrich an die Stadt Siena;1 Wien, 24. Juni 1443. Einladung zum Nürnberger Tage." Aus cod. Vindob. 5089, Bl. 278". Fridericus, dei gratia Ronianorum rex semper augustus, Austrie, Stirie, Karinthie et Carniole dux etc. civibus Senensibus. Honorabiles, fideles, sincere dilecti. permolesta nobis res est hee divisio, que sanctam dei ecclesiam quasi tempestas que-dam invasit, nam et bona plurima impedit et mala pene infinita producit. ea quoniam vobis notissima sunt consulto transimus. proximum est, ut propositum nostrum, quod sit ad exstirpationem presentis scismatis, vobis notificemus vosque hortemur, ut ad commune extinguendum incendium nobiscum concurratis. nobis etenim, omnibus consideratis, nulla conventior via est visa ad pacem ecclesie reintegrandam, quam generale congregare con-cilium, ad quod omnes tum reges et principes, tum populi na-tionesque mittant et quid expediat in communi consulant, ut sublata differentia tarn de summo pontificatu quam de sacrorum conciliorum et sancte sedis npostolice auctoritatem sicut una est fides unusque deus sie unum fiat ovile et unus pastor et am-bulemus omnes in domo domini cum consensu, agnum in unis edibus comedentes. nee nostrum dumtaxat hoc consilium est, sed tarn illustres principes sacri imperii electores quam alii prelati, barones et universitates generalium studiorum ac com-munitates nostre nationis et nonnulli alii reges et principes Christiani in hac sententia nobiscum existunt, quod eo magis nobis placet, quoniam et antecessores nostri idem factitare con-sueverunt, cum scismata intra ecclesiam insurgebant. sie2 de Con-stantino magno, Theodosio et aliis pluribus cesaribus legimus et 1 Ein gleichlautendes Schreiben an die Stadt Florenz vom selben Datum im Flut. 49 sup. cod. 47, Bl. 49", der Laurenziana; die geringfiigigen Abweichungen sind im folgenden verzeichnet. — 2 sicut. "¦ Die Antwortschreiben der beiden Städte hat Ghmel aus clm. 215 in den Sitzungsberichten der Wiener Akademie 5. Bd. (1850), S. 686—687 mitgeteilt; sie folgen zur Vervollständigung auch hier; zwei andere Antwortschreiben a. a. 0.; acht weitere interessante, bisher ungedruckte Schreiben im clm. 14134, Bl. 123—127 und im Kod. Vorau 35, Bl. 188—191. 28 de dive memorie Sigismundo predecessore nostro presens etas recordatur, cujus opera, studio et sollicitudine pestiferum illud scisma, quod annis circiter 40 universalem vexarat ecclesiam in sacra Constantiensi sinodo finem accepit et quamvis partes ipse nunc invicem dissidentes ad rem hanc per nostros oratores tarn in Florentia quam in Basilea requisite minus gratum respon-sum prebuerint1 non tarnen procurande concordie propositum deposuimus, sed quanto difficilior res esse videtur, tanto majori conatu ducimus innitendum,2 scientes, quod omne preclarum opus arduum est et omne utile consilium difficile vixque aliquid boni sine difficultate perficitur. ideoque perseverantes in sen-tentia concilii celebrandi rursus conventionem aliam prelatorum, principum, baronum, communitatum et universitatum nationis nostre prefate apud Nurinbergam in festo sancti Martini proximo celebrandam indiximus, intendentes ibidem super modis exi-gendi3 generale concilium finalem conclusionem suscipere, qua propter, cum res hec tarn vos quam alios Christianitatis populos concernat opusque sit; ut ad removendum universale scandalum universorum vires concurrant, fidelitates vestras hortamur attente ac pro communi omnium Christianorum utilitate requirimus, ut ad prefatum concilium, postquam indictum fuerit, oratores vestros ac prelatos vestrorum dominiorum transmittatis et nobiscum in omnibus ad unionem et tranquillitatem ecclesie concurratis, prout de vestra sincera et optima voluntate confidimus, nobis per latorem presentium4 ante diem conventionis predicte de vestra intentione respondentes, ut per nostram solicitudinem, nobis atque aliis Christiane religionis populis opem et operam ferentibus, pax pulcerrima in Christiano populo reflorescat et tarn vobis quam aliis cooperantibus ab eo, qui cuncta videt et nullum in-crementum preterit bonum, celestis retributio premii tribuatur. datum Vienne, die 24. junii anno domini etc. i443, regni vero nostri anno 4. Ad mandatum domini nostri regis, domino Gasparo can-cellario referente, Eneas Silvius.8 1 prebuerunt. — a enitendum. — 8 cogendi. — i presentium latores. * Ich teile hier die Antworten der beiden Städte Siena und Florenz nach dem Kodex Lobkowitz 462, El. 40 und 41, mit: Siena achreibt ablehnend: Serenissime atque gloriosissime princeps et clementissime domine, pater et domine singularissime. post recommendationem. Litteras sacre 29 [In verso:] Honorabilibus prioribus, gubernatoribus commu-nitatis et capitaneo populi civitatis Senarum, nostris et imperii sacri fidelibus sincere dilectis.1 1 Honorabilibus prioribus artium, vexillifero justitie, populo et communi-tati civitatis Florentle, nostris et imperii fidelibus dilectis. majestatis vestre, que nobis proximis diebus reddite sunt, surnmo ho-nore ac reverentia, uti decet, suseepimus hiisque plenius intellectis re-spondemus. nos, qui bonum commune Christianorum et ecclesie semper optavimus ac quesivimus, egro ac molesto animo ferimus, si qua divisio orta est illis in partibus, ut littere majestatis vestre asserunt, que vel minimum scandalum in dei ecclesiam inducere queat. nam cum ponti-ficem summum Eugenium quartum habeat ecclesia, tertium decimum annum in pontificio jarn agentem, quem juste sancteque electum nemo nisi infidelis negat et quem cuncti reges principes et populi, potissimum felicis recordationis Sigismundus scismatis hostis et Albertus, antecesso-res vestri, usque ad extremum vite et ceteri in hanc usque diem Christi vicarium venerati sunt, quodque tarn pie quam fideliter precipue novis-simis litteris suis serenitas vestra probare videtur, nulli profecto Chri-stiano unici pastoris potestatem, que divino non humano ore robur ac-cipit, in dubium revocare licet, nos ergo et rei ratione et tot principum diuturno exemplo ducti secus agere aut existimare nefas putamus, quin potius pene manu tangimus perniciosum fidei et ecclesie fore, si ulla in congregatione disceptatio aut sermo de ea re habeatur. quod si fieret, videret majestas vestra rem Christianorum in deteriorem exitum vergere, quod precaventes ab hujus rei culpa penitus abesse intendimus, quam incidere arbitramur eos, qui hanc rem in dubium vertere voluerunt propterea, si qui adversus sanete apostolice sedis auctoritatem se erigere nituntur et in gregem domini perfidia serpere fucati quodam religionis colore velut infecta aut putrida membra puniri gladio et imperialis cul-minis ense abscindendi perdendique sunt, ne Universum ecclesie corpus inficiant. est ergo regie potestatis vestre, apostolicam sedem et summum pontificem Eugenium tueri et augere, adversantes comprimere et, ne sub concilii aut tertii loci nomine, quod nisi apostolica auctoritate fuerit fulcitum irritum fore nullus ignorat, vulnus non solum ecclesie sed omnibus, qui Christo militant, infligatur, eompescere improbas cogitatio-nes illorum, qui se ab ecclesia subtraxerunt, quorum opera in propaculo sunt hoc pacto ecclesie et cuneto Christiano populo quies optata dabi-tur, quam nusquam apcius commodiusque dari posse universi existimant. cumque a serenitate vestra cuncti tutelam ecclesie et Christiane unitatis prestolentur, nihil est, quod illis majoris letitie et gaudii hoc tempore affere possit, quam Eugenium pontificem summum magne venerationi habitum et indubitatum Christi vicarium favere, colere et observare, et quamcunque congregationem in illum et ecclesie pacem se extollentem dissolvere et punire, quo majora dignioraque opera cepta ad nominis Christi gloriam omni molestia pro suo zelo ac fide tucius ac liberius 30 XVII. K. Friedrich an Papst Eugen; Wien, 25. Juni 1443. Verständigt ihn von seiner Absicht, ein allgemeines Konsil einzuberufen und von dem Nürnberger Tage. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl. 61", verglichen mit dem Drucke bei Plac. Braun: Notüia de codd. mss. Afrae Augustae VI, 158 [B]. Beatissinie pater et domine. Desideravimus hattenus magno-pere et adhuc ex sincero cordis et compassionis affectu desi- * Eneas setzt dem Briefe ein dimitte an den Band. agere implereque possit. vestram autem serenissimam majestatem humi-liter obsecramus ut si oratores nostros non miserimus id eoque pacienti-que animo perferat, quoniam nihil dubitamus, celsitudinem vestram hac breviori tuciorique via sublaturam, quidquid dedecoris aut malitie noverit. in sancta aut sanius extra sanctam ecclesiam, quod illi nulla-tenus obesse possit, quem admodum majores vestri summis laboribus aufferre studuerunt, ut ovile Christi ao illius verus pastor et apostolioa sedes, uti par est saltem nostris temporibus, illibata et observata per-maneat. postremo nostrum civitatem ejusque cives vestre clementissime majestati, cujus vere fideles sunt, enixius quoad possumus commendamus. datum Senis, die 21. augusti 1443 in dictione 6. Serenitatis vestre devotissimi filii et servitores priores gubernatores communitatis et capitaneus' populi civitatis Senarum. Die Antwort von Florenz lautet zustimmend: Serenissime ac gloriosissime princeps, pater ac domine noster sin-gularissime. post humilem recommendacionem. Accepimus litteras im-peratorie sublimitatis, in quibus sapientissima verborum Serie ac maxima racionum gravitate significatur nobis propositum atque intencio majesta-tis vestre circa extirpacionem divisionis ac scismatis, quod nuper in ecclesia dei ac in populo Christiano emersit. quarum litterarum intel-lecto tenore summis ac dignissimis laudibus prosecuti sumus imperato-riam majestatem vestram, que de unitate Christianorum sollicita est ac omnem protinus deformitatem et labern omneque pestiferum virus de ecclesia dei removere festinat, ut tollantur nocitura et salubria sciscan-tur. hec profecto sunt optimi ac sapientissimi principis, hec nomen vestrum pro tarn laudabili cura apud deum et homines gloriosissimum reddent. nee est quiequam dignum judicio nostro, in quo dignius ac lau-dabilius operari augustalis sublimitas possit. quod autem in extremo ipsarum litterarum majestas vestra postulat, ut ante festum saneti Martini, in quo congregacio vestre nacionis apud Nurembergam ordinata existit, declarare velimus, an ad concilium generale pro bis rebus ordi-nandum prelatos et oratores nostros mittere intendamus, ad hanc partem 31 deramus, ut pro pace et unione ecclesie, que proch dolor nimium1 his diebus quassatur,2 generale concilium, ab omnibus indubitatum in loco tuto et rebus gerendis aceomodo, quam citius fieri posset, celebraretur. ad quam rem, ut vestra- beatitudo consensum pre-beret, tarn nos quam illustres principes, sacri imperii electores, oratores nostras ad eandem transmisimus, licet in nullo, sicut spes erat, votiva responsa successerint, cum judicio vestro minime aptum medium ad quietem ecclesie visum sit, quod nos et dicti electores3 aperuimus et quippe responsionem nobis factam cla-rius intuentes consultius fuisse pro communi utilitate putavisse-mus,0, quod beatitudo vestra aliquas clausulas mitius et clemen-tius posuisset, pro meliori tarnen omnia et singula interpretantes virorum timoratorum et tarn divini quam humani juris peritiam habentium freti consiliis intelligere jam4 non valemus, que aptior, tutior aut alia expeditior via tollendi scismatis esse possir, quam generale cogi concilium. nam et id ratio suadet et ma-jorum nostrorum hoc praxis edocuit, ut in omni ecclesie turbine concilium pro remediis adhiberetur. nee nostra tantum aut pre-fatorum timoratorum sententia est, nam si id esset predictis non obstantibus plus multo sanetitati vestre quam nobis ipsis crederemus, sed nedum electores prefati immo et complures Christianitatis reges et prineipes id sentiunt, atque5 suadent, nos per litteras suas et tamquam protectionem et advocationem ecclesie gestantes ad id operam demus summis preeibus ad-hortantes et, ne amplius supersedeamus, urgentes, statuimus ergo reeipiendum fore, quod communis sie attolit opinio. ideo-que juxta plurimorum desideria iterum conventionem prelatorum et prineipum Germanice nationis in festo saneti Martini proximo 1 B. nimis tarnen abs demeritis. — 2 B. conquassatur. — 3 B. oratores. — * Fehlt B. — 6 B. et. "• Gemeint sind die Verhandlungen im November 1442, die Schlick geführt hatte. per nos respondetur, esse inteneionis nostre, per vivam vocem oratorum nostrorum ante congregacionem Nurembergensem prefatam Tel in ipsa congregacione voluntatem ac sinceritatem animorum nostrorum super hae materia et aliis vestre celsitudini declarare. datum Florencie die 28. augusti 1443. [ Serenitatis vestre devotissimi servitores priores arcium et vexillifer justicie populi et communitatis Florencie. 32 apud Norembergam indiximus, ut finalis illic conclusio super justis et oportunis modis congregandi concilii1 recipiatur et ut omnibus nostra patescat sinceritas de prefatorum2 et aliorum sacri imperii principum oonsilio ad universos interim reges et principes Christiane religionis scripsimus, ut et ipsi prout alias nobis significarunt ad restringendum boc edax incendium, quo sancta conflagrat8 ecclesia, velint concurrere. qua propter etsi preces nostre superiores incassum ierint, rursus tarnen beatitu-dini vestre supplicare decrevimus, ut quod ante factum non est, nunc velit pro bono communi totius Christiane religionis et pro suo debito et honore perficere doctosque nautas imitari, qui, ne pericula subeant, graviori tempestati sepe4 obsecuntur. sciunt namque incautum esse ceptum cursum cum periculo tenere potius, quam eo commutato tandem pervenire, quo placet. non enim idem aut facere aut dicere5 semper tenemur, sed idem spectare semper debemus nee laudatam agnovimus in una sen-tentia perpetuam mansionem. speramus per vestram beatitu-dinem sane intelligi, ideo finem scribendi facientes eandem in visceribus Jesu Christi sicuti prius iterum hortamur,6 ut quid dignitas, quid debitum, quid religio, quid denique de vestra dementia expeetatio summa omnium flagitat, prono animo com-plectatur, nobis ante diem predicte conventionis de sua inten-tione rescribens, nos autem si, ut arbitramur, in hac petitioni nostra beatitudinem vestram inclinatam et affeetam viderimus, ut veritatis et justitie defensores tarn ab equis quam iniquis7 recognoscamus officiose curabimus. datum Vienne, die 25. junii anno domini etc. 43 regni vero nostri anno 4. Ad mandatum domini regis dominus Gaspar cancellarius, referente Enea Silvio.8 1 B. concilium. — 2 B. prefatorum eleetorum. — s B. affligitur. — i B. sepius. — B B. docere. — a B. exhortamur. — ' B. tarn ab universis. — 8 Datum und Unterschrift nach B.; Chigi hat das später von Eneas eingesetzte Datum: Vienne, die 16. julii anno etc. 43. Daß es nicht richtig ist, beweist die bei Braun VI, 159—164 mitgeteilte Antwort des Papstes, worin es heißt: Litteras, quas ex Vienna 25. junii ad nos scripsisti. Auch das Schreiben an die Kardinäle trägt das Datum 25. Juni in allen alten Sandschriften. 33 XVIH. K. Friedrich an das Kollegium der Kardinäle; Wien, 25. Juni 1443. Teilt ihnen seinen Plan der Einberufung eines allgemeinen Konzils mit und ersucht um ihre Unterstützung in dieser Angelegenheit. Aus Ohigi JV1, 208, Bl. 63 mit dem Vermerk des Eneas: di mitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. VI), gleichlautend mit dm. 14134, Bl. 119" und Vindob. 5089, Bl. 259 (notiert bei öhmel, Reg. 1416). Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus etc. Reverendissimi in Christo patres et amici carissimi. non latet vestras paternitates reverendissimas, quanti periculi sit quantasque secum animarum jacturas ferat hec divisio, que quasi procella quedam horribilis sanctam dei nuper invasit ecclesiam, nee dubitamus, quin pro vestra summa et prudentia et bonitate unionem desideretis et nostris diebus ecclesiam videre paccatam. quod et nos ex intimis quoque desideramus pre-cordiis, qui nimis inviti cernimus inconsutilem Christi tunicam et desuper contextam, quam perfidi quondam Judeorum satellites scindere non presumpserunt, ab impiis Christianorum manibus laniari. nee sane ad hujusmodi resarciendam ruinam viam prospieimus aptiorem, quam generale coneilium ab omnibus in-dubitatum in loco tuto et rebus gerendis aecomodo celebrari. nee id nobis solum videtur, sed communis hec est nedum timora-torum virorum sed et plurimorum regum et prineipum Christiane religionis sententia, qui nos, ut ecclesie protectorem et advocatum, ut ad id operam navemus, exhortari et commonere dietim non cessant. qua propter licet in hunc finem tarn nostri quam illustrium prineipum electorum sacri imperii oratores ad sanetissimum dominum papam Eugenium et vestras reverendissimas paternitates preterita hieme transmissi gratum responsum non ob-tinuerint, non tarnen pi-oposito nostro procurande concordie ceci-dimus, sed quanto difficilius res esse videtur, tanto majori conatu duximus enitendum, quia, quo difficilius aliquid queritur, eo preclarius invenitur. perseveramus igitur in ea sententia, ut generale cogatur coneilium, pro qua re maturanda rursus electorum predictorum ac magnatum freti consilio conventionem prelatorum et prineipum nationis nostre apud Norembergam in Pontes. II. Abt. 62. Bd. 3 34 festo sancti Martini proximo celebrandam indiximus, universos interim reges et principes Catholicos nostris litteris excitantes, ut ad commune restinguendum incendium nobis assistant atque cooperentur viis justis et accomodis, de quibus optima freti fiducia sumus, quod nostra per eos intentio patentibus brachiis suscipiatur, cum nicbil aliud quam dei honorem, ecclesie pacem et animarum salutem in hoc mundo queramus, attento precipue, quod et maxima pars ipsorum hoc unicuni reintegrande ecclesie nobis significavit esse remedium salutare. quibus ex causis non ab re censuimus, ut iterum beatitudinem ejusdem domini pape Eugenii exhortaremur, quatenus juxta petitionem, quam predicti nostri oratores fecerunt, et totius Germanice nationis et universe fere Christianitatis desiderio velit clementer annuere. scribimus ergo et nunc denuo sanctitati sue sibique supplicamus, ut pro comuni utilitate et suo debito et honore pariter et commodo preces nostras complectatur, sicut ex litteris nostris eidem desti-natis videbitis, quarum copiam presentibus mittimus interclusam. verum quia et vos hoc negotium concernit, qui sedis apostolice cardines estis atque columpne, collegium etiam vestrum rogamus attente, ut ad rem hanc tarn sanctam atque salubrem velitis con-descendere eandemque sanctitatem, si forte aliter sentiat, iterum atque iterum et inportune et oportune ad hoc inducere, ne Christiana religio tali modo conquassetur. nanque si presens scisma in ipso ejus ortu non extirpetur difficile postmodum nostro judicio adultum eradicabitur fietque semper vetustate robustius. jamque aliquid subodoravimus per nonnullos practicari, ut ra-dices scismatis hujus altius suffigantur, cui rei providentie vestre est obviare. sapientibus nanque non solum omniphariam for-tune impetus tollerare sed impedire etiam et eisdem obviare congruit. non dicimus multa, quia ex paucis pro summa vestra prudentia conjicere vos plura non ignoramus. solum vobis Optimum nostrum ad pacem et unionem ecclesie zelum ac sancte sedis apostolice et fidei exaltationem recomendamus, cupientes, ut de vestra nobis intentione per hunc nuntium quantocius rescribatis. nobis quidem salus Christiani populi et fidei catho-lice exaltatio tante eure est, ut tarn vobis quam aliis quibusque comune bonum optantibus aut pares aut certe proximi simus. vestrum est consulere fidei Christiane ac honori et statui apostolice sedis, quod tunc rite facietis, cum ad dicti concilii con-gregationem propensi fueritis et in eandem sententiam beatitu- 35 dinem domini pape Eugenii adduxeritis. darum Vienne, die 25. junii anno domini 1443 regni vero nostri anno 4.1 XIX.* Kaspar Schlick an einen Kardinal; [Wien, ca. Ende Juni 1443]. Ersucht ihn, dahin wirken zu wollen, daß der Papst den Plänen K Friedrichs geneigt werde. Aus clm. 12725, EL 186 und 186"? Dominus Gaspar ad cardinalem pro unione ecclesie. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime. fuit hie superoribus diebus ille doctor, quem cum vestris litteris et instruetionibus ad regiam majestatem transmisistis, qui ma-jestatem eandem ut voluit allocutus fuit, omnia latissime ex-ponens sibi commissa. is responsum habuit et per proprium nuntium vestre reverendissime paternitati transmisit, quod jam arbitror ad vos esse deductum. verum quia reverendissima yestra paternitas significavit sanctissimum dominum nostrum papam mitiorem effectum esse circa res illas, pro quibus apud sanetitatem suam fui idque nonnulli alii curiales per suas litteras affirmant, deliberavit majestas domini nostri regis rursus apud eundem dominum nostrum papam instare, ut pro pace et unione ecclesie viam illam tenendi concilii generalis ab omnibus indubi-tati complectatur, prout ex litteris regiis sacro dominorum car-dinalium collegio scriptis, quas lator presentium defert, plene videbitis. rogo igitur et obsecro, ut vestra reverendissima pa-ternitas omni conatu apud sanctissimum dominum nostrum velit laborare, quod regie preces pro bono comuni exaudiantux-; quia per hanc maxime viam statum suum corroborabit, dominum nostrum regem sibi ut est affectissimum retinendo. super quibus rebus dignetur vestra reverendissima dominatio mihi plene rescribere et me per hunc nuntium de omnibus reddere cer-tiorem, ut pro ejusdem domini nostri honore et statu tanto ma- 1 Ohigi hat an dieser Stelle: 43 ut supra, dem clm. fehlt jede Jahresangabe. Die Antwort der Kardinäle gedruckt bei Braun, 6, 164. — 2 Der Brief ist in die Handschrift zweimal eingetragen; die Abweichungen bestehen nur aus bedeutungslosen Schreibfehlern. Er kann jedesfalls nicht lange nach dem vorangehenden geschrieben sein. 3* 36 jores curas ac solicitudines suscipiam, quanto sue sanctitatis intentionem meliorem erga dominum nostrum regem et rei publice Christiane utiliorem esse perceperim. XX.* Kaspar Schlich an einen Kardinal (Lodovico Scarampo ?); [Wien, Ende Juni 1443]. Freut sich, daß der Papst jetzt milder gestimmt sei und hütet den Kardinal, er möge seinen Einfluß geltend machen, daß der Papst dem Plane K. Friedrichs zustimme. Aus cod. Lob/cowitz 462, Bl. 59. öancellarius innotescit cuidam cardinali, qualiter responsa domini apostolici regie majestati viderentur1 dura gaudetque; sua sanctitas jam se mitius gerat etc. Reverendissime in Christo pater et domine honorande. teneo memorie illa, que hoc anno, dum Florentie forem, cum vestra paternitate et cum bone memorie reverendissimo domino cardinali sancte crucis,a qui tunc in humanis agebat, nomine Serenissimi domini nostri Romanorum regis pertractavi, simulque memini responsi suscepti, que omnia meo in reditu majestati regie, ut gesta erant, exposui. de quibus aliqualiter eadem majestas admirata est, cum plerisque principibus inferioribus multo majora concessa sint per sanctissimum dominum Eugenium papam, quam essent nonnulla ex postulatis regie majestatis. similiter quoque demiratus est dominus noster rex illam durani responsionein b super facto congregandi concilii datam per eun-dem sanctissimum dominum nostrum, Eugenium prefatum.2 non solum regiam sublimitatem, sed electores principes universos Almanie ac ipsam totam nationem Germanicam notare visus est, quod hoc tempore, ut cum -paternitate vestra reverendissima3 loquar confidentei-, non expediebat. noyiter autem, sicut non-nulli etiam viri grayes et auctoritatis magne ex Romana curia scribunt, idem sanctissimus dominus papa mitior factus est pluri-mumque mutatus. quod si ita est, valde gaudeo, nichil enim sue sanctitati utilius esse potest in hac divisione ecclesie, quam 1 Cod. videretur. — 2 Cod. Eugenius prefatus. — " Cod. reverenda. » Niccolb degli Albergati, gestorben 9. Mai 1443. — b Vom November 1442 (gedr. Braun 6, 186 und Würdtwein, Subsid. diplom. IX, 67—60). 37 serenissimum dominum nostrum regem sibi, ut est, tenere beni-volum et suis precibus, tum precibus privatis tum publicis, gra-tanter annuere, ut in concilio, quod fiet, vices sibi impendantur. est enim omnino dispositus ipse dominus noster rex ad unionem ecclesie per viam generalis concilii intendere et in dieta, festo sancti Martini apud Nurembergam celebranda, ultimam suscipere conclusionem. quare cum sie regiam majestatem ac electores et totam nationem fervere videam, mihi, qui predicti sanetissimi domini pape servitor existo, debitum meum esse videtur, ut ipaternitatem vestram, que apud eundem sanctissimum dominum papam inter primos habetur, certiorem de his faciam vosque rogem et precer, ut sanetitatem ejusdem domini pape ad volun-tatem domini nostri regis deflectere enitamini ipsamque inducere, ut ante predietam dietam petitiones alias per me faetas exaudiat, bullas suas super omnibus exhibens. scio, quod vestra ^aternitas habet copiam illorum tractorum et inter nos collatorum et id-circo nichil hec renovo, quoniam si id egerit, dominum regem mirum in modum sibi alliciet et statum suum reddet per omnia tutiorem. velitis ergo vos, qui auditus estis ab eo, quique in oculis ejus gratiam semper invenitis, super his laborare, que sue sanetitatis honorem et utilitatem ac totius universalis ecclesie pacem concernunt, mihique per latorem presentium de ipsius domini pape et vestra intentione rescribere, ut in dieta prefata juxta responsum, si bonum fuerit, possim pro ipsius sanetitate decertare et domino nostro regi, que persuadenda fuerint, effi-caciter suadere. valete optime et me recommissum facite apud domini nostri pape sanetissimi pedes, ad cujus et vestra man-data sum semper promtus. XXI.* Kaspar Schlick an den Kardinal Giuliano Cesarini;" [Wien, Anfang Juli 1443].b Belclagt sich, daß trotz des Rainburger Tages die Bedrüchungen nicht aufhören. Der König von Polen lasse auf des Kanzlers Gründen ein Schloß aufführen; der Kar- " Der Adressat ist nicht genannt; er ergibt sich aber aus dem, Zusammenhange. — * Der Brief kann nicht allzulang nach Schluß des Hamburger Tages geschrieben sein; Anfang Juli ist wohl der späteste Termin. 38 dinal möge Sorge tragen, daß der Bau untersagt werde. Teilt ihm vertraulich mit, daß Venedig keine Flotte ausrüste. Originalfconzept des Eneas Silvius mit Korrekturen des Kanzlers im h. u. k. Haus-, Hof- und Staatsarchiv in Wien. Keverendissime in Christo pater et domine honorandissime post recommendationem. In Haymburga nuper ante recessum vestrum satis in camera regia repetita fuit Serenissimi domini nostri Romanorum regis intentio circa negotia illa regni Ungharie et circa expeditionem exercitualem contra Turchos, Christiani nominis hostes mitten-dam intellexitque vestra reverendissima ~paternitas; quomodo majestas domini nostri regis nullatenus illam impedire vellet et quomodo cum fratre suo, rege Polonie serenissimo, bonam pacem haberet, quam semper custodire et servare intenderet, tum propter vinculum sanguinis, tum propter affectionem, qua ipsum complectitur, nisi aliter provocaretur et pro defensione suarum terrarum, suorum consanguineorum urgeretur. et cum ista responsione vestra reverendissima Tpaternitas recessit, pro-mittens vice versa operari velle apud ipsum dominum1 Polonie regem, quod par dilectio parque amicitia et pax servare-tur. et ita dominus noster rex spem habuit.2 sed continuo nove injurie subditis domini nostri regis inferuntur et dampna, de quo [!] clamor non modicus in conspectu regis insurrexit.3 jamque etiam ipse dominus rex Polonie quoddam terrenum4 in confinibus Austrie5 in solo et fundo domini mei cuidam Scole, servitori Pangracii, dedit atque proscripsit, qui illud6 edificari fecit ad dampnum ferendam Austriam,7 prout dietim per illos, qui fortalitium8 edificant, prede ad hanc patriam9 committuntur, de qua re satis admiror. nee video, qua de causa aut quo colore ipse dominus 10 rex Polonie terram meam alteri dederit, Von Schlick eingefügt. — 2 HJs folgen im Text die durchgestrichenen Wendungen: nunc autem certificatus. quod tarnen effeotu non completur. — 3 de — insurrexit von Schlich eingefügt. — 4 Von Schlick korrigiert aus castrum. — 5 Von Schlick korrigiert aus Moravie. — 6 dominii—illud von Schlick eingefügt für ursprüngliches fundo meo. — ' Von Schlick korrigiert aus ad depredandam Moraviam. — 8 Von Schlick korrigiert aus castrum. — 9 ad — patriam von Schlick eingefügt. — I0 Von Schlick eingefügt. 39 ut ibi castrum edificetur. ea enim terra mihi per clare memorie Sigismundum1 et Albertum, veros ac legitimus Ungharie reges, donata fuit, cujus verus possessor sum.2 nescio cur nunc dominus3 rex Polonie spoliare me illa velit, qui semper indifferens fui nee per me aut meos aliqua injuria facta est*, bis, qui de parte sunt domini3 regis Polonie, sed laboravi semper, quantum seivi et potui ad pacem et concordiam regni Ungharie et com-munem utilitatem. uteunque est, rex noster non intendit pati, quod prefatum castrum edificetur ad pernitiem suorum do-miniorum et damnum subditorum, prout in Haynburga vesire reverendissime paternitati satis declaratum fuit.6 itaque si aliquid egerit, coactus faciet pro tutela sue patrie et defensione juris sui ac suorum, non autem, ut vel exercitum contra Turchos impediat vel pacem, quem habet cum rege Polonie, violet. cogitur enim.6 intellexit etiam majestas regia, quomodo dominus 3 rex Polonie exercitum movit contra magnificum dominum7 Giscram, de qua re multi mirantur et dolent,8 cum peeunie ille pro exterminatione infidelium Turchorum collecte jam contra Christianos consumantur.9 similiter etiam in Stiria damna fiunt, que res non tendunt ad pacem conservandam sed ad discordiam excitandam, de quibus puto dominationem vestram reveren-dissimam male contentam esse, ideo rogo, ut pro bono rerum et pro felici directione expeditionis, quam procuratis, velitis circa premissa cum serenissimo domino, rege Polonie, providere, ne tales insolentie fiant, que possent majestatem domini nostri regis provocare, que disposita est ad quietem, dignemini etiam operari, quod10 solum meum mihi liberum relinquatur et quod possessiones mee, quas Pangracius usque modo holdis gravissi-mis oppressit, de majestate domini regis absolvantur,11 ut ego, qui hie semper mediator et promotor pacis existo, pace ipsa in meis dominus uti possim et animer ad magis laborandum pro concordia. nanque si res mee sie impugnari pergant, opus 1 Ein folgendes et imperatorem gestrichen. — 2 cujus — sum Einschub Schlicks. — 3 Von Schlick eingeschoben. — * Ursprünglich fuit. — 6 prout — fuit von Schlick hinzugefügt. — 6 non autem — enim von E. hinzugefügt. — ' magnificum dominum von Schlick eingeschoben. — 8 multi — dolent von Schlick eingesetzt für ursprüngliches non solum miratur sed etiam dolet. — ° Ein ursprüngliches preter intentionem concedentium gestrichen, ebenso — 10 dictum castrum non amplius edificetur sed gestrichen. — 1J et quod—absolvantur Einschub Schlicks. 40 mihi erit non ad ea, que sunt pacis, intendere, sed ad tutelam juris mei vigilare et credat dominatio yestra, quod me ab illis holdis etiam cum incommodis [?] Pangracii, si aliter esse non poterit, bene absolvam et in talibus potestis uti assistentia ve-nerabilis domini mei decani, de quo dudum multum confisus sum atque confido.1 nee potero irritatus alios non irritatos tenere, quia non est bonus medicus, qui medicina ipse indiget. hec scribo reverendissime paternitati vestre confidenter, sciens, quia bonum zelum habetis nee velletis inter öhristianos vigere discordias. sed omnis cogitatio vestra contra Turchos defertur, circa quam rem unum dicere in secreto dominationi vestre non pretermittam, videlicet, quod heri venerunt nostri mercatores de Venetiis, qui asseverant certissime,2 nullam omnino galeam esse armatam Venetiis nee provisionem de armando fieri. ita-que valde timeo, ne dominatio vestra ab utraque parte deeipiatur, ut in mari nichil fiat et interea, quid fit, contra Christianos potius quam contra infideles instituatur, quod horribile valde esset.3 circa quas res dignetur yestra reverendissima paternitas cogitare et sibi ipsi providere. sapienti loquor. yestra autem paternitas est, que seit obviare futurum.4 velit mihi dominatio yestra reverendissima quam citius rescribere et tarn de his, que rem publicam quam rem secretam et etiam5 meum dominium tangunt, quam de aliis omnibus me reddere certiorem, ut sciam quomodo me habere, quia si res et subditi mei pacem habebunt, ut etiam alii pacem habeant procurabo pro virili possibilitate6 mea. aliter vero pacem, qua ipse gaudere non possum et mihi damnosa sit, non promovebo et rebus meis, quo melius potero, consulam. nee alia in presentiarum, nisi quod me reverendissime paternitati vestre humiliter recommendo, ad ejus mandata paratissimum.7 sum enim taliter vester, ut pro yestra reverendissima paternitate michi non posset precipi, quod michi non esset facile propter intimam affectionem meam. heri hora vesperi venerunt duo nobiles ex parte domini ducis Saxonie pro re illa, quam scitis. certifico yestram reverendissimam pa- 1 et credat—confido von Schlick eingeschoben. — 3 Von Schlick eingefügt. — 8 quod — esset Minschub Schlicks. — 4 dignetur — futurum EinSchub Schlicks. — 5 rem publicam — etiam Einschub Schlicks. — 6 Von Schlick eingefügt. — 7 Ein folgendes Datum von Schlick gestrichen, um die Schlußsätze beizufügen. 41 ternitatem, quod hie non fiet dilacio, nisi vestra reverendissima ipaternitas interveniat. dignetur vestra reverendissima j>aternitas cogitare de securitate reditus hujus nuncii mei, quem solum hac de causa ad vestram reverendissimam ipaternitatem trans-misi propter bonos respectus, quoniam de aliis bene intervenisset mora. scriptum Vienne. XXII.* K. Friedrich an den Sersog von Mailand, Filippo Maria Visconti; [Wien, Anfang Juli 1443]. Ersucht ihn, dem Eneas Silvius wieder die Mailänder Präpositur zu übertragen. Aus dm. 12725, Bl. 168 und Cod. 462, Bl. 52 der Bibliothek Lobkowitz in Prag. Illustris etc. Etsi omnibus, qui justitiam prosecuntur, libenter velimus prodesse, illis tarnen singulariorix quodam affectu subvenire atque opitulari teneniur, qui nostris insudantes obsequiis die noctuque pro nostre sereuitatis et impeni sacri tum honore tum utilitate laborant. inter hos unus non minimus fidelis dilectus Eneas Silvius de Picolominibus Senensis, poeta laureatus, familiaris et secretarius noster, cujus opera, studio et solicitudine multis in rebus utimur, eum in omnibus et fideliorem et diligentiorem semper invenientes. is alias ex provisione sacri Basiliensis con-cilii, dum omnes illud recognoscerent, ac tua ex gratia pre-posituram sancti Laurentii Mediolani2 extitit assecutus illamque aliquamdiu tenuit et possedit. postmodum informata tua dilectio,3 licet falso,4 quod ipse Eneas apud Basileam mortem obiisset, preposituram eandem cuidam Leonardo della Serrate,5 qui de illa sibi per sedem apostolicam post tarnen dictam concilii provisione m obtinuerat provideri, tradi et6 assignari fecit. nee postmodum Eneas prefatus, licet in humanis superesset idque con-staret, possessionem suam valuit recuperare, circa quam rem nobis non de te, nam id ex tua mente procedere non opinaturT et tibi multum afficitur,8 ut omnes Senenses solent, sed de tuis officialibus, qui hec agunt, sepe conquestus est, majestatique 1 Lobk. singulari. — 2 Beide Codd. haben hier nur etc. — 3 Lobk. di-lectione. — i elvi, falsa. — B Beide Codd. nur: L. etc. — 8 Fehlt clm. — ' Lobk. opinamur. — 8 Lobk. affieimur. 42 nostre supplicavit, ut sibi super his providere vellemus, existi-mans litteras nostras apud te plurimum valituras esse, nos igitur videntes petitionis instantiam et indignissimum reputantes, ut beneficia viventium per aliquos occupentur, cum idem ~Eneas tarn tibi quam nobis et fidelis et affectus existat, dilectionem tuam per has litteras duximus exhortandami, ut preposituram prefatam ipsi Enee, tum justitie et suarum virtutum intuitu, tum nostri contemplatione restitui facias nee patiaris; quod sibi in tuis dominus violentia fiat. quod si Leonardus predictus jus se habere putat, faciat, quod juris est, permittat restitui spoliatum et postea jus suum experiatur. contentus enim estx idem Eneas, postquam fuerit restitutus, juri stare, ubi tua dilectio voluerit, dummodo judices sibi suspecti non fuerint. qua propter, cum tarn justa tamque honesta ipsius Enee immo nostra sit postulatio, velit tua dilectio facere, ut pro eo rogantes non incassum scrip-serimus, sed quemadmodum de tua dilectione confidimus, familiäres nostros eo modo a te intelligamus, quo tuos velis a nobis pertraetari, in qua re nobis tanto magis2 complacebis, quanto eundem Eraeam aeeeptiorem habemus. datum.3 XXIIL* [Kaspar Schlick an Niccolb degli Arcimboldi in Mailand;" Wien, Anfang Juli 1443.] Bittet ihn, sich seiner Angelegenheit anzunehmen, berichtet über politische Neuigkeiten und empfiehlt ihm schließlich die Sache des Eneas Silvius. Aus cod. 462, Bl. 57" der Bibliothek Lobkowitz in Prag und clm. 12125, Bl. 55. Spectabilis et eximie doctor, affinis carissime. Venit Mediolanum venerabilis vir dominus Laurentius de Rotella, canonicus Tridentinus,4 tantum super nonnullis rebus dominum suum concernentibus, qui nuntium quendam suum remittere huc habet, quapropter rogo, ut mihi rescribatis, quibus in terminis sint negotia mea; de quibus ultime vobis ac magnifico domino Uguccioni5 scripsi. multi enim sunt dies 1 Lobk. est enim. — 2 Lobk. nobis tanto magis. — 8 Fehlt clm. — * clm. nur L. — 5 clm. magnifico N. * Der Adressat ergibt sich aus einem Vergleich mit Nr. XL1II, wo Arcimboldi ah eximie doctor, affinis carissime angesprochen wird. 43 translapsi, quod litteras originales, instrumenta et omnia neces-saria juxta consilium vestrum Mediolanum misi ad illum mer-catorem de Constantia, Conradum Mesner, vobis ulterius tra-dendas.1 velitis ergo me de omnibus reddere certiorem, et si res adhuc non sunt expedite, velitis curare et operam adhibere, ut quam primum determinentur,2 ut si possibile sit, per dictum nuntium finem rerum intelligam et recommendetis me prefato3 domino Uguccioni, quia spem omnem meam* in ipso reposui, ut quicquid sim habiturus sue magnificentie ascribam. et quia Serenissimus dominus noster rex super factis ecclesie illustrissimo principi domino duci scribit, placeat etiam rem illam promovere, ut tandem, si fieri possit, nostris diebus reuniatur ecclesia et pax inter Christianos populos reviviscat. De novitatibus harum partium parum scribere possum, nisi quod in Hungaria6 per operam reverendissimi cardinalis sancti angeli magna pecunia collecta est sub colore expeditionis bellice contra Turcos faciende. utrum tarnen in illum usum convertende sint, exitus manifestabit et jam signa sinistra sunt, rex enim Polonie jam decem diebus exercitum contra infideles paratum adversus magnificum Giskram, capitanum Bohemum catholicum et serenissimo principi regi Hungarie Ladislao obe-dientem deduxit illumque et plures alios fideles Hungaros nititur vi comprimere. itaque valde timendum est, ne res sub suco boni ceptä finem habeat pessimum. Bohemi autem ad dietam festo sancti Michaelis proximo redituri huc sunt et jam pacta-tiones et intelligentie ita limate sunt, ut non restet nisi con-clusionem suscipere, que res Polonorum regem aliena regna invadentem terrebit. hie est magnificus comes Cilie et dietim traetatur inter regem ipsum super vetuste differentie concordia, quam, si deus dederit, bonum habere exitum speramus. est etiam hie reverendissimus archiepiscopus Strigoniensis et secuti sunt plures alii Hungari de obedientia prefati domini regis Ladis-lai, cum quibus de modis regendi illum regnum et resistendi adversantibus traetatur continuo. de passagio contra Turcos faciendo non magna spes est. nam et Hungari ipsi inter se concordes non sunt. Turcorum tanta potentia est, ut majoribus viribus, quam Hungarorum sint, possint resistere conflictusque 1 clm. ad— tradendas fehlt. — 2 clm. terminentur. — 3 clm. predicto. — 4 clm. spem meam omnem. — 5 clm. achließt hiev mit einem etc. 44 ille hujus anni, in quo triginta hostium millia cecidisse vulgatum est, comperta veritate non nisi novem milium sint, que res, con-siderata Turcorum multitudine et potentia, cladis nomen non meretur. alia que scribam non habeo, nisi quod ultimo etiam vos rogo, ut Eneam, nostrum secretarium regium, super re prepositure sue, de qua regia majestas domino duci scribit, suscipiatis amice commendatum. datum. XXIV.* Kaspar Schlick an Gianfrancesco Gonsaga, Markgrafen von Mantua;" [Wien, Anfang Juli 1443]. Dankt ihm für die politischen Neuigkeiten aus Italien und sendet ihm solche aus Deutschland. Aus clm. 12725, Bl. 117" und cod. 462, Bl. 44 der Bibliothek Lobkowitz in Prag. Illustris princeps, domine et affinis colende. Fuerunt mihi, ut semper consueverunt, littere vestre gra-tissime, quas honorandus vir, dominus Johannes de Theno ca-nonicus noviter1 ad me retulit, cum ex illis tum sospitatem vestram tum novitates Italie perceperim. eas mox regie ma-jestati ostendi, que gratias vestre äominationi pro illis refert. reputat enim sibi scriptum esse, cum mihi aliquid significatur et libenter statum et conditionem Italie, quomodo dietim suc-cedant,2 pernoscere cupit. itaque fit res sibi jocundissima, quo-tiens facta Italica ad suam notitiam deducuntur nee sane in-merito, cum et titulus ejus et dignitas illinc processerit3 et nemini sit ambiguum, Italiam Romano imperio subjeetam esse debere. rogo igitur, ut vestra äominatio illustris morem hunc suum in scribendo conservet, res Italicas sepius significando, quando se nuntii offerunt,4 quia multum in hoc regie majestati complacetis. ego quoque ex his partibus vices rependam, quam- 1 Lobk. nonis. — 2 Lobk. succedat. — 8 Lobk. processerint. — * clm. re-ferunt. a Der Brief ist in beiden Handschriften namenlos überliefert; doch ergibt schon der Vergleich mit Nr. III und die gleiche Ansprache den Namen des Adressaten; das Datum ist aus den im Briefe dargelegten politischen Neuigkeiten leicht zu erschließen. 45 quam non paria negotia possim referre, quia non tot novitates habet Germania, quamvis longe amplior sit quam Italia. Nunc autem hec sunt, que significari possunt. regia ma-jestas in primis optime valet cum germano et baronibus patrie in bona intelligentia, nee est, qui sue jam voluntati in aliquo repugnet. cum comite Cilie habiti sunt his diebus plures de concordia traetatus et jam prope calcem dedueti sunt, ad ma-gnum nedum honorem, sed etiam commodum domus Austrie. res Hungarie dietim melius disponuntur, nam et Serenissimi regis Ladislai partes dietim creseunt et Polonie diminuuntur, ad quam rem multum facit negotium Bohemorum, qui in festo sancti Michaelis maximam hie conventionem sunt habituri, ut regie majestati tutorio nomine se subdant. que res multum terret Hungaros, qui etiam comitis Cilie concordiam et Ladislai bani dimissionem multum timent.1 et preterea2 in visceribus regni Jiungarie Giskra Bohemus, manu promtus et consilio potens baro, cum una legione strenuorum militum pro rege Ladislao con-tinuas pugnas faciens, cui nemo adhuc resistere potuit. peeunie insuper pro expeditione adversus Theucros3 facienda pene con-sumpte sunt, et maxime ille exercitus, qui parari dicebatur, multo minor fama repperitur. itaque reverendissimus dominus car-dinalis sancti angeli quantum audio de rebus illis pene desperat, quam quam et ipse plura Hungaris promiserit juxta commissionem summi pontificis, quam re forsitan possit, si ita sequatur, ut Veneti non sint4 classem concessuri, prout vulgari fama scrip-sistis. alia nunc scripta digna non habeo.5 recommendo me illustri dominationi vestre, ad ejus semper mandata paratum. datum. XXV. K. Friedrich an den Kardinal Giuliano Gesarini;a [Wien, Ende Juli 1443]. Beklagt sich über die beständigen Bäubereien der 1 Lobk. terrent. — 2 dm. propterea. — 8 Lobk. Turoos. — 4 dm. sunt. — B Lobk. ursprünglich oecurrunt, das gestrichen und durch habeo ersetzt wurde. a Der Adressat ist im Konzept nicht genannt; im Index des dm. (der manche Unrichtigkeit enthalt) wird er als an den archiepiscopus Strigoniensis gerichtet bezeichnet. Das ist irrig; der Brief ist eine Antwort auf das Schreiben des Kardinals Cesarini vom 28. Juni (Ohmel, Material. I, 113); dementsprechend auch die Ansetzung des Datums. Auf die in Oesarinis Brief erwähnte Klage des Palatins läßt Friedrich den Kanzlei- antworten. 46 Parteigenossen des Königs Wladislaw, die namentlich die Besitzungen des Kanzlers Schlich verwüsten, und stellt eventuell Repressalien in Aussicht. Aus clm. 12725, Bl. 161 ;* verglichen mit dem Originalkonzept des Eneas Silvius (mit eigenhändigen Korrekturen des Kanzlers) im k. u. k. Haus-, Hof- und Staatsarchiv Wien {gedruckt bei Chmel; Materialien I, 117h). Fridericiis etc. Reverendissime in Christo pater,2 amice noster carissime. attulit nobis vester nuntius; quem novissime ad nos transmisistis, non solum vestras sed et carissimi fratris nostri regis Polonie litteras, cui fratri nostro ita respondemus, sicut ex copia his inserta videbitis, ex qua plane percipietis desiderium nostrum, quo incensi sumus, ut regnum illud Hungarie inclitum in pace ac tranquilitate constituatur simulque et8 Optimum zelum, quo prefatum fratrem nostrum prosequimur, intelligetis, quamvis ista etiam, dum hie eratis, tum ex verbis tum ex operibus nostris vestre reverendissime ~paternitati innotuerint.4 nunc vero, ad litteras vestras respondentes, memores sumus ejus, quod scribitis, nos, dum hie essetis, sepius dixisse, velle cum eodem fratre nostro sibique obedientibus eam, quam habemus, pacem et bo-nam amicitiam libenter custodire,5 nisi pro defensione nostrorum et subditorum et adherentium provocaremur. diximus id qui-dem dieimusque, nam pacem et quietem magnopere colimus. sed dolemus, quod non omnibus idem propositum est molesteque ferimus, quod volentes quiescere non permittimur.6 veniunt enim dietim ex regno Hungarie, qui nostros subditos lacessunt et infinitis afficiunt dampnis7 et novissime potenti manu illi de Güqs, de Rahonz et alii de illis finibus congregati8 civitatem Soproniensem,9 quam sub pignore a corona Hungarie tenemus,10 1 Dem Texte ist clm. zugrunde gelegt, da dessen Abschrift nach meiner Überzeugung auf der endgültigen Redaktion beruht, die in wesentlichen Stücken von dem Konzepte abweicht und wohl unmittelbar vom Könige selbst bestimmt wurde. — 2 Konz. pater et. — 8 Fehlt im Konz. — * Im Konz. noch folgende, durchgestrichene Stelle: velitis igitur hane mentem nostram, sicut eidem fratri seribimus, ita et sibi et aliis persuadere et ut cepistis ad commune bonum totis viribus laborare. — B Konz. inviolabiliter ser-vare, von Eneas selbst korrigiert libenter custodire. — 6 clm. permittun-tur. — 'et — damnis fehlt im Konz. — 8 de Güns — congregati fehlt clm.; dafür etc. — e clm. nur N. — 10 et novissime — tenemus ist im Konzept Korrektur Schlicks für ursprüngliches: nuperque magna potentique manu obedientes tales etc. civitatem etc. quam sub pignore Ungharie tenemus. 47 capere volentes, quia prohibiti sunt, suburbia omnia incenderunt, et quod inhumanum fuit atque inmane, pueros atque senes, qui propter etatis inbecillitatem effugere non potuerunt, sub eodem incendio cremaverunt, pecora vero et quicquid suppelec-tilis fuit, asportarnnt. nudius etiam tertius Pangracius de Be-rench* cum pluribus aliis sociis dominia magnifici Gasparis2 violenter invasit, et non solum villas sed etiam ecclesias com-bussit, et quia castrum capere8 non potuit, minatus est, majoribus se viribus reversurum,4 cum tarnen idem Gaspar5 usque in presens semper indifferens et pacifice6 se habuerit, nulli partium nocens aut magis quam alteri favens.7 hoc qui faciunt, ex his sunt, qui8 fratri nostro, regi Polonie, obediunt, propter quod magis ac magis miramur, per suam fratemitatem super his non provideri. nos autem his injuriis ac insolentiis non solum provocamur, sed pro tutela cottidie a nostris invocamur.9 tot enim sunt subditorum nostrorum querele, tot lamentationes eorum, qui nostram implorant protectionem, ut etiam, si cor haberemus lapi-deum, sentire tarnen et moveri deberemus. que omnia ideo10 volu-mus vestre paternitati reverendissime signiiicare, ut11 fratrem nostrum predictum et consilium suum12 de his certiores13 red-datis eosque u inducatis, ut circa hec, que contigerunt, per satis-factionem debitam15 et alia, que possunt contingere, oportune pro-videant16 ac suos ita contineant,17 ne quid scandalorum amplius clm. hat nur p. de b., des Eneas Konzept talis etc.; Schlick setzt dafür am Bande ein: Pangracius de Berench. —¦ 2 Im Konzept heißt es Gasparis cancellarii nostri fidelis dilecti, wozu Schlick bezeichnenderweise noch hinzufügte: quem tantum, uti yeslra ipaternitas seit, caripendimus atque diligimus; daß dieser Passus in dem wirklich abgeschickten Schreiben, auf dem die Abschrift des clm. beruht, fehlt, ist ungemein charakteristisch. — * So nach dem Konzept; clm. rapere. — * Im Konzept ursprünglich majoribus viribus se fore reversurum, was Eneas selbst korrigierte. — 5 Konzept idem cancellarius. — 6 et pacifice fehlt im Konzept. — 7 Schlick fügt hinzu: imo patienter sufferens, quod idem Pangracius pauperes suos holdis usque modo graviter extorsit. — 8 Konzept qui prefato. — 9 Konzept und clm. ursprünglich: tutela resistere ac vim vi repellere cogimur. Schlick streicht sed — cogimur und setzt dafür am Mande die oben angeführte Wendung, die auch clm. nachträgt. — 10 Konzept jam. — n Konzept ut antequam aliud agamus. — 12 et —suum fehlt im Konzept; Schlick fügt ein: et consilium suum ac barones. — " Konzept certiorem. — 14 Konzept eumque. — 1B per — debitam fehlt im Konzept und ist Zusatz von Schlick. — 16 Konzept provideat. — " Konzept contineat. 48 oriatur. tunc enim facile nobis erit, subditos nostros ab armis prohibere, quando et vicini etiam quieverint.1 aliter vero conti-nere nostros non possumus aut eis subsidiis nostris deesse,2 plurimumque miramur, quod eos usque in hanc diem tot injuriis et damnis lacessitos potuerimus retinere, cum omnibus homini-bus non solum a jure, sed a natura sit datum, ut se, vitam, corpus et res tueantur suas.3 atque hec ad litteras vestras sufficiant, super quibus velitis celeriter* providere, ut sicut desideratis et nos cupimus, discordiarum materia cesset. quod erit utique facile,5 si utrinque ab injuriis abstineatur, quod6 de nobis et nostris subditis, si reciproce fiat, promittere possumus.7 XXVI. Kaspar Schlick an den Palatin von Ungarn, Loreng von Heder-vdry; Wien, [Ende Juli] 1443. Bedauert die Unbill, die der Palatin durch die Hauptleute von Baab erlitten; weist auf ähnliches Unrecht hin, das ihm widerfahren sei, und entschuldigt es durch die Zeitverhältnisse. Aus cod. Clügi JVI, 208, Bl. 84 mit des Eneas Bemerkung dimitte; N. 187. Gaspar Sligk, cancellarius imperialis magnifico viro domino8 Laurentio, palatino Hungarie, veteri et prestanti anaico ac fratri, salutem Tplurimam dicit. tunc— quieverint fehlt im Konzept. — 2 aut—deesse Zusatz von Schlick. — a Im Konzept und im clm. ist folgender Salz gestrichen: provideat ergo super his vestra reverendissima paternitas, que ad pacem missa est curetque, ut omnis discordiarum fames tollatur. Im Konzept folgt noch: quod si ex parte fratris nostri predicti obtinere poteritis, ut speramus, pro sua solita diligentia curet. provideatis. velitis igitur, was alles gestrichen ist. — 4 Konzept taliter. — 6 Konzept quod facile fiet. — a Konzept quod de carissimo fratre nostro sperare. — 7 Schlick streicht den ganzen Schlußsatz und setzt dafür ein: velitisque nobis quantocius rescribere, quid in bac re feceritis, ut nos secundum ea regere seiamus, quia, si nos in ci-vitate Soproniensi, quam vero pignoris titulo sine jactura et dampno quorumcunque tenuimus et tenemus, tantum dampnum percipere debe-mus a parte fratris nostri et Polonie regis et similiter cancellarius noster, qui indifferens et sine lesione cujuscunque usque modo stetit, intelligere potest yestra reverendissima paternitas, quod hoc equo animo tollerare non poterimus, quamvis intuitu carissimi fratris nostri, Polonie regis, libenter quieti stare vellemus. — 8 EI gestrichen. 49 Intellexi cum ex litteris vestris1 mihi directis tum ex his, que regie majestati scribitis, querimoniam, quam facitis de dampnis vobis per capitaneos Jaurinenses illatis, et pro jure veteris amicitie nostre, que in me nunquam extinguetur vivo, regie serenitati supplicavi, ut super his vellet providere, magnifi-centiam vestram recommendatam suscipiendo. displicuit regi audivisse dampnum vestrum summeque sibi hec genera injuriarum hincinde facta displicere2 respondit doletque se non posse ut vellet providere. ait tarnen in facto vestro velle se scrutinium habere et quicquid boni pro vobis possit libenti animo facere. ego autem, sicut alias scripsisse me memini, video sie res illius incliti Hungarie regni se habere, ut impossibile putem, singulares homines pace gaudere, nisi et Universum regnum habeat illam,8 quoniam hoc tempore, dum iste divisiones sunt, mandata regum contempnuntur. nulla obedientia est, sed quilibet sibi vult esse dominus, quod ego quoque cum magna jactura experior. licet enim serenitas regis Polonie Pancratio et Scole mandaverit, ut a rebus meis manus retraherent, ego tarnen per illos majora in dies patior detrimenta nee aliquis est his in partibus superiori-bus, quem Uli magis vexent quam me, quasi mandata regis in contrarium interpretentur jussique sint, me unum impetere, molestare, persequi, exterminare. ego tarnen super his non regi Polonie succenseo sed conditionibus temporis. sie et magnifi-centiam vestram hortor facere, quoniam alia via non est, per quam possimus quiescere nisi per pacem universalem totius regni, quam procurare et pro nostro privato et pro communi bono tenemur, ad quam rem tanto magis vos rogo, quanto scio, consilium vestrum pro ceteris magis audiri. ego id ipsum ex hac parte faciam, semper ad vestra promptus beneplacita. da-tum Vienne, .... 1443.4 XXVII.* K. Friedrich an K. Wladislaw von Polen; [Wien, Ende Juli 1443]. Antwort auf den Brief Wladislaws vom 28. Juni (Chmel: 1 Die Singularform der Handschrift habe ich im Anschluß an andere Briefe Schlicks an den Palatin in die ursprüngliche Pluralform verwandelt. — 2 El molestam esse. — 8 EI nisi cum universo regno. — 4 Das von Eneas dem Briefe nachträglich beigefügte Datum die 20. octobris ist unrichtig; vgl. den vorangehenden Brief, Fontes. II, Alt. 62. Bd. 50 Materialien I, 111). Bedauert, daß der König nicht zum Tage nach Preßburg kam, der infolgedessen ergebnislos verlaufen mußte; kann den Vorschlag, einen Tag für den 2. Februar einzuberufen, nicht annehmen, iveil er voraussichtlich um diese Zeit durch einen Reichstag verhindert sein werde; hofft nach der RücMehr des Königs aus dem Zuge gegen die Türken über einen neuen Tag mit ihm verhandeln zu können. Links das Originalkonzept des Kanzlers Schlick, das am, Bande die Bemerkung Schlicks tragt: Domine Enea, aptetis hoc ornatius, effectu non mutato (gedruckt bei Chmel: Materialien I, 116 "J, rechts die Umarbeitung des Eneas (bisher ungedruckt). Beide Originale im k. u. k. Haus-, Hof- und Staatsarchiv in Wien. Serenissime princeps, frater et consanguinee carissime. Scribit nobis vestra fraterni-tas commemorando ea, que re-verendissimus in Christo pater dominus Julianus, cardinalis sancti angeli, eidem \estre fra-ternitati retulit, precipue tarnen de illa bona affectione, quam ardenter gerimus ad pacem regni Hungarie atque etiam de sinceritate, quam portamus ad dilectionem vestram, nee non de exercituali illa expeditione, quam prosequi instituistis, de qua nos letaremur et optaremus illam felicem consequi progres-sum. nee illam vellemus im-pedire, sed potius promovere, nee non nos communem me-diatorem pacis et sollicitum constituere, quemadmodum li-tera vestra ampliori verborum contextu in se continet. que omnia bene intelleximus et affir-mamus ipsum dominum cardi-nalem bene dixisse, quia uti-que ille sumus, qui ipsum Hun- Serenissime etc.1 Cognovimus ex litteris vestris, quo modo reverendissimus in Christo pater, dominus Julianus, cardinalis sancti angeli, ad ves-tram iraternitatem nuper re-versus, nostram intentionem eidem retulit, precipue tarnen de illa bona affectione, quam ardenter gerimus ad pacem et tranquilitatem regni Hungarie ac de sincera dilectione, qua vestram fraternitatem prosequi-mur, et sicut exercitualem illam expeditionem, quem adversus Teucros, Christiani nominis in-imicos, instituistis, non impedire sed potius promovere ac illius Schlick streicht das etc. und setzt dafür princeps, frater et consanguinee nostev carissime und fügt am oberen Bande die Adresse hinzu: Pridericus etc. serenissimo prin-cipi Wladislao, Polonie regi, fra-tri et consanguineo nostro salutem et fraterne devocionis augmen-tum. 51 garie regnum, quod clipeus Christianitatis existit libenter videremus pacatum atque quie-tum, ut Teucris, inimicis Christi et fidei nostre catholice emulis, nedum resisti, sed ut ipsi po-cius e finibus Europe possent cogi, et quantum cunque nos ad hoc consiliis et auxiliis cooperari potuissemus, ad hoc sine fallo semper sollicite in-tenti fuimus et ob eam potissi-me causam preteritam dietam Haymburgensem indixeramus ac prelatos, barones et alios utriusque obedientie prefati regni illuc convocavimus, ves-tram fraternitatem specialius nostris litteris adhortantes, ut et vestros oratores pleno man-dato fulcitos illuc velletis trans-mittere, cum quibus de mediis pacis potuissemus conferre, quemadmodum eciam egregios vestre fraternitatis oratores, episcopum Waciensem et de-canum Cracoviensem3, hie re-quisivimus atque rogavimus, ut ipsi diete interesse vellent, ple-nissimam habentes fiduciam, si talis dieta suum habuisset pro-gressum vestrique interfuissent, quod sine aptis mediis pacis illinc non fuisset discessum nee per missionem oratorum vestro-rum progressui ipsius excercitus aliqua negligencia seu dilacio a Peter Agmandi, Bischof v. Waitzen und Nikolaus Lasotzky. felicem progressum cernere vel-lemus, utque ad pacem in dicto regno tractandam communis solliciti mediatoris locum libenter suseiperemus, quemadmodum prefate littere vestre am-pliori contextu verborum enar-rant. quibus omnibus plane pereeptis affirmamus, ipsum dominum cardinalem vera de vobis dixisse, quoniam utique illi sumus, qui regnum illud Ungharie, quod murus quidam fidei Catholice et Christianitatis est clipeus, libenter pacatum et quietum nostris diebus con-spiceremus, ut perfidi Teucri, Christiane fidei hostes, in per-niciem nostre religionis assidue crassantes non solum compesci,1 sed etiam e finibus Europe possent exterminari, ad quod quantumeunque consiliis et auxiliis cooperari potuimus, soli-citi semper et intenti fuimus2 et ob eam potissime causam preteritam dietam Haymburgensem indiximus,3 prelatos, barones et alios utriusque obedientie regnicolas eo convo-cantes ac vestram fraternitatem specialibus nostris litteris adhortantes, ut et vestros oratores 1 Ursprünglich hatte Mneas geschrieben: perfldis Teucris ... hos-tibus, . . . crassantibus . . . resis-tere. — 2 Ursprünglich: potuissemus indubitanter semper soliciti et intenti fuissemus. — 3 Ursprünglich: indixeramus. 4* 52 fuisset collata. unum enim factum et aliud non fuisset pre-termissum. sed dum illa dieta incassumtransiret, nescimus cujus induccione, cessavit inter-positio nostra. nihilominas tunc hie Wienne oratoribus vestris et demum prefato domino car-dinali satis deteximus integram etbonam nostram disposicionem ad pacem et tranquilitatem regni prefati, quam ipsi oratores vestri et dominus cardinalis bene po-tuerunt declarare vestre fraternitati. demum subjungit vestra fraternitas, qualiter reveren-dissimus dominus cardinalis tamquam optimus sollicitator rerum, que ad pacem con-ferant, tarnen fraternitati vestre contulerit de quadam dieta, presertim super festo purifica-tionis inter nos personaliter celebranda, et assistentibus viris bonis et pacis zelatoribus, de mediis convenientibus pacis et aliis necessariis conferendi, ad que omnia videtur vestra fraternitas consentire, nos adhor-tans, ut super re illa vestre fraternitati intentionem nostram communicare vellemus. itaque non est nobis incognitum, quod quiequid ipse dominus cardinalis in his rebus cogitat at-que perquirit, quod hoc plane tendit ad pacem et commodum regni prefati, quamvis sua pa-ternitas nobiscum hie de illa via penitus nil contulerit et pleno mandato suffultos illuc velletis transmittere, cum qui-bus de communis concordie mediis possemus conferre, sicut et prestantes oratores vestros, episcopum Wacciensem et de-canum Cracoviensem ad nos destinatos requisivimus et roga-vimus, ut ipsi predicte vellent interesse diete, plenissimam ha-bentes fiduciam, si illa dieta suum habuisset progressum et vestri interfuissent, quod absque aptis mediis pacis illinc non fuisset discessum nee per mis-sionem oratorum vestrorum ad eam dietam expeditio illa bellica fuisset neglecta aut aliqua ex parte impedita, quia poterat unum fieri et alterum non omitti. sed quoniam illa dieta incassum transivit (nescimus ex cujus induetione) interpositio etiam nostra cessavit nichilominus tarnen satis tunc oratoribus vestris prefatis apud nos existentibus ac demum eidem domino car-dinali integram et bonam intentionem nostram ad commu-nem prefati regni utilitatem et quietem deteximus, quam sicut pereepimus, jam prefatus dominus cardinalis vestre fraternitati x exposuit et oratores predicti exponere potuerunt. subjungit exinde vestra irater-nitas, qualiter idem dominus cardinalis tan quam optimus soli- 1 Schlick fügt ein: in multis punetis. 53 quia nos qui, uti per prius sepenumero diximus atque scripsimus, accensi sumus la-borare et agere ea, que ad pacem regni sepefati quomodo-libet possunt deservire, Hb enter vellemus prefate diete pro tanto bono intendere, potissime ut notitiam domesticam vestre fra-ternitatis haberemus et affec-cionem, quam ad vestram fra-ternitatem gerimus, coram pos-semus ostendere. sed sumus reveva negotiis universalis ec-clesie quamplurimum prepediti atque involuti, propter que cum sacri imperii electoribus et na-cione nostra Germanica quasi prope illud tempus dietare ha-bebimus, ita, quod de dieta illa, de qua dominus cardinalis dicit, vobis ad plenum nunc respondere et assentire non possumus, sicut libenter vellemus, sed dum vestra fraternitas de illa expeditione exercituali per dei gratiam feliciter re-versa fuerit, extunc velit vestra fraternitas nobis hujusmodi vestrum reditum intimare. nos quoque in continenti mittemus ad yestram fraternitatem nun-cios aut litteras nostras ad trac-tandum cum eadem vestra fra-ternitate de hujusmodi dieta et personali nostra conventione in locis convenientibus et aptis et ad laborandum sie sollicite, quod vestra fraternitas et om-nes aperte cognoscent, pacem citator eorum, que ad pacem sunt, secum contulerit de qua-dam dieta et presertim in festo purificationis inter nos cele-branda, ad quam personaliter ambo convenientes assistentibus viris bonis et pacis zelatoribus de modis componende1 pacis et aliis necessariis conferremus, ad que omnia videtur vestra fraternitas consentire, nos ad-hortans, ut sibi super re illa nostram intentionem communi-cemus. ad quod respondentes nequaquam ambigimus, quin omnia ad pacem et quietem prefati regni pertineant, que pre-dictus dominus cardinalis cogi-tat atque perquirit. perspectum nanque habemus ejus Optimum zelum et ardens desiderium, quo ad commune bonum non solum dicti regni sed etiam totius Christianitatis incensus existit, quamvis sua ^aternitas nobis-cum2 dum hie erat nichil contulerit. et quia nos, qui ut antea sepenumero diximus atque scripsimus, pacem sepe-dicti regni totis desideramus affectibus et ad eam omni co-natu eunetisque viribus labo-rare optamus, libenter3 eidem vellemus interesse diete, tum propter tantum bonum quantum 1 Schlick fügt ein: honeste. — 5 Schlick fügt ein: de facto taliB diete. — 3 Mn folgendes pro tanto bono gestrichen. 54 et quietem regni Hungarie no-bis summopere cordi esse, inter-ponendo nos tum ex officio ce-saree dignitatis, cujus potissime interest ponere pacem in populo Christiano, tum quia utrique parti vinculo sanguinis et stric-tissima idempnitate conjuncti sumus, confidentes vestre fra-ternitati, quod eadem Yestra fraternitas se ad talia honesta et justa media pacis sie dis-ponet et inclinabit, prout etiam litera vestre fratemitatis lauda-biliter repromittit, quod exinde apud deum mercedem et apud homines laudem et honorem cumulare possitis. est enim yestra fraternitas, utique nobis tali astrieta glutinio, quod honorem et bonum vestrum liben-ter videremus. et quidquid in-tencionis vestre in hac re fuerit, hoc nobis vestra fraternitas quantocius rescribere poterit. datum. exinde regno prefato posset retundare, tum1 ut magis in-trinsecam vestre fratemitatis haberemus notitiam et affec-tionem, quam ad eandem ge-rimus, coram possemus osten-dere. sed sumus revera ne-gotiis universalis ecclesie quam plurimum prepediti atque in-voluti, propter que cum sacri imperii electoribus nationeque nostra Germanica, quasi prope illud tempus, quod pro dieta supradieta notaveratis, conven-tum prelatorum, prineipum et communitatum tenere habemus, ita quod de dieta illa, de qua dominus cardinalis cogitaverat, nunc sicut libenter vellemus respondere ad plenum2 non valemus. sed velit vestra ira-ternitas postquam per dei gra-tiam ex illa exercituali ex-peditione reversa fuerit, suum nobis reditum significare et nos e vestigio vel per nuntios vel per epistolas cum eadem vestra fraternitate de dieta hujusmodi et personali conventione in locis convenientibus et aptis facienda tractabimus et tarn diligenter et aecurate in hujusmodi ne-gocio laborabimus, quod tarn vestra fraternitas quam omnes alii aperte cognoscent, quietem, pacem ac prosperitatem prefati Ein folgendes potissime gestrichen. — a Folgendes et asaentire gestrichen. 55 regni Ungharie nobis summo-pere cordi esse, interponendo nos tum ex debito * cesaree dignitatis, cujus proprium mu-nus est concordiam inter Christi-anos populos procurare, tum quia utrique parti alto sanguinis vinculo et strictissima simus identitate conjuncti, confidentes, quod vestra iraternitas sicut per suas litteras laudabiliter repromittit, ad talia pacis media ac tarn honesta et justa se disponet et inclinabit, quod exinde adeo mercedem mere-bitur et apud homines honorem et laudes cumulabit, quod eo libentius in vestra fraternitate videbimus, quo majori eidem necessitudinis nodo sumus astricti, cupientes quicquid super his vestre intentionis fuerit, per vestras litteras qüantotius effici certiores. datum. XXVIII. Kaspar Schlich an den Kardinal Giuliano Cesarini;a [Wien, ca. Ende Juli 1443]. Ist gerne bereit, für den Frieden tätig zu sein. Klagt über die beständigen Räubereien, namentlich des Panhraz, denen gegenüber der König von Polen ohnmächtig zu sein scheine, so daß Schlich genötigt sein werde, zur Selbsthilfe zu greifen. Über die Angelegenheit des Palatins werde der König Nachforschungen anstellen lassen. Aus dem Originalkonzept des Eneas Silvias mit Korrekturen des Kanzlers Schlick im k. u. Je. Haus-, Hof- und Staatsarchiv Wien (gedruckt bei Chmel: Materialien I, 117'). 1 Ursprünglich: officio. "¦ Weder der Absender noch der Adressat sind im Konzept genannt; doch ergeben sicJi beide mit Sicherheit aus seinem Inhalte. 56 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime. Hortatur me reverendissima vestra ~paternitas suis litteris, ut ad pacem et bonam concordiam pro meis viribus laborem, ex quibus rebus et privata simul et publica commoda proven-tura ostendit. ego, quantum boni in pace sit et quantum in bello detrimenti non ignoro, qui utrumque in meis dominus sum expertus, libenterque patior ad hec commoveri, que mea sponte soleo promovere. nee latet vestram reverendissimam paterni-tatem, quantum ego ad quietem anhelein, qui meum animum; dum hie essetis, multis eidem signis declaravi, plura aperiens media, ex quibus hi serenissimi Romanorum et Polonie reges perpetuam possent inter se intelligentiam et benivolentiam custo-dire. nee aliud usque in hanc diem ferventius apud hos Australes barones suadere conatus sum quam concordiam, profuisseque verba aliquantulum mea non ambigo in regno quoque Ungharie, ubi, quemadmodum scitis, dominia habeo non parva, durantibus his differentiis, que adhuc vigent, nunquam ad istam vel illarn partem inclinavi, sed tarn vivente clare memorie domina regina Elizabeth, quam postea indifferens fui, expeetans semper, quod regnum illud paeificaretur, et, ne implicarer bellis, passus sum meos subditos exaetiones persolvere, pacem redimere et omnia prius tollerare, quam guerram. verum nescio, quomodo id fiat, ut, quanto magis ad pacem laboro, tanto majora dampna super me ruant. nam quo humanior sum et benignior, eo damnosior meis subditis fio et mihi ipsi. et ut preteream vetera, que Pancratius in subditos meos fecit, exaetiones quas habuit, pre-das quas duxit et incendia que fecit,1 novissime idem cum pluribus equitibus ac peditibus dominia mea ingressus multa2 flammis ferroque vastans ecclesiam cujusdam opidi3 mei exussit et quod castrum meum ambit,* minatus est iterum se velle re-verti rnajorique vi illud5 oppugnare. hi sunt pacis, quam promoveo, fructus, he mei laboris retributiones, hec, quod nunquam fieri putavi, premia dantur his, qui concordie student. doleo quippe super his, reverendissime pater, non tantum mei causa sed sub- 1 incendia que fecit Schlicks Korrektur für ursprüngliches yillas quas in-cendit. — a Schlick für ursprüngliches omnia. — 3 cujusdam oppidi Korrektur Schliücs für ursprüngliches castri. — 4 quod — ambit Schlicks Korrektur für ursprüngliches nixusque est castrum expugnare, quia id ob-tinere non potuit. — 6 Korrektur Schlicks für castrum. 57 ditorum meorum, quorum calamitatibus compatior et quia domi-natio vestra reverendissima dicit, prefatum regem Polonie jam scripsisse et providisse, ne talia fierent, miror cur hoc novissime sit contra me factum, qui nulli noceo. et si diceretur quod ego non essem Australis vel Stirensis, sed incola regni, hoc est verum, sed sum incola non partialis et domino regi Romanorum sie deditus et in bono pacis laborans, quod de factis meis cum aliis non est habendum par Judicium, unde vellem, quod domi-natio vestra faceret scribi per dominum regem Pangratio, quod me non impediret nee gravaret et abstineret ab offensa mea et meorum.1 unde si provisiones dicti domini regis Polonie non prosunt, necessarium est, quod ego alias aggrediar vias, quo-niam tolerare amplius tot meorum miserias nequeo. nee deest modus providendi et consulendi mihi et meis. commodius tarnen mihi videbatur ad pacem et concordiam conservandam, eundem Polonie regem his obviasse. sed si ipse non potest, quia sibi fortasse non obeditur, nichil est, quod ab eo sit amplius exi-gendum. sed hoc utique facere dispono, ut si ego, qui pro communi pace laboro, pace uti non possum, volo procurare, ut alii illa etiam non gaudeant.2 super his, que ipse rex Polonie majestati regie scripsit" et que etiam vestra reverendissima pa-ternitas signifieavit, per litteras regias satis respondetur, ideo in illis non me extendo, nisi quod conatus sum, dominum regem inducere, ut suaviter et pulchre scriberet et responderet, quem-admodum factum est, quamvis majestas sua propter offensam civitatis sue Sopraniensis et meam furiosi esset animi. ideo pro-curet vestra reverendissima paternitas, quod citius habeatur super premissis responsio et provisio, quia alias dubito, ne ali-qua novitas oriatur. vere, vere, reverendissime pater, nimis provocamur et nimis sufferimus. si non esset color passagii, quod impedire dominus rex non vellet, dudum sensissetis re-sistentiam et forte satis robustam.3 De facto matrimoniib non est cogitandum, nisi ille con-ditiones, vestre reverendissime paternitati note, habeant locum 1 et si diceretur — meorum von Schlick eingeschoben. — 2 sed hoc — gaudeant von Schlick eingeschoben. — 3 nisi quod Si» zum Schluß des Absatzes von Schlick am Rande hinzugefügt. " In seinem Briefe vom 28. Juni (Chmel, Materialien 1,111). — b Der Plan, K. Wladislaw mit der Prinzessin Anna zu vermählen, war ein Lieblingsgedanke des Kardinals. 58 suum. sed timeo, quod non poterit differri usque ad dietam conventionis futuram istorum regum, cum majestas regia aliunde satis sollicitetur. bonum esset, quod in tempore provideret vestra reverendissima ^aternitas. hec scribo, ut postea non inculpentur aliqui, qui negotium tractant. De factis magnifici domini palatini Ungharie allocutus sum dominum nostrum regem, qui est in Balneis, nam eo profectus sum. majestas regia intendit super illis scrutinium habere et postmodum plene respondebit. alia non sunt scriptu digna, nisi quod ex Italia intelleximus, Bononiam ex consuetudine sua motum fecisse, et capto Francisco Picenino rebelasse jamque ibi obsidionem esse per Nicolaum positam. valeat reverendissima vestra ^aternitas, cui me humiliter recommendo. Ex Vienna. XXIX. K. Friedrich an den Pälatin von Ungarn, Lorenz von Sedervdry; Wien, [Ende Juli] 1443. Ist über die günstigen Nachrichten vom Kampfe gegen die Türken erfreut. Hört mit Bedauern die Klagen über die Hauptleute von Raab und wird dagegen tun, was möglich ist. Aus dm. 12725, Bl. 162» und, öhigi JVI, 208, Bl. 85 mit des Eneas Bemerkung dimitte (gedruckt hei Cugnoni Nr. XVIII). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus etc. Laurentio palatino Hungarie, viro magnifico sinceroque nobis dilecto, gratiam regiam et omne bonum.1 Audivimus leto animo felices novitates, quas nobis de con-flictu Teucrorum significasti, tum quod successus Serenissimi principis regis Polonie, fratris nostri carissimi, libenter intelligi-mus, tum quod nichil nobis magis cordi est, quam fidei Christiane cultores prosperari emulosque dispergi. congaudemus etiam Uli inclito Hungarie regno et suis incolis, quod eorum hostes com-primantur, sperantes, hoc preludium per te nobis expositum auspicium esse future alicujus magne victorie, quam rex celestis, in cujus manu sunt terrena regna, pro bono Hungarie ac totius Christianitatis et orthodoxe fidei concedere velit. intelleximus insuper querimoniam tuam, quam de capitaneis Jaurinensibus 1 Die Adresse fehlt dm. 59 facis et quidem dolemus, quod vel tibi vel alicui alteri injuria fiat; quia nichil magis cupimus, quam inter omnes bonam pacem et stabilem vigere concordiam. recipiemus1 tarnen super re tua scrutinium et quicquid cum honestate poterimus,2 libenter tuo faciemus intuitu, quoniam nee ex tua nee ex aliquorum jactura gaudemus, sed unieuique quod säum est servari illesum optamus. datum Vienne.3 XXX. Kaspar Schlich an Papst Eugen; Wr.-Neustadt, 16. August 1443. Bittet für seinen Bruder Heinrich um den erledigten Freisinger Bischofsstuhl. Aus Ohigi JVI, 208, Bl. 39 mit der 'Randbemerkung des Eneas: dimitte und clm. 12725, Bl. 125;" gedruckt bei Voigt: Enea Silvio de' Piccolomini I, 447. Beatissime pater et clementissime domine post devota pe-dum oscula beatorum.4 obiit nudius tertius reverendissimus pater, dominus Nicodemus 5 episcopus Frisingensis, qua re cognita regia majestas animum suum in germanum meum, dominum Henricum, prepositum Boleslaviensem:-6 direxit, dicens illuin omnino velle in episcopum Frisingensem assumi ac propterea urgentissimas litteras canonicis et capitulo ipsius ecclesie Frisin-gensis scripsit, ipsos obnixe adhortans, ut fratrem meum eligant et puto, quod sibi mos geretur, cum plurima castra et omnia fere bona illius ecclesie sint in dominus Austrie et jam rex castra ipsa ad manus suas reeeperit in favorem fratris mei, ut, si ipse eligatur, mox sibi assignentur. itaque non essent pru-dentes illi canonici, electionem facere preter mentem regie ma-jestatis, quoniam ecclesie non bene succederet nee electo per eos. quia tarnen ubi plura sunt capita, plures sententie sunt, et incertus est futurorum eventus, memor ego promissionum clm. reeepimus. — 2 clm. potuerimus. — 3 Ort und Datum fehlt clm., während Ohigi den Brief vom 20. Oktober datiert. Das kann nicht richtig sein, da der Brief Schlicks an den Kardinal Julian vom 31. August, welches Datum sicher ist, bereits die Ergebnisse der Nachforschung des Königs in der Saaber Angelegenheit mitteilt; der Brief fälü also vor dieses Datum und ist gleichzeitig mit Nr. XXIV, XXV und XXVII, die das gleiche Thema berühren. — * Fehlt clm. — B Der Name fehlt in Ohigi ganz und ist im clm. durch ein N. angedeutet. — 6 Fehlt im clm.; in Ohigi durch ein etc. angedeutet. 60 vestre sanctitatis mihi sepe factarum, statui ad pedes vestre clementie etiam in hoc casu recurrere eique supplicare, ut, quod verbis aliquando promissum est, jam factis impleatur. seit enim vestra beatitudo, quotiens mihi dixerit, quod adveniente casu libentissime fratrem meum ad aliquam cathedralem promoveret ecclesiam. ecce, quia jam casus se obtulit, jam facultas datur, jam potestas adest, per quam facillime adimpleri potest desi-derium vestre sanctitatis. vacat hec Frisingensis ecclesia. rex, in cujus dominus bona ipsius sunt, fratrem meum et nullum alium exposcit. hec est via patens et apertissima, per quam potestis promissionibus facta referre. ego non dubito, quin vestra beatitudo nunc adimpleat, quod alias promisit, et faciat, quod ego perpetuis temporibus sim obligatus pro statu et honore suo laborare, prout in animo gero et prout ego et fratres mei semper feeimus, qui in his ecclesie turbinibus nunquam a devotione vestre sanctitatis recessimus. fuimus enim sanetitati vestre sedulo affecti et dediti, et sie sumus nee animum nostrum aliqua po-terit adversitas perturbare. sed quanto beatitudini vestre sumus fideliores, tanto rationabilius est, ut nostri magis recordemini nobisque benefaciatis. ex Novacivitate, die 16.1 augusti anno etc. 43. *Ejusdem sanctitatis devotus filius Gaspar Sligk cancellarius. XXXI.* Kaspar Schlick an einen Kardinal; [Wr.-Neustadt, ca. 20. August 1443]. Bittet ihn in der Angelegenheit seines Bruders Heinrich um seine Unterstützung beim Papste. Aus dm. 12725, Bl. 124. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime post humilem recommendationem. Non fugit ¦paternitatem vestram reverendissimam, quotiens sanetissimus dominus noster mihi promiserit libenter velle se 1 öhigi hat 15; dm. fehlt das Datum, ebenso auch die Untersdirift; das richtige Datum ergibt sich aus dem Sterbetage des Bischofs, dem 13. August; drei Tage später wurde der Brief geschrieben. 61 fratri meo egregie providere, adveniente casu si1 aliquando ca-thedralis vacaret ecclesia. ideo ego nunc recurro ad vestram veverendissimam ipaternitatem, ut eundem sanctissimum dominum nostrum ad observationem promissorum velitis inducere, quia facultas jam se obtulit, in qua sua sanctitas potest, quod aliquando promisit, adimplere. vacat enim in presentiarum ecclesia Frisingensis, quia reverendus pater dominus Nicodemus illius episcopus, diem clausit extremum et regia majestas ad fratrem meum, dominum Henricicm, prepositum Boleslaviensem, apostolice sedis protonotarium, et nullum alium est inclinata ipsumque omnino vult ad ipsam ecclesiam promoveri ac prop-terea in favorem ejus urgentissimas litteras dominis de capitulo et principibus Bavarie scripsit, postulans, ut hune unum eli-gerent et nullum alium et putat regia majestas, quod sibi in hac re merito mos geratur, quoniam, sicut scitis, prelati eligi debent, qui sint principibus grati, in quorum territoriis sunt ec-clesie. ipsa autem Frisingensis ecclesia plura castra et fere omnia bona sua habet in dominus Austrie, etc. et quippe regia majestas quodammodo certa est sibi debere capitulum annuere ac propterea non scribit sanctissimo domino nostro simulque pendente neutralitate timet2 displicere dominis electoribus. ego autem considero, quod ubi plura sunt capita plures sunt volun-tates et primum dubito, electionem fieri concordem, quod raro solet contingere. scio preterea dominum Johannem Grünwalder, quem3 domini Basileenses assumserunt in cardinalem sub titulo sancti Martini et qui4 multum aspirat ad dictam ecclesiam, omni conatu instaturum, tum per viam electionis tum per provisionem Basiliensem, ut illi ecclesie preficiatur, cui nee favores desunt propter ducem Austrie, cujus patruus naturalis reputatur. ideo mihi visum est ad sanctissimum dominum nostrum fore recur-rendum, ut sua sanctitas preveniat conatus indicti domini Jo-hannis et4, fratrem meum promoveat, in qua re plurima bona faciet. complacebit enim in primis regie majestati, que fratrem meum omnino desiderat, adimplebit promissiones mihi aliquando faetas, servitori suo fideli et optimo6 proderit, me ad laboran-dum pro statu et honore sue sanetitatis semper promptum et paratum promtiorem et paratiorem reddet, provisionem faciet, 1 Cod. quod. — 2 Cod. timetque. — s Cod. que. — * Fehlt im Cod. — 8 Cod. optime. 62 que in hoc turbine etc. et ultimo providebit, ne adversarius magnus sue sanctitatis exaltetur neve suorum inimicorum pro-visio sortiatur effectum. quas res supplico, ut vestra reverendissima rjatemitas considerare velit ac sanctissimum dominum nostrum accedere ipsum exorando, ut motu proprio germanum meum ad predictam Frisingensem ecclesiam velit promovere suorumque promissorum nunc cum tempus adest reminisci, ut ego et mei omnes, qui semper fidelissimi sue sanctitati fuimus et erimus vita comite, dicere possimus,1 gratissimo domino nos servivisse et ad majora prestanda obsequia fortius invitemui", que si vestra reverendissima paternitas prout spero eidem sanc-tissimo domino nostro vivaciter exposuerit, non ambigo, quin voti mei compos fiam. vos ergo velitis agere, sicut de vestra reverendissima paternitate confido et sicut ego apud hunc sere-nissimum dominum regem pro vobis facerem, si necessitas in-cumberet. datum. XXXII.* Kaspar Schlick an einen Kardinal; Wr.-Neustadt, [ca. 20. August 1443], Bittet um seine Unterstützung leim Papste, damit sein Bruder Heinrich das Bistum Freising erhalte. Aus dm. 12725, Bl. 124. Keverendissime pater et domine amice carissime. Ego semper spem habui, quod adveniente aliquo casu multum mihi possetis apud sanctissimum dominum nostrum prodesse. vidi enim quod me amabatis quodque libentissime rem mihi gratissimam faceretis. sed adest jam tempus, quo vestrum parite'r et meum potestis adimplere desiderium. vacat enim in presentiarum Frisingensis2 ecclesia per mortem domini IMcodemi de Jjascala, ejus episcopi, qui per hos dies migravit ad patres, regia majestas multum cupit, quod frater meus dominus Henricus eidem preficiatur jamque pro eo efficacissi-mas litteras capitulo scripsit, postulans, ut hie unus eligatur, et habet urgentissimas causas, propter quas exaudiri debet. qui-eunque enim. est episcopus Frisingensis,2 consiliarius est domi-norum Austrie dueum, nam illa ecclesia majorem partem bono- 1 Cod. possumus. — 2 Der Codex hat an Stelle des Namens nur den Buchstaben n. 63 rum suorum habet in ipsorum dominus, est propterea princeps imperii, a quo feudum investiturasque suscipit, unde et1 rex noster duplicem gerat personam et regis Romanorum et ducum. digna res est, ut persona sibi digna illum assequatur episcopa-tum nee propterea sustineret sua majestas, quod castra, que jam in manu habet et sunt in locis ambiguis, ad insidiosas2 sibi manus pervenirent, unde putat omnino sibi capitulum complaci-turum etc. ego autem intelligens, quod dominus Johannes, quem domini Basilienses providerunt3 hanc ecclesiam magno-pere quesiturus est, tum per viam4 electionis tum per viain4 provisionis Basiliensium, cupiens ejus prevenire calliditates sere-nissimo domino nostro scribo, supplicans, ut prefato fratri meo dietam ecclesiam motu proprio conferat, vel ut rectius loquar, fratrem meum illi preficiat, et puto, quod sua sanctitas non erit preeibus meis surda attentis promissionibus, quas mihi multo-tiens fecit et servitiis meis sibi impensis et que possum dietim impendere in hoc turbine fluetuantis ecclesie. verum, quia niagni domini indigent sollicitatore et ut dicam vexatore, qui oportune et importune instet, opus est mihi solicitudine, cura et studio vestro, ut vos ille sitis, qui sanetissimum dominum nostrum die noctuque vexetis, donec petitiones meas exaudiat et in hac re tum mee tum vestre satisfaciat voluntati, ad quam rem hor-tarer vos pluribus verbis, nisi viderer amicitie nostre diffidere. amanti enim et intelligenti solum indicasse sufficit, quod opus est. illud dumtaxat adiciam, quod sanetissimi domini nostri maxime interest, hanc provisionem facere pro fratre meo. nam ut omittam, quod regie majestati plurimum complacebit, quod promissiones adimplebit, quod personis gratis et de se meritis proderit, illud maxime providendum est, quod durante neutrali-tate provisio sue sanetitatis in dominus regiis locum habeat. nam per hoc multum favoris sue curie aecreseet et major con-cursus ex Germania ad suam sanetitatem habebitur, sieque pau-latim per indirectum neutralitas abolebitur, impedietur etiam provisio dominorum Basiliensium, quos non dubito in hac re manus apposituros ad instantiam dicti domini Johannis, qui cum sit sanetissimi domini nostri magnus adversarius, si hanc ecclesiam adipisceretur, multa mala faceret et sanetissimo domino nostro ac statui suo plurimum noceret. sed omnibus his per 1 Cod. cum. — i Cod. insidias. — 3 Cod. nur etc. — * Cod. vim. 64 provisionem fratris mei obviabitur, attenta regie majestatis erga ipsum voluntate. ideo velitis vos super his vestram ostendere diligentiam et taliter operari, quod preces mee sortiantur effec-tum, sicut absque dubio sortientur, si vos, quemadmodum spero, curas' ac1 solicitudines et diligentias vestras in haue rem con-tuleritis. recommendetis me reverendissimo domino meo A.,2 quem in hac re omnino adjutorem habeatis. scripsissem pos-ternitati sue, sed festinantia nuntii non permisit. scripsi etiam dominis meis a. b. c. et aliis, quos scio promotores et dominos meos singulares. ex Nova civitate. XXXIII. * K Friedrich an einen italienischen Fürsten; [Wr.-Neustadt, ca. 20. August 1443]. Dankt ihm für seine Bereitwilligkeit [das Konzil su beschicken] und für die Nachrichten aus Italien. Aus dm. 12725, El. 186. Recepimus litteras tuas, nostris quas super rebus ecclesie tibi direximus respondentes contentique sumus, intentionis tue sinceritate perspeeta, qui ut Catholicum decet prineipem ad ea, que dei sunt promptum te exhibes et affectum. simulque tibi gratias agimus pro novitatibus Italie, quas per magnificum can-cellarium nostrum significari nobis fecisti. intelligimus enim libenter uniuseujusque provincie quomodo se negotia habent. et presertim Italie, que sacri imperii origo et fundamentum existit. hortamur itaque, ut nos sepe de condicionibus illarum partium efficias certiores, sive bone sint sive male, quia ad rei publice gubernationem salubriter regendam utrumque cognoscere necessarium est. nos autem ad honorem et commodum tuum semper affectos invenies et ita volumus, tibi esse suasum. XXXIV.* K. Friedrich an einen Fürsten; [Wiener-Neustadt, ca. 20. August 1443]. Dankt ihm für seine Bereitwilligkeit, das Konzil zu beschicken, wird ihm näheres nach dem Nürnberger Tage mitteilen. Aus dm. 12725, El. 167. Grate nuper fuerunt littere tue 22. julii date, quibus super factis sanete matris ecclesie juxta desiderium et hortatum 1 Korrigiert aus et. — 2 Vielleicht ist damit der cardinalis Arelatensis, Louis d'Aleman gemeint. 65 nostrum respondisti. ex Ulis enim percephnus, te ut verum Christi fidelem ad pacem et quietem ecclesie tota mente anhe-lare velleque juxta nostram requisicionem ad concilium, pro unione ipsius ecclesie congregandum, postquam indictum fuerit, et tuos oratores mittere et omnia promptissime facere, que tuis debito et honori spectare dinoscas. facis sane, ut te decet et tue convenit dignitati, nam sicut de tua sinceritate speravimus ita responsum misisti, et te et tua probitate dignum. reliquum est, ut in hoc tuo proposito perseveres, donec res ad calcem deducatur, quia et nos etiam usque ad finem laborare in-tendimus et, quemadmodum tue sinceritati scripsimus, sie etiam per nostras littei'as universos reges et prineipes Christiani-tatis ac plurimas communitates et universitates generalium studiorum sumus exhortati, ut nobiscum coneurrant et con-fidimus in domino, cujus res agitur, quia nichil aliud querimus quam dei honorem et pacem ac salutem populi Christiani, qui propter presentis ruinam scismatis nimium conflietatur, pergra-tas ab omnibus, sicut a te reeepimus, obtinere responsiones, quibus habitis in die Nurembergensi, ad festum saneti Martini jam indicta, cum venerabilibus et illustribus tarn electoribus quam aliis sacri imperii prineipibus de modo indicendi pre-fatum concilium et unionem traetandi predietam concludemus tibique et aliis, quorum assistentiam habuerimus, e vestigio significabimus, ut et tu et ipsi ad perfectionem hujusmodi saluberrime unionis et pacis ecclesiastice nobiscum quam celerrime coneurratis. XXXV. Herzog Sigismund an K. Karl von Frankreich; Wr.-Neustadt, 21. August 1443. Unterstützt die Bitte K. Friedrichs, dem armagnaliischen Kriegsvolk den Ausmarsch zu gestatten. Aus Ohigi JVI, 208, Bl. 14, mit des Eneas Bemerkung: dimitte, gedruckt hei Cugnoni Nr. VII; und clm. 12725 Bl. 169" verglichen mit dem Druck bei Schöpflin: Alsatia diplomatica 612."- Serenissimo ac christianissimo prineipi et domino, domino Karolo dei gratia Francorum regi, paü'i et socero nostro hono- "• In deutscher Fassung findet sich dieser und der folgende Brief im Urkunden- buch der Stadt Basel VII, 58—60. Pontes. II. Abt. 62. Bd. 6 66 rando atque carissimo, Sigismundus eadem gratia dux Austrie, Stirie, Karinthie et1 Carniole comesque Tirolis etc. salutem et filialis affectionis votivum incrementum. Intelliget vestra serenitas ex Ktteris invictissimi principis domini regis Romanorum,2 patruelis et domini nostri Serenissimi, quomodo efferatus populus Suicensis, omni modestie freno ac equitatis vinculo postergato, adversus Turicum, civitatem imperialem, et plurima domus Australis dominia insurrexerit, injurias infinitas et dampna innumerabilia facientes, quomodoque timor est, ne plures vicine gentes, exemplo commote malo, ei sese conjungant, ut sepe videmus contingere, quod sceleratis non desunt sceleratorum subsidia. sed cum iniquorum hominum inter se vires jungantur, multo magis conveniens est, justos principes invicem sibi compati, consilia dare et auxilia prebere oportuna, et eos presertim, quos alti sanguinis et generöse nobilitatis conformitas jungit. accedit ad hoc comunis utilitatis3 causa.4 permitti4 namque in dominos surgere subditos et in-decorum est et periculosum omnibus regibus. existimat enim sibi quisque licere, quod in aliis puniri non videt. ea propter cum Serenissimus dominus, rex Eomanorum prefatus, et nos, rebus quibuscunque postpositis, subditis nostris auxilio esse, rebel-libus resistere ac punitionem prebere adjuvante deo prope dies intendamus, serenitatem vestram, tum nobilitatis intuitu, tum propter comunem utilitatem, tum propter sanguinis conjunc-tionem et affectum, quem in nobis geritis, rogatam obnixe facimus, ut juxta predictas litteras, si contingat, Armeniacorum nos subsidia postulare, libenti eos animo gratoque vultu ad partes nostras sub debito paotu nostro5 venire non solum permit-tatis, sed et mandetis et hortationibus quibuscunque necessariis inducatis, scientes, quia complacentiam singularem regi prefato et nobis, filio vestro, gratiam maximam exhibebitis. datum in Novacivitate, die 21. mensis augusti, anno domini etc. 43.6 XXXVI. K. Friedrich an K. Karl von Frankreich; Wr.-Neustadt, 22. August 1443. Über die Angriffe der Schweizer gegen Zürich 1 Fehlt bei Schöpßin. — 2 Seh.: Eomanorum regia. — 8 Seh. und clm.: uti-litas. — 4 Fehlt bei Seh. — 6 Oh.: stipendio debito. — 6 Ohigi hat nur Datum, alles andere fehlt; ebenso clm. 67 mit der Bitte, den Ärmagnalcen, falls er sie anwerben sollte, den Durchzug durch französisches Gebiet zu gestatten. Aus clm. 12725, Bl. 169" und Schöpflin: Alsatia diplomatica II, 311; auch im dm. 14134, Bl. 128. Fridericus dei gratiaRomanorum rex semper augustus, Austrie etc. dux; serenissimo principi Karolo eadem gratia regi Francorum, fratri nostro carissimo, salutem et fraterne dilectionis augmentum. Serenissime princeps, frater cai-issime.1 etsi Suicensium injurias nobis et imperio sacro nuper illatas non multi pen-damus, quoniam ad compescendam eorum audaciam nee ani-mus nobis nee potentia deest, ut tarnen intelligat fraternitas vestra, nos in eadem habere fiduciam, insolentias, quibus illi utuntur, breviter exponemus, deinde, quid petamus aut quid fieri per vestram optemus serenitatem, mox subjungemus. eo nanque furor illorum pi-ogressus est, ut non solum domus nostre Australis dominia rapinis incendiisque vastare, sed ipsam quoque nostram et imperii sacri civitatem Turicensem armis impetere crudelique bello vexare non erubuerint, quamquam Turicenses ipsi, si quid cause adversus eos Suicenses habuissent, coram quibuseunque communitatibus et prineipibus stare juri sese offerrent. sed illi, plus virium quam justitie se habere scientes, in campo potius quam in foro contendere voluerunt, sumentesque ferrum gravia dampna tum subditis Austrie, tum ipsis Turicensibus intulerunt. incendentes nanque agros villasque subvertentes nee ab ipsis sacris dei templis manus subduxerunt sed et veneranda monachorum cenobia, per agros constituta, sacrarumque virginum monasteria incenderunt multumque humani sanguinis, dum sepius nostros adhoriuntur, effuderunt, quamquam et ipsis omnis cruenta et lugubris victoria fuerit. nee enim patitur pius deus, illorum conatibus semper prosperum adesse successum, qui justitie terminis postergatis adversus proprios dominos cornua erigunt. sicut Suicenses ipsi, qui relicta domo Australi, cujus erant subditi, imperium quoque, sub cujus umbra in libertatem se vendieaverant, lacessere non verentur. hü nunc, quia non omnia ex sententia eis succedunt sed nephariis sepe frustrantur optatis, circumvicinas gentes in auxilium advocant, quas sibi federibus colligarunt, ex quibus nonnulle sunt, que licet adversus supe- Dem clm. fehlt Adresse und Anrede. 6* 68 riores nullis se sciant posse vinculis obligari, libenter tarnen eis junguntur, ut rapere aliquid et vivere ex alieno possint. dis-plicere ista vestre fraternitati non dubitamus, cum propter sanguinis conjunctionem, qua nostre domus sunt connexe, tum propter exemplum comune, quod omnes principes tangit, sur-gentibus in dominos servis et villanis in nobiles superbientibus, nee ambigimus, quin tales ausus libenter audire conpressos de-sideret.1 ea propter, cum nos intendamus ad superiores Almanie partes- ascendere omnemque operam impertiri, ut cum fidelibus imperii prineipibus et communitatibus rebellionem Suicensium cum auxilio dei compescamus, quia fortasse continget, ut socie-tatem illam Armeniacorum in vestris dominus militantem sub convenientibus pactis ad nostra subsidia devocemus,2 jam ex nunc serenitatem vestram effieimus exoratam,8 ut in tali casu gratam eisdem Armeniacis licentiam et liberum transitum, si opus fuerit, impertiri velitis, sicut de vestra erga nos caritate et affectione confidimus. per4 hunc enim modum et nobis et genero vestro, illustri patrueli nostro duci Sigismundo, magno presidio eritis et ad restringendum incendium, quod cum dampno non modico omnium regum crescere possit, desiderium nostrum plurimum adjuvabitis. datum in Novacivitate,6 die 22. augusti anno domini etc. 43, regno vero nostri anno 4. ad mandatum domini nostri regis, domino Grasparo cancellario referente, Eneas Silvius. XXXVII. Kaspar Schlich an Kardinal Giuliano Öesarini; Wr.-Neustadt, 31. August 1443. Über Pankraz von Set. MiMos, und die Unbill, die dem Palatin Laurenz' von Hedervdry durch die Hauptleute von Badb widerfahren, gegen die sich aber im Augenbliclte nichts tun lasse. Die Würde eines Pfalzgrafen für Alberto de Bona-cossis sei gegenwärtig vom König nicht zu erhalten. Äußert sich pessimistisch über das Landheer und die Flotte im bevorstehenden Türlcenzuge. Aus cod. Nr. 42, El. 33—4 der Universitätsbibliothek in Krakau (gedruckt in Lewicki: Codex epistolaris II, S. 440—3), dm. 12725, SI. 46, und Ohigi JVI, 208, Bl. 23 mit des Eneas Bemerkung: dimitte. 1 Schöpßin: desideretis. — s Seh.: denotemus. — " clm.: exortatam. — 4 clm. hat post. — 5 clm. hat nur: Datum in No., alles übrige fehlt. 69 Reverendissime in Christo pater, domine mi colendissime.1 Scribit mihi crebro vestra reverendissima paternitas,2 et in3 omnibus quidem litteris humanius, nunc seria nunc jocos interserendo, quibus ita oblector, ut sepe, fastidiis curie sto-macatus, earum lectione recreer et illarum presertim, que penultime apud me sunt, quibus nunc paucis respondebo, primumque res graves attingam, post si videbitur, satisfaciam salibus. tria sunt, que pondus habent majus: primum est, quod in factis meis actum scribitis,4 tum de donatione5 Scole re-vocata, tum de verbis Pancratio factis. pro quibus rebus gratias agerem paternitati vestre reverendissime,6 ex cujus hec of-ficina7 prodisse non ambigo, nisi jus benivolentie violare viderer, que gratias non verbis sed factis rependi vult. scio preterea paternitatem vestram reverendissimam8 altiorem expectare mercedem, quam ego possim9 referre. nam cum rem dei aga-tis, 10 in eo quoque spem vestram11 jactam esse quis dubitet? hoc enim12 sapientes faciunt, quorum extra numerum paternitatem vestram nemo13 ponit. agnosco ego, quia prudenter cogi-tatis facitisque,u spem in domino reponentes.15 ille nanque ab-unde retribuit nee ullum frustratur premio virtutis. non tarnen idcirco immemorem esse me decet erga paternitatem vestram reverendissimam,16 cujus affectum magis pendo quam rem, cum Pancratius juxta opinatum meum nichil egerit, ex quo sperare possim subditorum meorum levamen, nee confido, quod demolitio operis fiat, super fundo meo construeti, quamvis do-nationis revocatio precesserit. sed magnifacio, animum vestrum1' ad petitiones meas invenisse promtissimum.18 seeundum est, quod littere19 vestre20 deposeunt, ut apud regiam majestatem supplex sim in favorem magnifici domini palatini impetremque 1 Eneas streicht, wie immer, die Anrede des Originals im cod. öhigi durch und setzt an die Spitze des Briefes die Adresse: Gaspar Sligk cancella-rius imperialis salutem ¦plurimam Aicit Juliano eardinali saneti angeli, apostolioe sedis legato. — 2 Elina, dignitas. — 3 et in fehlt im Krakauer (K) Kodex. — * EI scribis. — 5 K. novatione. — 6 EI agerem tibi. — 7 K. officio. — 8 JSJtuam dignitatem. — • Ch. und clm. possum. — 10 EI agas. — u EI tuam. — 12 Fehlt Oh. — 13 EI nemo te. — 14 EI cogitas faeisque. — 1B EI reponens. — 18 ^/paternitatem tuäm; reverendissimam gestrichen. — "EI tuum. — 18 EI streicht den Satz cum — promptissimum und fügt am Sande dafür ein: neo subditis meis aliquod levamen permiserat nee sperandum fit, was er später gleichfalls streicht. — 19 Fehlt K. — 20 EI tue. 70 litterasx ad capitaneos Jaurinenses,2 ne molestiam illi3 in suis possessionibus inferant, ipsumque et4 fuisse et esse amicum meum5 significatis6 et primo loco apud serenissimumv Polonie regem haberi, multumque expedire putatis8 ad pacem Hun-garie pertractandam sibi complaceri, cum navis hie clavum regat et5 quo velit ratem impellat. sororia bis verba majestati regie scribitis.9 ego, reverendissime pater,10 fateor, postquam novi dominum11 palatinum, res jam est vetusta, me ejus semper12 virtuti fuisse18 affectum illumque fratris loco et amasse et com-plexum fuisse. nee ab hoc animo sum alienus, memor et suorum erga me meritorum nee meorum erga ipsum oblitus. itaque pronus sum desiderüs ejus, quoad possimu parere, ac eam ob causam regiam majestatem super re sua non communibus verbis sed quibus promoveri res amici solet sum allocutus15 nee majestatem ipsam abhorrentem inveni sed avidam tum palatini commodis subvenire,16 tum vestris17 precibus annaere ideoque accersitis mox Jaurinensibus quibusdam, qui forte aderant, scrutinium super negotio illo habuit reperitque, non posse se de rebus, quas poscitis18 ad presens intromittere. sed non cessabo conflare opem et operam, ut aliquid faciam, quod sibi sit ad vota venturum. sed oportet, quod talia, que jam sunt vetustate in-trita, per bonos mores adaptentur.19 quod si rem meam cum 1 EI streicht sim—litteras und setzt dafür litteras impetrem. — 2 Oh. ad capitaneum Jaurinensem. — s EI comiti Palatino. — * Fehlt Oh. — 5 Fehlt K. — 6 JS/significas. — 7 CA. serenissimum dominum; EI streicht dominum. — e EI putas. — 9 EI scribis. — 10 EI ego tibi. — " EI gestrichen. — 12 Oh. und clm. semper ejus. — a3 K. esse. — M K. possum.— 16 ac—allocutus fehlt K. — le Fehlt Oh. — 17 EI tms. — 18 E Iposcis. — 19 Die Sätze sed non—adaptentur fehlen Oh., der dafür mit clm. folgende längere Ausführung enthält: possessiones namque palatini antea sibi sublate fuerant, quam regia majestas pupilli nomine de regno se intromitteret, quo tempore promisit Hungaris et Theutonicis, ad suam obedientiam venienti-bus, tueri eos in possessionibus universis, quas tunc tenerent, nee aliquid innovare velle, quod vel eis, vel pupilli juribus prejudicium afferret. non posset igitur rex promissis suis contrarius esse, verbum enim regium quasi oraculum habetur firmumque semper et constans debet esse, nee causam habet palatinus adversus regem querele de gestis ante regimen suum, • sed debet potius tollerare, donec illa conventio (clm. dietaj fiat inter reges, quem vestra {EI tua) jtaternitas exeogitavit. tunc enim aderit ipse, ad-erunt alii et ad concordiam omnium intendetur (EI navabitur opera), et si pax regni concludi poterit, non deerunt modi, quibus ipse palatinus reddatur contentus. interim majestas regia nichil innovare intendit 71 hac parificare velletis* equumque diceretis2 itidem mihi fieri, responderem, non esse parem causam ejus, qui bellis interfuit et, alteram partem seeutus, alteram repugnavit,3 cum illo, qui civili bello fi'agranti se subduxit nee videre ignem voluit, quo regnum4 incenderetur, studio pacis semper intentus. tertio loco vestrarum5 litterarum poscebatis,6 comitatum palatinum Alberto de Bonacossis Ferariensi ex regio concedi munere. summe preces vestro7 nomine serenitati regie facte sunt, sed nichil est, quod ab ea difficilius impetretur. nemo adhuc digni-tatem istam optinuit, nisi magne nobilitatis vir8 regique visus, et hi nondum quatuor fuere. vult in hac re perfusam, ut opinor, Sigismundi cesaris concessionem restrieta et parca donatione compensare nee sane indigne. nanque si fateri volumus verum,9 nimis passim hec honesta et ampla dignitas reperitur concessa. non tarnen propterea desperandum amico vestro10 dixerim, nam si contigerit vestram reverendissimam paternitatem11 rursus esse apud hunc prineipem, non negabitur, ut existimo, persone vestre,12 quod litteris13 non est concessum. idcirco rem hanc in aliud tempus differatis,14 quia non est, quod epistolis valeat impetrari aut per domesticos optineri. Jamque de seriis sat, quorum scopulis retromissis planum pelagus ingrediamur facetiarum. jocatur mecum vestra15 pater-nitas, audio libenter jocos idque non improbari a philosophis didici, qui medios inter rusticitatem et scurilitatem jocos posuere ac dampnatis extremis media probant. jocemur igitur audacter. quid est, quod vestra 15 paternitas ait refferendum. est aliquid.16 exercitus, inquit,17 adversus Theucros18 dietim struitur, sed ad-eo lente, ut verear, ne adveniente Michaelis festo improperetis mihi, quod alias Vienne dixistis, ut, cum tempus venerit, me- (EI potest), sed cum fratre suo, rege Polonie, bonam tenere amicitiam disposita est, nisi fuerit, ut sepius dictum est, provocata. Der Text der Krakauer Hs. gibt offenbar den Inhalt des Briefes in der Abänderung des Kanzlers, dem die von Eneas versuchte Rechtfertigung wohl zu fadenscheinig erschien; cod. Ohigi demgemäß den ursprünglichen Entwurf des Eneas, der also den cod. Ohigi nach seinen Konzepten herstellen ließ. — 1 K. velitis, EI velles. — s Oh. dicetis, EI dices. — s K. impugna-vit. — * Ch. regimen, EI regnum. — 6JS7tuarum. — 6 .E/poscebas. — 7 EI tuo. — 8 Oh. vir magne nobilitatis. — 8 Ch. verum fatere volumus. — 10 EI tuo. — u EI contigerit te. — " EI tue. — 13 EI litteris tuis. — 14 EI differas. — 16 EI tua. — ,e EI streicht den ziemlich unklaren Satz quid — aliquid. — 17 EI inquis. — ls EI Turchos. 72 mineritis eorum, que dixi vobis.1 quid ego dixi vobis1 nempe, non exiturum hac estate adversus Theucros2 exercitum. vos3 contra tanta spe ducebamini,4 ut vix tarn cito crederetis5 Budam attingere, quin prius in armis omnis Hungaria sur-rexisset. hec vobis6 improperari timetis7 queritisque,8 an potius mendax velim quam verus inveniri propheta utiliusque hoc mendacium quam veritatem putatis.9 nee ego alterius sum opinionis, nanque ut animi mei nucleum10 pandam, cur ego non potius falsus cum totius Christianitatis utilitate et honore velim videri, quam verax cum dampno et dedecore nominis Christiani? non sum tarn avarus fame mee nee rumores pono ante salutem publicam. utinam falsus vates, utinam falsus pre-dicator hujus rei comperiar. sed novi ego mores quorundam, scio me multos habere amicos, quibus carior quam mihi sum. vereor, ne illi plus mee quam sue cupidi fame sint. timeo, ne, ut meum nomen illesum servent, suum comaculent. ego illis afneior et illi mihi, quasi Pylades et Horestes sumus, servare Horestem Pylades et Pyladem malebat Horestes, cum alterum occumbere oporteret. inter nos fame non vite certamen est et alter alterius magis caripendit honorem et sane optinere me magis11 expediret tum regno Hungarie tum Christiane rei publice, quam latissima sit. nee ego, qui sepe in expeditionibus bellicis adversus Theucros2 pro salute Hungarie et facultates exposui et corpus cum effusione sanguinis exponere presto fui,12 nunc pareerem fame, dum res agitur eadem. sed cogor invitus, ut videar videre et vates haberi et predicator veritatis admirandus, quod ne in hac re fiat, deum supplex iterum atque iterum posco. subjungitis13 preterea, magnificum Johannem waywodam,14 et si omnes deficiant, solum velle cum Transsilvanis aggredi Theucros15 illumque jam equites currusque Bohemico more in-struetos habere, pro quorum expeditione sexaginta16 milia flore-norum exposuerit, ad quem jam iter fecissetis,17 nisi peditum comparandorum curam ad currus necessariorum18 vobis19 man- 1 EI tibi. — 2 ^JTurchos. — s EI tn. — i EI ducebaris. — 6 EI crederes tarn cito. — e EI tibi. — ' BJ times. — 8 Oh. queri-tis, EI queris. — 9 EI putas. — 10 Oh. enucleum. — " Oh. me magis obtinere. — ls Oh. presto fui exponere. — 13 EI subjungis. — 14 clm. nur Jo. — 15 ^Zhostes. — 16 Oh. quadraginta. — " EI fecisses. — 18 EI streicht ad—neoessarium. — 19 EI tibi. 73 dasset, quos non facile dicitis apud vos1 reperiri. subdelegaretis 2 mihi diligentiam hanc, nisi brevitas temporis impediret, quia stat sententia, quam celeriter castra movere, nee rursus in me fidem habetis,3 quod in rem essem pronus, tum Viennenses timetis,4 qui tres galeas et loricas totidern, dum ab eis rece-deretis,5 egre asportari tulerunt. de meo animo jam dictum est. nichil est, quod inde vos6 dubitare oporteat. credite7 mihi, nemo8 Polonorum quam ego in eam rem pronior esset nee Viennenses obstarent, quando9 pecunias ubertim afferi viderent.10 hi enim ideo vestris11 armis molesti fuerunt, quia videbant tribus loricis non posse Europam tutari, sed adversus Australes arcus tres Hungaros reddi tutos. quod vero de tempore inter-seritis,12 id ego in contrarium suscipio, quia meam solicitudinem et affectum, quo ducor in hoc opus, noscitis.13 non audetis14 mihi mandare, ut pedites conducam, timetis15 namque, ne prius venirent, quam ceteri essent instructi exercitus, excusarique potius super peditibus non inventis quam in paratis argui vultis.16 übet jocari, übet ridere et animum his comitatibus relaxare, nee inter sales intempestive novitates erunt. vos17 ultimis18 litteris, quibus per superiora satis responsum est, narratis,19 dominum20 cardinalem Venetiarum apostolice sedis legatum11 pro classe maritima Venetias appulisse21 jamque dare2a com-missioni sue operam. mihi ex Romana curia littere misse sunt, quibus significatur, parum spei fore in Venetis.23 videtur enim in regem Aragonum spes omnis24 conversa navigii, ducemque Burgundie ex Nicia missurum classem putant, ante cujus ad-ventum satis spatii erit ad inveniendos pedites, sive apud nos eos velitis25 querere sive apud Polonos. oportet namque ex Nicia ituros in Hellespontum, inferum mare pertransire, Scil- Oh. und clm. apud tos dicitis; EI dicis. — 2 EI subdelegaresque. — 3 EI habes. — i EI times. — B EI reoederes. — 6 EI te; Oh. und clm. dubitare vos. — ''EI crede. — 8 Oh. und clm. quod nemo. — 9 K. qui. — 10 clm. hat am Rande: sed noluerunt pro re modica se intro-mittere. — n EI tuis. — 12 EI interseris. — 13 EI nosti; K. nescitis. — " EI audes. — I6 EI times. — I6 EI vis. — " EI tu. — 18 FehU Oh. — 19 EI narras. — 20 EI gestrichen. — 21 Oh. und clm. aplicuisse. — 2a Oh. und clm. navare. — 23 In Oh. und clm. folgt: earum eopiam cum presentibus mitto, ut plene omnia ponderetis (EI ponderes). — 24 Fehlt Oh. und clm. — 2B EI velis. a Francesco Condulmaro. 74 Ieis se gurgitibus credere, tum Creticum, tum Jonicum, tum Carpentinum,1 dum Egeum percurrere pelagus. multi scopuli vitandi, Ceraunia fugienda, circumeunda Peloponesus, radenda Epirus,2 tum Plyades Hyadesque timende et sidus Helene per-niciosissimum navigantibus. et nichil in hieme formidabilius niari, quod qui ingressus non est, nescit, quid sit periculum et frustra Neptunum accusat, qui bis naufragium patitur. videtis,3 quan-tum temporis ad conducendum* pedites vobis5 elargior. mittite aurum6 mihi, si non ante adventum classis ingentem misero peditatum cruci me obnoxium dedo. Ex Basilea quoque non deest nobis7 materia joci. illi enim cardinales, qui tantopere8 auctoritatem ecclesie ac generalium predicabant conciliorum, ut mori pro illa Teile viderentur, unius sui regis litteris, quibus non mors sed privatio beneficiorum mandabatur, Basileam dimisere. sapiunt quippe, fide potius quam plebe volunt carere. non tarnen procul abierunt, sed apud Solotrum resident, secundos jussus expectantes. recedunt enim in-viti, sed magis stringit bursa quam honor. quid enim salvis in-famia nummis? talis9 fertur concordia inter sanctissimum dominum nostrum et regem Aragonum: rex serviet ecclesie cum quatuor milibus equitum et mille peditibus. item dabit pape opidum Leonisse et aliqua alia loca prope Aquilam, que sunt passus ad regnum. item tenebit dominum nostrum pro indubi-tato summo pontifice. ex alia parte papa coronabit dictum regem ad vitam suam nee dabit ei impedimentum, quominus pos-sessione regni paeifice utatur. item dabit sibi in vicariatum comitatum Beneventanum et aliquas terras. Credo jam satis lusum esse, ideo et novitatibus et jocis facio finem, supplicans omnia salibus ascribi, nichil scomatibus,10 quia procul ab his sum nee mihi animus nisi sale conditus est. recommendo me paternitati vestre11 reverendissime, ad cujus mandata sum meo ex more atque debito promptissimus. datum12 in Novacivitate, die ultima mensis augusti anno etc. 43. Gaspar, dominus Novi castri, imperialis cancellarius, terrarum Egre et Cubiti capitaneus. 1 tum Carpentinum fehlt Oh. — s Oh. radenda Epyrus, circuenda Peloponesus. — 8 EIxid.es. — 4 Oh. und clm. conducendos. — 6 EI tibi. — 6 K. mit-tendum mihi; EI mitte. — ' Oh. nobia non deest. — s Oh. tanto tempore. — 9 In Oh. und clm. fehlt von talis alles bis zum Schlüsse des Absatzes. — 10 K. scematibus. — " I tue. — 12 Alles folgende fehlt in clm. 75 [In verso:] Reverendissimo in Christo patri et domino, domino Juliano, sacrosancte Romane ecclesie cardinali sancti angeli, domino meo colendissimo.1 XXXVIII. Kaspar Schlich an den Kardinal Louis d' Äleman; Wr.-Neustadt, [Ende August]" 1443. Hofft, daß die Angelegenheit sur Zufriedenheit des Bischofs von Valence [Louis v. Poitiers] erledigt sei. Politische Neuigkeiten. Der König gehe zunächst nach Wien, um mit den Böhmen zu verhandeln, dann zum Tage nach Preßburg. Empfiehlt ihm die Angelegenheit seines Bruders Heinrich. Aus clm. 12725, Bl. 119 und öhigi JVI, 208, Bl. 101 mit des Eneas Bemerkung dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. XIX). Reverendissimo in Christo patri, domino Ludovico cardinali Arelatensi, domino colendissimo, Gaspar Sligk, imperialis cancellarius, salutem •^lurimam, äicit.2 Reverendissime in Christo pater et domine colendissime.3 ex jussu litterarum vestrarum,i quas nuper recepi, circa re-commendationem reverendissimi ^atris episcopi Valentini6 et capituli sui* cum regia majestate rem illam taliter6 expedivi, ut non dubitem, episcopum et capitulum hujusmodi optime con-tentum existere, prout ex nuntio eorum, qui hie fuit, intelligetis,7 qui, ut spero, gratias referet vestre ipaternitati reverendissime, que8 pro ipsius expeditione scripsit.9 nam vestro10 maxime in- 1 Datum, Unterschrift und Adresse fehlt Oh. — 2 Sie Adresse fehlt clm. — 8 Die Anrede fehlt Oh. — 4 Oh. tuarum. — 6 Oh. Valentinensis. — 6 Oh. totaliter. — T Oh. intelliges. — 8 Oh. tibi gratias referet, qui. — 9 Oh. scripsisti. — 30 Oh. tuo. " Cugnoni setzt als Datum ganz willkürlich mense Octobr., was unrichtig ist, da der Ausstellungsort Wr.-Neustadt sicher steht, wo sich der König nur bis zum 6. September aufhielt. — b Die Angelegenheit ist wohl dieselbe, auf die sich Reg. 1425 vom 3. Mai bezieht: K. Friedrich beauftragt den Pfarrer (Eector Venneisuni) und die Offizialen von Vienne und Gre-noble in der Appellationssache des Dechants und des Kapitels der Kirche zu Valence (Valentinensis) gegen die Einwohner und Bürger daselbst zu entscheiden. Es geht daraus zugleich hervor, daß Cugnoni mit seiner Annahme, es handle sich um den Erzbischof von Valentia in Spanien, Alonso Borja, im Unrechte ist. 76 tuitu tarn cito et tarn votive expeditus existit. ego enim pro vestra1 erga me humanitate scio, nie semper obligatum esse ad vestre2 reverendissime paternitatis obsequia. de novitatibus harum partium hoc3 tantum dicere vestre2 -paternitati reverendissime possum, quod rex noster Serenissimus mox Viennam petet, ubi Bohemi majestatem suam expectant, illam rogaturi, ut gubernationem regni Bohemie tutorio nomine suscipiat, ex-inde ad fines Ungharie transibit in festo ascensionis dominice, ubi circa Pozonium dieta indicta est pro illius regni pace et concordia tractanda. et quippe res omnes ad votum regie maje-statis in omnibus partibus istis procedunt, utinam similiter in factis ecclesie succederent, ut pax et unitas ecclesie quam citissime haberetur. ad quas res prefatus dominus rex inclinatis-simus existit et dispositus est, quantum in se erit, operam ad id dare, ut4 ceteri reges et principes Christiane religionis secum concurrerent.6 ultimo, reverendissime pater, recommendo pater-nitati \estre2 reverendissime negotium domini Henrici ger-mani mei carissimi, sicut per dominum Johannem6 Reve,a eximium doctorem, dominationi vestre2 significavi, ne amplius ad instantiam illius procuratoris, sacro concilio parum utilis, contra justitiam per vias obliquas vexetur, in qua re et mihi gratiam singularem efficietis7 et prefato concilio, cui libenter servio, proficietis.8 valeat optime paternitas vestra1 reverendissima, cui me humiliter recommendo, ad ejus mandata semper paratum.9 datum in Nova civitate, 1443. XXXIX. K. Friedrich an Pedro, Infanten von Portugal; Wr.-Neustadt, [Ende August] 1M3.1 Bestätigt ihm die Mark Treviso und ist bereit, dessen Sohn Jakob, wenn er erwachsen sein werde, in seine Dienste aufzunehmen. Aus clm. 12725, Bl. 168" und Ohigi JVI, 208, Bl. 38 (gedruckt bei Cugnoni Nr. IX), hier mit der Bemerkung des Eneas: dimitte. 1 Oh. tua. — 2 Oh. tue. — 3 Oh. hec. — * Oh. si. — 6 Oh. concurrerint. — 6 clm. nur 3. — ' Oh. efficies. — 8 Oh. proficies. — 9 Das folgende fehlt clm. "¦ Vgl. Reg. 1411 vom 16. April 1443: K. Friedrich gibt dem Magister (egre-gio magistro) Jo. de Reve, doctor decretorum, einen Kaplanatsbrief. — b Die Datierung nach Ohmel, Regest Nr. 1524: Investitur mit der Marie Treviso. 77 Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, Austrie, Stirie etc. dux comesque Tirolis etc., illustri infanti Petra," duci Coimbrie ac regnorum Portugalie et Algarbii gu-bernatori, consanguineo nostro carissimo salutem.1 Venerunt his diebus ad nos oratores tui, strenuus miles Johannes Telecz et honorabilis vir BZtm'ws Alphonsi in decretis baccalarius,2 quos libenter et tuo et ipsorum respectu vidimus, audientesque petitiones nomine tuo factas circa marchionatus Trevisini3 confirmationem, grato eas admisimus animo, prout ex litteris nostris ad te delatis percipies. subjunxerunt quoque idem oratores tui, te magnopere optare, ut secundus ex tribus filiis tuis, quibus divina pietas te donavit, nomine Jacobus,b ad nostram curiam, cum per etatem posset, proficisceretur maje-statique nostre astaret et regalibus nostris deserviret obsequiis. que res tui consideratione nobis cordi est dilectionique tue, dum tempus venerit, in hac re prona complacebimus voluntate. tu interim ipsum, donec grandiusculus fuerit, ut tuam decet regiam prosapiam, et ut facere4 te non ambigimus. nutrire per-severa, quia ipsum adultum, quando ad nos miseris, et recipi-emus jocunde et retinebimus jocundissime, desideriis tuis in omnibus possibilibus inclinati annuere. quod autem serenissimum principem, regem Portugalie,0 fratrem nostrum carissimum, ne-potem tuum, cum ejus consorte, filia tua,a bene valere significasti, non absque singulari percepimus gaudio, cupientes eosdem semper augmentis prosperari felicioribus. datum in Novacivitate, die . . 1443.5 XL*. Kaspar Schlick an den Kardinal GiuUano Cesarini; [vielleicht Wr.-Neustadt, Anfang September 1443]. Über die Verhandlungen 1 Die Adresse fehlt clm. — a Ohigi: Johannes et Alphonsus jurisperitus vgl. Ghmel, Reg. 1408 und 1520. — 3 clm. nur T. — 4 Ohigi bene facere. — B clm. hat nur Datum. "• Pedro war seit 1. November 1439 Regent von Portugal, f 20. Mai 1449 in Alfarroheira. — b Eneas sagt von ihm in der Europa, cap. LVIII: Jacobus de Portugallia, regio sanguine natus, in quo ea modestia, ea gravitas, id acumen ingenü, id Studium litterarum, is amor virtutis, emi-cuit, ut quamvis juvenis adhuc tardius tarnen opinione omnium ad eam dignitatem (die Kardinalswürde) ascenderit. — ' Alfonso. — d Isabel. 78 mit König Wladislaw von Polen, die, 'wie er hofft, einen guten Ausgang nehmen werden. Aus cod. Lohkowitz 462, Bl. 46 und dm. 12725, Bl 119. Innotescit domino Iuliano cancellarius, quantuin prebuerit operam, ut rex Eomanorum cum rege Polonie pacem habeat et quam benigne Romanorum rex alteri scripserit.1 Reverendissime in Christo pater et domine mi colen-dissime.2 videbit reverendissima vestra paternitas ex litteris regie majestatis ad serenissimum dominum regem Polonie transmissis, quarum copia vobis destinatur, quomodo juxta vestram suasi-onem dulciter et benigne scribitur facileque comprehendere ex hoc poterit, me omni studio cura et solicitudine uti, ut nichil novi3 jfiat in ista parte, quod vel amicitiam horum regum ob-nubilet vel paratum adversus Theucros exercitum quovismodo perturbet, sed pocius ad id vigilare atque conari, ut vera Caritas ultro citroque maneat, quod prout spero fiet, si ex altera parte non prestetur impedimentum, quod nonnulli dietim mo-liuntur et presertim hü, qui sunt circa territorium meum, qui nullatenus possunt in pace quiescere. utcunque est, probo dili-gentiam vestram apud prefatum Polonie regem adhibitam. nee enim me fugit, opera vestra factum esse, ut idem rex ad ea, que scribit, inclinaretur. que si effectum sortiri poterunt, non parum juvabunt ad pacem continuandam. ego tarnen, quid sentiam, paucis dicam etc.* XLI. * Kaspar Schlick an einen ungarischen Magnaten; [Wr.-Neustadt, Herhst 1443 ?]a Entschuldigt sein Schweigen und bittet ihn, für die Rechte des Königs Ladislaus einzutreten. Aus dm. 12725, Bl. 118, wo es im Index heißt: Dominus Gaspar. item alia excusatoria atque coimnendatoria pro parte regis Ladislai. 1 Sie Überschrift fehlt im dm. — 2 et — colendissime fehlt 61 ., der dafür etc. hat. — 8 dm. novitatis. — 4 Der Brief bricht in beiden Handschriften unvollendet ab. a Die Datierung des Briefes, der manche Unklarheit enthält und scheinbar schlecht überliefert ist, ist schwer; sicher ist nur, daß er vor den 11. Dezember 1443 fällt, an welchem Tage Eneas dem Kanzler zur Geburt eines Sohnes Glück wünscht. Die geheimnisvollen Andeutungen über eine Ladislaus 79 Magnifice et spectabilis domine tanquam pater honorande. Si vobis usque modo scribere distuli, non egre ferat dilectio vestra, ut mihi tarditatem impingat; quia hec non processit ex meo defectu, sed ex carentia nuntiorum, qui isto in turbine vias ab-horrent. etiam veritas rerum et motus miseri regni nostri, dico regni nostri, cum et ego incola sim quamvis parvus, me a communione scripturarum retraxerunt. utinam deus vellet, quod eidem regno daretur requies per nos, qui non sumus sine aliquali saltem culpa turbationis ipsius. credo quod prodesset animabus multorum cum salute etiam rerum et corporis, et quia auctoritate et po-testate vestris per me pensatis non ambigo, vos esse posse magnum auctorem hujus boni, quem scio id velle et cupere propter beneficia per sanguinem veri heredis in vos vestrosque collata, tum etiam propter virtutes yestras, quas semper in vobis expertus sum ad viam justitie, ideo vos precor et adhortor, quatenus conemini omni ingenio atque studio, ut id possitis, quod certus sum vultis. facietis profecto deo rem valde gratam et honori vestro legaliter providebitis et pacem regno dabitis cum his revera, qui sapientiam et bonitatem vestram secuntur. re-volvite in mente omnes regni illius nationes, quod nullum vio-lentum perpetuum et, si quandoque modicum persistit, postea decidit, sicut stipula ante faciem venti,. quia deus omnipotens, justus judex, non sinit perire justitiam, maxime illius parvuli innocentis, in cujus ore nunquam inventus [est dolus, qui nil mali fecit, ut privetur sua avita et paterna successione. et dum credimus nos in regno firmos stare, videbimus sine fallo funda-menta nostra, que sine ratione acta sunt, turpiter ruere, cum juvenis ille super dorsum nostrum crescat et habebit amicos, qui causam illius suam propriam reputabunt. hec fiducialiter scribere volui et sub ea confidentia, quam ad vos gero, petens mihi indulgeri, si quoquemodo excessi, quoniam ex habundancia cordis os loquitur. et si dilectio vestra valet tarn corpore quam rebus secundis, id est quod summe exopto. si dicerem, me do-lere de obitu domine uxoris vestre atque prolis, non turbor certe, cum omnibus sit ea via communis et penes nos1 est, quod et dm. hat dafür ein unverständliches quidem. nahende Hilfe rücken den Brief vielleicht in die Nähe des Schreibens an den Bischof Johann von Qroßwardein (Anfg. Juni 1443), Nr. XY, der ähnliche geheimnisvolle Bemerkungen enthält. 80 nos stamus prope fores insectantcs vestigia illorum, qui ante nos transmigrarunt. ego autem deo volente una cum ducissa uxore mea et duabus filiabus, quia adhuc masculo careo, vivo incolumis et post multas etiam guerras et turbulationes, quas motivo regibus meis perpessus surn, tandem me repellente in-juriam aliqualiter respiravi et sto satis pacificus. valete. XLII. K. Friedrich an den Kardinal Louis d' Äleman; Graz, 15. September 1443. Ermahnt ihn, daß die Angelegenheit des Kanonikus von Trient, Johann Strelicz vor das zuständige Gericht und nicht vor das Konzil komme. Aus clm. 12725, Bl. 168, cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 53 mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt hei Ougnoni Nr. XJ, cod. Oöttweih 390, Bl. 18" und cod. Giessen A 35, Nr. 33, in beiden letzten Hss. mit der Adresse: ad cardi- nalem Arelatensem. Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus etc.1 Reverendissime in Christo pater et amice noster carissime.1 Intelleximus, quendam Maternum de Franckfordia,2 cau-sarum procuratorem, honorabilem dilectum nostrum Johannem Strelicz, canonicum Tridentinum,3 occasione prebende sue vexare cepisse, ipsum coram judicibus sacri concilii vocando,4 quod esse videtur contra ejusdem concilii decreta, quibus caveri di-citur, ut cause in partibus coram ordinariis ventilentur. quare, cum dictus Maternus ordinarium habeat venerabilem Alexandrum, patriarcham Aquilegiensem ac ecclesie Tridentine perpetuum administratorem, avunculum nostrum carissimum,5 et ejus vica-rium, satis miramur, quod his omissis trahere dictum Johannem ad sacrum concilium nitatur. et magis mirabile nobis videtur, quod sancta sinodus hoc admittat, quia hoc est clericos vexare et a suis officiis avertere ac sie6 per indii'ectum cogere, ut lites pretio redimant, quod ne fiat cavendum est. ideoque paterni-tatem vestram reverendissimam exhortamur,7 ut providere ve-litis, ne vel ecclesia Tridentina per hujusmodi lites patiatur detrimentum, vel nos aliter providere cogamur. datum Gretz, die 15.8 septembris anno 1443. 1 Fehlt clm. — 2 clm. M de F. — 8 clm. Jo. canonicum n. — i clm. vocare curando. — B clm. fehlt ac — carissimum. — 8 Fehlt Ohigi. — ''clm. quod ne fiat p. v. r. exhortamur. — 8 Der Tag fehlt in cod. Giessen und Göttweih, im clm. der ganze Schlußsatz. 81 Reverendissimo in Christo patri domino Ludovico, cardi-nali Arelatens:', amico nostro carissimo. XLIII. Kaspar Schlich an Niccolo degli Arcimboldi; Graz, Iß. September 1443. Dankt ihm für seine Bemühungen in der Mailänder Angelegenheit und bittet ihn um seine Unterstützung, damit er das Kastell Confluentia erhalte. Aus dm. 12725, Bl. in und Chigi J VI, 208, Bl. 29 mit des Eneas Notiz (limitte (gedruckt bei öugnoni Nr. XII). Gaspar Sligk, imperialis cancellarius, salutem yilurimam äicit Nicoiao de Arziniboldis Parrnensi, ducali consiliario et affini suo. Eximie doctor, affinis carissime. Nondum multi sunt dies, quibus vestre mihi littere fuerunt delate, rem meam apud iü-lustrissimum principem, dominum ducem Mediolani, pene ab-solutam fore significantes. nee diu post dominus Albericus Malecta proprium nuntium ad me misit cum litteris ducalibus et aliis monimentis* oportunis. itaque cognovi tum ex suis, tum ex vestris litteris quanta uterque vestrum diligentia pro me sit usus nee ignoro utrique me fore, quoad vixerim, obli-gatum. vestra tarnen erga me beneficia non sunt nova nee pro bis tantum sum vobis obnoxius, qui semper in meis negotiis non minus quam in vestris propriis Studium posuistis. sed nolo de his amplius dicere, ne7 dum factis non rependo gratias, velle satisfacere verbis videar. quod tarnen apud vos non vereor, qui animum nostis ineum, et quo me uti potestis modo non ignoratis. vestrum enim est ita erga me facere, sicut ego facio erga vos, qui quantum indigeo tantum utor operis2 vestris, nullo labori vestro nullisque oecupationibus parcens, sed quanto plura pro me facitis, tanto majora exposco, sicut et nunc agam. nam et si magno labore petitionibus meis feceritis satis, non tarnen erubescam petere, ut spem, quam mihi datis, pinguioris gracie a principe optinende, prosequi velitis, curantes, si pos-sibile sit, ut ex integro castrum habeam cum jurisdictione, quam rem posse fieri, etiam dominus Albericus suis innuit lit- 1 Ougnoni falsch inomeiitis. — 2 Cvgnoni falsch operibus. Fontes. II Abt. 62. Bd. 82 teris, se quoque navaturum operas1 repromittens, cui ut adjutor sitis, eo minus rogo, quo vos ad id animum magis habere non ambigo. referri preterea meo nomine grates magnifico Uguec-cioni magnopere peto, quem perfecisse et conclusisse omnia in-telligo, cui velitis me totum offere, quoniam quecumque pro sua magnificentia unquam potero, libenter efficiam nee labor erit nisi intimasse. novitates Italie, quibus me partieipem reddidistis, eo mihi gratiores fuere, quo ducales partes magis exinde pro-sperari cognovi, cujus felicitas imperii sacri prosperitas est et totius nobilitatis sublevatio atque tutamen. hinc quod rependani, nichil habeo, nisi quod ad festum Michaelis jam instans regia majestas in Vienna cum Bohemis debet convenire patruelisque sui regis Ladislai negotia cum illis concludere. de Hungaria vero delatum est nuntium, Teucros non expeetasse, impetum in se2 fieri per Hungaros, sed ultro lacessitum cum tanta potentia venisse, ut nullis vulgati passagii viribus3 retundi possint. pla-ceat divine pietati magis clementiam suam quam Hungarorum prospicere merita, quamvis illorum perfidia, qua Ladislaum, pu-ellum orphanum, naturalem dominum, prodiderunt, non solum Teucrorum iram, sed inferorum manum experiri deberet ul-tricem. vos valete optime, et, si quando tempus se offert, ducali celsitudini me reddite commendatum. datum Gretz, 16. sep-tembris 1443.4 XLIV. Kaspar Schlich an Alberico Maletta in Pavia: Gras, 16. September 1443. Dankt ihm für seine Bemühungen in der Mailänder Angelegenheit, teilt ihm mit, was er in Sachen des Markgrafen von Ferrara beim König erreicht habe und hofft, später noch mehr durchsetzen zu können. Zugleich bittet er ihn, wenn möglich, nach Mailand zu gehen und dort 300 Dukaten für ihn einzutreiben, auch sich dafür einzusetzen, daß er das Schloß Gonfluentia erhalte. Aus clm. 12725, Bl. 116" (unvollständig), cod. Göttweih 390, Bl. 14 vnd Ohigi J VI 208, Bl. 34 mit der Bemerkung des Eneas: diniitte (gedruckt hei öugnoni Nr. XI). Gaspar Sligk, imperialis cancellarius, salutem ^lurimam dicit domino Alberico Maletta, jurisconsulto Papiensi.5 1 öhigi operam. — 2 Ohigi sibi. — * Oh. juribus. — i clm. Datum ut supra. — 5 clm. Dominus caneellarius ad dominum Albericum Maletta, jurisconsulto Papiensi [!]. 83 Eximie doctor, amice optime.1 reddidit mihi nuntius il-lustrissimi domini marchionis litteras vestras,2 et cum eis mo-nimenta ad rem meam Mediolanensern faeientia. ex quibus Omnibus video clare,3 quam cordi vobis4 fuerint negotia mea vosque5 non minus re6 fecisse, quam verbis antea promiseratis7 et quippe boni et veri amici officium implevistis.8 ob quam causam cognosco nie, quoad vivam, obligatum esse, pro vobis vestrisque9 omnibus quicquid mihi possibile fuerit efficere. id-que non omittam neque unquam committam, ut erga tarn fidum et probum amicum ingratus reperiar. vos10 enim in rebus meis talem diligentiam prebuistis,11 ut manibus et pedibus niti de-beam aliquando vices rependere desiderativum. utinam faciat12 faxitque deus, ut tante fidei vestre parem aliquando possim ostendere caritatem. similiter quoque vellem posse illustrissimo domino marchioni et suis erga me beneficiis convenienter3 ob-sequi, qui pro me scripsit, oratorem misit, expensas fecit, quas et vos sustinuistis,13 diligentiasque omnes adhibuit, ut ego voti compos fierem mei. quid enim satis dici de tanta potest huma-nitate? quibus extolli laudibus hec benignitas potest? ego sane non sum, qui tantis possim meritis satisfacere, nee opus est, me14 dignas persolvere grates. sed sciunt hoc prineipes satisque perspectum16 habent, non posse privatos homines sua10 pro-sequi beneficia. non tarnen propterea minus benefici sunt, quo-niam, ubi retributio non habetur humana, copiosior divina in-venitur.17 ego tarnen, quicquid possum aut potero unquam, id sciat marchio ipse, suis semper parebo mandatis, quemad-modum etiam ad presens sue illustrissime äominationi litteris meis aliquid desuper scripsi.1^ quod autem ad rem Mutinensem pertinet, paucis expediam. legi19 epistolam Serenissimi domini regis Aragonum cesaree majestati, exinde3 quantum ille in Italia posset et quantum ejus Status crevisset exposui. mox subjunxi, quanti efficiende forent preces ipsius pro genero facte. post 1 Die Anrede fehlt Chigi. — i Ohigi tuas. — 3 Von Eneas gestrichen. — 4 Ohigi tibi. — 6 Ohigi teque. — 8 Fehlt dm. — ' Ohigi promiseras. — 8 Chigi iraplevisti. — 9 Oh. te tuisque. — 10 Oh. tu. — n Oh. pre-buisti. — 12 desiderativum —faciat fehlt Oh. — ls quas — sustinuistis fehlt Oh. — 14 Oh. opis est mee. — " Eneas korrigiert: persuasum. — 16 Fehlt Oh. — " Eneas korrigiert: invenietur divina. — ls quemadmo-dum — scripsi fehlt Oh. — 19 Von Eneas gestrichen, der das Wort vielleicht an den Schluß setzen wollte, aber die Korrektur vergaß. 6* 84 hec de laudibus domini1 marchionis, que mihi videbantur at-tingenda, narravi nee aliquid obmisi, quod ad optatum repor-tandum necessarium putarem et ut servitorem pro domino decet verba feei. credo, si vos affuissetis,2 non pluribus fuissetis usus2 aut argumentis aut suasionibus. sed majestas regia jam adeo in his trita est, ut frustra suasiones audiat. seit enim omnibus respondere et sicut nuper reverendissimo domino1- cardinali saneti angeli pro hac re instanti4 vei-bis satisfecit ipsumque placatum reddidit, sie et nunc me confutavit.5 dixit tarnen: ex quo marchio Ferrariensis non reputat sibi ad honorem annuam peeuniam dare, contenti sumus sibi complacere, ut summam mille florenorum auri in res alias convertat nobisque et suc-cessoribus nostris singulis annis in festo nativitatis domini nostri1 pannuin aureum pro quingentis et vasa argentea pro aliis quingentis ducatis transmittat. et iste erit census nobilis et re-spectu donationis ipsius valde exiguus. et1 hoc est, quod ex sua majestate ad ultimum excerpere potui. quantum vero ad jura cancellarie et aliorum officialium pertinet, satis vobisc alias scripsi nee illa nunc repetere oportet, ea nanque immutabilia sunt et scio quod illustris dominus marchio non vellet alieujus jura detrahere. nunc considerare potestis an venire debeatis at-que possitis,7 et quippe, si meum Judicium exquiritis,8 non vi-detur mihi quod amplius rem hanc debeatis9 proferre, sed uti debetis10 regia gratia, que non est parva, et si per omnia non placet, faciatis11 sicut ego cum illustrissimo domino duce Medi-olani, qui, cum non possem habere quod debui et volui, id volui quod potui. recepin enim pro sex millibus ducatorum solum tria milia, sperans, quod ille princeps gratiosus in tempore posset et vellet mihi melius facere.13 ita confidere debet illustrissimus marchio de domino nostro rege, quia in dies res melius matu-rantur. nee dubito, quin tantum inter utrumque gratia crescat, quod hec omnia in melius convertantur.14 ad quas res promo- 1 Von Eneas gestrichen. — 2 Ch. tu affuisses. — s Ch. fuisses usus. — 4 Eneas korr.: laboranti. — 6 clm. hat hier ein etc. und läßt das folgende Ms reliqua cum hie eritis weg; für diesen Teil wurde cod. Qöttweih zu Mate gezogen. — 6 Ch. tibi. — ' Eneas leorr.: potes an venire huc pos-sis. — 8 Oh. exquiris. — 9 Oh. debeas. — 10 Eneas korr,: utendum est. — n Ch. fac. — 12 Ougnoni unrichtig: aeeepi. — ls Eneas 7corr.: sperans illum prineipem in tempore mihi melius facere. — 14 Ougnoni falsch: commutentur. 85 vendas ero ego indefessus solicitator. de uno tarnen vos1 moneo, quod ad festurn sancti Martini proximi ego cum domino rege vel pro eo orator2 constituar Noremberge in facto ecclesie, quod ibidem tractabitur et tandem petam domicilium nieum, a quo diu absens fui; ad certas septiraanas ibidem demoraturus et forsitan, si intei'iin veniretis,3 res vestre4 in absentia mea non ita dirigerentur sicut me presente. et ideo mihi videretur, quod, si dominus marchio deliberaret amplecti vias istas et vos5 mit-tere, quod ex tunc differatis ° cum vestro7 accessu usque ad meum reditum. ego enim ex tunc vos8 litteris meis de illo certum efficiain, et quicquid per illustrissimum dominum mar-chionem in illa re deliberatum fuerit, potestis9 interim scribere ad cancellariam etiam me absente, quia littere semper ad me optime perferentur. denique vos8 supplico et gratissimum mihi veniret, quod mei intuitu, dum haberetis10 commoditatem, Me-diolanum peteretislx illos trecentos ducatos pro me recuperaturi,12 sicut scribitis,13 quia, nisi per vestram14 solicitudinem habeantur, omnis labor incassum ibit. rogo etiam ut cogitetis,15 si modus sit, quemadmodum sentire videmini,16 quod ego possum castellum illud Confluentie" ex integro et cum jurisdictione habere, et ad id velitis17 laborare meque reddere certiorem, quia omnia faciam possibilia, et vobis18 etiam, poterit res ipsa utilitati esse, ex quo vicinus estis19 loco, dominus Nicolaus de Arzemboldis vobis in omnibus assistet20 et illustrissimi domini marchionis littere apud ducem et apud gubernatorem multum proderunt. reliqua cum hie eritis,21 simul conferemus, quia adventum vestrum22 non minus cupio quam vos,23 multis ex causis, et presertim, ut de Italia, cujus Status dietim mutatur, a vobis18 certior flam. de novis mihi communicatis gratias habeo, hinc vero, que scribam, non habeo, nisi quod Serenissimus dominus noster rex infra 1 CA. te. — a Eneas korr.: ego orator regius. — 3 Oh. veuires. — 4 Ch. tue. — 5 Oh. te. — ° Ch. differas. — 7 Oh. tuo. — " Oh. te. — 9 Oh. potes. — I0 Oh. haberes. — n Ch. peteres. — 13 Oh. recuperaturus. — 13 Ch. scribis. — " Ch. tuam. — 15 Oh. cogites. — 10 Oh. videris. — 17 Ch. velis. — 18 OÄ. tibi. — 19 CA. es. — 20 dominus — assistet fehlt Oh.; vgl. aber den vorangehenden Brief. — 21 Oh. eris. — -2 Oh. tuum. — 20 Ch. tu. "¦ Es ist ganz ausgeschlossen, hier, wie O/ignoni es tut, an Ooblenz zu denken; es handelt sich um ein Kastell in der Nahe von Pavia, wohl am Zusammenflüsse von Ticino und Po; vgl. Ohmel, Materialien I, 256 c. 86 paucos dies debet hinc reeedere et ire Viennam ad Bohemos, cum quibus recipienda est super regno eorum finalis conclusio circa festum sancti Michaelis1 jam instans. datum Gretz, die 16.1 septembris 1443. XLV. Kaspar Schlich an Alberto della Säle; [Graz, 16. September] 1443. Begründet das Verhalten des Königs Friedrich in der Frage der Marltgrafschaft Mantua Leonello von Este gegenüber. Aus clm. 12725, Bl. 113 und Ohigi JVI, 208, Bl. 98 mit des Eneas Bemerkung dimitte totum (gedruckt hei Cugnoni Nr. JCXI). GasparSligk, imperialis cancellarius, salutem Tplurimam äicit viro spectabili et nobili Alberto de la Säle, amico suo percaro.2 Spectabilis etc.3 Suscepi singularem oblectationem ex vestris i litteris, quas mihi per tabellarium illustris domini mei, marchionis Ferrarie, nuper misistis,5 cum propter dicendi suavitatem, tum propter earum materiam, que ipsum dominum meum marchionem respicit, cui morem gerere et utilitatem afferre in omnibus rebus semper vellem. quia tarnen nonnulla dicitis,6 serenissimum dominum meum regem concernentia, opus est, ut pauca vobis7 respondeam, ne absque causa apud vos8 rex ipse notatus exi-stat. facitis 9 quidem de rebus pecuniariis mentionem suadetis-que10 mihi, ut regem prefatum movere velim, ne circa peti-tiones domini marchionis ad pecunias respiciat, cum pulcrum sit et ad excelsum animum pertineat, non aurum possidere, sed his, qui habent aurum, imperare, pertinereque ad cesarem dicitis,11 non tarn pecunie conquisitionem quam animorum, qui virtutibus et excellentia prestent, acquisitionem venari. speciosa hec et dictu et auditu sunt, et digna, que ab ore prudentissimi viri, qualis vos estis,12 prodeant. sed attendite,13 rogo, parumper et rem propinquius mecum examinate.14 nanque si ex vertice usque ad calcem negotium pervideritis,15 manifestum vobis7 1 Oh. hat 15; ich halte 16. mit Rücksicht auf den folgenden Brief für richtiger. — 2 Fehlt clm. — 3 Fehlt Ohigi. — 4 Oh. tuis. — 5 Oh. mi-sisti. — 6 Oh. dicis. — ' Oh. tibi. — 8 Oh. te. — 9 Oh. faois. — 10 Oh. suadetisque. — " Oh. dicis. — la Oh. tu es. — 18 Oh. attende. — " Oh. examiua. — l6 Oh. perviderls. " 29. September. 87 fiet, nichil esse, in quo rex noster clarissimus valeat reprehendi. fateor vobis,1 affinis carissime, illustrem illum principem, dominum meum marchionem virtutum omnium laude dotatum et decus quoddam esse atque ornamentum seculi nostri, in quo non solum bene gerendi sed et bene dicendi pre ceteris artes elucent, ut ipse unicus sit nostri evi princeps eloquentie potens. scio, maximum hierum esse hunc tantum dominum regi nostro, sicut in aliis est, ita et in hoc, de quo agitur, esse vexillum. idem quoque et rex ipse noster opinatur. ideoque magnopere cupit, precibus suis annuere, si rem peteret a justitie metis non nimis remotam. sed audite,2 obsecro, casum atque exinde censete.3 decessit, ut scitis,4 anno preterito clare memorie \l-lustris princeps dominus Nicolaus, marchio, imperialis vicarius Mutinensis, hujus moderni marchionis pater, per cujus mortem devoluta est ad Imperium pleno jure civitas Mutinensis. petit dominus marchio presens, dari sibi illam in vicariatum ad tempus vite sue, quia ad erectionem comitatus5 majestas sua assentire6 non potest. inclinatus est rex noster lib enterque marchionis votum amplectitur. petit, ut pro recognitione et ad imperii onera, que innumerabilia sunt, sustentanda census aliquis pre-stetur annuus, quemadmodum de vicariatu Ferrarie ecclesie fit annualis recognitio.7 non maria, non montes poscit, non rem im-possibilem. negant oratores sui liberamque omnino et absque ullo censu civitatem requirunt. ad hec vos dicitis,8 generosi animi esse, non auro sed hominibus imperare. at imperium, mi affinis carissime, nichil est absque erario. scitis,9 quam magno in pretio fuerit semper apud Romanos Tarpeja,10 quam vecti-galia diligenter apud illosn custodirentur, quam solicite semper exacti census a subditis fuerint. hec autem Eomani illi, vere virtutis cultores, non amore pecunie faciebant, que per se fra-gilis est et caduca, sed ut ea tamquam instrumento quodam pro12 rei publice uterentur tutela. nam neque defendi opida nee parari exercitus nee magna negotia geri absque peeunia, teste ipso etiam Aristotele, possunt. illos autem Eomanos et rex noster sapientissimus imitari vult, ut exhaustum imperium et omnibus 1 Oh. tibi. — 2 Oh. audi. — 8 Oh. cense. — 4 Oh. scis. — 8 Oh. civitatis in comitatum. — 6 Oh. consentire. — 7 quemadmodum — recognitio fehlt clm. — 8 Oh. tu dicis. — 9 Oh. seis. — 10 Im clm. steht darüber era-rium. — u apud illos fehlt Oh. — 1J Fehlt clm. 88 destitutum subsidiis, quoad possit, restauret1 atque reintegret, aut saltem ita f'aciat, quod aliquid habeat ad sustentanduin im-perii onera. quod autem speciosum esse dicitis,2 possidentibus aurum imperare, id verum est, atque ideirco maxime verum, quoniam3 auri proeul dubio possessor est, qui am'i possessorem sibi habuerit obsequentem. sed minime bis in terminis modo sumus, nanque cum animum dominus marehio prefatus per suos ambassiatores regie majestati offerat, aurum sibi reservat, joco et sale vobiscum4 utar licenterque loquar. videtur mihi decli-viorem esse apud marchionem animum quam pecuniam. cum illum offerat, istam excipiat. jocor vobiscum4 et tarnen a vero non absum. obsecro, affinis optime, quomodo renuere potest dominus marehio, annuam aliquam5 pecuniam contribuere, si ci-vitas ad imperium devoluta pro parva re sibi committatur, aut quomodo conqueri ipse posset, si mitius ipse a suo superiore tractetur, quam subditi ejus ab eo? loquor confidenter vobiscum4 de tanto principe, qui cum sit sapientissimus, nichil grati-osius audire debet quam veritatem et homines, libere quod sen-tiunt loquentes. ego quidem sue prestantissime virtuti mirurn in modum afficior fateorque pro sua erga me dilectione obnoxium me fore, manibus pedibusque et omni conatu suum honorem atque commodum promovere, et ita facio quoad possum nee meum obsequium dominationi sue unquam deerit. verum in re hac, de qua sermo est, non possum serenissimo domino meo regi, presertim justa petenti, adversus esse, nam quod propter onera diversa exhaustum esse erarium suum dominus marehio contendat, colorem non habet, cum tarn divitem terram habeat cumque unicus ipse in tota Italia propter suam et patris pru-dentiam semper pace potitus sit, expensarum, quas bella volunt, expers. vellem loqui posse cum ipso domino6 marchione, spe-rarem nanque rem istam componere. sed rogo, ut vos,7 qui presens estis,8 aperte cum sua dominatione loquamini9 sibique dicatis,10 ne pluris pecuniam quam regis existimet benivolentiam atque justitiam, ne grave sibi sit, magnos introitus modica ex-pensa comparare, ne ideirco deberi sibi Mutinam existimet, 1 Oh. instauret. — 2 Oh. gleichfalls dicitis (Cugnoni liest falsch dicitur) ohne Korrektur. — 3 Cugnoni liest falsch quum, das Eneas überhaupt nicht kennt. — 4 Oh. tecum. — ß Cugnoni falsch equam. — " Fehlt clm. — ' Oh. tu. — s Oh. es. — 9 Cft, loquaris. — 10 Oh. dicas. 89 quod niultis jam annis antecessores sui illam tenuerint, quo-niara quanto diutius illam habuerunt, tanto magis imperio obli-gantur. dixi, quod mihi visnm est, libere atque aperte. nani ex his, que doctor eximius dominus Albericus mihi scribit, perfici posse negotium non video nee majestas regia ad id inclinatur. quod autem prefatus dominus marchio rei mee causa ipsum dominum Albericum miserit Mediolanum et pro me scripserit magnifico Ugueccioni, gratias ago sue dominationi, quas possum ingentes, paratus privatis obsequiis sue benignitati vicem re-pendere. valete et, ut facitis, me amate.1 datum Greiz die 16. sep-tembris 1443.2 XL VI. K. Friedrich an K. Älfonso von Aragon; Gras, 16. September 1443. Legt die Gründe dar, warum er Leonello von Este nicht von der Zinsimg an das Reich befreien könne. Aus cod. CJiigi J VI 208, Bl. 31 mit des Eneas Bemerkung dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XIII). Verglichen mit cod. Göttweih 390, Bl. 13". Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, etc. serenissimo prineipi Älfonso, eadem gratia Aragonum ac Sicilie regi, f'rah'i nostro carissimo, salutom et votiva felicium successuum incrementa. Non latent nos eximie dotes, quibus illustris Leonellus marchio Estensis, noster et imperii sacri fidelis dilectus, pollet nee nova est apud nos fama virtutum suarum, quas jam dudum verissimis testimoniis et cognovimus et dileximus. itaque non debet fraternitas vestra dubitare, quin suus gen er nobis notus sit et dilectus. verum quia in litteris, ad nos nuper directis, de vicariatu Mutinensi facitis mentionem, petentes, ut illum absque censu aliquo prefato genero vestro conferre velimus, ac mirari videmini, quod eidom gratiosi non sumus, informare fraternitatem vestram de rei veritate statuimus, ut sciat vestra fraternitas, 1 So auch in Ohigi. — 2 Ort und Datum fehlen clm.; Oh. hat Vienne, kalendis novembris 1443, eine Datierung, die unmöglich ist. Der Brief behandelt dieselbe Angelegenheit, wie der Schlicks an Maletta vom IG. September; da dieses Datum durch die Erwähnung des St. Michaeltages feststeht, kann auch der vorliegende Brief mir in diese Zeit fallen und ist wohl am selben Tage geschrieben. Auch war Schlick am 1. November nicht mehr in Wien, sondern auf dem Wege zum Reichstage in Nürnberg. 90 nos et gratiam predicto marchioni et liberalitatem ostendisse. nam cum vicariatus hujusmodi, per mortem bene memorie Nicolai, marchionis Estensis, hujus moderni patris, ad nos pleno jure devolutus esset ipseque Leonellus ad nos illum petitum misisset, licet nos pro aliquali Romani imperii sublevatione dis-posuissemus dominia, que devolverentur, retinere nee ultra ali-enare, quia tarnen singulares virtutes singulari sunt privilegio digne, annuere sibi voluimus eumque de illo investire, sub annuo tarnen nobis et successoribus nostris censu prestando. id visum est eidem Leonello fortasse durum et propterea vestra fraternitas suadet, petitque ut censum remittamus. sed non debet Uli gravius esse imperio quam ecclesie censum prebere. solvitur pro Ferraria Romano pontifici. minime absurdum est, pro Mutina aliquid prestari imperio, nee nos rem facimus novam, cum et antecessores nostri census consueverint pro vicariatibus sus-cipere, nee admirari vestra fraternitas debet, si nos ex terris imperii ea volumus nobis impendi tributa, que Romani pon-tifices a suis exigunt subditis, que tarnen non peterenrus, si status imperii alius esset, sed cogit nos debitum suseepti officii, ne nos, qui Domen suseepimus augusti, diminuere jura imperii videamur. rogamus igitur vestram fraternitatem, ut ponderare singula velit, et causas, que nos movent, mente suseipere, nee mirari, si, prout optatis et nobis cordi esset, postulatis vestris in toto non annuimus, quia quod possumus id efficimus. et quidem ob vestre serenitatis intuitum adhuc aliquid, si prefato Leonello gratum fuerit, immutare disponimus ex primis condi-tionibus, prout eidem Leonello significavimus. quod si plus cum honore nostro nobis liceret, tum vestre fraternitatis, cui semper affecti sumus, respectu, tum ipsius Leonelli virtutum, quas amamus, consideratione, quam libentissime faciemus. datum in opido Gretz, die 16. septembris anno 1443. XLVII. Kaspar Schlich an den Markgrafen von Este; Gras, 17. September 1443. Dankt ihm für seine 'Bemühungen in der Mailänder Angelegenheit und hofft, für den Markgrafen in Zukunft mehr erreichen su können. Aus dm. 12725, Bl. 117 und Chigi J VI, 208, EL 33 mit des Eneas Bemerkung dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XIV). 91 Gaspar Sligk, imperialis cancellarius, salutem iplummam dicit domino Leonello, marchioni Extensi.1 Illustris princeps et excellens domine.2 ex litteris eximii utriusque juris3 doctoris domini4 Alberici de Maletta, con-siliarii vestri, percepi, quantam curam vestra illustrissima dominatio pro me subierit, mittendo eundem dominum Al-bericum usque6 Mediolanum scribendoque illustrissimo prin-cipi domino6 duci ac magnifico domino4 Uguccioni guber-natori in favorem meum, nichilque omittendo, donec res mea ad finem perduceretur. unde intelligo, ex promotione vestra negotium meum expeditum esse faciliter, quod alias difficillimum putabatur. circa quam rem nescio, quid aliud dicam, nisi quod tanto magis me sentio vestre illustrissime dominationi obli-gatum, quo minus id ex eadem expectabam. nam cum nulla essent mea erga vos merita, nullo pacto putabam, dominatio-nem vestram tantam esse pro me diligentiam facturam, nee ego id unquam expetere fuissem ausus. sed vicit omnem opi-nionem meam vestra benignitas voluitque me benefieiis emere.7 recognosco itaque me vestre illustrissime dominationi fidelem atque paratum ad omnia ejus mandata, que mihi possibilia sint, et quippe, illustrissime princeps, quotienseunque aliquid mihi mandatum per vos fuerit, quod mea in potestate sit aut mea possit opera confici, non minus libenter obsequar, quam vos preeipietis. et utinam possim aliquando vestris erga me8 meritis condigna prestare servitia. scribit mihi preterea idem dominus Albericus de facto vicariatus Mutinensis. in qua re quid factum sit eidem respondeo. ideo non opus est, hie repetam. tantum suadeo, ut vestra illustrissima dominatio Serenissimi domini nostri regis ordinationem suseipiat, quod, si nunc non est omnino sicut vel-letis, non tarnen multum distat et successione temporis res po-terit melius aptari, crescente dietim inter utrumque vestrum benivolentia.9 alia scriptu digna non oecurrunt. valeat vestra illustrissima dominatio, et me semper inter suos computet. datum Gretz, 17. septembris 1443.10 1 Clin, hat dafür: Dominus cancellarius ad dominum Leonellum, marchio-nem Extensem. — 2 Die Anrede fehlt öhigi. — 8 Gh. juris utriusque. — 4 Von Eneas gestrichen. ¦— 6 dominum — usque von Eneas gestrichen. — 6 illustrissimo — domino von Eneas gestrichen. — * So in allen Handschriften; Ougnoni setzt dafür cumulare? — e Fehlt clm. — 9 scribit mihi — benivolentia fehlt clm. — 10 clm. nur: Datum. 92 XLVIII. K. Friedrich an das Konzil in Basel; Gras, 23. September 1443. Beklagt sich, daß das Konzil seinen Wunsch, den Heinrich Schlick zum Bischof von Freising zu ernennen, unberücksichtigt gelassen habe, infolge dessen das Freisinger Kapitel mir Wahl einer ihm nicht genehmen Person (des Joh. Grümvalder) geschritten sei, und verlangt, daß das Konzil die ganze Angelegenheit vorläufig in suspenso lasse. Aus Chigi J VI, 208, Bl. 51 mit des Eneas Bemerkung dimitte {gedruckt bei Ougimni Nr. XV). Reverendissimi in Christo patres, amici nostri carissimi. Cognita pridem venerabilis quondam Nicodemi, episcopi Frisingensis, infirmitate, scripsimus reverendissirno in Christo patri, cardinali Arelatensi, amico nostro carissirno, ut in eventum mortis illius operam apud vestrum sacerrirnum cetum inter-poneret, quod venerabilis Henricus, prepositus Boleslaviensis, apostolice sedis protonotarius, niagnifici militis Gaspari Sligk, cancellarii nostri germanus, de quo plene confidimus et cujus prudentiam et idoneitatem perspeetam habemus, ecclesie Frisin-gensi preficeretur, sine prejudicio tarnen electionis future. postea vero, cum prefatus Nicodemus jam nature debitum persolvisset nobisque relatum esset, certas teneri in capitulo Frisingensi practicas, ut persona eligeretur nobis ingrata, honorabilem Har-tungum, utriusque juris doctorem, oratorem nostrum, ad vestrum conspectum destinavimus, petentes, ut hac vice decretum de clectionibus relaxantes, nostro intuitu prefatum Henricum ecclesie supradicte daretis episcopum, sicut idem Hartungus vestris veverendissimis ~patemitatibus latius explieavit. cujus petitiones exauditas non fuisse plurimum derniramur, nee littere vestre ad nos transmisse satisfaciunt. nanque ex duabus, quas feeimus, postulationibus unam saltem sortiri effectum putavissemus, cum illa Frisingensis ecclesia, sicut nostis, in dominus nostris natu-ralibus omnia fere bona et castra possideat, et episcopus qui-cumque fuerit ibi, de nostro ducali consilio esse debeat, quem dari nobis seeundum cor nostrum et nobis erat honestum op-tare et vobis justum concedere. et sane jam longissiuais tem-poribus nemo illi ecclesie prefuit, nisi quem nostri antecessores, Austrie duces, promoverunt. nam et in hoc canones favent, 93 gratos principibus dari prelatos suadentes, quod nobis presertini concedi debuit, qui licet insufficientibus humeris ex divina tarnen dispositione Romanorum regie dignitati presimus et illius ecclesie pontifex imperii princeps est et a nobis debet re-galia suscipere. que cause paternitates vestras reverendissimas movere poterant ob nostram contemplationem relaxato decreto Ilenricum predicturn mox promovisse, non per commissionem rem protelasse, sicut factum vestris percepimus litteris. ex qua re illud secutum est, ut canonici Frisingenses, sicut antea sense-ramus, ad electionem nobis minus gratam* processerint. de qua re credimus eos non multum commodi aut sibi aut eorum ecclesie recepturos. utcunque tarnen est, quia mens nostra est, ut ecclesie predicte juxta nostrum desiderium provideatur, paternitates vestras reverendissimas exhortamur et rogamus at-tente, quatenus electionem, que facta dicitur, confirmare super-sedeatis nobisque saltem in hac petitione morem geratis, ne priusquam vestro sacro cetui rescripserimus, aliquid de pre-fata Frisingensi ecclesia sive electione super ipsa facta dispo-natis. in qua re desideriis nostris plurimum complacebitis nosque ad sacri concilii commoda procuranda promptiores efficietis ex promptis. datum Gretz, die 23. septembris 1443. Fridericus dei gratia Romanorum rex etc. XLIX.* K. Friedrich an den Dogen von Venedig; [Gras, 24. September 1443]. Wendet sich an ihn in der Angelegenheit dreier seiner Untertanen, denen auf venezianischem Gebiete 62 zum VerJcaufe bestimmte Pferde gestohlen wurden, mit dem Ersuchen, er möge den Beschädigten zu ihrem Rechte verhelfen. Aus clm. 12725, Bl. 173. Duci Venetiarum. Illustris, sincere dilecte. conquesti sunt nobis A, B, C subditi et fideles nostri dilecti, quod cum prefatus A suo et ipsorum nomine cum certis familiaribus nonnullos equos venales ad partes Italie, sicut moris est, conduceret ac in opido Cecilb a Johann Grünwalder, ein natürlicher Sohn des Herzogs Johann von Bayern und Kanonikus von Freising (Voigt: Enea Silvio 1,311). — h Sacile in der Provinz Udine. 94 in Foro Julii" ditionis tue illos haberet, per potestatem dicti loci arrestatus fiiit sibique equi numero 60 duo subrepti simul cum instrumentis et juribus prefatorum subditorum nostrorum et deinde, cum dictus A ac familiäres prefati instarent, quod sibi restitutio fieret, suumque jus prosequi vellent, mandavit pre-fatus potestas hospiti, qui eos tenebat, ne amplius illis victualia ministraret, unde ipsi, non habentes, quomodo aliter viverent, quia hospes solitus eis providere de necessariis super eorum bonis prohibitus erat, necessario coacti fuerunt recedere, damni-ficati per oblationem dictorum equorum ultra valorem trium milium ducatorum auri. quas ob causas supplicarunt nobis con-querentes prefati, quatenus.eisdem ad versus subditos tuos, cum justitiam in tua ditione obtinere nequierint, repressalias juxta imperiales consuetudines concedere dignaremur. nos autem attendentes, quod hec preter tuum scitum transire potuerunt, sinceritatem tuam prius duximus requirendam, ut prefatis con-querentibus per potestatem antedictum mox receptis presentibus condignam fieri satisfactionem ac damnorum recompensam man-des. aliter vero intelligere potest sinceritas tua, quod in even-tum denegate justitie subditis nostris, ut ratio exigit, providere cogemur. tuam sinceritatem premonitam facimus, ut eo melius scandalis obvies, quo singulis equius per tuos officiales ad-ministrari jus feceris. datum Grecz, die 24. septembris 1443.b » Das heutige Oividale. — b Das Datum ergibt sich aus der im selben Kodex, Hl. 173, folgenden Antwort des Dogen: Responsio Venetorum Serenissimo et excellentissimo domino, domino Friderico, dei gratia Romanorum regi semper augusto, Austrie etc. duci, comiti Tirolis illu-strissimo, Franciscus Foscari, dei gratia dux Venetiarum etc. recommen-dacionem et prosperorum sueeessuum incrementa. Respondentes litteris vestre majestatis, datis 24. septembris in opido Grecz, alias coram nobis deducta fuit querela parte Leonardi P. et so-ciorum, subditorum vestrorum, pro equis ipsi Leonardo sequestratis per potestatem nostrum Satilli ad peticionem eujusdam mercatoris Bononien-sis, creditovis ipsius Leonardi, et ipsa intellecta, nos, qui setnper singu-lari patrocinio et favore vestros omnes subditos amplexi sumus, sicuti omnibus notissimum est et scimus, vestram majestatem non latere. jus-simus illico prefato nostro potestati, quod singulariter commissum ha-bendo, vestrum prefatum mercatorem et subditum auditis juribus et alle-gationibus partium jus summarium ministraret, ne per dilationes et im-pensas partes deducerentur, et litteras nostras dedimus ipsi Leonardo 95 L.* Kaspar Schlich an den Kardinal Giuliano Gesarini; [Wien, ca. Anfang Oktober 1443].a Über den bevorstehenden Türlcenzug, die Gefangennahme des PanJcraz von St. Milclös und die Ernennung seines Bruders Heinrich Schlick mm Bischöfe von Freising. Aus dm. 12725, Bl. 119". Dominus Gaspar ad dominum Julianum cardinalem de preparatione exercitus contra Turcos per regem Polonie cum baronibus Hungarie. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime, post recommendationem. Vidi litteras, quas regie majestati scripsistis intellexique preparationem, quam Serenissimus princeps, dominus rex Polonie, cum baronibus Hungarie facit pro instaurando adversus Teucros passagio, cujus rei vestra rsverendissima pafermtas solicitudinem gerit ex suo more continuam atque solertem. hoc admodum placet domino nostro regi, qui nichil magis desiderat quam Christiane religionis profectum, et sane, ut exercitus Ungaroram securius possint contra infideles continuare utque copie quam maxime adversus perfidam Maumeti sectam armari conducique valeant, inductus est prefatus dominus rex noster, tum propter sive nuntio suo consignandas dicto nostro potestati. sicque non dubita-mus, ipsum nostrum potestatem rectum jus partibus ministrasse, cum ab eo citra nunquam coram nobis querelatum ßit nee aliam de materia ista habuimus notitiam. quod autem Leonardus ipse denuo coram vestra ma-jestate comparens non vera imo falsa exponens adversus nostros repres-salias supplieaverit, dieimus quod miramur, dictum Leonardum non erubuisse coram majestate vestra dicere, non potuisse in nostra ditione justitiam obtinere, quam Omnibus ministrari faeimus et potissime vestra-tibus, quos uti proprios cives ubique locorum nostrorum feeimus haberi et amicabiliter pertraetari. potest ergo majestas vestra facile judicare, quantum relatio dicti Leonardi fuerit veritati et honestati conformis nee propterea aliqualiter nobis suadere possumus, quod injuste petitioni sue circa repressalias vestra majestas annuere velit. curabimus tarnen parti-cularius informari de eo, quod terminatum et sentenciatum sit per dictum potestatem, et per alias nostras lucidius rescribemus vestre sereni-tati, ad cujus beneplacita nos solita affectione offerimus. datum in nostro ducali pallacio die 12. octobris, indictione 7. 1443. — » Das Datum des Briefes ergibt sein Inhalt; er fällt nach der Ernennung Heinr. Schlicks (11, Sept.) und vor Martini (11. November) 1443. 96 commune bonum, cui semper affectus est, tum propter con-siliariorum suorum instantias ea suscipere treuguarum sive unionis capitula, que pridem sibi ex curia predicta domini regis Polonie transmissa fuere, ad quam rem ego quoque diligentiam apposui et operas adjeci possibiles. et quia per illa capitula non om-nino firma unio videbatur, quia non omnes comprehensi fuerant, qui ad illius obervationem nominari debebant, addita quedam sunt, non tarnen multa, que ad stabilimentum et robur firmissi-mum earundem treuguarum tendunt, sicut ex copia prefato regi Polonie destinata percipietis.a ut ergo tanto solidius adversus Christiani nominis inimicos signa ferantur bellica, quanto cum participibus fidei firmior unio fuerit, studeat -vestra reverendissima Tpaternitas, ut oratores domini nostri regis, qui pro conclusione harum treuguarum illuc veniunt, quam votivam assequantur ex-peditionem, quia ex hac parte me nonnichil laborante nichil deest ad bonam, veram et stabilem unionem conficiendam. quod autem de via per Valacbiam facienda scribitis, admodum laudo, quia equestribus exercitibus aspera montium vitanda sunt pa-tentesque campi suscipiendi. faxit itaque dei pietas, ut hoc passagium quam felix faustumque sit. capturam Pangracii ce-dula vestra et aliorum scripta mihi significarunt. utinam illa sibi ad salutem sue sit anime et mihi ad recuperationem bonorum meorum cedat, et utinam malo liberatus vicino priorem non inveniam, ad quam rem et pro pace mea privata vestra reverendissima paternitas optime cooperari potest, que admodum indubie spero. sed omnia deo nunc committamus. negocia sauc-tissimi domini nostri, sicut mihi recommendastis, in dieta Nu-rembergensi totis viribus adjuvabo, quia obnoxius sum tum justitie insistere, quam ille fovet, tum ei prodesse, qui plurima in me beneficia cumulavit et novissime fratrem meum Frisin-gensi prefecit ecclesie, pro qua obtinenda maximos labores subivi contra vicarium Frisingensem. valeat reverendissima paternitas vestra meque semper habeat recommendatum. datum. a Die Stelle beweist, daß der Abschluß des Waffenstillstandes zwischen K. Friedrich und Wladislaw von Polen tatsächlich, wie Fejer: Geschichte von Ungarn 1IS 478 gegen Chmel: Geschichte K. Friedrichs, II, 214 behauptete, noch in das Jahr 1443 fällt, wenn auch die Bestätigungaurkunde Friedrichs erst das Datum vom 21. Mai 1444 trägt (gedr. bei Chmel, Regest. Anhang, S. LXIJ. 97 LI. Wenzel von Bochoiv an seinen Bruder Johann; Wien, 12. Oktober 1443. Weigert sich, die Schulden des Bruders zu bezahlen. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 67; B. 124. Venceslaus, regie cancellarie scriba, salutem dicit Johanni de Bochow, fratri carissimo. Pulsas me crebris litteris, ut hospiti tuo panem solvam, quem comedisti, quasi tuus cibus mea pinguedo sit. at ego non inebrior vino, quod bibis, nee me tua pulmentaria juvant. tu da peeuniara, qui consumpsisti eibaria, ego meum aurum cur dem, qui vix tantum scribendo erado, quantum ad vitam sufficit. Thagus Hispaniam preterfluit, Pactolus Asiam, qui duo fluvü harenas dieuntur aureas habere, huc tibi eundum est, si aurum petis. cancellaria regia inops est vixque suos ascripticios nutrit. ego plus feci1 tibi, quam deberem, qui vestem, quam emeram, novam dedi, ut te ab hospite quasi captivum redimerem. Mar-tinus, quem Pannonia genuit, Italia nutrivit, Gallia pastorem habuit et omnis Christiana veneratur religio, nudo pauperi medium paludamentum prebuit, ego solidam dedi pallam. nunc quereris, non satis esse hanc. quid ad me? tu videris. quod potui, hoc feci; nisi sufficit, querere aliunde, quod sufficiat. vir maturus es, etate longevus, non tibi honori est, alienum sub-sidium querere, cum possis ex tuo officio invenire. quod si tenue est, quid ad me? proximus sum egomet mihi, vide tu tibi, ego mihi videbo. non curo, quid hospes dicat. vestem sibi, non me dedi, utatur ut lubet. si satis est, habet, quod suum est, si minus, in te actio est. me satis est, vestem amisisse. nichil ad me uxoris Job verba, nichil maledictio. nemo leditur, nisi a se ipso, cupiat mihi mala, quieunque vult. nisi opera faciam malo digna, in vanum maledicitur mihi, ego te rogo et alios omnes mei sanguinis homines, me ut jam missum faciatis, quia non sum in spem natus omnibus, qui vix mihi sum satis. vivite vos, ut potestis, et me nunquam fuisse natum credite. cogitate omnes, quomodo lucri facere animam possitis. id quo-que ego curabo, reliqua vana, caduca, nulla sunt, hodie sumus, cras non erimus. ideo edificemus illic, ubi neque tinea neque 1 EI prebui. Fontes. II. Abt. 62. Bd. 7 98 erugo est,- ubi nee für nocet nee latro. illuc meus fertur cogi-tatus. illic ut me queras volo et utinam invenias. de libris aliis-que rebus tuis fac, quod justi est, et aliquando cogita sine me posse vivere, qui possum et statim ruori et multum vivere. sed omnia in manu dei sunt, ideo illi servienduin est. tu vale et desine me amplius lacessere injuriis. datum Vienne, 12. oc-tobris 1443. LH. Kaspar Schlick an das Kardinalskollegium; Wien, 14. Oktober 144.3. Dank für die Wahl seines Bruders zum Bischöfe von Freising. Aus dm. 12725, Bl. 126 und Ohigi JVI, 208, Bl. 76 mit des Eneas Bemerkung dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. XVII). Reverendissimi in Christo patres et domini mei colendissimi. Promotionem. fratris mei, electi Frisingensis, tarn pronis ani-mis per vestrum admissam * collegium, ut mihi scribitur, magna et animi et mentis alacritate pereepi. et quamvis labor non parvus nunc in adipiscenda possessione versetur, quoniam littere misse non sunt, voluntatem tarnen et pronum mihi et germano meo, complacendi desiderium vestrum considero, sentiens me pro vestra benignitate quoad vivam obligatum esse, vestro sacro cetui deservire. quod non minus libenter agam, quam vestre reverendissime paternitates intelligent, quibus me et fratrem humiliter recommendo, supplicans, ut pro capienda possessione et adversario prosternendo sacri provisionis apices transmittan-tur, quod et germano meo privatim et sacro2 coUegio vestro et apostolice sanete sedi publice conducet. ex Vienna, 2. idibus octobris 1443.s LUX Kaspar Schlick an den Tapst Eugen; Wien, 14. Oktober 1443. Dankt ihm für die Ernennung seines Bruders Heinrich sum Bischöfe von Freising und bittet um schleunige Zusendung der 1 clm. admissum. — 2 Fehlt dm. — 8 Ort und Datum fehlt dm. 99 Provisionsdekrete, um gegen den vom Kapitel ernannten Johann Qrünwalder seinen Bruder behaupten eu können. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl. 77 mit des Eneas Bemerkung dlmitte; gedruckt aus clm. 14134, Bl. 135 und elvi. 12725, Bl. 125" bei Voigt: Enea Silvio de Pic- colomini I, 448. Beatissime pater et clementissime domine post devota pe-dum oscula beatorum. Prebuerunt mihi singularem oblectationem amicorum meo-rum littere ex Romana curia venientes, quibus pereepi, beatitudinem vestram venerabilem dominum Henricum, prepositum Boleslaviensem,1 germanum meum carissimum, ecclesie Frisin-gensi episcopum prefecisse, in qua re non solum fratris com-modum et domus mee honorem respicio, que certe quilibet, qui hominis gustum habet, et appetit et magnifacit, sed vestram erga me clementiam, humanitatem, benignitatem intueor, que non passa est, multas fieri pro me meosque preces, sed ad unas supplicationis mee litteras mox exauditam petitionem fecit. gaudeo certe mihi ipsi, cui contigerit vestre beatitudinis gra-tiam adipisci, que nee mutabilis est nee immemor erga servi-tores suos. gaudeo, quod mea opinio impleta sit, quoniam semper mihi persuadebam, vestram beatitudinem in aliqua re osten-suram, mea sibi servitia placuisse, quod nunc monstratum esse tanto magis letor, quanto id letiori animo et proniori mente per sanetitatem vestram factum fuisse cognosco. exigeret itaque presens locus epistole referre gratias vestre clementie, sed non sunt verbis facta recompensanda. scio me manibus pedibusque fore obnoxium pro vestra sanetitate niti idque feci hactenus, quoad potui et quoad vivam sum facturus, quamvis sciam, postquam omnia fecero, que vires mee valuerint, minimam persolvi partem beneficiorum vestrorum. nee ideirco deficiam, quod insolubile meum agnosco debitum. scio nanque, beatitudinem vestram animum magis meum quam potentiam animadvertere, ex servi-toribusque suis more pii patris familias non quod debetur sed quod reddi potest exigere, quod certe in me nunquam nega-bitur. verum, pater beatissime, ut sanetitas vestra sciat, quo-modo melius servitori suo et sibi providentiusque consulere possit, necessarium est, ut rem gestam signincem. nanque sicut existimabam, secutum est in Frisingensi capitulo. electus enim 1 Vor Zusatz fehlt clm. 7* 100 est, quamvis ut accepi per minas, preces et premia, ille dominus Johannes Grunwalder, de quo antea vestre beatitudini scrip-seram, me suspicari. isque jam omnem1 in Bavaria possessio-nem adeptus est, quia Salczburgensis archiepiscopus ipsum con-firmavit. nunc vero sunt hie oratores capituli et illustris principis, domini ducis Alberti; habentes et aliquorum Bavarie ducum supplicatorias litteras, quibus serenissimum dominum nostrum regem dietim infestant, ut castrorum possessionem concedat electo suo. ego contra nitor. dico, fratrem meum jus habere, peto, ne fiat injuria, possessionem quoque deposco. sed quia non habeo litteras provisionis, possessionem nequeo adipisci vixque possum adversarios impedire et, nisi esset optima regis erga me voluntas, jam nostris emulis esset mos gestus vestreque sancti-tatis acerbus hostis hanc haberet ecclesiam et in consilio regis locum, quod quanti dampni esset, vestrum magis est considerare quam meum scribere. ego tarnen hec omnia previderam vestreque beatitudini insinuaveram, ideoque aliquantulum miror, re-tentas esse sub cujusdam annate colore provisionis litteras, cum nosse debeant vestri officiales, vix me cum litteris, nedum abs-que Ulis, tanto adversario posse resistere, cujus latus omnes Bavarie principes stipant, quem prelatorum major pars juvat et universitas non abhorret. dicunt nanque omnes, illum juxta decreta, per nationem recepta, electum et confirmatum esse nee posse regiam serenitatem illi honeste repugnare. ideo in hoc negotio non tantum fratris mei res, sed vestre ~beatitudinis agitur, ne vestri hostes robur aeeipiant et in curia majestatis regie tutorem habeant, quod ego sine litteris avertere diu non potero et propterea supplico, ut illas mitti jubeatis per harum bajulum, ne res propter hujusmodi annatam pereat, quam puto heatitudinem vestram nolle a me exigere, qui aliis in rebus hanc promereri spero. seit enim vestra dementia, quod de hac re annatarum in diversis dietis actum est et sicut arbitror in Norembergensi agetur ibique non ambigo, quin hanc annatam possim apostolice camere superlucrari et sub hac spe supplico vestre beatitudini, ut illam velit fratri meo remittere, quia, ut video, maximas expensas subiturus est, si hanc ecclesiam asse-qui debet, nee intueor, quomodo ea, que in Bavaria sunt, habere valeat. utinam sibi, que in manu regis sunt, non denegentur clm. omnia. 101 sicut nee denegabuntur spero, si littere cito advenerint, quas, ut transmitti celeriter mandetis, tanto attentius supplico, quanto in majori dilatione majus video immineri periculum, quod vestra sanetitas dignetur non solum animadvertere sed etiam avertere tum pro comuni utilitate rei publice Christiane et apostolice sedis, tum pro vestrorum servitorum comodo et honore, ne in re cepta cum rubore deficiant. de me dico et germano meo electo, qui ad vestra mandata tanto sumus paratiores, quanto vestram clementiam erga nos sumus benigniorem experti, ad cujus pedes nos humülime reddimus recommendatos. ex Vienna, die 14. octobris 1443.1 LIV. Heinrich Schlick an Papst Eugen; Wien, [Mitte Oktober 1443]. Dank für seine Ernennung zum Bischof von Freising. Aus dm. 12725, Bl. 125 und Ohigi JVI, 208, Bl. 75 mit des Eneas Bemerkung dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XVI). Beatissime pater. Accepi, beatitudinem vestram me nuper ad Frisingensem ecclesiam promovisse, quod nee meis meritis nee ulli sufficientie mee, sed summe vestre benignitati ascribo, que in me pusillo fraterna servitia premiare intendit. cognosco ego, quam longe2 absim ab ea prestantia, qua preditus esse deberet, qui pasto-rale officium subiturus3 est nee meum impei'fectum * ignoro. sed quoniam sie placet vestre beatitudini, subibo pondus et munus mihi creditum, sperans clementiam vestram erratus, quos ignorantia mea commiserit, correpturam potius quam punituram. deberem ego pro multis benefieiis amplissimisque honoribus, mihi per vestram beatitudinem jam dudum collatis, et pro hac summa5 mihi credita dignitate gratias agere. sed superant omnem vim dicendi beneficia vestra. ideo silere magis duxi quam diminute loqui. germanus meus, magnificus dominus can-cellarius, vicem implebit meam nee tantam vestre beatitudinis humanitatem irregratiatam transire permittet, ego quoque, si qua in re valebo, benignitatis vestre memorem me prebebo, et si pro re condigne servire non potero, illud certe curabo, ut 1 Ort und Datum fehlt dm. — 2 Fehlt Chigi. — 3 Oh. subicians. — 4 Ougnoni liest falsch meam imperfectionem. — " Ougnoni liest falsch prima. 102 vestra sanctitas me grati esse animi recognoscat, cui me hu-militer recomendo. personam vestre sanctitatis sanam et inco-lumem conservare dignetur altissimus feliciter et longeve re-gimini ecclesie sue sancte. datum Vienne.1 LV.* Kaspar Schlick an einen Kardinal; [Wien, Mitte Oktober 1443]. Dankt ihm für seine Bemühungen in der Angelegenheit seines Bruders um den Freisinger Bischofsstuhl und bedauert zugleich, daß die Provisionsschreiben noch nicht eingelaufen seien. Unvollständig. Aus dm. 12725, Bl. 126'. Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime, post recommendationem. Intellexi, quomodo vestra reverendissima ^aternitas in fa-vorem germani mei, electi Frisingensis, se habuerit nee aliter de vestra in me summa humanitate putabam. sed placet mihi admodum, confirmatam esse opmionem meam, ut agnoscant alii, non vanam spem meam fuisse. verum, reverendissime pater, dominus Johannes Grünwalder, quem Basilienses in cardmaZewi assumpserunt, sicut ego rebar, ad Friaingensem ecclesiam per capitulum electus est, multis tamen ducum Bavarie et minis et promissionibus intervenientibus, ac postmodum confirmatus per dominum Sa\czburgensem. parum esset, provisionem faetam esse fratri meo nisi et littere mitterentur, quas audio propter annatas detineri in camera. quod si sie sit, impossibile est, ad. versario me resistere . . . LVI. Kaspar Schlick an Niccolb degli Arcimboldi; Wien, 16. Oktober 1443. Orsini könne Piombino gegen einen jährlichen Zensus von mindestens 15000 fl. haben; der König werde bestimmt nach Italien kommen. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 80 mit des Eneas Bemerkung dimitte,- N. 185. Gaspar Sligk salutem iplurimam äicit Nicoiao de Arzim-boldis, amico optimo. clm, nur Datum. 103 Recepi litteras vestras,* quas super facto Plumbini ad me misistis petendo, ut providerem, quod aliquid fundamentum ha-beretis, quo mediante tractare de feudo Plumbini possetis, ne in vanum inciperetis. ostendi litteras vestras regie sublimitati ob-tinuique; ut vobis scriberetur, quemadmodum ex litteris regiis intelligetis, quas vobis cum presentibus mitto, suadens, ut rem istam inchoetis videatisque, an Ursinus velit summam, quam rex petit, exbursare, cui hoc persuadere potestis pluribus modis. nam cum dominium illud ad impeiium devolutum sit, non est dubium, quin omnes redditus regie majestati debeantur, itaque teneretur pro pluribus annis. exinde debet ipse considerare, quod et Senenses et Florentini et alii illud dominium petunt, non parvam pecuniarum summam offerentes, et si rex illis com-placeret, bene scirent ipsi possessionem adipisci. et plura alia dicere potestis, que animum ejus movere habeant, cum nulla potestas sit duratura, que juris caret fundamento. si tarnen om-nino videretis, summam per regem petitam obtineri non posse, videatis an sexdecim vel saltem 15 milia ad minus possint haben, quia ego modum recipiam, quod regia serenitas acquiescat et curabo, quod vobis exinde satisfiat pro vestris tribus milibus florenis, sicut alias vobis scripsi. ideoque velitis in hac re vestras operas et solitam diligentiam impertiri, quia et regi com-placebitis et vestre utilitati consuletis, nee desperetis regiam majestatem in Italiam venturam, quia hoc sibi multum cordi est nee res Italas spernit sicut videbitis, quam primum res ec-clesie composite fuerint. et licet vos putetis, Germanos non curare Italiam et propterea Italos Germaniam nichili pendere dicitis, aliter se res habet, nos Germani tardiores sumus ad motum quam Itali, sed ubi ineipimus non tarn facile desistimus, quemadmodum Itali. hec nostra natura est et, ut homines sunt, sie uti eis debemus. mihi spes est magna in rege nostro nee ambigo, ipsum Italiam petiturum et jura vendicaturum imperii, si modo vixerit, quod deus concedat ad imperii et totius Christi-anitatis prosperitatem. vos valete et me ut soletis amate. datum Vienne, 16. octobris 1443. Im Anschluß an Nr. XLIII sind die Singularformen der Vorlage in die Pluralformen umgewandelt. 104 LVH. Kaspar Schlick an Uguccio dei Contrari in Mailand; Wien, 17. Oktober 1443. Dankt ihm für seine Bemühungen in der Mailänder Angelegenheit. Der Herzog von Mailand sei vom König zum Nürnberger Tag eingeladen, Lorensso Botella mit der Überbringung des Schreibens betraut worden; wenn der Herzog es nicht erhalten habe, müsse die Überreichung durch einen Umstand verzögert worden sein. Bitte, sich des Eneas Silvius in Sachen seiner Mailänder Praepositur anzunehmen. Aus clm. 12725, El. 136 und cod. Chigi JVI, 208, El. 81 mit des Eneas Bemerkung dimitte; N. 186. Gaspar Sligk, imperiales cancellarius, magnifico Uguccioni de Contrariis, ducatus Mediolani gubernatori, amico precipuo salutem \>lurimam äicit. Magnifice vir, amice optime. non putabam me nunc lit-teras vestras suscepturum. nam cum regimini ducali presitis innumerisque curis detineamini, satis esse superque satis cen-sebam, inter tot occupationes rem meam vobis fuisse studio, quam, sicut ex litteris eximii1 doctoris1 domini Nicolai de Ar-cimboldis agnovi, egregie absolvistis, ita ut post illustrissimum principem dominum meum ducem nulli magis quam vestre ma-gnificentie debeam grates referri.2 sed superat omnem humani-tatem vestra benignitas, que non contenta est desiderium meum implesse, nisi etiam suavissimis litteris suis me visitet, quas pro magno munere penes me habeo tanquam vestri erga me amoris perpetuos testes. illud tarnen non nichil mihi molestum est, quod vestre magnificentie digne regratiari non possum. nanque ut omittam facta vix verba reperio, que mihi ad reddendam gratiam idonea videantur. sed scio, vestram prudentiam animum magis quam vires intueri, qui certe talis est, ut nichil possibile sit neglecturus, quod vobis esse noverit comodo vel honori idque velim semper de me vestre magnificentie persuasum fore. nunc eam partem epistole vestre attingam, qua mirari videmini, sere-nissimum dominum nostrum regem,3 cum ceteris Christianitatis principibus scripserit pro conventione in festo sancti Martini jam proximo super factis ecclesie tenenda, solum illustrissimum 1 EI gestrichen. — 2 ^Jgratias debeam. — 3 EI serenissimum regem nostrum. 105 principem dominum1 ducem Mediolani neglexisse, circa quam rem ego quoque miratus surn, cum vestras recepi litteras, sed alio modo, non enim miratus sum, illum esse neglectum, qui inter primos et nominatus et apud regiam majestatem dilectus est. sed stupui regios apices sibi non esse redditos. nanque, cum littere in orbem mittende scriberentur jamque preceptum esset potis-sime prefato domino* duci scribi, affuit honorabilis1 vir1 dominus Laurentius de Rotella, canonicus Tridentinus, qui se laturum regia scripta spopondit et infra2 dies quindecim Mediolani futurum responsumque remissurum. qui si litteras non reddidit, aut malo consilio fecit aut aliquo impedimento preventus fuit, et certe nos hie valde turbati sumus, responsum non esse ha-bitum, cum ille hinc circa deeimum8 diem julii recesserit. ef-fectus autem litterarum erat, quod iüustrissimus dominus dux prefatus ad tollendum scisma, quod nunc viget, per viam con-cilii generalis noviter congregandi cum majestate regia et do-minisi electoribus vellet coneurrere5 tanquam imperii prineeps et communis utilitatis zelator, de sua intentione ante festum predictum respondendo. quod si postea litteras non habuerit prefatus dominus6 dux, rogo, ut ista sue celsitudini reseretis, ne se vel neglectam putet vel spretam, cum regia majestas sibi ultra omnes imperii prineipes tanquam consanguineo et imperii fide-lissimo afneiatur eumque adhortari velitis, ut oratores, quos preelegerat, transmittat et in facto ecclesie cum voto regie majestatis, quod purum et sincerum est ad unionem ecclesie provocandam, coneurrat. exinde, cum videam vestram magni-ficentiam rogatibus meis pronissimam, non erubescam, postquam meam rem perfecistis, abuti humanitate vestra, regios servitores et amicos meos eidem recomendando. est in cancellaria nostra regius secretarius Eneas Silvius Senensis, mihi admodum dilectus et regie majestati percarus, quem Leonardus de la Serrata, clericus Vercellensis, prepositura sua -saneti Laurentii majoris Mediolani spoliavit, ipsum mortuum Basilee fingendo. scripsit per prefatum Laurentium regia serenitas domino duci, ut eidem Enee prepositura sua restitueretur. nescio quid secutum sit. nanque, si littere alie reddite non sunt, neque ista verisimiliter presen-tate sunt, ideo precor vestram magnificentiam, ut Eneam ipsum 1 EI gestrichen. — 2 EI intra. — 3 Oh. vigesimum. — 4 EI prineipibus. — B .E/concurreret. — 6 EI gestrichen. 106 recomendatum recipientea ducalem excellentiara inforrnare de hac re velitis et regie majestatis intuitu, que jam pro Enea scripsit, et meum ob respectum rogare, ut prepositura resti-tuatur. novitates vero harum partium alias in presentiarum scribere nequeo, nisi quod hie Bohemi sunt in magno numero, petentes, quod majestas regia administrationem regni nomine regis Ladislai pupilli suseipiat, cum quibus in traetatibus sumus, conclusionem bonam auetore domino prestolantes. valete optime et me ducali amplitudini faciatis commissum, qui ad ejus et ad vestra mandata pronus sum et ero quoad vixero. datum Vienne, die 17. octobris anno 1443.1 LVIII. Kaspar Schlick an den Markgrafen von Mantua, Qianfrancesco Oonzaga; Wien, 24. Oktober 1443. Spricht sein Bedauern über des Markgrafen Erkrankung aus. Über den Friedensschluß zwischen Mailand, Venedig und Florenz, die Verhandlungen mit den Böhmen und den bevorstehenden Tag in Nürnberg. Aus clm. 12725, Bl. 135 und öhigi JVJ, 208, Bl. 94 mit des Eneas Bemerkung dimitte; N. 188. Gaspar Sligk salutem ^lurimam dicit illustri prineipi Jo-hanni Francisco, marchioni Mantue, domino et affini carissimo. Affertis2 mihi litteris vestris3 singulare gaudium, quotiens ad me scribitis,4 quia et amorem erga me vestrum5 et huma-nitatem, qua me prosequimini,6 quasi videns in Ulis lego. vellem tarnen letiora audisse de sospitate vestra.7 nam cum scribatis,8 vos9 superioi'ibus diebus egrotasse nee adhuc pristinam re-cuperasse Sanitätern, non levem molestiam capio, qui omne vestrum5 incomodum meum dueo. scio tarnen necessarium esse omnes, qui vivunt, nunc validos nunc debiles fieri. nee status hominum firmus est nee ulli datur, perpetua, frui alacri-tate. nostrum itaque est, armare mentem contra omnem fortune impetum scireque et sanitatem ferre et egritudinem et, cum pa-titur corpus, adjumenta, que possumus, illi conferre, quod ma-xime decet prineipes facere, ex quorum vita salus multorum 1 Ort und Datum fehlt clm. — 2 Der Brief hat in Oh. von Eneas Singularformen erhalten; clm. hat die ursprünglichen Pluralformen bewahrt. El Äffers. — ' EI tuis. — * EI seribis. — 5 EI tuum. — e EI prose-queris. — ' EI tua. — " EI scribas. — 9 EI te. 107 pendet. et quamquam non dubitem vestram illustrem domi-nationem1 nichil ommittere ex necessariis, hortor tarnen, quia amor impellit, ut convalescentie vestre2 tanto amplius studeatis,8 quanto plures sunt, in personam vestram4 qui dirigunt oculos, quos vestra5 sospitate velitis reddere6 consolatos, inter quos et me letum efficietis,' qui vestram8 optimam valitudinem non minus libenter audiam, quam sentio meam. video preter hec, quam diligentiam facitis,9 ut regia majestas de novitatibus Italie reddatur certior, in qua re plurimum sibi complacetis,10 qui vestro u statui vestroque12 honori admodum afficitur. recepi enim capitula federis, inter illustrem dominum13 ducem Mediolani et Venetos ac Florentinos initi,a eaque serenissimo domino nostro perlegi, que vobis14 gratias agit ex instructione hujusmodi. cu-pide nanque agnoscit res Italas, ut qui suo tempore sperat jura imperii vendicare. cur autem dux Mediolani ad hoc condes-cenderit, nee scire ego possum nee imaginari, qui causas urgentes nullas intueor, nisi adhuc palam veniant. ille tarnen sibi sa-pientissimus habetur nee putandum est, ejus prudentiam absque ratione moveri. aliquid latet alios, quod est illi notum. sed velit illi deus, ut bene omnia cedant, nos hie non habemus alia nova, nisi quod his diebus magni traetatus habiti sunt cum Bohemis, qui in magno numero15 huc venerunt. res optime absoluta est, ita ut majestas regia tutorio nomine dominus illius regni censeatur. super factis ecclesie mittuntur oratores ad Nurembergam, inter quos ego unus sum designatus eroque ibidem deo dante cum aliis in festo saneti Martini proximo. quid sequetur, sciri adhuc non potest, quia varie sunt voluntates. ibi tarnen aliqua conclusio reeipietur, que utinam salubris sit. regie majestati facio sepe de vestra illustri dominatione16 mentionem semperque illam vobis17 afFectam invenio. me non expedit, ut vobis18 offeram, quia jam dudum sum vester19 nee habetis nisi mandare, quia in omnibus paratus sum parere, que mee vires possint implere.20 1 EI te. — 2 EI tue. — 3 EI studeas. — * EI tuam. — 5 EI tua. — 6 EI reddere velis. — ' EI efficies. — 8 E-I tuam. — 9 EI facis. — 10 EI complaces. — u EI tuo. — vl EI tuoque. — " EI gestrichen. — " EI tibi. — lä in — numero EI gestrichen. — 16 EI de te. — 17 tibi. — 18 EI gestrichen ohne Korrektur. — 19 EI tuua. — 20 nee — implere EI gestrichen; dafür mandare potes in omnibus parato. » 24. September 1443 (Cipolla 414.) 108 recomendo me illustri dominationi vestre,1 supplicans, ut me sepe de occurrentibus instructum efficiatis.2 ex Vienna, die 24. octobris 1443.3 LIX. K. Friedrich an Herzog Ludwig von Savoyen; Wien [Ende Oktober 1443]." Hat gerüclitiveise gehört, daß Ludwig sich den aufständischen Zürichern angeschlossen habe; er hält das für ausgeschlossen und ersucht um Anhoort. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 15 mit der Notiz des Eneaa: dimitte (gedruckt hei Ougnoni, Nr. VIII) und clm. 12725, Bl. 169. Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus ac Austrie, Stirie, Karinthie et Carniole dux comesque Tirolis illustri Ludovico duci Sabandie principi et consanguineo nostro carissimo gratiam regiam et orane bonum.4 Illustris princeps, consanguinee carissime. Quam multis nos et imperium sacrum injuriis Suicenses cum suis com-plicibus dietim afficiant, dilectionem tuam credimus non latere. quis enim jam non audivit eorum contra Turicenses insultus, quis non intellexit, cum quanto furore ad-versus illam nostram et dicti imperii civitatem ipsorum5 exer-citus incubuerint? tibi certe, qui vicinus es patrie, in qua ista geruntur, ignotum esse non debet, quomodo Suicenses ipsi Turi-censium agros populati sint, edificia rustica deleverint, predas ingentes abduxerint atque hominum multum effuderint san-guinem, non ecclesiis, non monasteriis parcentes, sed omnia tarn divina quam humana igni subjecerint, quainquam6 cives illi Turicenses contenti semper fuissent atque essent, si quid adversus eos querele Suicenses haberent, coram quibuscunque communitatibus ac principibus respondere7 ac se juri et equi-tati subicere. hec fuit Turicensium continua oblatio et adhuc est. sed ceca illorum ambitio, viam rationis abhorrens, solum armis, quibus se plus posse confidebat, contendere voluit, nee contenta Turicenses 8 invadere, a nostris etiam naturalibus Austrie 1 EI me tibi. — 2 EI efficias. — 3 Ort und Datum fehlen clm. — * Die Adresse fehlt clm. — 6 Ohigi eorum. — 6 Ohigi denique. — ' Ohigi in-tendere. — 8 clm. Svicenses. " Das Datum ergibt sich aus den Regesten. Friedrich war vom 14.—29. Oktober in Wien. 109 dominus non abstinuit. est enim sie hominum conditio, ut. post-quaui semel limites justitie preterierint, omnia plana extiment nee ab ullo illicito retrahant pedem, nisi viribus fuerint revo-cati. hi postquam suis insolentiis resisti viderunt, seque non posse, ut opinabantur, facile voto potiri, sed omnes eorum co-natus preveniri multoque sanguine sibi constare victorias, vi-cinos populos, ut sibi sint auxilio, magnis preeibus fatigare et1 sub vigore federum requirere ceperunt, et, sicut nobis relatum est, tuam quoque dilectionem pro subsidio vexant. quod2 etsi non dubitemus te negaturum, multum tarnen illorum demiramur presumptionem, qui te, sacri imperii prineipem, cujus pater du-catus insignia et Gebennensem comitatum ab imperio suseepit," cujusque majores preclaris dignitatum titulis ab eodem insigniti fuerunt, adversus imperium provocare ac infidelitatis et fellonie nota commaculare nituntur.'3 sed dieunt fortasse, te federis3 vin-culis ad id fore obnoxium, eamque inter vos esse conventio-nem, ut invicem prestare subsidia teneamini. que res forsitan adversus alios posset colorem habere, at contra imperium, quis tarn hebes est, aut rationis inops, qui subditos extimet contra superiores federa posse4 percutere ? ubinam gentium hoc per-missum est, ut vasalli adversus dominos se colligent? nobis equidem persuaderi non potest, aliquod tibi fore cum Suicensibus vinculum, per quod prejudicetur imperio, cui te scis fidem et obsequia debere, nee putamus, te aliquid temptaturum, quod ipsi imperio aut domui nostre prejudicet, quod nee virtuti tue nee sanguinis claritati foret conforme et in posterum tibi tuis-que posset esse damnosum. nee enim domus Austrie ita tenuis est, ut Suicensium nequeat furori resistere, nee sacrum imperium ita depressum, ut non aliquando injuriam possit ulcisci. ea Turicensis civitas, sicut nosti, imperialis est, adversus quam si quid cause Suicenses habebant, tribunalis nostri debebant adire subsellia et a nobis expetere justitie complementum. sed ipsi, tanquam nullum superiorem habeant, jus sibi dicentes, tum im- 1 Fehlt Ohigi. — i Ohigi ac. — a Ohigi federum. — 4 Fehlt Chigi. a Amadeo von Savoyen hatte diese Würde und die Qrafschafl 1416 von K. Sigismund erhalten (Oarutti: Storia della diplomazia della corte di Sa-voia, I, 220, 301). Vgl. auch: Dändliker: Zur Charakteristik der Lage Zürichs 1443 und 1444 in Turicensia. Beiträge zur Zürich. Geschichte S. 71—87. 110 perii, tum Austrie subditos conculcare nituntur. at nos, deo volente, neque imperium neque domum nostram intendimus sine defensione relin quere, sed omni conatu nostro pro illorum salute certabimus accendemusque ad superioris Almanie partes in proximo festo sancti Martini ac cum venerabilibus et illu-stribus electoribus sacri imperii et aliis nationis nostre prin-cipibus omnique nostri potentia ad compescendam illorum Sui-censium insolentiam mediante justitia intendemus. interea di-lectionem tuam hortamur attente, ut quemadmodum de tua erga nos et imperium sacrum affectione confidimus, ita plus apud te fidelitatis ratio et beneficiorum ab eodem imperio susceptorum memoria valeat, quam Suicensium inhonesta petitio quovis pac-torum colore suffulta. responsum tuum optamus1 nuntium per presentem.2 datum Vienne.3 LX.* K. Friedrich an Johann von Komotau; [Wien, Ende OMöber 1443].a Ernennt ihn mm Schiedsrichter in der Streitsache des Heinrich Heyden gegen Ercole dei Fantuzzi aus Bologna. Aus clm. 12725, El. 165". Venerabili Johanni de Comitaw, electo Feltrensi et guber-natori episcopatus Tridentini. Conquestus est nobis! pluries fidelis dilectus noster Henriews Heyden, civis Viennensis, quod alias ipse in civitate Bono-niensi per quendam HercwZem de Fantuciis, civem Bononiensem, nonnullis pecuniarum summis et aliis bonis absque ullo justitie colore extitit spoliatus, ideoque nobis supplieavit, ut adversus 1 In clm. korrigiert aus petimus. — 2 Ohigi hat statt dieses Satzes: ad quas res ut nobis per nuntium presentem respondeas vehementer optamus. — 0 Fehlt clm. "¦ Das ungefähre Datum des Schreibens ergibt sich aus dem Umstände, daß Kaspar Schlick ihm einige Begleitzeilen mitgibt; Schlick befand sich am 1. November 1443 nicht mehr in Wien; das Schreiben fällt also vor diese Zeit; doch wohl nicht allzulange vor seine Abreise. Über die Namen der Beteiligten gibt auch der Erlaß des Königs vom 12. Mai 1444 (Nr. LXXX V) Auskunft. Zu Johann v. Komotau vgl. Bonelli: Monumenta ecclesiae Tri-dentinae III, 2, S. 285. 111 cives Bononienses eorumque res et bona repressalias concedere vellemus. nos autem prout ratio exigere videbatur, communi-tatem ipsam Bononiensem requisivimus, ut dicto Henrico sua bona restitui faceret, que communitas nobis respondit, velle, quod in loco communi dictus Henriews juri staret quodque ipse Hercules ad hoc promptus existeret, ob quam causam amplexan-dam hanc viam civitatem Tridentinam pro communi loco et te pro judice delegimus competenti, terminum utrique parti statu-entes festum Tpurificationis beate MaWe rirginis proxime futurum, infra quem tarn Hercules quam Henricus predicti coram te debeant comparere. eapropter tibi committimus et mandamus, quatenus vocatis, qui fuerint evocandi, litem hujusmodi audias et debito fine decidas, faciens quod decreveris auctoritate nostra regia firmiter observari, testes autem, qui se gratia, odio vel timore subtraxerint, auctoritate prefata compellas veritati testi-monium perhibere. LXL* [Kaspar Schlich an Johann von Komotau; Wien, Ende Oktober 1443].a Empfiehlt ihm die Angelegenheit Heinrich Heydens. Aus clm. 12725, Bl. 118°. Compariturus est coram vobis honorabilis Henricus, civis Viennensis, mihi grata benivolentia junctus, qui quandam habet causam per vestram ipaternitatem cognoscendam et jussu regio decidendam contra quendam Bononiensem. rogo ergo et precoi> quatenus causam hujusmodi suscipientes Henricum predictum in sua justitia commendatum suscipiatis, celerem sibi expediti-onem prebendo, in qua re mihi, qui vobis desidero in omnibus complacere, rem gratam acceptamque plurimum facietis. LXIL* K. Friedrich an die Stadt Bologna; [Wien, Ende Oktober 1443]. Mitteilung, daß er in der Streitsache smschen Heinrich Heyden und Ercole dei Fantuzzi den Johann von Komotau zum Schiedsrichter eingesetzt habe. Aus clm. 12725, Bl. 173°. a Sei- ziemlich kurze Ton den Schreibens macht es wahrscheinlich, daß Kaspar Schlick und nicht, wie vermutet werden könnte, Eneas als Absender zu betrachten ist. 112 Romanoruni rex Bononiensibus. Scripsimus vobis hac preterita estate, ut fideli dilecto nostro Henrico Heyden, civi Viennensi, qui vestra in civitate spoliatus absque ullo justitie colore fuerat, summam mille ducentorum ducatorum ac tres petias puri auri ad valorem sexcentorum et sexaginta florenorum simul aBcendentium vel eorum valorem, in qualem dampnificatus noscebatur, cum satisfactione dampnorum inde habitorum restitui faceretis, alioquin repressalias perclare memorie Elizabeth, Ungarie etc. reginam, consanguineam nostram carissimam, concessas sibi confirmantes per sacrum Romanum imperium ampliaremus. vos autem respondentes dicitis, sicut ex litteris vestris percepimus, dictas pecuniarum summas sive res, prefato Henrico subreptas, cuidam mercatori et concivi vestro Herculi de Fantuciis vigore repressaliarum, per vestram com-munitatem sibi concessarum secundum formam juris assignatas fuisse, cum ille indebite per quendam nobilem vocatum Rater vexatus extitisset. nichilominus tarnen de consensu dicti Herculis offertis ipsum juri statuturum cum prefato Henrico in quocun-que loco, qui sit utrique partium communis, rogantes, ne ad repressaliarum concessionem moveamur, que tantum in casu de-negate justitie sunt admittende. nos igitur, etsi juxta imperiales consuetudines merito potuissemus repressalias concedere, vobis tarnen annuendum duximus vestrasque oblationes per dictum Herculem recipi volumus, ut scilicet in communi loco de hujus causa agatur, quem arbitrati sumus Tridentum esse, qui tarnen concivi vestro multo aptior et vicinior est quam dicto Henrico, cum ex Bononia quatuor tantum, ex Vienna vero 12 diete sint ad Tridentum. judicem autem cause sive arbitrum, qui rem audiat et determinet, nominamus et arbitramur competentem esse venerabilem Johannem de Qomitaw, electum Feltrensem et gubernatorem episcopatusTridentini, quinationeBobemus est, nulli partium suspectus, ea propter vos hortamur et attente requi-rimus, quatenus civem vestrum prefatum inducere velitis, ut coram dicto gubernatore in festo purificationis heate Marie vir-ginis, proxime futuro, cum plena securitate de stando juri et judicato solvendo per se aut legitimum procuratorem conpro-missurus in dictum gubernatorem compareat, quia similiter nos al-teri parti mandavimus, quod si civia vester hoc renuerit et aliter dicto Henrico in hujusmodi termino satisfactum non fuerit ex nunc communitatem vestram reddimus certiorem, nos absque 113 ulteriori mora repressalias per dictam reginam concessas con-fii'maturos ac per terras imperii contra vos et res vestras am-pliaturos. LXIII. K. Friedrich an Bischof Johann von Los in Lüttich; Graz, [Anfang Dezember] 1443. Bittet ihn, den Sängern seiner Kapelle, die aus der Diözese Lüttich stammen, Benefizien zu verleihen und ersucht, dem Sänger Johann Brassart zu gestatten, daß er ohne Nachteil für ihn sein Benefiz verlassen und an den legi. Hof zurückkehren Jcönne. Aus clm. 12725, Bl. 182 und Chigi J VI, 208, Bl. 182 mit des Eneas. Bemerkung dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. XXV). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, venerabili Johanni, episcopo Leodiensi, prineipi nostro devoto dilecto, gratiam regiam et omne bonum.1 Sunt in curia nostra regalis capelle nostre cantores etc.,2 fideles nostri2 dilecti, qui nobis jam dudüm et fideliter et dili-genter circa divinum officium et horas canonicas servierunt, qui omnes ex civitate vel diocesi tua Leodiensi sunt oriundi et, ut naturalis est omnium affectio, in patria potius sua quam in aliena consequi beneficia cupiunt. ideirco nos eos tibi duximus coramendandos, ut in beneficiorum collatione memor velis2 eorum esse eisque et eorum cuilibet, nostro intuitu, providere.3 que petitio, etsi magna videatur, attenta tarnen collatione tua, que amplissima est, qui4 latam diocesim habes5 et beneficia quam plurima conferre,6 non nimis est, quod poseimus,7 si, quantum ecclesia tua per Romanum imperium privilegiata et exaltata sit, attendas. hortamur igitur te attente, ut ex benefieiis, que vacatura sunt, ad tuam collationem pertinentia, prefatis can-toribus sie providere velis,8 quod et nos2 tuum erga nos affectum congnoscamus,9 et ipsi cantores se10 per nostras preces pro-visos digne juxta eorum nobis obsequia prestita recognoscant. exinde, cum honorabilis Johannes Brassart,10 etiam capelle nostre cantor principalis, in beneficio suo, quod est tue diocesis, com- 1 Aufschrift fehlt clm. — 2 Fehlt Ohigi. — 3 Ch. providere velis. — * Oh. nam et. — B Ch. possides. — 6 Oh. conferre habes. — ' Ch. poseimus, et presertim. — 8 Ch. provideas. — 9 Ch. recognoscamus. — 10 Fehlt clm. Fontes. II. Abt. 62 Bd. 8 114 moretur, ex te poscinius, ut sibi liberam prestes licentiam ad nostram curiarn redeundi, eo proviso, quod mora sua, quam apud nos faciet, nullum sibi in suis beneficiis faciat prejudicium. in quibus rebus nobis plurimum complacebis et majestatem nostram ad tuos favores tanto magis allicies, quanto te erga nostros servitores benigniorem intellexerimus. datumGrretz, 1443.x LXIV. Der Ttönigl. Notar Sibicus an den Propst der Kreuzkirche in Breslau, Menenchus; Graz, [zwischen dem 26. November und 13. Dezember 1443].a Bittet ihn als seinen Prolcurator, sobald sich die Gelegenheit ergebe, das ihm vom Könige versprochene Benefiz für ihn in Empfang zu nehmen. Aus clm. 12725, Bl. 182 und Öhigi JVI, 208, Bl. 220 mit des Eneas Be-rnerJcung: dimitte (gedruckt öugnoni Nr. XXXVI). Sibicus, notarius regius, Menencho, preposito ecclesie sancte crucis Wratislaviensis, salutem iplurimam dicit.2 Venerabilis major honorande.3 obtinui pridem a regia majestate confirmationem illius gratie, quam mihi clarissime memorie rex Albertus fecerat, concedendo mihi jus patronatus, quod reges Bohemie habent, ad primum beneficium cum cura vel sine cura in diocesi Wratislaviensi et civitate,4 sicut in litteris regiis continetur, quas vobis5 destinavi vosque6 pro-curatorem meum constitui ad acceptandum beneficium7 et reci-piendum, si vacatio detur, quia in vobis8 habeo omnem fiduciam meam. rogo igitur, ut, quemadmodum spero, sie faciatis9 et contingente vacatione aeeeptetis10 beneficium, si tarnen pingue sit ad minus valoris 10 marcharum, importetis11 et curetis12 habere possessionem. quod si aliquid subsit impedimentum, mox mihi rescribatis,13 quia hinc a regia majestate omnes opor-tunas litteras obtinebo et vobisu dirigam. insuper si videti3,15 1 Ort und Jahr fehlen clm. — a Die Adresse fehlt clm. — 8 Die Anrede fehlt Oh. — * et civitate fehlt clm. — B Oh. tibi. — ° Oh. teque. — 7 clm. possessionem. — 8 Oh. te. — s Oh. facias. — 10 Oh. aeeeptas. — 11 si — importatis fehlt clm. — 12 Oh. eures. — X3 Oh. rescribatis. — u Oh. tibique. — 16 Oh. vides. " Das Datum nach den Regesten. Denn der Notar befand sich wohl im Gefolge des Königs, der vom 26. November bis zum 13. Dezember in Graz weilte. 115 quod ego aliquid pro vob'is1 possim, requirite2 audacter, quia ut vires sufferent non deficiam, sed quemadmodum vos3 cupio in rebus meis diligentem et promptum esse, sie me in vestris4 exliibebo. valete5 optime et mihi rescribite,6 an litteras regias et procuratorium meum habueritis7 sicut vobis8 misi. datum Gretas 1443.9 LXV. K. Friedrich an das Kollegium der Kardinäle in Basel; St. Veit, 27. Dezember 1443. Bittet, ihn in der Angelegenheit der Besetzung des Brixener Bischofsstuhles beim Konzil zu unterstützen. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl. 250 mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XXXV). Sacro reverendissimorum sanete Romane ecclesie cardi-nalium collegio in Basilea existenti Fridericus, dei gratia Eoma-norum rex semper augustus, salutem ^lurimam dicit. Reverendissimi in Christo patres et amici carissimi. re-latum nobis est, non tarnen adhuc confirmatum ex certo, venera-bilem Georgium, episcopum Brixinensem, per hos dies ex hac vita migrasse. quod si verum est, uti putamus, non ambigimus, quin aliqui ad sacrum concilium recursum habeant super illa ecclesia, vel provisionem petentes, vel electionem aut postulatio-nem de se faetam confirmari flagitantes. nos tarnen speramus, quod ipsum sacrum concilium in ea re manus non apponat, nisi prius de nostra voluntate instruetum fuerit. est enim hat-tenus semper observatum, ut juxta beneplacitum antecessorum nostrorum, Austrie dueum, illi ecclesie provideretur, que in dominus nostris constituta existit. et nostra plurimum interest, ut prelatus nobis fidelis et aeeeptus sortiatur eandem. ob quam causam scribimus eidem concilio, ut circa provisionem hujus ecclesie quovis modo fiendam supersedere velit, donec personam sibi, que nobis placeat et que tantam dignitatem adipisci mere-atur, nominaverimus, quia omnino intendimus, prelatum virtuti-bus ornatum et fidelitate conspieuum ad ipsam ecclesiam poscere. vos ergo, qui, ut speramus, et honorem et commodum nostrum zelatis, rem hanc apud dictum concilium sie promovere velitis nostro intuitu, ut ex opera vestra preces nostras apud ipsum 1 Oh. te. — 2 Oh. require. — 3 Oh. te. — * Oh. tuis. — 5 Oh. vale. — 6 Ch. rescribe. — 7 Oh. habueris. — a Oh. tibi. — 9 Ougnoni falsch 1444. Ort und Jahr fehlen clm. 8* 116 concilium exauditas intelligamus. in qua re tanto nobis com-placentiam efficietis majorem, quanto et nobis magis est cordi, quod querimus, et nostra per amplius interesse cognoscimus. datum in opido nostro sancti Viti die 27. decembris 1443. * LXVI. K. Friedrich an das Konzil in Basel; St. Veit, 27. Dezember 1443. Bittet, mit der Besetzung des Brixener Bischofsstuhles so lange zu warten, bis er eine geeignete Persönlichkeit vorgeschlagen haben werde. Aus dm. 12725, Bl. 182" und Chigi JVI, 208, Bl. 205 mit des Eneas Bemerkung: diraitte (gedruckt bei öugnoni Nr. XXXIV). Sacrosancto Basiliensi concilio Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, salutem ^lurimam dicit.2 Reverendissimi in Christo patres et amici carissimi.3 mi-gravit per hos dies ex hac vita, sicut accepirnus, venerabilis Georgius Brixinensis episcopus.4 quod si verum est; uti puta-mus, nondum enim plene sumus certiorati, venient ad cetum vestrum aliqui, vel provisionem vel postulationis aut5 electionis confirmationem desiderantes. quare, cum illa ecclesia in nostris dominus constituta noscatur servatumque hactenus sit, ut semper illi ecclesie ex voluntate predecessorum nostrorum, Austrie du-cum, provisum extiterit, plurimum nostra interest, ut6 juxta cor nostrum prelatus fidelis et nobis acceptus ibidem promo-veatur, quod et honestas suadet et canones admittendum cen-sent. has igitur ob causas reverendissimas paternitates vestras obnixe f'acimus exhortatas magnopereque deposcimus, ut circa provisionem ipsius ecclesie sive per viam confirmationis, sive per alium quemvis modura supersedere omnino velitis, donec vobis personam aliquam, de qua plene confidimus et que tante dignitati convenienter presit, nominaverimus. intendimus enim talem ad hanc ecclesiam postulare personam, que et illi utiliter presit, et tarn vestro cetui quam nobis existat accepta. vos tarnen velitis his nostris rogatibus annuere et in hac re, que 1 öh. 1444; clm. fehlt Ort und Datum. — 2 dm. nur: Dominus rex ad concilium Basiliense. — 3 Die Anrede fehlt clm. — 4 clm. nur: venerabilis etc. — 6 clm. vel. — " Fehlt Chigi. 117 nobis admodum cordi est, complacere. similiter rogantes, ut circa confirmationem ejus, qui ad ecclesiam Frisingensis electus dicitur, litteras vobis dudum sci'iptas exaudiatis, nobis in utra-que re singulareni coniplacentiam prebituri. datum in opido nostro sancti Viti, die 27. decembris 1443.1 LXVII. K. Friedrich und Herzog Sigisrnund an Papst Eugen: St. Veit, [27. Dezember 1443]. Bitten ihn, mit der Besetzung des Bischofsstuhles von Brixen zu warten, bis sie ihm eine geeignete Persönlichkeit vorgeschlagen haben würden. Aus clm. 12725, Bl. 182" und Chigi JVI, 208, Bl. 261 mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XXXIII). Sanctissimo in Christo patri et domino, domino Eugenio sacrosancte Romane ecclesie divina providentia summo ponti-fici, domino nostro reverendissimo, Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, et Sigismundus, Austrie dux, salu-tem plurimam dicunt.2 Beatissime pater et domine reverendissime.3 accepimus ex quorundam relatu, venerabilem Georgium, episcopum Brixinen-sem, per hos dies mortem obiisse. quod si verum est, ut putamus, nondum enim certam habemus notitiam, haud dubium est, quin aliqui ad vestram4 beatitudinem recurrant, aut provideri sibi aut electionem vel postulationem de se factam confirmari pe-tentes, ut semper sunt, qui ad insignes anhelant ecclesias. sed est ista ecclesia in dominus nostris ad comitatum Tirolensem pertinentibus constituta, et hactenus servatum est, ut ad illam ex voluntate predecessorum nostrorum, Austrie ducum, semper provisum extiterit. nosque ratione comitatus predicti protectio-nem et advocationem ipsius ecclesie gerimus, ob quas causas maxime nostra interest, ut eidem ecclesie juxta cor nostrum de prelato fideli et nobis accepto provideatur. ideoque beatitudinem vestram4 hortamur attente et quoad possumus obnixe rogamus, ut circa provisionem istius ecclesie sive per viam confirmationis Ort und Datum fehlen dm.; Oh. hat als Jahreszahl falsch 1444. — 2 Die Adresse lautet im clm.: D. rex ad dominum papam. — 3 Fehlt Ohigi. — 4 Oh. tuam. 118 sive per alium quemcunque modum supersedere velitis,1 donec personam, nobis gratam et tali idoneam dignitati, vestre2 beati-tudini nominemus, qui neque indignum aliquem nee, ut spera-mus, vestre2 sanetitati petemus ingratuni. solum velit vestra3 beatitudo rogatibus nostris annuere et nobis liac in re, quam plurimum cordi gerimus, complacere, ac, sicut de vestra3 be-nignitate confidimus, pronis animis hanc petitionem admittere. datum in opido nostro4 saneti Viti, 27. decemhris 1443.^ LXVIIL* K. Friedrich an die Administratoren der Prager Kirche; [St. Veit, Anfang 1444?]. Setzt den Mathias von Brüx als Pfarrer in Budweis ein." Aus dm. 12725, Bl. 183. Honorabilibus Simoni de Nimburg et Georgio de Praga* administratoribus in spiritualibus ecclesie Pragensis sede vacante, ac illi vel illis, ad quem vel quos provisio, investitura, confirmatio aut quevis alia dispositio ecclesie parochialis in Budweis ejus-dem diocesis ad presens pertinere dinoscitur, devotis nostris äilectis gratiam etc. Honorabiles devoti dilecti. ad ecclesiam parochialem pre-fatam in Buäweis, vacantem ad presens per obitum ultimi et immediati ejusdem ecclesie rectoris, cujus ecclesie jus patronatus 1 Oh. velis. — 2 Oh. tue. — 8 Oh. tua. — 4 Fehlt dm. — B Das Datum ergibt sich aus dem vorhergehenden Brief; als Jahreszahl haben beide Handschriften irrtümlich 1444. " Zu dem Inhalte und zur Datierung dieser Urkunde vgl. Frind, Kirchen-gesch. Böhmens 4, 24, 242 und Palacky, Dejiny ndrodu ceskeho 6, 435, Anm. 122. Als 1442 die Pfarre in Budweis unbesetzt war, wählten die Budweiser zum Pfarrer einen ihrer Mitbürger, den Baccalaureus Andreas. König Friedrich präsentierte ihnen „um 1444" (Miüauer, Fragmente aus dem Nekrolog des Stiftes Hohenfurt 17) den Prämonstratenser Mathias von Brüx — quemdam iniquitatis filium qui dicitur a congregatis in Basi-lea esse in episcopum electus sagt Eugen IV. in seiner Bulle vom 17. November 1445 von ihm, der selbst wieder einen gewissen Magister Paul Zidek aus Prag zum Pfarrer ernannte. Auch Kaspar Schlick bewarb sich für seinen Bruder Franz (?) um die Pfarre. Mathias aber siegte über seine Gegner, pilgerte 1447 nach Born, gewann die Gunst Eugens und starb daselbst 1449. — b Der Kodex hat nur n. 119 seu presentatio ad regem Bohemie pleno jure pertinere dinos-citur, nos, Serenissimi principis Ladislai, ejusdem regni Bohemie veri heredis, patruelis nostri cavissimi, gubernationem gerentes, qui tanquam suus consanguineus proximus eum tenemus, venera-bilem in Christo patrem Mathiam1 devotum nostrum dilectum vobis tenore presentium in dei nomine presentamus, desiderantes attente vosque seriosius requirentes, quatenus ipsum Mathiam1 aut procuratorem suum legitimum ad hoc deputatum ad pre-fatam ecclesiam in Hu&weis instituere, de eadem investire et auctoritate vestra ordinaria, prout ad vestrum spectat officium, modis Omnibus confivmare debeatis, curam sibi ejusdem ecclesie in spiritualibus et temporalibus fideliter committentes facien-tesque sibi de universis fructibus, redditibus et proventibus dicte ecclesie per eos, quorum interest, integre responderi, adhibitis circa hec ceremoniis nichilominus debitis et consuetis, etc. LXIX.* [K. Friedrich an Galeasso von Arco; St. Veit, 1. Januar 1444]. Hofft, daß Galeazso trotz aller an ihn herantretenden Versuchungen vonseiten der Gegner bei ihm aushalten werde." Aus dm. 12725, Bl.170. Quamvis speremus, te memorem esse beneficiorum om-nium, que ab inclita domo nostra Austrie vel tu vel tui majores susceperunt, quoniam generosus animus et plena virtutis mens nichil oblivisci preter injurias solet, intelligentes tarnen ob eas mutationes, que in comitatu nostro Tiroli per hos dies sunt orte, diversos tractatus per nonnullos teneri, ut fideles nostri cum eis consentiant, non ambigimus, quin te quoque illi temptare presumant. virtutem tuam duximus exhortandam, ut quod illi agant consideres et nedum eis non annuas, sed eorum conati-bus, quoad potes, resistas ac civibus nostris Tridentinensibus ad exhortationem locumtenentis nostri ibidem auxilium et assisten-tiam facias et advertas, quia nullus durare Status potest nisi 1 Der Kodex hat nur n. "• Der Brief ist anonym überliefert; daß es ein Schreiben des Königs ist, unterliegt keinem Zweifel; da Eneas am 1. Jänner 1444 an Galeazzo von Arco einen Brief ähnlichen Inhalts richtete (Bd. I, Nr. 112), vermute ich, daß auch des Königs Schreiben an diesen gerichtet sei; Eneas begleitet legi. Schreiben gern mit einem Briefe. 120 qui sit in justitia et equitate fundatus. non poterit hec novitas diu manere, quia et deus dissipat consilia non recta, et nos ornnino rebus his intendimus obviare. exinde vero dignis pre-rniis et honoribus prosequimur, qui fidem servarint immacula-tam, inter quos ut et tu esse velis, tanto te magis efficimus monitum, quanto id tuo generi et tue virtuti convenientius esse cognoscimus. LXX. K. Friedrich an den Her00g von Mailand, Filippo Maria; St. Veit, 15. Januar 1M4. Ersucht abermals den Herzog, er möge den Eneas Silvius wieder in die Präpositur von St. Lorenzo in Mailand einsetzen. Aus cod. Ohigi JVI, 208, Bl. 204 mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XXVI) und clm. 12725, Bl. 165". Fridericus, dei gratia Romanoruin rex semper augustus, illustri Philippo Marie Anglo, duci Mediolani principi et con-sanguineo nostro carissimo, gratiam regiam et omne bonum. Illustris princeps, consanguinee nostre carissime.1 scripsi-mus tibi estate preteritaa teque hortati fuinius, ut honorabili Enee Silvio de Picolominibus Senensi, poete laureato ac secretario nostro fideli dilecto, preposituram ecclesie sancti Laurencii ma-joris Mediolanensis restitui faceres,2 qua per quendam Leonar-dum Delaserrata, clericum Vercellensem,3 fuerat spoliatus, ea sumpta occasione, licet falso, quod ipse Eneas apud Basileam mortem obiisset. nee ex te postea responsuru reeepimus. hor-tamur itaque denuo tuam dilectionem, ut eidem secretario nostro velis esse benignus et suum beneficium sibi reddi mandes. nam ipse paratus est juri stare, si adversarius ejus gravari se putat. sed spoliati7 uti scis, ante omnia debent restitui. sie ergo et tua dilectio inter subditos suos observari jubeat et familiäres nostros habeat commendatos, sicut et nos, contingente casu, erga tuos faceremus.4 nee sit tibi onerosum nobis in hoc re-sponsum remittere, qui eundem Eneam dilectioni tue eo magis efficimus commendatum, quo suis obsequiis frequentius utimur. datum in opido nostro sancti Viti, die 15. januarii 1444.B 1 Die Adresse fehlt im clm., ebenso die Anrede. — a Oh. curares. — 3 Delaserrata— Vercellensem fehlt clm., der dafür nur ein etc. hat. — 4 Oh. faciemus. — 6 Die Datierung fehlt clm. <- Vgl. Nr. XXII. 121 LXXI. K. Friedrich an Dionys Szecsy, Erzbischof von Gran; Laibach, 15. Februar [1444]. Gibt seine Zustimmung, daß Ladislaus von Gara sich erst am 24. April bei ihm einfinde. Aus Chigi JVI, 208, Bl. 214 mit des Eneas Zusatz: dimitte (gedruckt öugnoni, Nr. XXVII). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, venerabili archiepiscopo Strigoniensi sincere dilecto gratiam regiam et omne bonum. Venerabilis devote sincere dilecte. cognovimus ex litteris tuis, quot et quanta feceris pro conservatione et recuperatione jurium Serenissimi principis Ladislai, Hungarie etc. regis, pa-truelis nostri carissimi, tarn Bude in dieta sancti Andree, quam in aliis locis. nee novum hoc apud nos fuit, qui zelum tuum erga justitiam dicti patruelis nostri perspectum habemus et animi tui sinceritatem in multis arduis et magnis rebus agnovi-mus. quo in animo ut perseverares te hortaremur, nisi propo-situm tuum firmissimum et constantissimum esse sciremus. hoc tantum dixerimus, quod te pro justitia laborantem nee deus deseret nee nos, quoad poterimus, absque juvamine dimittemus. quantum vero ad magnificum Ladislaum de Gara, banum Macho-viensem, nobis sincere dilectum, tua scripta respiciunt, ex quo, ut asseris et nos etiam verum putamus, presentia sua pro de-fensione jurium dicti patruelis nostri necessaria nunc illis in partibus esse dinoscitur, ut quo plures estis, eo melius ejusdem patruelis nostri juribus consulatur, contenti erimus, quemad-modum postulas, terminum, in quo dictus Ladislaus banus ob-ligatus est, se nobis representare, usque ad diem sancti Georgii1 prorogare, cum primum prefatus Ladislaus et alii, qui pro eo se inscripserunt, novas litteras suas eorum sigülis munitas in forma, quam cum presentibus tibi transmittimus, nobis destina-verint. tuum est ergo curare, ut littere ipse mittantur, et nos, illis reeeptis, mox prorogationem efficiemus. datum in Labaco, 15. februarii 1444. 1 Ch. hat etc., das Datum aus Nr. LXXIV. 122 LXXII. K. Friedrich an Johann Gishra und Enterich von Marcsali; Laibach, [15. Februar 1444]. Verlängert die Frist für Ladislaus Qara bis zum 24. April. Aus Chigi JVI, 208, Bl. 2X9 mit des Eneas Bemerkung: dimitte (gedruckt Cugnoni, Nr. XXIX). Fridericus, dei gratia Eomanorura rex semper augustus, magnificis Johanni Giskra et Emerico de Marceliis eorumque sociis, nobis sincere dilectis, gratiam regiam et omne bonum. Magnifici ac sincere dilecti. intelleximus ex litteris vestris, que per vos et alios gesta sunt apud Budam in dieta illic ordi-nata, nee ambigimus, quin omnia pro meliori statu illius regni ac feliciori directione et conservatione jurium Serenissimi prin-cipis Ladislai, Hungarie etc. regis, patruelis nostri carissimi, gesta sint, cum vos presertim interfueritis, qui erga prefatum regem et fideles semper et, ut bonos viros decet, constantes fuistis, nee aliter de vobis in futurum speramus. et quia in eisdem litteris vestris mentionem facitis de magnifico Ladislao de Gara, bano Machoviensi, nobis sincere dilecto, cujus presen-tiam pro conservatione jurium dicti patruelis nostri illis in par-tibus dicitis necessariam, nos, vestris et aliorum precibus annuere volentes, contenti erimus terminum, infra quem dictus Ladislaus obligatus est se nobis presentare, usque ad diem saneti Georgii1 prorogare, cum primum Ladislaus prefatus et alii, qui pro eo se nobis inscripserunt, novas ad dictum saneti Georgii1 diem in-scriptiones faciant, sicut venerabili Dionisio, archiepiscopo Stri-goniensi devoto nostro dilecto, scribimus. datum Labaci, 15. fe-brnarii 1444} LXXIII.* K. Friedrich an des Ladislaus Anhänger in Ungarn; [Wr.-Neustadt, zwischen dem 24. und 25. März 1444]." Drückt sein Mifi- 1 Der Kodex hat nur etc.; der Tag ergibt sich aus Nr. LXXIY. — a Der Brief ist ohne Zweifel vom selben Tage, wie Nr. LXXI. a Da die Versammlung in Gran, wie aus Nr. LXX VIII hervorzugehen scheint, am 25. März stattfand, muß der vorliegende Brief nach dem 21. März, dem Tage der Ankunft des Königs in Wr.-Neustadt und vor dem 25. März geschrieben sein. Über den Tag in Gran vgl. Feßler- Klein 2, 484 und Szalay III, 1, 64. 123 trauen gegenüber den bevorstehenden Verhandlungen in Gran aus; wird Ladislaus, wie er versprochen, in einem Orte nahe der Grenze Ungarns unterbringen. Aus dm. 12725, Bl. 171. Significatum est nobis, venerabilem episcopum Agriensema et magnificum Laurentium, palatinum Ungarie, Strigonium esse venturos, ut super rebus, regni bonum concernentibus, vobiscum tractatus ineant, que res, si pure et sincere fiat, nobis grata est, qui pacem et quietem illius regni totis desideramus affectibus. ammadvertentes tarnen, quod hie tractatus, sicut nobis Ultimatum est, ab his inchoatus est, qui serenissimi prineipis Ladislai, Ungarie regis, patruelis nostri carissimi, naturale dominium re-spuunt, non veram pacem arbitramur promoveri per illos. quo-modo enim veram pacem illi promoveant, qui justitie non fun-guntur offieiis, qui naturalem dominum repellunt et ab omni ratione sunt procul. pax vera ibi est, ubi justitia est, nee ista sine illa aut illa sine hac diu potest rnanere. regna nanque sine justitia nichil aliud quam latrocinia sunt, quasi duo sorores pax et justitia, altera comitatur alteram. si quis ergo in regno Hungarie videre tranquillitatem optat, ut justitia ibi vigeat, stu-dere debet, que pacis conservatrix est et omnium bonorum alitrix. hec vobis cordi esse non ambigimus, qui propter veri-tatem et justitiam quam plurima damna perpessi estis, qui natu-rali domino favetis et potius temporalia bona vultis amittere quam justitiam, que bonum perpetuum est, homini quoque post mortem profieuum. quare etsi vos constantes firmosque fore nil dubitemus, hortamur tarnen, ut versutias nonnullorum ca-veatis, qui sub specie communis boni maxima mala nonnunquam ordiuntur. consideretis, ut in omni opere sit admixta justitia. attendite, quia propter injustitiam quam sepe affliguntur provin-cie multeque calainitates mortale genus afficiunt. quia tarnen nonniillos esse sentimus, qui nos jura patruelis nostri parvi-pendere ac negligere inquiunt, vos certos reddimus, quia quan-tum vires nostre se extendent, non patiemur patruelem ipsum conculcari, sed eum ad sui juris consecutionem, quoad potueri-mus, juvabimus ipsumque sicut alias vobis diximus, propinquum regno constituemus, ut accessus haberi ad eum possit per omnes * Simon von Bozgony, gestorben am 10. Dezember 1444. 124 fideles, quod citius fecissernus, si aliis occupationibus non fuisse-mus obvoluti. vos nunc boni estote anirni, quia nee nos defi-ciemus patrueli nostro nee vobis divina et humana deerunt auxilia, qui fidem inconeusse servatis et justitiam intrepide de-fenditis. LXXIV. K. Friedrich an die Anhänger des K. Ladislaus; Wr. -Neustadt, [Ende März 1444]." Verlängert den Termin für Ladislaus von Gara bis 1. August. Aus Ohigi J VI, 208, Bl. ISO mit des Eiteas Bemerkung: dimitte (gedruckt bei Ougnoni Nr. XXVIII). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, venerabilibus archiepiscopis, episcopis, abbatibus ceterisque pre-latis ac magnificis et nobilibus regni Hungarie, nobis sincere dilectis, gratiam regiam et omne bonum. Venerabiles ac magnifici devoti sincere dilecti. aeeepimus litteras vestras, quibus nobis significatis, in rebus, que per vos et alios regnicolas pro pace et quiete illius incliti Hungarie regni traetari debent; presentiam magnifici Ladislai de Gara, bani Machoviensis, nobis sincere dilecti, admodum utilem et ac-comodam fore, ac propterea petitis, ut eundem Ladislaum, qui nobis se ad diem saneti Georgii1 proximi representare debet, aut ex integro ab hac representatione liberemus aut ei terminum prorogemus. nos vero, quia tranquillitati et paci prefati regni semper fuimus affecti, ut qui seimus, bonum illius statum toti Christianitati conducere, ne absentia dicti Ladislai tot bonis, que traetaturos vos scribitis, impedimentum afferat, sed ipsius pre-sentia prosit, vestris preeibus in hunc modum duximus annu-endum. contenti etenim erimus Ladislao prefato terminum, infra quem nobis astrictus est se restituere, usque ad diem kalen-darum augusti mensis proximi producere, quam primum ipse 1 Die Handschrift hat hier Gregorii, was nicht richtig sein kann. Denn der Brief datiert sicher aus Wr.-Neustadt, wo Friedrich nach Reg. 1613 erst am 21. März eintrifft; der Brief spricht aber von dem Tage als einem künftigen, kann also nicht den Gregorstag (IS. März), sondern nur den Georgstag (24. April) im Auge haben. " Daß der Brief nicht, wie Ougnoni meint, in den Februar 1444 fällt, geht aus seinem Ausstellungsorte (s. o.) hervor. 125 et fidejussores sui, qui pro ipso se nobis inscripserunt, litteras suas propriis munitas sigillis nobis transmiserint. quod, si littere hujusmodi venerint, desiderio vestro, sicut dictum est, annuemus. datum in Novacivitate. LXXV.* Kaspar Schlick an Papst Eugen IV.; [Wr.- Neustadt, Ende Mars 1444].a Dankt- ihm für die Bullen, die seinen Bruder Heinrich Schlick als Bischof von Freising bestätigten. Aus clm. 12725, Bl. 126«. Dum essem superioribus diebus apud Niivembergam, quia Serenissimus dominus meus rex ad conventum, qui illic haben debebat, me cum certis aliis collegis destinarat, allate sunt interim per tabellarium vestre sanctitatis ad cancellariam regalem littere provisionis, quam vestra sanctitas de venerabili domino Henrico fratre meo dignata fuerat ad ecclesiam Fi"isin-gensem facere, easque litteras nunc demum rediens apud opi-dum Pruk reperi letoque et ilari animo recepi, recognoscens non solum in promotione dicti fratris mei, sed in liberali missione litterarum hujusmodi vestre sanctitatis erga me, fratrem et domum meam vigentem benignitatem, quam domus mea et nos omnes, qui ex illa sunius, perpetuis temporibus in mente gere-mus et recognoscere tantam erga nos beneficiorum exhibitionem totis viribus enitemur. voluissem tarnen tum pro vestre sanctitatis honore tum pro fratris mei comodo has litteras citius ad-venisse, ne adversario liber campus patuisset, sicut propter dila-tionem hujusmodi patuit, qui nunquam interea destitit apud principes Bavarie et apud castellanos, castra ecclesie Frisin-gensis tenentes, rem suam promovere. et quia pro parte fratris mei nullum jus nisi verbotenus ostendi poterat, factum est, quod idem adversarius ecclesiam inprimis cathedralem et deinde ali-quas possessiones est assecutus, quod non contigisset, si littere a Das ungefähre Datum dieses und der beiden folgenden Schreiben des Kanzlers ergibt sich aus dem Briefe des Eneas vom 18. Februar (Bd. I, Nr. 126); vor Ende März konnte Schlick nicht gut schreiben; in Brück a. d. Mur erreichte er den König und mit ihm den Eneas, der die Bullen bewahrte. Nach Reg. 1610—11 befand sich Friedrich am 17. März in Brück; am 21. März war man in Wr.-Neustadt; bald nach der Ankunft daselbst dürfte der Brief des Kanzlers geschrieben sein. 126 vestre heatitudinis prius venissent. utcunque tarnen sit, re-cognosco magnum vestre sanctitatis erga me et fratrem meum beneficium conaborque omnibus viribus meis et publice et privatim ubicunque, ut bonum decet servitorem, gratus haberi et in hac quoque ecclesia Frisingensi non desinam jus fratris mei prosequi majestatemque regiam exhortari oportune et importune, ut parti nostre assistat et quantum in sua est potestate nobis faveat, sperans et non dubitans, quod apud ipsam majestatem preces mee non transibunt incassum, quamvis re integra melius posset. exinde sciat vestra beatitudo, in omnibus, que suum honorem comodumque concernunt, me promtum paratumg'we fore, nee mihi majus esse desiderium, quam dari occasionem, per quam vestre sanctitati ostendere possim, quam sibi cupiam complacere atque servire, quam clementissimus deus diu et feli-citer conservare dignetur ad prosperum regnum ecclesie sue sanete. LXXVI.* Kaspar Schlich an einen Kardinal;" [Wr.-Neustadt, Ende Mars 1444]. DanM ihm für seine Bemühungen in der Freisinger Angelegenheit. Aus clm. 12725, Bl. 127. Accepi litteras provisionis Frisingensis ecclesie in persona venerabilis Henrici fratris mei facte, quas missas esse liberaliter absque consuetis oneribus pro maximo beneficio tum a sanetis-simo domino nostro tum a vestra reverendissima "paternitate re-cognosco, que, ut ab aliis intellexi, rem diu protraetam solicitavit, procuravit; promovit, absolvit et expedivit. itaque post ipsum dominum nostrum preeipue- me vestre reverendissime paternitati ob-noxium sentio, que tantam in rebus meis et curam et diligen-tiam adhibet. voluissem tarnen litteras illas citius advenisse, ut eo melius adversario sanetissimi domini nostri prefati et fratris mei emulo resisti potuisset, qui propter hujusmodi dilationem pedem suum altius fixit. utcunque sit, nitar pro viribus sibi resistere studeboque quoad potero, ut gratia ingens fratri meo * Der Brief ist wohl an den Kardinal von Tarent, Oiovanni di Tagliacozzi, gerichtet; vgl. des Eneas Schreiben an Campisio vom 18. Februar 1444, Bd. I, Nr. 126. 127 mihique facta sortiatur effectum et in onmibus rebus, quibus potero, tanquam fidelissiinus servitor memor ero beneficiorum a sunmio domino nostro susceptorum, cujus beatitudini per vestram veverendissimam Tpaternitatem cupio fieri commissus. datuni. LXXVII.* Kaspar Schlick an einen Kardinal; [Wr.-Neustadt, Ende Mars 1444]. Dankt ihm für seine Bemühungen in der Freisinger Angelegenheit. Aus clm. 12725, Bl. 127. Rediens his diebus ex dieta Nuxembergensi reperi litteras apostolicas super provisione venerabilis domini Henrici fratris mei, ad ecclesiam Frisingensem facta, mihi transmissas, quas libenter vidi et libentius recepi, animadvertens tum sanctissimi domini nostri maximam erga me benignitatem tum vestram ac sacri collegii vestri liberalitatem et animorum inclinationemperpromptam, quas res et dominus frater et ego obnoxii sumus, quoad vixeri-mus, recognoscere, idque faciemus quantum vires tulerint. ego tarnen desiderassem, eas litteras citius advenisse, quod rebus tum domini nostri sanctissimi tum ipsius ecclesie Frisingensis et fratris mei magis conduxisset, nee enim adversarius noster aliquas possessiones obtinuisset, que jam habet, nee tantum haberet favorem, quantum medio sibi tempore vendieavit. quid-quid sit, tarnen conabimur frater et ego resistere et cum auxilio regie majestatis et aliorum studebimus, ne jus apostolicum suppri-matur curabimusque emulorum dicti domini nostri et nostrorum conatus elidere et in. Omnibus concernentibus honorem et utili-tatem sanctissimi domini nostri et sedis apostolice semper fide-lissimi et promptissimi inveniri. Lxxvnr. K. Friedrich an die Anhänger des Königs Ladlslaus in Ungarn; Wien, [Anfang April 1444].a Bedauert, daß er wegen der Unsicherheit des Weges Jceine größere und feierlichere Gesandtschaft * Die Datierung in Ohigi 24 maii 1444 ist unmöglich; der Brief fallt nach dem 27. März und vor den 23. April, den Tag der Eröffnung des Beichs-tages in Ofen. 128 an sie habe .absenden können; ersucht sie, auf ihrer Hut su sein und ihm über alles Bericht zu erstatten. Aus clm. 12725, Bl. 172 und Ohigi JVI, 208, Bl. 208 mit des Eneas Bemerkung; dimitte (gedruckt bei öugnoni Nr. XXXI). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, etc.1 Reverende in Christo pater ac magnifici nobiles sincere dilecti. ex litteris vestris secundo die post festum annunciationis beate Marie virginisa Strigonii datis intelleximus, vos letis men-tibus oratores suscepisse, quos ad vestram requisitionem illuc transmisimus libetque nobis in ea re vestris desideriis esse com-placitum. nos tarnen libenter legationem solemniorem et majoris status viros destinassemus, nisi viarum discrimina vobis ad-modum nota fuissent impedimento. speramus tarnen eos, qui venerunt ad vos, tante prudentie et circumspectionis esse, ut legationis munus, sibi commissum, nedum fideliter sed etiam sapienter valeant adimplere. ad ea vero, que scribitis de trac-tatibus habitis, ut vos Budam proficiscerimini et de securitatibus per vos postulatis, nichil aliud dicimus, nisi quod provisionem et cautelam vestram admodum commendamus, vobis iterum atque iterum suadentes, ut in Omnibus tractatibus et accessibus vestris non solum reali sed etiam personali cautele vestre con-sulatis. in qua re amplius loqueremur ad propositum, nisi quod vos vetustis exemplis commonitos tanto cautiores credimus esse, quanto majora nonnunquam pericula subivistis. expectamus autem per vos certiorari de punctis atque capitulis universis, que per vos, inter vos seu cum parte altera fuerint pro meliore directione juris Serenissimi principis Ladislai, regis Hungarie etc., patruelis nostri carissimi, ac pro tutela nostra preadvisata. quibus cognitis studebimus, quantum in nobis erit, quam cele-riter nostram vobis desuper intentionem clarius significare et, quoad poterimus, consiliis et auxiliis oportunis assistere. expectamus etiam, quod2 frater noster, rex Polonie, juxta condic-tum, postquam ex illa sua exercituali contra Teucros expeditione reversus est, aliquid de pace atque tranquillitate illius incliti Hungarie regni pertractanda nobis scribat, in qua re, si suas, ut prestolamur, litteras susceperimus, de singulis vos participes faciemus et cum vestro consilio procedemus, prefatum autem 1 Der Satz fehlt clm. — 2 Ohigi hat statt quod den Accus, cum infinit. a 25. März. 129 patruelem nostrum, sicuti ex Laybaco promisimus; ad Novam civitatem nobiscum fortem et sospitem duximus, quo in loco vicinus est Hungarie facilisque ad eum accessus est omnibus, et per omnes, qui eum intueri cupiunt, videri poterit. vos tarnen, sicut hactenus fecistis, jura ipsius domini vestri constantibus animis tueri perseverate, quia nee humanuni, sicuti sperare de-betis, nee divinum vobis deerit, pro pupilli et orphani regis justitia deeertantibus, auxilium. datum Vienne.1 LXXIX.* K. Friedrich an K. Wladislaw von Polen; [Wr.-Neustadt, ca. Anfang April 1444]." Ist durch den angesagten Reichstag in Nürnberg verhindert, zu Pfingsten mit dem Könige zu verhandeln; übersendet ihm die Vertragsartihel, die er in einigen Punltten abgeändert habe. Aus dm. 12725, Bl. 171". Fridericus, dei gratia rex Romanorum. semper augustus,2 serenissimo prineipi Wladislao, eadem gratia regi Kolonie, fratri et consanguineo nostro carissimo, salutem et fraterne dilectionis augmentum. Ex litteris vestris ad nos ultimo destinatis aeeepimus, fra-ternitatem vestram illam conventionem, quam inter nos facien-dam indixeramus, propter angustias temporis amplecti non po-tuisse ac propterea cupere, ut in festo pentecostes proximo,b si fieri posset, celebraremus eandem, alioquin per nuntios pleno mandato suffultos res illas perfici suadetis, pro quibus nos in-vicem conventuri fueramus. quia tarnen fraternitas vestra exer-citum contra Teucros instaurare et novnm adversus hostes fidei transitum facere disponit, dubium vobis est, an his rebus inten-dere circa tempus predictum possitis ideoque mentionem efficitis quorundam capitulorum, pro unione inter nos et vestram frater-nitatem firmanda missorum, que, si per nos fuissent aeeepta, offertis et vos eadem velle amplecti. nobis quidem multis ex causis expediens videbatur conventio inter nos facienda sicuti 1 Der Ort fehlt dm. — 2 Codex etc. a Der Brief fällt zweifelsohne vor den 23. April, den Tag der Eröffnung des Reichstages in Ofen. — b Pfingsten fiel 1444 auf den 31. Mai; für den 21. Mai hatte Friednch den Nürnberger Reichstag angesetzt, der aber in Wirklichkeit erst anfangs August eröffnet wurde. Fontes. II. Abt. C2. Bd. 9 130 pluries de nostro desiderio vestre fraternitati scripseramus. et quidem annuissemus his, que nunc significatis de conveniendo in festo pentecostes, nisi quod, sicut bene cernitis, per hoc dietam Nurembergensem negligeremus, quam minime intendimus preterire. sed postquam nunc convenire non possumus et nos vultuatim cernere, expectabimus aliud niagis idoneum tempus et tunc annuente altissimo non cum minori fructu jungemus dextras. nee minus utilia sunt illa, propter que personalis nostra impeditur conventio, quam illa fuissent, ad que invicem colloqui volebamus. sanetum est enim et pium opus, ad quod vestra iraternitas aspirat, querit enim Chiüstianani rem publicam am-pliare et hostes fidei comprimere, quod votum dignetur divina pietas seeundare. nos quoque pro pace inter Christicolas refor-manda proque divisionis ecclesiastice sublatione in Nurember-gensi dieta sumus laboraturi. ceterum ut utrumque propositum facilius celeriusque perfici possit, ommissa in presentiarum de-mittendis oratoribus via, articulos illos de unione sumus am-plexi, sed adjunximus aliqua pauca, ut communior et firmior sit inter nos unio utque nobis absentibus inter subjectos nostros et vestros pax observetur et quies utrinque stabilior habeatur, sicut strenuus Georgius Sweinpekh -miles et egregius magister Petrus, consiliarii nostri fideles dilecti et oratores, latores pre-sentium" vestre fraternitati latius reserabunt, quibus velitis in dicendis nostro nomine plenam concedere credentie fidem et ipsos ad nos celeriter remittere, ut ex bis, que inter nos con-clusa fuerint et per iraternitatem vestram ab exteris et per nos ab internis hostibus eo comodius Christiana religio queat pacari, quo inter nos unio melior et intelligentia clarior fuerit. LXXX.* K.Friedrich an das Prager Kapitel; Wien, [zwischen dem 28. April und 25. Mai 1444].1 Befiehlt, den von ihm zum Pfarrer in a Über die Tätigkeit der beiden vgl. den Brief des Kardinals Giuliano Nr. LXXXVIII Anm. — b Das Datum ergibt sich aus dem Orte der Datierung; K. Friedrich war nur in dieser Zeit in Wien; vgl. dazu den Brief des Herzogs Albrecht an die Stadt Budweis, worin er sie bittet, den Pfarrer Mathesen „gütlich" aufzunehmen, „geben ze Wien am Montag nach sand margreten tag anno 1444". (Millauer: Fragmente a. d. Nekrolog d. Zisterzienserstiftes Hohenfurt in Abhandlungen d. böhm. Qesellsch. d. Wissensch. Prag, 1819, 8. 18). Vgl. Trajer: Beschreibung d. Diözese Bndweis S. 15. 131 Budweis ernannten Mathias von Brüx im Besitze der Pfarre zu lassen. Aus elvi. 12725, Bl. 164". Decano et capitulo ecclesie Pragensis. Vidimus litteras quasdam prepositi ecclesie saneti Apolli-naris, administratoris ecclesie vestre; per quas comniittit ple-bano in Borsaw, ut1 Andream quendam, clericum Pragensem, vel ejus procuratorem ad possessioneni ecclesie in Budweis in-troducat resistentesque singulos canonica monitione premissa exeommunicatos2 publice nuntiet. asserit enim ipse administrator per suam diffinitivam sententiam presentationem de ipso Andrea faetam efficacem declaravisse ac ipsum ad ecclesiam in Budweis instituisse, venerabili Mattliie episcopo, quem nos vice et nomine serenissimi prineipis Ladislai, Hungarie etc. regis verique Bo-hemie heredis, patruelis nostri carissimi, quem tanquam proxi-mior consanguineus tenemus et gubernamus, ad ipsam Budvi-censem ecclesiam vobis presentaveramus, perpetuo silentio im-posito. de qua re multis ex causis admirati sumus nee puta-vissemus, vel vos vel administratores ecclesie vestre tarn leniter, inconsultis nobis, in benefieiis, que juris sunt patronatus dicti patruelis nostri, manus apponere. scitis enim, quia non licet in messein alienam falcem mittere, nee quisquam vestrum est, qui jus patronatus regium quovis pacto valeat impedire. scitis et alias, cum nostro nomine ac per litteras nostras requireremini, ut prefatum Matthiam per nos presentatum institueretis, vestrum fuisse responsum, quod ideirco institutionem hujusmodi facere non poteratis, quia Matthias idem ad sedem apostolicam appel-lasset. sed vos appellationem hanc in prejudicium juris patronatus animadvertistis. nunc autem dictus prepositus administrator de interpositis appellationibus nichil curat et audet, nobis in-requisitis et contra responsum vestrum nobis factum, presentationem nostram cassare ac contra voluntatem et preeeptum nostrum de Budvicensi ecclesia disponere. vidit primo ipse administrator litteras nostre presentationis faetas de prefato Matthia et parvi pendit, et postea ad vocationem civium, quam tarnen eis cum conditione indulseramus et postea retraetavimus justis ex causis, statim annuit, quod sane nimis presumtuosum est 1 Cod. vnd. — 8 Cod. exeommunicatag. 9* 132 et absurdum nee per nos quovismodo tolerabitur, quia nee debiti nee honoris nostri est, ut patiamur sie passim patruelis nostri jura pessundari. ideo vos hortamur, attente ac pro ea, quam domino vestro regi Ladislao prefato debetis obedientia, seriöse requirimus, quatenus administratorem prefatum ab hujusmodi novitatibus cessare faciatis ita, ut sublatis quibuslibet mandatis et commonitionibus Matthiam prefatum in possessione sue ecclesie paeifice stare permittat nee vel ipsum vel cives Budvicenses quovis colore de cetero molestet, quia nostra intentio est, pre-sentationem, quam semel de ipso episcopo feeimus, ratam et firmam esse, ad quam, si et vos partes vestras interposueritis ac deineeps jura patronatus regii absque nostro consensu non attigeritis, vestrum debitum adimplebitis, ac tarn a nobis quam a dicto LiadislaOj domino vestro, eritis in posterum merito com-mendandi. datum Wyenne etc. LXXXI. K. Friedrich an Papst Eugen; Wien, 1. Mai 14.44. Empfiehlt den jungen Ladislaus und seine Hechte auf Ungarn dem Schutze des Papstes. Aus dm. 12725, Bl. 163 und Ohigi JVI, 208, Bl. 313; N. 118; B. 118. Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus sanetissimo patri domino Eugenio pape quarto salutem pZwri-mam dicit. Beatissime pater et domine reverendissime.* etsi non dubitemus, apostolicam sedem, tanquam veritatis doctricem justamque vite magistram, quorumlibet juribus favorabilem esse nullique prorsus injuriam facere, quia quiequid ab ejus solio manat, justitie laneibus liberatur et equitatis, non tarnen ab re fore putamus aliqua per nos scribi, quibus beatitudini vestre2 jus Serenissimi principis Ladislai, Hungarie3 regis, patruelis nostri carissimi, pueri pupilli et orphani, commendatum efficia-mus, et eorum, qui fieta pro veris referunt, impiis resistamus conatibus. seit enim vestra4 beatitudo, patruelem nostrum pre- 1 Beatissime — reverendissime EI gestrichen; dm. hat nur Beatissime pater; auch die Adresse fehlt. — 2 EI tue. — 8 Oh. ursprünglich noch Dalma-eie, Croatie etc. — * EI tua. 133 fatum, qui post obitum dive nieinorie patrui et antecessoris nostri Alberti, Romanorum atque Hungarie Bohemieque regis, in utero materno postumus remanserat, ut primum natus fuit et sacri fontis unda renatus, adhibitis ex more solennibus, veram Hungarie et sanctam suscepisse coronam. nunc autem, sicut accepimus, magnopere quidam instant, ut vestrax sanctitas titulum regni hujus in alium transferat, multa illinc emolimenta tum vestre2 sanctitati tum regno prefato3 proventura dicentes. que licet nullatenus per4 apostolicam sedem considerari5 creda-mus, quia nullum comodum est tarn ingens, pro quo bene vendi justitia possit, mirandus tarnen est illorum conatus, qui ex alieno incomodo suum querentes comodum altissimi sanguinis puerum et paterno et avito regno cupiunt spoliare, iniquum profecto et abhominabile scelus. fecerit enim alius quamvis magnalia, sit potens, sit aptus regimini, sit per aliquos accersitus, nolumus ista discutere6 nee cum injuria volumus loqui cujus-quam, nulla tarnen ratio suadet, huic puero suum adimi regnum, qui si propter se non esset magni putandus, ei tarnen propter facta paterna universa Christianitas favorabilis esse deberet. quis enim nostri temporis homo est, qui patris hujus gloriosos conflictus tum contra Teucros7 tum contra Hussitas non audi-erit? debent preterea et huic puero favorem prebere avi sui clarissima gesta et illa ecclesie unio Constantie reparata, tum vero et Caroli quarti et Henrici septimi, quorum ultimus hie sanguis est memoria cesarum. tacemus inclite domus nostre Australis opera, tarn pro imperio quam pro ecclesia et in favorem fidei8 per nostros et hujus pueri progenitores edita. quis tandem non compati deberet innocenti puero, parentibus orbato, vero Hungarie heredi veroque regi? insane profecto mentis et animi trucis sunt ac totius hostes justitie, qui tarn generosum puerum regno privare et jus tarn clarum conculcare nituntur. sciunt tarnen et illi ipsi, qui talia petunt, inhumanum esse, quod Optant, atque ideirco extinetum puerum et nusquam inveniri confingunt, ut vel hoc colore regni titulus in alium derivetur. sed aliud reperitur. vivit enim rex Ladislaus prefatus, fausta et felici fruitur sospitate, scitus puer atque formosus. is est in Nova 1 EI tua. — * EI tue. — 8 EII gestrichen. — 4 E1 gestrichen. — * EI moveri, Schreibfehler für movere. — 6 fecerit—discutere in clm. ausgefallen. — ' EI Turchos. — 8 in — fidei E II gestrichen. 134 civitate, vicinus Hungarie, adirique ab omnibus potest, qui ejus visendi sunt cupidi. spes et nostra et omnium est, antecessorum suorum virtutes in hoc puero revicturas. que omnia idcirco vestre1 beatitudini recensemus, ne2 per sinistras suggestiones aliquid ex vestra curia3 valeat extorqueri, quod huic patrueli nostro possit esse nocivum, utque puerum istum, omnibus im-perii principibus sanguine junctum, apostolice sedis favorem vestra4 sanctitas prosequatur. sit igitur hie rex pupillus in vestro 5 conspectu recommendatus, sit ante oculos mentis vestre6 sua generositas, sua etas, sua puritas, suorum memoria prede-cessorum. et hujus justitiam, ex qua non inanis et fieta, sed vera et ampla utilitas apostolice sedis redundare potest, amplecti atque tueri velitis.7 datum Vienne, kalendis maji 1444. Fridericus dei gratia Komanorum rex semper augustus.8 LXXXIL* K. Friedrich an das Kardinalskollegium; [Wien, ca. 1. Mai 1444]. In Angelegenheit des Königs Ladislaus. Aus clm. 12725, Bl. 162", unvollständig. Fridericus. Eeverendissimi in Christo et amici nostri carissimi. notum esse cetui vestro nequaquam ambigimus, serenissimum prineipem Ladislaum, Hungarie etc. regem, patruelem nostrum carissimum, ex consensu procerum totiusque populi tanquam verum heredem legitime coronatum fuisse, quam cox'onam sanctam habet, in eoque regno et patri et avo successisse. quod licet ita se habeat, quidam tarnen, sicut aeeepimus, divisionem student, ut titulus regni ejus in alium dirimetur, quod quam impium et iniquum sit, vix ex-primi potest. sed aggreditur omnem enormitatem ambitio nee aliquid intemptatum relinquit, qua propter, etsi minime putan-dum sit, ex vestra sacra concione.......... 1 EI tue. — a Oh. ursprünglich ut, von EI korrigiert in ne. — s EI curia tua. — 4 EI tua. — 6 EI tuo. — 6 EI tue mentis. — ' EI velis. — 8 Ort, Datum und Unterschrift fehlt clm. 135 LXXXIII. K. Friedrich an K. Alfons von Aragon; Wien, 1. Mai 1444. Empfiehlt ihm seine Getreuen, Lorenz und Stephan, die in des Königs Dienste treten wollen. Alis clm. 12725, Bl. 174" und Ohigi JVI, 208, Bl. 300 mit des Fmeas Notiz dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. XXX). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, serenissimo principi Alfonso, Aragonum et Sicilie regi, fratri nostro carissimo, salutem et fraterne dilectionis augmentum.1 Allecti fama gestorum vestrorum famosi Laurentius et Stephanus, presentium exhibitores, dilecti nostri, servire sereni-tati vestre et ei tarn in bello, quam in pace promptum prestare famulatum decreverunt,2 ac eam ob causam iter nunc versus vestram curiam faciunt. quare/ cum ipsi apud nos non solum de fidelitate sed etiam multiplicibus aliis virtutum donis com-mendati existant, non ab re ducimus, eosdem nostris litteris vestre sublimitati recommendatos efficere. rogamus itaque vestram fraternitatem, ut tarn suarum intuitu virtutum, quam etiam nostre contemplationis respectu eosdem in vestris obsequiis benigne suscipere et sicut probitates eorum merentur, benigne3 tractare velitis, nobis exinde non vulgarem complacentiam pre-bituri. datum Vienne, kalendis maji anno domini 1444 regni vero nostri anno 4.4 LXXXIV.* [K. Friedrich an das Liegnitser Kapitel (?);" Wien, vor dem 5. Mai 1444]. Macht ihm Vorwürfe, daß es dem Wenzel von Bochow noch Iceine freigewordene Stelle gegeben habe und erwartet baldigst die Erfüllung seines Wunsches. Aus clm. 12125, Bl. 182. Honorabiles, devoti, dilecti. Porreximus vobis dudum pro honorabili Wenceslao de Bochoio, cancellarie nostre notario, familiari nostro devoto et 1 Die Adresse fehlt clm. — 2 Fehlt clm. — 8 In clm. korrigiert aus clementer. — i Ort ttnd Zeit der Ausstellung fehlt clm. a Da Wenzel von Bochow sich in einem ungedruckten Brief vom 5. Mai 1444 canonicus Lignicensis nennt, schließe ich, daß das Schreiben des Königs nach Liegnitz gerichtet sei. 136 fideli dilecto, regias nostras preces vosque hortati sumus et fecimus requisitos, ut primum canonicatum in vestra ecclesia extunc inantea vacaturum sibi velletis conferre et prebendam assignare, prout in litteris nostris desuper confectis plenius con-tinetur, quas vobis presentatas nequaquam ambigimus. miramur autem, cur postea, cum vacaverint nonnulli canonicatus, preces nostras non exaudieritis, nee hoc in bonam partem reeipimus, quia, cum vestra ecclesia per imperium fuerit exaltata, digna res est, ut nostris desideriis rationabilibus et longa consuetudine approbatis mos geratur. quidquid tarnen sit, omittentes preterita, vos iterum atque iterum attente hortamur et requirimus seriöse, ut prefato Wenceslao absque ulteriori litterarum nostrarum hor-tatu primum canonicatum vacaturum vel si nunc aliquis vacat, conferatis, in quantum nobis cupitis singulariter complacere et majestatem nostram in favores vestros potius quam in indigna-tionem velitis allicere. datum. LXXXV.* K. Friedrich erstreckt den Repressalienbrief des Heinrich Heyden gegen die Stadt Bologna auf das ganse römische Reich. Wien, 12. Mai 1444. Aus clm. 12725, Bl. 175, gleichlautend mit dem Keichsregistraturbuch N. 179 im k. 7c. Haus-, Hof- und Staatsarchiv in Wien. Fridericus dei gratia Romanorum rex etc.1 universis et singulis prineipibus ecclesiasticis et secularibus, dueibus, marchioni-bus, comitibus, baronibus, militibus, nobilibus, capitaneis, armi-geris, castellanis, consulibus, proconsulibus, judieibus, communi-tatibus et rectoribus earundem, tributariis, trigesimatoribus passuum ac viarum custodibus nee non aliis quibuseunque nostris et imperii sacri ac ducatuum et terrarum nostrarum subditis et fidelibus cujusvis Status, dignitatis, preheminentie seu conditionis existant, quibus presentes vel earum transumpta ostendi conti-gerit gratiam regiam et omne bonum.2 venerabiles, illustres, magnifici, nobiles, fideles, dilecti. recurrens ad nos alias hono-rabilis Heinricus Heyden, civis noster Viennensis et fidelis dilectus, cum querela exposuit, quod cum ipse dudum per clare memorie Elizabeth, Ungarie Dalmatie Croatie etc.3 reginam, heredem 1 clm. Fridericus ete. — 2 clm. gratiam etc. etc. — 3 clm. Ungarie etc. 137 Boemie ac Austrie etc. ducissam,1 cum mille ducentis aureis sive ducatis Venetis boni et justi ponderis tribusque petiis auri ad valorem sexcentorum et quinquaginta ducatorum similium ascendentibus ad coemendos aureos ac syriceos pannos ad Flo-rentiam mitteretur ac per civitatem Bononiensem transitum faceret, per cives Bononienses ibidem ducatis et petiis auri predictis violenter et nullo juris ordine servato extitit spoliatus, quo facto cives ipsi, per nonnullos principes et maxime per dictam reginam requisiti, satisfacere dicto Heinrico de rebus ablatis hujusmodi ac damnis propterea supportatis per sua scripta certo-modo promiserunt, quod cum postmodum minime observassent, regina prefata absonum judicans, eundem Heimicum suis instantem obsequiis indebite tot dampnis ac gravaminibus mo-lestari sibique super eisdem non oportune provideri, Heinrico predicto ac suis heredibus adversus prefatos Bononienses per omnia regna ac principatus et dominia sua repressalias justo ordine concessit. verum quia ipsa regina, antequam vigore dictarum repressaliarum idem Heinricus jus suum consequi posset, sicut altissimo placuit, debitum nature persolvit, nobis, qui Serenissimi principis Ladislai, Hungarie, Bohemie etc. regis ac ducis Austrie, patruelis nostri carissimi dicteque regine filii et heredis, tutelam gerimus, Henricus idem humiliter supplicavit, quatenus pro restauratione suorum dampnorum, cum alitev debitum suum consequi nequiret, repressalias hujusmodi confirmare ac per principatus et dominia nostra totumque Romanum imperium extendere seu illas de novo concedere dignaremur. nos autem, suscepta de supradictis omnibus et eorum circumstantiis infor-matione sufficiente, licet vigore premissorum ad confirmationem, extensionem seu concessionem hujusmodi rite procedere potuis-semus, volentes tarnen cum Bononiensibus hisdem mitius agere, per litteras nostras ipsos requisivimus, ut. Heinrico predicto ducatos ac petias auri, quibus fuerat indebite spoliatus, vel eorum valorem cum satisfactione dampnorum restitui facerent, alioquin repressalias antedictas nierito confirmantes per sacrum amplicaremus imperium. cives vero prefati nobis per suas litteras responderunt, dictas pecuniarum summas sive res, eidem Heinrico sublatas, cuidam mercatori et concivi suo Herculi de Fan-tuciis vigore repressaliarum per eorum communitatem secundum 1 dm. heredem — ducissam fehlt. 138 formam juris assignatas fuisse, cum ille per quendam nobilem vocatum Rater vexatus antea extitisset injuste. nichilominus tarnen de consensu ejusdem Herculis offerebant ipsum cum pre-fato Heinrico in quovis loco, qui foret utrique parti communis, juri statarum, rogantes ne ad hujusmodi repressaliarum con-cessionem nioveri vellemus, quorum nos precibus annuentes, quamvis prefatus Rater non fuerit subditus nee vasallus ipsius domine regine, tarnen, ne qua ipsis querele causa remaneret, inposterum oblationes easdem de stando juri per dictum Hein-ricum reeipi voluimus communemque locum, in quo hec causa cognosceretur, Tridentum, judicem autern cause, qui rem audiret ac determinaret venerabilem Johannem de Cometaw, electum Feltrensem ac gubernatorem episcopatus Tridentini, natione Bohemum nullique parti rationabiliter suspectum, nominavimus, rursus Bononienses eosdem per nosti'as litteras requirentes, ut coneivem suum prefatum ad comparendum Tridenti in cei'to termino per se vel procaratorem suum legitimum cum plena securitate de stando juri et judicato solvendo coram dicto gubernatore inducerent, quia similiter alteri parti mandassemus, quod si civis ipse boc facere recusaret et aliter dicto Henrico in hujusmodi termino satisfactum non foret, de repressaliis con-firmandis et ut prefertur ampliandis ipsos Bononienses reddidimus certiores. adveniente vero prefixo termino, cum neque in ali-quo dicto Heinrico satisfactum neque via de stando juri modo predicto per Bononienses recepta foret, sed ex novis eorum litteris ad nos destinatis manifeste constaret, ipsos non justitiam sed cavilationes et subterfugia querere, qui licet antea obtulissent expresse dictum Herculem cum prefato Heinrico juri staturum, cum tarnen in ultimis litteris non cum Heinrico sed cum regina prefata vel ejus heredibus agere velle dicebant, locum civitatis Tridentine, quamvis Bononiensibus quam Viennensibus longe propinquior et commodior esse noscatur, ac judicem per nos nominatum suspectos allegando, rursus ad majestatem nostram prefatus Heinricus recurrit, ne per varias Bononiensium evasiones diversasque cavillationes a consecutione debiti sui semper teneatur suspensus, humiliter sibi de oportuno repressaliarum remedio supplicans provideri, nos ergo, qui tanto tanquam sublimi Romane regie dignitatis solio insufficientibus tarnen meritis presi-demus, ut jus suum unieuique tribuamus, quod quantum in nobis est, efficere non postponimus, tarn inanifestam injuriam 139 predicto Heinrico factam considerantes, cum Bononienses sicut premissuin est, tarn per reginam antedictam et alios non-nullos principes quam per nos pluries requisiti eidem Heinrico satisfacere recusaverint oblatasque juris vias penitus refugerint, repressalias Herculi prefato per se juridice datas asseverantes, cum tarnen illas non vocata nee avisata altera parte concesserint, quia nostri officii potissimum est, injurias prohibere ac injuste oppressis, ut releventur, oportunos prebere favores, prefati Hein-rici supplicationibus inclinati repressalias sibi ac suis heredibus adversus prefatos Bononienses eorumque res et bona, per reginam prenominatam concessas, in omnibus earum punetis, clausulis et articulis animo deliberato et ex certa nostra scientia sanoque accedente consilio tarn auetoritate Komana regia quam tutorio prefati patruelis nostri nomine confirmantes, ratificantes et appro-bantes per prineipatus ac dominia nostra totumque Romanum imperium extendimus et harum serie de novo concedimus Heinrico predicto ac suis heredibus nee non illi sive illis, quibus ipsi hoc suo nomine duxerint committendum pro recuperatione rerum suarum ac dampnorum supportatorum recompensatione in quibusvis prineipatuum ac dominiorum nostrorum et imperii sacri jurisdictionibus, civitatibus, opidis, castris, villis, territoriis et officialatibus tarn in terra quam in aquis mereimonia, ani-malia et quavis alias res et bona quecumque dictorum Bono-niensium vel servitorum et subditorum suorum ac cujuslibet eorum apud vos et quemlibet vestrum ordine juris aut alias sine juris et judicii innotatione prout eis melius visum fuerit expedire arrestandi et sub arresto detinendi, quousque per dictos Bononienses sibi pro dicto spolio et damnis inde suseeptis ple-narie fuerit satisfactum, liberam et omnimodam dedimus et concessimus ac tenore presentium damus et concedimus facul-tatem et potestatem, volentes insuper quod postquam dictus Heinricus vel heredes prefati aut eorum nominibus agentes ali-qua bona dictorum Bononiensium arrestaverint, indilate debeant arrestum hujusmodi dictis Bononiensibus significare, ut si velint bona sie arrestata infra sex ebdomodas a die intimationis sibi facte computandas, redimere valeant, lapsis vero prefatis eb-domodis, si nulla redemptio facta fuerit, liberum sit et licitum Heinrico ac heredibus prefatis per se vel suos procuratores bona taliter sub arresto detenta ad se reeipere et in suum usum atque utilitatem convertere. quocirca vobis omnibus et 140 singulis auctoritate Romana regia districte precipieado manda-mus, quatenus dictum Heinricum Hayden1 heredesque suos ac omnes familiäres et nuntios quoscunque dum et quotiens cum presentibus aut earum autentico transumpto, cui fidem tanquam originalibus litteris volumus et decernimus adhiberi ad vos seu quemlibet vestrum pervenerint vosque requisitos desuper fece-rint, nostro intuitu recommendatos suscipientes, eisdem pro re-cuperandis rebus ablatis predictis ac pro satisfactione damnorum et interesse per arrestationes, vias et modos, ut superius ex-primitur, assistere ac cooperaiü debeatis, omnem favorem atque operam et auxilium prout necessarium vel quovismodo oportunum fuerit in pi-edictis exhibentes, aliter non facturi in quantum nostram indignationem cupitis artius evitare presentium2 sub nostri regalis sigilli appensione testimonio litterarum. datum Vienne, anno domini etc. 44, 12. mensis maii, regni vero nostri anno quinto. De mandato Aomini regis. LXXXVI. Kaspar Schlick an Juan de Carvajal; Wien, 20. Mai [1444]. Freut sich, daß Carvajal in Nürnberg anwesend sein werde. Der König treffe bereits Vorkehrungen zur Abreise, doch sei deren Tag noch unbestimmt. Aus clm. 12725, Bl. 131 und Chigi J VI, 208, Bl. 317; N. 167. Reverendo patri domino Johanni Carvajal, juris consulto et apostolici palatii causarum auditori, Gaspar Sligk, cancellarius imperialis, salutem -plurimam dicit.s ßeverendissime pater.4 venit ad me nuntius vester5 cum litteris, quibus mihi significastis,6 vos7 iterum Nurembergam repetere, in qua re prophetam me redditis.8 scitis9 enim hunc reditum vestrum10 me vobis11 predixisse, quia dictas nostras pre-termittere non potestis12 et sicuti arbitror inter nos libenter vivitis,13 nam et nos letis animis vestram intuemur paternitatem.14 sed vellem ego aliam ob causam vos15 inter Germanos commo- 1 clm. nur H. — 2 Alles folgende fehlt clm. — s Adresse fehlt clm. ¦— 4 Fehlt Chigi. — 5 Oh. tuus. — 6 Oh. significas. — ' Oh. te.— 8 Ch. reddis. — 9 Ch. scis. — 10 Ch. tuum. — " Ch. tibi. — 12 Ch. potes. — 18 Oh. vivis. — u Ch. te intuemur. — 16 Oh. te. 141 rari, ne semper hoc ecclesie negotium in manibus nostris nun-quam expediendum esset,1 quia dignum jam foret, has poni contentiones et unitam esse ecclesiam.2 longe nanque plus mali secum affert hec divisio Christianorum, quia viritim liti-gatur,3 quam Teucrorum4 impugnatio, adversus quos cuncti sen-timus idem. sed dabit deus his quoque finem. quod de diete cursu deposcitis,5 non possum cum certitudine scribere, quid futurum sit.6 hoc scio et hoc vobis7 notum facio, dominum 8 nostrum regem dietim9 se instruere, ut ad dietam ascendat intenditque germanum suum, ducem Albertum, et patruelem, du-cem Sigisinundum, secum ducere.10 diem certam recessus pre-scribere nequeo, sed omnis apparitio fit, ut quantocies iter su-matur. quid autem impedierit celeriorem recessum dicam vobis,11 cum presentialiter verba serenms. nam et Bohemorum et Un-garorum res moram pepererunt,12 quas me referente plenius agnoscetis.13 tunc etiam quomodo in re Frisingensi successerit vobis14 aperiam, quamquam jam audire potuistis,15 germanum meum castrosum et adversarium castratum esse, cui jam ad-empta sunt, que invaserat castra. sed multe nobis per non-nullos™ Basilienses inferuntur mine, adversus quos ut et vos et alii amici in dieta Nurembergensi pro defensione nostra su-matis arma17 opus erit, ne juri nostro et apostolice sedis fiat injuria.18 nova que scribitis vos19 afferre leto corde intelligam, ut illinc früctus aliquos emergere possit, qui vos20 nosque letitia compleat. valete21 optime. ex Vienna, 20. maji 1444. LXXXVII. Edilct K. Friedrichs; ddo. Wien, 21. Mai 1444 über den mit K. Wladislaw von Polen auf zwei Jahre geschlossenen Waffenstillstand. Aus clm. 12725, Bl. 133, gleichlautend mit dem Beichs74egistraturbuch N. 200 des k. k. Haus-, Hof- und Staatsarchivs in Wien, gedruckt bei Ohmel, Regesten, _____________ Anhang S. LXI, Nr. 47. 1 E. korr. penderet. — 2 quia — ecclesiam von E. gestrichen. — s E. korr. in-vicem litigamus. — l E. korr. Turchorum. — 6 Oh. deposcis. — 6 quid — sit von E. gestrichen. — ' Oh. tibi. — 8 Von E. gestrichen. — 9 E. lcorr. in dies. — 10 intenditque — ducere von E. gestrichen. — u Oh. tibi. — 12 E. korr. res innovate sunt. — 1S Oh. agnosces. — 14 Oh. tibi. — 15 Oh. audisti. — le Von E. gestrichen. — 17 ut — arma von E. gestrichen; dafür opus erit armis tuis. — la Der Satz sed multe — injuria fehlt clm. — " Oh. scribis te. — 20 Oh. te. — 21 Oh. vale. 142 Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus. notum facimus tenore presentium universis, quod nos cum sere-nissimo principe Wladislao, rege Polonie etc., fratre et consangaineo nostro carissimo, in sinceritate et dilectione ac prestantiori ut convenit unire cupientes fraternitate pro utrorumque terrarum ac subditorum nostrorum tranquillo et salubri statu ad infrascriptas devenimus ordinationes, deliberato consilio ac bona conclusas fide sub forma et modis ut sequitur infrascriptis. in primis ne teneantur aut foveantur in principatibus et terris nostris et illustris Alberti, ducis Austrie Stirie1 etc. principis et germani nostri carissimi, et in castris, civitatibus et districtibus omnium eorum, qui in hac unione sunt comprehensi, ut infra declarabitur, nee eisdem consilium, auxilium aut favor detur, qui ex ipsis principatibus, terris, castris, civitatibus et districtibus subditos pre-fati fratris nostri Polonie regis et sibi obedientes in regno Hungarie invadere, spoliare, depredari seu quovismodo in bonis, rebus pariter et personis molestare vellent, quin potius eosdem de terris, principatibus ac dominus, castris et districtibus hujus-modi pro posse expellere ac profugare conabimur, volentes in-super nostris prohibere subditis, ne aliquam molestiam, injuriam vel gravamen ex terris, dominus, principatibus et districtibus nostris et illorum, qui in hac unione includuntur, prefato fratri nostro regi Polonie subditis et obedientibus sibi in regno Un-garie sub quoeunque colore inferant, faciant vel inferri per-mittant. sed si quis ex nostris et dicti ducis Alberti, germani nostri, et illorum, qui in hac unione sunt inclusi, subditis et obedientibus contra aliquem, seu aliquos ex subditis vel obedientibus eidem fratri nostro, regi Polonie, in regno Hungarie actionem seu conventionem aliquam habere pretenderit aut extimaverit, extunc idem actionis vel conventionis hujusmodi occasione, forum rei infra regnum Ungarie sequantur et justitiam ibidem a competenti judice implorent, que sibi juxta patrie consuetu-dinem indilate debet administrari. hoc specialiter declarato, quod prefatus frater noster rex Polonie ultra ea, que nunc in regno Ungarie et intra ejus metas de civitatibus, castris, ca-meris, offieiis et suis pertinentiis quibuseunque possidet et tenet, manum non extendat in damnum alioram et violenter nee per suos subditos vel obedientes extendi patiatur, quodque super 1 Fehlt clm. 143 bis, que ad castra vel civitates apud manus ejus aut sibi obedientium existentes ordinarie et solito ab olim more pro-venire consueverunt et debent, contentus ad conservationem hujusmodi castrorum et civitatum plura acquirere seu novos census iruponere non debeat nee imponi permittat, item, quod liberum sit mercatoribus et subditis, nuntiis et ambasiatoribus civitatum, terrarum, castrorum ac villarum obedientie dicti fratris nostri, regis Polonie, in regno Hungarie et ejus terrarum ac dominiorum quorumeunque per prineipatus, terras et dominia quelibet, ut prefertur, nobis et germano nostro ac illis, qui in bac unione comprebenduntur, obedientia ac subjecta, ubieunque ire, transire, negotiari et morari, ubi et quotiens placuerit et opus erit, omnibus occasione rei eujuseunque arresto, deten-tione seu impedimento prorsus amotis, hoc salvo, quod terris et prineipatibus ac dominus predictis in his, que fieri et observari sunt ibidem solita et consueta, ac ipsorum juri in hoc non dero-getur quodque transitus, negotiationes ac more, ut prefertur, ad damnum terrarum, prineipatuum et dominiorum predictorum aut subditorum eorundem, ut premittitur, non tendant. preterea in casu, quo aliqui ipsius fratris nostri, regis Polonie, aut nostri seu prefati germani nostri aut illorum, qui in hac unione includun-tur, subditi predictis contraire aut ea modo, quo premittitur, ob-servare nollent seu recusarent, sed spolia aut alia damna hinc-inde inferre vel continuare presumerent, extunc utraque pars ad repressionem et emendationem talis vel talium damnificantis vel damnificantium intendere, procedere ac exurgere teneatur, quandoeunque una pars aliam duxerit requirendam, ut sie unitis viribus molestationes1 evellantur. sed, si aliqua partium vellet vel posset talia sine auxilio seu invocatione alterius partis per-ficere, hoc ei liceat sine impedimento alterius partis. hanc autem ordinationem seu dispositionem taliter faetam harum serie litte-rarum ac verbo nostro regio inconeusse et inviolabiter observare et observari facere pollicemur et durare volumus-eandem per biennium a festo ascensionis domini nunc instanti, intelligendo istam unionem de regno Hungarie et obedientia fratris nostri, regis Polonie, in eodem regno et omnibus aliis terris et dominus suis ac de terris et prineipatibus nostris ac illustrissimi prineipis Ladislai, regis Hungarie etBoemie ducisque Austrie etc., patruelis clm. molestatores. 144 nostri carissimi, cujus gubernationem gerimus atque gerrnani nostri; ducis Alberti, videlicet Austrie, Stirie, Karinthie et Car-niole l et tota parte et obedientia prefati patruelis nostri, regis Ladislai, in regno Hungarie, sive sint prelati, capitanei, barones, nobiles, civitates, castra, opida, ville seu comunitates ac Omnibus aliis hereditariis terris suis, qui omnes suprascripti frui debent hac unione in omnibus articulis supra notatis. in eventu autem, quo aliquis ex nostris seu patruelis et gerrnani nostrorum predictorum subditis se ex hac unione vellet extrahere et alios damnificare, per hoc hec unio et intelligentia non sit nee in-telligatur esse rupta. sed pars lesa et damnificata procedere possit modis congruis, prout oportunum fuerit, ad repressionem talium ofi'endentium et inobedientium sine iinpediniento alterius partis. quo quidem termino lapso erit in arbitrio nostro et prefati fratris nostri, regis Polonie, et illorum, qui in hac unione comprehenduntur, unam similem vel aliam unionem seeundum qualitatem temporum et emergentes causas conficere et ordinäre in omnibus premissis, dolo et fraude cessantibus quibuseunque. in cujus rei testimonium atque robur sigillum nöstrum regium presentibus est appensum. et nos Albertus, Austrie Stirieque2 etc. dux prefatus, quia hanc unionem amplectimur et illam pro nobis et subditis ac obedientibus nobis aeeeptamus, promittentes, eam sub prineipis bona et sincera fide in omnibus suis clausulis inviolabiliter observare, ideo sigillum nostrum de nostro bene-placito etiam presentibus est appensum. datum Vienne in pre-dicto festo ascensionis domini anno ejusdem 1444, regni nostri anno 5. LXXXVIII. Kaspar Schlick an den Kardinal Giuliano Cesarini; Wien, 28. Mai 1444. Über den Waffenstillstand, dessen praktische Folgen er bezweifle; doch, hoffe er, daß daraus ein dauernder Friede erwachsen Icönne. Über die Bedeutung des bevorstehenden Reichstages in Nürnberg, wohin der König am 24. Juni su gehen gedenJce. Am clm. 12125, El. 131 und Chigi JVI, 208, El. 341; N. 169. 1 clm. fehlt Stirie— Camiole; dafür etc. — 2 Fehlt clm. 145 Reverendissimo in Christo patri domino Juliano, cardinali sancti angeli, apostolice sedis legato, Gaspär Sligk, cancellarius imperialis, salutem ^lurimam dicit.1 Reverendissinie in Christo pater et domine mi colendis-sime.2 eram dubius, quid cause foret, quod ad me diu non scrip-sissetis.8 verebarque, ne vel mei essetis obliti vel alia vobis molestia contigisset, que scribere non permitteret, cum litteras vestras accepi in die ascensionis ex Buda missas,11 que mihi 1 Die Adresse fehlt clm. — 2 Die Anrede fehlt Oh. — sDa aus den früher mitgeteilten Briefen hervorgeht, daß der Kanzler an Gesarini in der Pluralform schrieb, habe ich diese gegen die Singularform der Vorlage in den Text eingesetzt. " Der Brief des Kardinals an Schlick lautet nach clm. 12725, Bl. 130: Epistola Juliani cardinalis domino cancellario. Magnifice domine, amice noster dilectissime. solemus litteras vestras legere aliter quam aliorum, hoc est majori cum voluptate et letitia. in his enim ab initio usque in finem nihil est, quod nos mirum in modum non delectet, sive hoc faeiat vera amicitia, qua alter alterum diligimus sive egregius atque suavis vester dicendi modus, itaque sl cupitis ah his nos relevare angustiis, que in istis regionibus nos undique circum-septos tenent, scribite nobis crebro nee cura vobis sit, quid seribatis, dummodo aliquid qualecunque seribatis. quod si in his addideritis bo-nam valitudinem cesaris nostri ac vestram, nihil amplius requiremus. ad-venerunt huc imperiales oratores, dominus Greorgius et dominus Petrus, qui diligenter ac prudenter exeeuti sunt legationem suam. ipsos juxta mandatum litterarum augustalium et exhortationem vestram audivi quan-tum potui et cum ipsis usque ad insulam Cepel, ubi reereationis gratia residet iste Serenissimus dominus rex et vester palatinus, profectus sum. ibi lectis litteris treugarum et additamentis factis per cesaream majesta-tem orta est non parva difficultas, ita ut aliquando dubitaverimus, ne istud negotium votive consumeretur. feci, quod potui, ne re infeeta oratores redirent et tandem operante eo, qui semper pacis auetor est, treuge ipse concluse sunt, juxta tenorem litterarum imperialium, pro qua re non mediocrem suseepi letitiam, tum propter cesaris nostri honorem, tum ut bellorum auferatur seminarium, tum ut exercitus contra impios Tur-cos institutus liberius ac copiosius in nomine domini procedat, forsitan antequam treugarum expiret tempus. is, qui dixit, ego eogito cogitatio-nes pacis, interim aliquid cogitabit, vel ut rectius loquamur, ab eterno cogitavit, unde perpetua pax in hoc jam nimium lacerato regno oriri possit. id autem, quod in fine litterarum subjungitur, quod negotia sanc-tissimi domini nostri pape cum omni favore prosequimini in dieta No-rembergensi, dignos vos profecto faciet non medioeri merito apud deum, cujus ipse vicarius est, et laude apud homines, quorum ipse est pastor. non latebit hoc suam sanetitatem, intimabimus enim sibi, ut cognoscat, qui sui sunt et eos digne remuueret. date operain, vir optime, ut in Fontes. II. Abt. 02. Bd. 10 146 non solum dubietatem ademerunt, sed magnam quoque et volup-tatem et letitiam prebuere. ex illis nanque sospitatem vestram intellexi et memoriam mei semper menti vestre herere. agnovi quoque, quo animo litteras cernitis meas; quod certe ex ami- ista dieta Norimbergensi laberintus ille inaudite olim neutralitatis pe-nitus effringatur. non decet tantum principem, qui seutum est ecclesie Romane, in eo statu constitui, ut nesciat vel nescire videatur, ubi sit ecclesia Romana, quod inuit nomen ipsum neutralitatis. scimus, quod in animo sentit ipse gloriosissimus princeps, nam nobis vestra magnificen-tia interpretante revelavit. sed cum dicat apostolus, corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem, decet majestatem suam pro Salute propria et innumerabilium sibi gentium subditarum ita agere, ut veritas, quam ipse credit, manifestetur et credatur ab aliis. cuperemus, ut in dieta Norimbergensi post declarationem, factam pro justitia et veritate sanctissimi domini nostri Eugenii, ipse cesar et imperii electores ac prin-cipes Alemanie aliquid deliberent pro incremento sacri nominis Chri-stiani, decernendo aliquod passagium contra impios Saracenos, salutifere crucis perpetuos hostes. hoc quippe crederet ad summam gloriam et honorem cesaris nostri et totius nationis Germanice, hoc etiam officio imperiali potissimum conveniret, et cum alii principes retroactis tempo-ribus hoc sanctum opus aliquando temptaverunt, deceret suam majestatem, que ad hoc majori obligationis vinculo astringitur, id ipsum facere. posset autem hec res non difficulter fieri. nam si pro qualibet domo Alemanie imponeretur unus florenus Renensis, colligeretur hinc maxima pecunia et sine magno onere, et, ut levius suppoi'taretur, posset fieri, quod si una villa habet centum domos, solveret ipsa centum florenos, qui postea distribuerentur inter habitatores secundum facultatem cujuslibet, ne pauper tantum solveret quantum dives. posset etiam per sedem apo-8tolicam concedi serenissimo iomino regi Romanorum vera et integra de-cima omnium fructuum ecclesiarum, quod ascenderet ad maximam summam. interim dominus noster concederet plenariam indulgentiam a culpa et pena his, qui ad hoc sanctum opus contribuerent, unde etiam maxima pecunia exieretur. etiam dominus noster papa de fructibus ecclesie Romane cum subsidio Venetorum et aliorum posset parare maximam clas-sem ad ferendum gentes, ituros ad hoc passagium. nescimus, quid cesa-rea majestas et inclita natio Germanica possit facere gloriosius et fruc-tuosius in vita sua. ista sunt opera, que decent augustum, ut re ipsa augeat fidem Catholicam. ista sunt studia, que Christianis principibus conveniunt et presertim illi nationi, in qua collocatum est imperium. forsitan irridebitis has nostras cogitationes, sed prestantius est occupare animum in his, quam in rebus noxiis et otiosis. si Christum coleremus corde sicut ore et si, quemadmodum Saraceni spurcissimam Macometi sec-tam dilatare conantur, ita et nos orthodoxam fidem ampliare niteremur, sepius quam faciamus de his rebus cogitaremus. rogamus vos, ut nos sepe recomittatis regie majestati. valete feliciter. datum Bude, in die ascensionis domini 1444. 147 citia ut scribitis provenit. quamvis aliqui inter servum et dominum non amicitiam sed tantum dicant dilectionem vigere, non est tarnen de re, sed de nomine dispntatio. mihi tarn servi, qui pro salute dominorum, quam domini, qui pro servorum capite magnis sese objectant periculis, veri videntur amici. quis enim non servum illum vere amicum judicet,- qui ob vindictam necati domini Hannonem, Penorum imperatorem, interemit cap-tusque ridens crucem subivit, sicut et Livius scribit et Cicero? nisi fortasse dicere volumus, servum esse desinere, qui domini nanciscitur amicitiam, cum amicus sit alter ego et amicitia nichil sit aliud, quam divinarum et humanarum rerum cum summa caritate consensio, intra cujus pomeria nee servitus intrat nee dominium, sed sive hoc, sive illud sentimus, mihi palam est, ex amore fieri, quod epistolis meis benignus est auditus vester, et quia sie confido, scribo sepius vestre dignationi nee vereor ineptias meas ostendere et nunc res leves, nunc irrisione dignas significare, dum vestri non videar oblitus, qui semper sum memor. sed utinam sciret vestra reverendissima paternitas, quo vultu, quo animo, quaque joeunditate et alacritate vestras suseipiam litteras. certe non semestre aut trimestre, sed omnis dies mihi scripta vestra deferret et, cum me scribere poscitis, ipsi potius scriberetis. sed mitto hec, sperans deineeps frequentiores epistolas ex vobis me reeepturum. quod de treuguis refertis, cognovi libenter. nam et ego in hac parte magnam operam prebui, ut reeiperentur, ut qui Hungarie tanquam patrie mee bene esse cupio et illius videre quietem totis affecto precordiis nee exer-citui contra Teucros1 ituro vellem aliquid obstare tum quod subditos meos pacis commoditate potiri desidero. sed timeo, ne meum desiderium evanescat et plus aliis quam mihi mea studia prosint, ut sepe fit, quod aliis conserimus agros. nam Pancratii satellites, qui Calisii sunt, non abstinent holdis meos-que rusticos non sinunt quiescere, sed graviores dietim2 ex-actiones agitant, ut jam videre videar treuguas ipsas, que Omnibus sunt aecomode, mihi tantum modo noxias fore, nisi aliter provideatur. ego certe apud cesarem nostrum summo studio nixus sum, ut in agris magnifici domini palatini holdarum esset exaetio, in qua re scriptum est capitaneo Jaurini, quantum opus est, nee illius agricole amplius vexabuntur. confido igitur, palatinum 1 EI Turchos. — " EI in dies. 10* 148 ipsum mihi vicissitudinem redditurum sicuti sibi scribo. sed proderit etiam mihi diligentia vestra cum ipso palatino, si apud serenissimumx dominum1 regem Polonie et alios, prout res de--sideraverit, meam causam promoveritis. ad quam rem non por-rigo multas preces, quoniam viris prudentibus et amantibus satis est indigentiam denudasse vulnusque medico detexisse. so-lum peto, ut treugue, que publice sunt utiles, privatim quoque frugifere sint, quia nee publica sine privatis stant, nee sat est erarium civitatis vel prineipis abundare, nisi et domus private sint opulente et scrinia civium plena. magnopere curandum est, ut he biennales indutie rate sint et stabiles, quoniam sicut existimatis aliquid pariet hec temporanea pax, ut melior possit haberi et longior. nam sicut ex parvo bello majus nascitur, sie ex brevi pace gigni diuturnior potest. mollificabuntur hoc bien-nio, sicut putandum est, truces animi, subibunt injuriarum oblivia, commercia invicem habita familiaritates parient, ex quibus facile, si sie divine pietati placuerit, universalis concordia poterit in-veniri, quod deus concedat.2 Nunc res ecclesiasticas ingredior. laudatis me, quod in Nurembergensi dieta3 labores meos pro pace ecclesie et veri-tatis defensione sim positurus. hoc non me dignum laude, sed indignum reprehensione facit, quia obnoxii sumus omnes, qui Christiano censemur nomine, matrem nostram ecclesiam conso-lari, veritatem tueri, Christi vicarium honorare et apostolice sedi reverentiam atque obedientiam impartiri. qui secus agit, dignus est opprobrio et anathemate ac cum Dathan et Abiron deglutiri a terra deberet. sed certe in hoc scismate, quod nunc ecclesiam labefaetat, hos decet potissime insurgere, qui majori potestate et auetoritate fruuntur et hi maxime arguendi sunt, si negligentes atque desides crescere malum sinunt et virus effundi amplius. me quidem et mei similes oportet hortari, rogare, instare, et incessabili vocis tuba clamitare, ut prineipes evigilent manum-que apponant, quod ego pro mea virili non negligo speroque, si res non bene iverit, mihi nichil esse imputandum, quia nee clavus nee temo in mea est manu, jam ibimus Nurembergam, nam rex et sui, frater4 et patruelis, itineri se accingunt. puto quia circa Johannis festum exibimus Austriam. quid secuturum ex dieta6 sit, nee dicere possum nee opinari. tot enim capita 1 El gestrichen. — 2 quod —concedat fehlt clm. — 3 EI conventu. — 4 E l i'ratres, germanus. — 6 EI ex dieta gestrichen. 149 sunt, ut nichil difficilius sit, quam vaticinari, quo illa divertant. quot hornines, tot sententie. audio plura, que me conturbant. utinam, sicut alias scripsi, vestra reverendissima paternitas in dieta fuisset, quia et consilio et auctoritate multum ad pacem valuisset. quicquid sequetui', forti animo tolerandum erit, quamvis non putem id obtinere, quod paucorum perfidia et ambitio querit, sed tum adversus hos vestra reverendissiina dominatio profuisset et cum regia majestate et principibus electoribus de passagio transigere potuisset. res ardua et maxima magnos promotores de-siderat nee tot principes in unuin convenire queunt, nisi facun-dia boni viri moveantur. ipsi per se principes nunquam ista somniant nee fidem prebent, si quis non maxime auctoritatis velit persuadere. ego certe, reverendissime später, egregie, quod scribitis, capio nee derideo eogitatus vestros, ut suspicamini, sed probo laudoque nee scio, in qua re possitis utilius quam in hac insudare. quid enim vel honestius vel sanetius est quam nomen Christianum ampliare, quam fidem seminare Catholicam, quam animas diabolica fraude deeeptas ad lumen veritatis reducere. hoc est sane, quod cardines decet ecclesie, hoc est opus ec-clesiastici viri, hoc dignitati vestre preeipue convenit. sed mihi, reverendissime pater, impossibile videtur, tantum opus per litteras fieri. cum Athenienses bello premerentur, Demostbenes, qui tunc exul erat, non litteris, quamvis scribere faeundissime sciret, sed lingua universas Grecie civitates in favorem patrie movit. idem mihi vestre reverendissime paternitatis gerendum videretur. suseipienda legatio foret ad Gei'manie, Gallie et Brittanie principes rogandusque rex noster, ut sicuti regum primus est, ita et belli prineipem se constitueret. scio, quia Minervam doceo, sed non obest. magna res Hungaria est, multos viros habet multasque vires, sed ad pellendum Teucros 1 Europamque vindi-candam majori potentia opus est. nee vos id inficiamini, qui et Germanos coneurrere cupitis et Italorum classem. sed mihi non possum persuadere,2 tantam rem per litteras posse con-cludi.3 ideo videre vellem, reverendissimam -paternitatem vestram principes nostros adire cum mandatis et bullis apostolicis et eorum, qui consentiunt, litteris, quo casu nedum de passagio ad Greciam ex unguibus Maumetti sed Asiam quoque liberandam sperarem. hec volui dixisse cum venia, commendo me vestre 1 EI Turchos. — 2 EI non persuadeo. — 8 El moveri. 150 Tpaternitati reverendissime. cesar vobis et vestre virtuti mirum in modum est affectus. deus secundet iter vestrum et quod paratis opus, datum Vienne, die 28. maji 1444. LXXXIX. Kasjpar Schlick an Laurenz von Hedervdry; Wien, 28. Mai IMi. Hat die Wünsche des Palatins dem Könige vorgetragen und deren Erfüllung erwirkt; bittet nun auch seinerseits, der Palatin möge sich dafür einsetzen, daß seine Untertanen vor den Einfällen der Leute des Pankraz verschont bleiben. Aus clm. 12725, Bl. 132" und Ohigi JVI, 208, Bl. 339 mit des Eneas Notiz dimitte hanc (gedruckt hei Ougnoni, Nr. XXXII). Gaspar Sligk, cancellarius imperialis, Laurentio, palatino Hungarie, viro magnifico fratrique optimo, salutem ^lurimam äicit.x Magnifice vir, frater et amice optime.2 vidi litteras vestras,3 quas regie majestati super facto possessionum vestrarum i Jauri-nensium transmisistis,5 cognovique justum esse quod petebatis 6 de sublatione holdarum. memor igitur eorum, que mihi alias super hac re scripsistis,7 adhortatus sum regiam serenitatem vestro8 desiderio, ut morem gereret petitionemque vestram9 et justam et honestam demonstravi. quibus ex rebus scribit nunc regia dementia capitaneis Jaurini10 presentibus et futuris, ut agros vestros n colonosque intactos dimittant nullamque his du-rantibus treuguis, que modo concluse sunt, ex vestris12 subditis exactionem recipiant aut permittant recipi, quod libenter regia sublimitas vestro13 intuitu fecit, quia et pacem et commune bonum vobis14 cordi esse confidit. verum, magnifice frater, tunc amicitia valet, quando reciproca sunt obsequia. ego in hac parte rem vestram,15 ut decet amicum, promovi. spero, quod idem erga me vos faciatis,16 nanque Pancratii servitores, qui Calexii remanserunt, non cessant rusticos meos Novicastri vexare holdasque petere. si cui tarnen treuge predicte prodesse 1 Die Adresse lautet clm.: Laurentio Palatino. —- a Die Anrede fehlt Ohigi. — 3 Oh. tuas. — * Oh. tuarum. — 6 Oh. transmisisti. — 6 Oh. petebas. 7 Oh. scripsisti. — 8 Oh. tuo. — 9 Oh. tuam. — I0 Oh. Jaurinensibus. — 11 Oh. tuos. — 12 Oh. tuis. — 13 Oh. tuo. — " Oh. tibi. — 16 Oh. tuam. — 16 Oh. me facies. 151 debent,mihi potissimum utiles esse deberent, qui omni cura, studio, solicitudine atque ingenio conatus sum illas persuadere. nescio, an ex arbore; quam plantavi, legere fructum potero. quis enim vineam plantat, et non vindemiat uvas? aut quis serit frumen-tum et non colligit messem? iniquum est, gregem alere et lactis non esse participem. rogo igitur magnificentiam vestram,1 ut mihi in hac re consulatis2 atque, sicut ego apud dominum nostrum regem causam vestram3 commendatam suscepi, sie vos4 apud serenissimum prineipem dominum regem Polonie et alios, ubi opus fuerit, instare velitis5 pro meorum relevatione subditorum, ut ego quoque treuguarum gaudeam fruetu et commodum sen-tiam mei laboris. non dico plura, quoniam satis est, amico ne-cessitatem exposuisse. litteras tarnen vestras6 super his respon-sales expecto, ad vestra7 semper beneplacita pronus et affectus. datum Vienne, 28. maji 1444.8 XC. Kaspar Schlick an den Kardinal Giuliano Cesarini; Wien, 24. Juni 1444. Wundert sich über des Kardinals langes Stillschweigen, spricht ziemlich skeptisch über den kommenden üeichstag su Nürnberg. Aus cod. Chigi JVI, 208, Bl. 337; N. 168. Keverendissimo in Christo patri domino Juliano, cardinali saneti angeli, Caspar Sligk, imperialis cancellarius, salutem pZw-rimam dicit. Accedunt nos in dies9 ex Buda diversi nuntii nee ullus est, qui me vestris10 litteris consoletur. quid cause sit non scio solumque mirari me restat. interdum etiam conjeeturis utor sepeque mecum dico, aut nimis seeunde sunt res cardinalis, que servitorum oblivionem prestant aut nimis adverse, quas scribere non vult, ne me contristetur. sed neque hie quiesco. nam cum 1 Oh. tuam. — 2 Oh. consulas. — ' Oh. tuam. — * Oh. tu. — 6 Oh. velis. — 6 Oh. tuas. — ' Oh. tua. — 8 clm. hat nur ut supra; das Datum erhellt aus dem Schreiben Schlicks an Cesarini vom selben Tage und aus den im Briefe erwähnten Ereignissen. — 9 EI dietim. — 10 Entsprechend den früheren Schreiben des Kanzlers an den Kardinal habe ich die Singularformen des cod. Chigi auf die ursprünglichen Pluralformen zurückgeführt. 152 vestram prudentiam et summam sapientiam uiente revolvo, scio; quia nee prosperis rebus inflamimini nee contrariis suecumbitis, sed quemadinodum de Socrate suo dicere Santippe solebat, in omni fortuna vultum eundem geritis, nee vultum dumtaxat ut ille sed animum quoque. cur ergo aut unde sit hec taciturnitas non possum agnoscere. is nuntius, qui modo palatini litteras ad me detulit, epistolam meam inquit se vestre paternitati red-didisse. posset aliquis dicere latere vos, cum aliqui huc veniunt. id fit, quia non est inquisitio facta, non admitto expurgationem hanc. altior causa me quiescere faciet, quam nee cogitare possum nee somniare. utcunque sit, precor vestram dignitatem, ne me detis oblivioni neve me vestris scriptis privatum faciatis. cupio scire sospitatem vestram, regni Hungarie statum et quid adversus perfidam Machometis seetam paretur. scitis ita inter nos esse condictum, ut et vos mihi Hungarica et ego vobis facta Teu-tonica renuntiem. inter omnes homines servanda sunt pacta et hinc fides dicitur, quia fit, quod dictum est. si non est apud vos papirus, scribite more vetusto in cereis tabellis et ego ab-hinc navem non papiro tantum, sed etiam pergameno per Histrum vobis onustam mittere curabo. nunc, ne quod reprehendo, ipse faciam, signiiieabo, quid hie fiat. dilatum est usque in hanc diem iter ad dietam1 Norembergensem non sine magnis et arduis causis. possum dicere non esse itum. sed cur non sit itum, etsi scio causas, non possum dicere. vos scitis, regibus quante sint eure, non tarn facile rex movet castra quam miles equum ascendit. nunc jam sumus ad iter accineti. non puto me amplius ex his locis vestre paternitati scripturum. ex No-remberga fortasse meas litteras aeeipietis.2 illuc sequuntur regem Albertus et Sigismundus Austrie duces, Ulricus, Sillacei comes, et dominus de Wallsee, prineipes Teutonie et oratores communi-tatum omnes aderunt. quid secuturum sit in rebus ecelesie nedum scribere sed cogitare difficilimum est. sunt enim inter se prineipes admodum discordes et alii huc alii illuc trahunt. Johannes Carvajal, vir cum doctus tum sensatus, et Nicolaus Cusanus, nostri sanguinis oculatissimus, illic sunt, et alterius partis oratores jam tonitrua et corruscationes ineeperunt. utinam pluviam non grandinem habeamus. sunt nonnulli, qui judicia sua pluris faciunt quam totius orbis sententiam. voluissem in 1 El conventum. — 2 EI reeipietis. 153 hac dieta1 mentem vestram, reverendissime pater, afuisse. non minus hie utilis sermo vester fuisset; quam manus contra Teu-cros.2 bellum apud nos verbis geretur, in quo certamine scio quantum valuissetis. prelium contra infideles, etsi militum co-hortationes desideret et consilia matura, manibus tarnen magis quam verbis gerendum est. nee preterea minus est utile unionem in civitate tueri quam hostes pellere; quid enim prodest eos, qui extra ecclesiam sunt, conprimere, si ab iis, qui intus sunt, laceramur? sed dixi jam satis. ex Italia nichil novi habeo, nisi quod ille conventus, qui Senis pro communi totius Ausonie pace diutius sedit, rebus infectis dissolutus est. nee animi prin-cipum conjunetiores sunt, quam antea fuerint. vobis forsitan certius illius terre nova scribuntur, unde vestra origo est. mihi, quia solo materno genere sum Italie conjunetus, non tarn dili-genter singula patefiunt. valete optime et me, qui semper vester fui et ero vita comite, nolite vestrorum scriptorum expertem facere. datum Vienne, 24. junii 1444. XCL* Kaspar Schlich an Konrad von Schlesien-Öls, Bischof von Breslau; [Sommer l£M].a Empfiehlt ihm die Angelegenheiten Wenzels von Bochow. Aus cod. LobJcowitz 462, El. 54 und clm. 12725, El. 55, in erstevem mit der Aufschrift: Dominus cancellarius scribit episcopo WisAislaviensi rogans, ut negotia Wenceslai de Bochow habeat recommissa sibique in persona pro- curatoris sui favorabiliter assistat. » Reverende3 in Christo pater ac colende domine, prineeps illustris. Honorabili4 viro Wenceslao de Bochow,5 canonico Ligni-censi,6 Romane regie cancellarie notario, multis annis ita familia-riter usus sum, ut eum non minoris faciam quam si meo ex genere foret ortus. is quedam negotia apud vestram Tpaterni- 1 EI hoc conventu. — 2 EI Turcos. — 3 clm. Reverendissime. — * clm. Venerabili. — 5 clm. nur B. — 8 clm. nur L. a Zur Datierung: In einem ungedrucJden Briefe vom 6. V. 1444 nennt sich Wenzel von Bochow canonicus Legnicensis, in einem anderen vom 22. September 1444 canonicus veteris capelle Batisponensis et plebanus in Eiers-perg; das Schreiben Schlicks muß also zwischen diese Daten fallen. 154 tatem habet expedienda, quarum curam honorabili viro H. Roraw ad partes illas nunc proficiscenti commisit. quare cum circa hec vester favor sibi sit plurimumx necessarius idemque speret, litteras meas non parvam vim apud vestram dominationem habi-turas, dignum existimavi, immo etiam debitum, pro viro mihi fidelissimo scribere, cui labores et operas dietim pro me ponenti preces meas negare2 non convenit. rogo igitur vestram paterni-tatem et obnoxius deprecor, ut H. prefato in omnibus, que pro dicto Wenceslao tractaverit, benignas aures et oportunos fa-vores velitis impendere atque ita efficere, ut littere mee aliquid apud vos valere videantur, sicut et ego pro vestris vel neces-sariis vel amicis requisitus efficerem, qui semper ad vestra man-data sum promptus. datum. XCIL* K. Friedrich an Richter und Geschworene der Stadt Kronstadt;" [1445?]. Befiehlt, den EeMor der Martinsberger Kirche Peter in der freien Nutznießung des der Kirche gehörigen Grundstückes nicht zu stören. Aus clm. 12725, El. 183. Fridericus etc. honorabilibus judici et juratis civibus toti-que communitati civitatis Brassoniensis, nobis sincere dilectis, gratiam regiam et omne honum. Ex conquestione honorabilis Petri, rectoris capelle sancti Martini episcopi extra muros civitatis vestre, percepimus, quod licet olim dive memorie Sigismundus, Romanorum imperator ac rex Hungarie, pro salute anime sue et ceterorum Hungarie regum preteritorum et futurorum prefate capelle sancti M.artini et ejus in perpetuum rectoribus quandam sessionem sive fundum curie desertum ac edificiis destitutum in prefata civitate Brasoniensi ex opposito claustri beatorum Petri et Vauli apostolorum sitam simul cum omnibus utilitatibus et libertatibus et pertinentiis ad ipsam sessionem seu fundum curie spectantibus dedisset et con-tulisset, clare memorie Alberti Romanorum et Hungarie regis, patrui nostri carissimi, nee non Elizabeth regine, conthoralis 1 clm. presertim. — 2 clm. negare meas. ¦• Nach freundlicher Mitteilung den Herrn Stadtarchivars Eertel finden sich im Kronstädter Archive Jceine Anhaltspunkte, das Datum dieses Schreibens näher zu bestimmen. 155 ejus, confirmationibus et ratificationibus subsecutis, vos tarnen hujusmodi concessioni et donationi contravenientes ac piam vo-luntatem tantorum principum infringentes tot et tanta eidem rectori et suis inquilinis impedimenta hactenus prestitistis et adhuc de presenti prestare non desistitis, quod ipse sessione sive fundo curie prefato nullatenus frui potest nee ullam valet exinde pereipere utilitatein., sed potius dispendiis et gravibus afficitur damnis contra predictorum regum intentionem et in magnum dicte capelle et divini eultus in ea celebrandi prejudi-cium. quapropter supplieavit nobis humiliter dictus Vetrus, qua-tenus sibi vice et nomine Serenissimi prineipis Ladislai, Hungarie etc. regis, patruelis nostri carissimi, quem tanquam proximior consanguineus tenemus et gubernamus, sibi et dicte capelle super predictis de oportuno dignaremur remedio providere. nos igitur attendentes, justam esse petitionem suam, cum decreta1 principum violari non debeant eunque juvanda sint et defendenda, que pro divini eultus augmento et animarum salute fiunt, vos et universitatem vestram hortamur et requirimus ac vice et nomine dicti patruelis nostri vestrique regis et prineipis injun-gimus et mandamus, quatenus sub obtentu gratie prefati regis ~Ladislai ab hujusmodi impedimentis et molestationibus desistentes Vetrum antedictum rectorem ejusque successores in perpetuum juxta vim, formam et tenorem prefate coiicessionis et donationis Sigismundi imperatoris et confirmationum predietarum hujusmodi sessione sive fundo curie cum Omnibus pertinentiis et libertatibus suis pro sua suorumque successorum sustentatione, commodo et utilitate ac pro libito sue voluntatis libere uti et gaudere per-mittatis et alios quoseunque permittere faciatis, in quantum nobis complacere et dicti patruelis mandatis, cujus vice in hac parte fungimus, obedire volueritis, presentibus autem per vos visis et lectis easdem rectori prefato sine contradictione restituatis. darum. XCIIL* K. Friedrich an JDionys Szecsy, Ergbischof von Gran; [1445?]. Verlangt, daß Peter, der Rektor der Martinsberger Kirche, unbehelligt in seinen Rechten bleibe und erteilt dem Erzbischofe die Vollmacht, in dieser Angelegenheit alles Nötige zu veranlassen. Aus dm. 12725, El. 184. 1 Ha. deeerta. 156 Super eodem archiepiscopo Strigoniensi. Reverende pater, sincere nobis dilecte. Mandavimus per quasdam alias litteras vice et nomine serenissimi principis Ladislai etc. honorabilibus judici et juratis civibus civitatis Brasoniensis, quatenus honorabilem Petrum, rec-torem capelle sancti Martini, libere et sine ulla molestatione quadam sessione sive fundo curie, sito in dicta civitate ex oppo-sito monasterii sancti Petri et Yauli apostolorum, juxta donationem dive memorie Sigismundi, quondam imperatoris, et Alberti, Romanorum ac Hungarie etc. regis, nee non conthoralis sue, regine Elizabeth, confirmationem et ratificationem subsecutam, frui et gaudere permittant. quod si dicti cives in hoc rebelles essent dictoque rectori ulterius molestias inferre niterentur, devotionem tuam hortamur tibique nomine dicti patruelis injungirnus, quatenus inter cives et rectorem predictos judicem constituas, qui partibus auditis jus administret et quemlibet in suis terminis quiescere cogat, justitia mediante, super qua re tibi et dicto judici per te constituendo vice prefati regis Ladislai, quem tan-quam proximior consanguineus tenemus et gubernamus, plenam et liberam committimus tenore presentium facultatem et potesta-tem. datum. XCIV.* K. Friedrich an das DomJcapitel in Prag; [1445?]. Tadelt es wegen seines eigenmächtigen Vorgehens hei Besetzung der Stelle eines Propstes in Leitmerits. Aus clm. 12125, Bl. 184. Capitulo ecclesie Pragensis. Honorabiles, devoti, sinceri, dilecti. Percepimus ex litteris vestris, quod de prepositura ecclesie sancti Steffani Luthomericensis, Pragensis diocesis, per obitum Jaxonis a ipsius ultimi prepositi vacante, honorabili Johanni,1 pre-posito ecclesie omnium sanetorum castri Pragensis, providistis, licet nulliter, et de facto petentes hujusmodi provisionem per "¦ Wohl Jakob (JaSno) von Nimburg, der nach Frind: Kirchengesch. Böhmens IV, 176 noch 1446 als Propst urkundet. — b Johann von Loprechtic, bisher Archidiakon des Bechiner Kreises und Pfarrer von Krumau. 157 nos gratam et ratani haberi. de qua re plurimum sumus ad-mirati, cum eadem prepositura ex jure patronatus, sicut nostis et met scribitis, regis Bohemie sit, nullusque alius quam Serenissimus princeps Ladislaus, rex Hungarie etc. regnique Boemie dominus et verus heres, illam, cum vacat, conferre habeat. ea propter decebat vestras devotiones vel ad ipsum patruelem vel ad nos, qui eum tanquam proximior consanguineus tenemus et gubernamus, recurrere, qui vel ipsum Johannem vel aliam personam idoneam presentavissemus. quod autem vos primo provideatis et a nobis ex post confirmationem postuletis, ordo preposterus est, a nobis, qui jura dicti patruelis tueri et con-servare debemus, nullatenus admittendus. patroni enim est pro-videre et vestri officii, vacante sede archiepiscopali, personam presentatam instituere, non autem jus alienum attingere, quod nulla consuetudo, quam in littera vestra pretenditis,1 . . . que, uti nostis, cum alterius damno et prejudicio corruptela est potius appellanda. ideoque devotiones vestras hortamur attente, ut deinceps, que juris patronatus sunt dicti patruelis nostri, in-tacta dimittatis, ad ipsum vel ad nos pro debita provisione re-currentes et recurri mandantes, ubi tarn vobis quam ceteris regnicolis, recto ordine provisiones petentibus, ut justum et con-sonum fuerit, gratus impartietur assensus. datum. XCV.* K. Friedrich an Papst Eugen IV.; [Wien, Anfang Februar 1445].a Bittet ihn um seine Unterstützung in Ungarn, damit Ladislaus zum Könige gewählt werde. Aus dm. 12725, Bl. 163'. Sanctissimo in Christo patri et domino, domino Eugenio, sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici. 1 Die Stelle ist verderbt; ein in der Ss. folgendes preter introducere gibt keinen Sinn. " Das ungefähre Datum ergibt sich aus der Erwägung, daß auf der Versammlung der ungarischen Magnaten in Stuhlweißenburg am 6. Februar der Eeichstag nach Pest für die erste Oktave nach Ostern ausgeschrieben wurde; Fessler II, 496; Szalay III, 86. 158 Beatissime pater et domine. non decidit a nostra memoria, quod alias vestre sanctitati scripsimus commendatamque fecimus causam Serenissimi principis Ladislai, Ungarie etc. regis regnique Boemie regis heredis etc., patruelis nostri carissimi, sperantes, quod vestra sanctit&s injuriam sibi illatam benigniter amoveret et nulli penitus titulum regni illius, prout aliqui instabant, con-ferendo satisque tunc cognovimus, vestram sanctitatem in ea re tarn justitie quam nostris petitionibus satisfecisse. nunc autem, ut vestre sanctitati omnia sint cognita, post lamentabilem casum carissimi fratris nostri, regis Polonie, Christiani quoque exercitus, quem merito deflemus et dolere non cessamus, majores regni quam plures, qui etiam contrarii fuerunt patrueli nostro prefato, conscientia et ratione permoti, sese obedientie ipsius offerunt, ita ut pars utraque quasi in unum vota sua pro memorato pa-truele nostro direxerit, jamque instituta est generalis dieta in Buda, civitate principali regni Hungarie, pro hujusmodi negotiis adaptandis, requisitique sumus, oratores nostros illuc transmittere quemadmodum et facturi sumus. et quia pax regni illius in-veniri nequaquam potest, nisi consensu unanimi et patruele nostro concorditer accepto, prout magnates regni deo cooperante facturus non diffidimus, rogamus intime vestram sanctitatem atque obsecramus, quatenus eadem, que in regno prefato non mediocrem obtinet obedientiam atque reverentiam, dignetur scribere litteris suis benignis congregationi hujusmodi Budensi persuadendo et paternis indutionibus eos adhortando, quatenus suum verum heredem et regem, puerum profecto scitum, formosum et maxime spei, sine contradictione recipiant sibique obediant pacique regni sie consulant, recogitentque avum hujus pueri fuisse Sigismun-dum, patrem vero Albertum matremque suam et ipsum in regno natos omnesque saneta Corona illius regni, quam patruelis noster in sua potestate habet, cerimonialiter et legittime coronatos ipsumque patruelem nostrum jam possidere et dudum possedisse fortiorem partem civitatum et districtuum regni prefati ipsumque omnibus fere regibus et prineipibus imperii sanguine junetum esse, quorum assistentia regnum illud restaurari hostibusque et infidelibus fortius resisti poterit, quam hueusque dissensione du-rante, proh dolor, factum sit aut rebus sie stantibus fieri possit. hec omnia sapientie atque benignitati vestre sanetitatis recom-mittimus, ut ea, meritis progenitorum suorum in dei ecclesiam et contra hostes fidei multipliciter impensorum ac plenissima 159 justitia sua, qua plenior esse non posset, consideratis, sie diri-gantur, quemadmodum saluti totius Christianitatis et regni pre-fati eadem vestra sanetitas cognoverit expedire. in eo vestra sanetitas prefato patrueli nostro faciet gratiam singularem, quam nos et sui consanguinei una secum erga eandem vestram sanctitatem et sedem apostolicam volumus jugiter et devotissime pro-mereri. datum. Fiidericus. XCVL* K. Friedrich an das KardinalsJwllegium; [Wien, Anfang Februar 1445]." Bittet, dahin wirken zu ivollen, daß das erbetene Schreiben des Papstes möglichst rasch an den Meichstag nach Fest gelange. Aus dm. 12725, Bl. 164. Sacro collegio reverendissimorum in Christo patrum sanete Romane ecclesie cardinalium. Reverendissimi in Christo patres, amici carissimi. cognito noviter, quod dolenter referimus, lamentabili casu carissimi fratris nostri Polonie regis et Christiani exercitus7 quam deflere non cessamus, multi magnates atque communitates regni Hun-garie se ad obedientiam serenissimi prineipis Ladislai, regis Hungarie heredisque Boemie etc., disponunt ad nosque miserunt. sed indigeret res illa etiam directione et promotione serenissimi domini nostri, summi pontificis, cujus in regno illo non medio-cris existit reverentia. scribimus ergo sanetitati sue juxta co-piam presentibus interclusam, rogantes vestras xeverendissimas paternitates, quatenus apud suam sanctitatem instare velitis, ut eadem litteras suas apostolicas efficaces et gratiosas super hac re per suum velocem cavallarium illi congregationi, que pro-pinqua est, dignetur transmittere vel saltem huic nostro nuntio reddere, qui eas nobis quantocius afferet. reputatior tarnen esset apostolicus missus. per hoc enim siue fallo providebitur paci et tranquillitati illius regni. nos quoque cum prefato pa-truele nostro et ceteris consanguineis suis hoc curabimus erga sacrum vestrum cetum singularibus semper benivolentiis prome-reri. datum. a Vgl. den vorangehenden Brief. 160 XCVII.* Kaspar Schlich an den Palatin Laurens von Hederväry; Wien, 12. Februar 1445. Persönliches. Über Panlwas von Sst. Miklos; K.Wladislaw sei bestimmt tot, der Palatin möge nach Kräften für K. Ladislaus eintreten. Aus clm. 12725, EL 122 mit der Bemerkung im Index: Epistola Gasparis ad comitem palatinum Hungarie de sospitate eui corporis ac conthoralis sue. Dominus cancellarius Slik ad comitem palatinum. Littera vestra, mihi novissime reddita, continet, qualiter a pluribus temporibus vestram dilectionem omiserim avisare, quasi memoria vestra a mente mea exciderit, et nichilominus eadem dilectio vestra mihi significat de corporea vestra sanitate, in qua persistitis et podagram committitis dispositioni divine, hor-tando ut dilectionem vestram etiam de statu meo et sanitate ac de occurrentibus velim avisatum facere etc. que oninia, prout vestre caritatis officium exigit et vestra antiquata in me et quasi medullata affectio postulat, grato percepi animo. sed non persuadeat sibi dilectio vestra, quod memoriam vestram aliqua procella aut rubiginis aut oblivionis ex corde meo abraserit. fixus enim est amor meus in vos et erit semper propter beni-volentiam vestram in me et debitum meum erga dilectionem vestram et revera non effluxit animus, quod vestre dilectioni trinas meas misi litteras. si reddite non sunt, non procedit hoc mea culpa sed nuntiorum desidia, et ideo vestra dilectio me excusatum habebit. quantum autem ad statum vestre incolumi-tatis revera consolatus multum remaneo vos sane vivere. deus illam vobis adaugeat, uti opto, et si podagram aliquando eva-dere non potestis, patientiam gerite, quia deus illam aliquando permittit ad corrigenda peccata hominis in hac nostra miserie valle, ut in futuro seculo purior ad eternam vitam feratur et a tormentis majoribus liberetur. sed tarnen podagram patientes longioris semper solent esse vite quam alii. itaque, magnifice domine, detis gloriam deo, cujus divina pietas, si in uno vos correxit, in rebus tarnen innumerabilibus exaltavit. ego vero deo volente sanus sum corpore et una cum illustri domina ducissa, conjuge mea, incolumes vivimus, habemusque dono dei duas pulcras femellas et unum masculum vivos, unus noviter 161 mortuus est. deo sint laudes, qui dat et auffert, dum sibi pla-citum est. in rebus quoque secundis feliciter prosperamur, non obstat nobis nisi guerra. Pangratius enim ille, qui civitatem meam Zakoltscha occupat, jam quasi in toto desertavit posses-siones meas et tainen ego in hoc turbine steti semper quietus, nulli partium aliquod penitus damnum inferendo. deus con-cedat tranquilitatem votivam alias cambire me opportebit pro aliquibus possessionibus in Austria, cum tarnen libentius Hungarus remanerem. tangitur etiam in littera vestra, quomodo spes habeatur de vita domini regis Polonie etc. magnifice domine, vellem quod talis inanis spes non seduceret vos et alios, sed quod cogitaretis in tempore de salute et pace regni. habet enim majestas imperialis nedum de Iiungaria sed de Grecia ac de Venetiis res certas de obitu illius regis. utinam in Polonia remansisset et viveret. deus novit, quod omnes adolescentie sue compatimur7 sed judicia dei abyssus, multe et investigabiles vie ejus, quis enim cognovit sensum domini? etc. scitis, domine comes, quod multis retroactis temporibus per regnum Polonie magna insolentia facta est in Christianitate, primo contra Pru-tenos, tandem etiam foverunt Bohemos, tunc rebellantes cesari Sigismundo, similiter fecerunt regi Alberto et nunc pauperculo orphano, regi Ladislao. per ipsorum insolentiam profecto de-structa est Bohemia, Slesia vastataque Hungaria contra omnem equitatem et rationem. sed deus, qui lento passu ad vindictam procedit, tarditatem supplicii gravitate compensat. ecce quomodo nunc transivit gloria sua et jam in regno etiam Polonie tot sunt diversitates, divisiones et odia, quod non solum regem, sed reges habituros credantur et forte ipsi talia sustinebunt, qualia aliis inflixerunt. et re vera non tantum inculpandus fuit rex Polonie, qui non tantum aliena quesivit, quantum per alios quesitus est. sed utcunque sit, non est mirum, si aliquando fit transgressio, dummodo redeatur ad viam rectam et justitiam, ad quod vos, domine comes, tanquam magnus et precipuus vir regni, optime cooperari potestis esseque dux et auriga negotii, ut regnicole dimissis hujusmodi extraneis opinionibus amplexen-tur suum regem et verum heredem, cujus avus, pater et ipsem-et sacra Corona regni sunt solenniter coronati, similiter et mater, que una cum filio, rege Ladislao. in Hungaria nati sunt, menti sumite, precor, mi domine comes, illas dignitates et honores, quos divus cesar noster in vos contulit, quanto fervore vos Fontes. II Abt. 62. Bd. 11 162 dilexit, quantum confidit, ut vos quasi regni consortem repu-taret. recogitate regis Alberti benivolentias et ea, que iste heres vobis, fratribus et heredibus vestris facere poterit, et pre omnibus pre oculis liabete justitiam, quam si amplectimini, uti non diffido, osculabitur vos pax et crescet generatio vestra in gentem magnam. et quid ultra sequetur certe, reconciliatio divisorum inter se in regno et fraterna unio, extirpatio latronum alienigenarum, qui regnum illud misere devastant, negociatio mutua mercatorum et restauratio omnium reddituum regni. addo etiam, quod per asistentiam regum et principum orbis, qui majori parte sanguine juncti sunt inclito regi Ladislao, fortius resisti poterit Turcorum insultibus, quam per vias prius temp-tatas. adjungite regnum Bohenrie, quod se jam sue serenitati presto subdit, prout in brevi felicia nova audietis. attendite hujus infantis decoram speciem, subtilissimam indolem, moris gravitatem, miram audaciam et membra composita, ita ut nee pulcritudo Absolonis nee forma Paridis sibi equiparari possint, cujus formositas profecto nedum regno, sed summo digna esset imperio. scio, si illum coram intueremini, quod non possetis restringere lacrimas, sed profugatis quibuseunque meroribus intime gauderetis et in ulnas vestras reeiperetis, quoniam vere illum cesarem Sigismundum, benefactorem vestrum, tanquam vi-vum inspiceretis. sed, quia nimium me extendo, vestre dilectioni tedium possem afferre, ideo postpositis omnibus innocentem et sanctum istum puerulum vobis intime recommendo, rogans, ut mihi suprataetas invectivas velitis ad bonani partem interpretari, quoniam ex sincero corde procedunt et sub ingenti fiducia. non est enim aliquis homo in regno, ad quem me tantum aperirem, sed facit hoc amor et observantia vetuste amicitie nostre. feci ergo ideo litteram prolixiorem, quia scripta vestra me de ob-livione redarguunt, ut tres vel quatuor missivas, quas successive misi, si presentate non sunt, unius istius epistole mee contextu compensem. rogo, ut me crebro de sanitate et prospero vestro statu avisare velitis pro consolatione mea. itidem me facturum offerro et, si que pro vobis facere debeo, mihi preeipite. ex Vienna, die 12. februarii 144b. 163 XCVIII. K. Friedrich an Philipp, Herzog von Burgund; [Wien, ca. 22. Februar 1445].a Hofft, daß er sich dem Bunde der Schweizer nicht anschließen werde. Aus clm. 12725, Bl. 172" (gedruckt bei Ohmel: Materialien I, 166). Duci Burgundie. Illustris princeps, consanguinee carissime. Ad notitiam nostram nonnullorum relatione deductum est, qualiter illi de liga Swicensi, hostes nostri, ac eoruin complices multa attemptent apud dilectionem tuam, qualiter eandem sibi associare et contra nos et nostros attrahere possint.1 de quo satis admiramur, cum tarnen illi clare sciant, eandem tuam dilectionem nobis et sacro imperio taliter conjunctam inultis respectibus, quod eos pudere deberet, tuam dilectionem temp-tare, cujus fides ei'ga imperium et nos illesa est et esse debet. et quamvis de integritate et devotione tua erga nos nullam diffidentiam penitus habeamus scimusque, te minime condescen-surum illis, qui inhonesta a te postulant seu querere possunt,2 tarnen noluimus tue dilectioni, cui afficimur, non scribere ea, que nobis occurrunt, adhortantes eandem affectu, quo possumus ampliori, quatenus prefatis hostibus nostris, si eos ad tuam dilectionem in rebus prefatis venire contingeret, nedum non exaudias, sed neque audias etpotius nostre majestati ac illustri Alberto, duci Austrie, Stirie etc., principi et germano nostro carissimo, assistas et auxilium tuum conferas, prout in tua dilectione summe con-fidimus et in simili vel majori rependere disponimus animo gene-roso. seit enim tua dilectio, quantum tua nobilitas per eosdem de liga hucusque nedum oppressa, sed illis ex fmibus exulata est. ita quidem3 nobilis et alta prosapia tua merito illis dissen-tire eosque spernere debet, qui nobilitatem semper spreverunt et odiunt. datum Vienne etc. Graspar etc.4 1 cod. possent. — 2 cod. possent. — " Ohmel quod. — 4 Ort und Unterschrift fehlen im chn. "¦ Der Brief erscheint bei Ohmel als Beilage zu einem Schreiben des K. Friedrich an Herzog Albrecht vom 22. Februar 1445. 11* 164 XCIX. K. Friedrich an den Bischof von Münster, Heinrich von Mors; Wien, 3. Juni 1445. Macht ihm Vorwürfe, daß Steinhofa die gewünschte Stelle beim Kapitel in Münster nicht erhalten habe und verlangt, daß der Bischof seiner Weisung entsprechend handle. Alis cod. öhigi JVI,208, Bl. 205 mit des Eneas Bemei'kung: dimitte (gedruckt bei Cugnoni Nr. XXXVII). Fridericus, dei gratia Romanorum rex semper augustus, venerabili episcopo Monasteriensi principi, devoto nostro dilecto, gratiam regiam et omne bonum. Venerabilis princeps, devote dilecte. porreximus alias pri-marias nostras preces ad capituluni ecclesie tue pro honorabili Johanne Steynhoff, cancellarie nostre notario iideli dilecto; teque super hujusmodi preces executorem constituimus, sperantes tam tua sollicitudine quam dicti capituli pronipta voluntate preces nostras ad effectum deduci. postmodum vero percepimus, licet facultas se obtulerit, hujusmodi nostris precibus satisfaciendi, capitulum tarnen predictum, aliis promotis, Johannem prefatum, pro quo scripseramus, postergasse, de qua re non parum mirati sumus. non enim tam parvifieri rogatus nostros putavissemus. credebamus exinde, te juxta mandatum nostrum prefatum capitulum movere debuisse et ad executionem tibi commissam pro-cessisse, quod esse per te neglectum non libenter audimus. ut-cunque sit, iteruni atque iterum te hortamur tibique mandamus, ut juxta litterarum nostrarum, tibi directaruni, tenorem procedere velis ac capitulum prefatum ad satisfaciendum per viam opor-tunam compellere, nobis exinde complacentiam sicut speramus exhibiturus. datum Wyenne, die 3. mensis junii 1445. C* [Kaspar Schlich an den Banus von Slavonien, Matthaeus Thal-löczi und den Palatin von Ungarn, Laurens de Hederväry; Wien, Sommer 1445]. Bittet, den Worten des Überbringers Glauben zu schenken und von der guten Absicht des Königs überzeugt zu sein. Aus clm. 12725, Bl. 118 und cod. Loblcowitz 462, Bl. 28' hier mit der Überschrift: Instauratio dilectionis et notitie cum credentia et quadam adhorta- tione virtutis. » Vgl. Nr. XL 165 Magnifici domini, fratres et amici carissimi. Quanta inter nos retroactis temporibus Caritas et affectio viguerit, nichil necessex est in presentiarum referre, quia et vos optime meministis et ego nunquam obliviscar. itaque non repetam nunc, qua vobiscum, domine bane, grata semper con-versatione sim usus, nee quomodo vobis, domine E.2 propter affinitatis conjugum nostrarum vinculum, quo sumus astricti, consilia mea semper communieaverim. hoc tarnen dixerim, me eundem esse erga vos, qui semper fui, vestrumque statum, honorem et exaltationem quasi mei ipsius optare. ea de causa sciens, nunc spectabilem et insignem militem, dominum Gr.a aman-tissimum vestrum, harum latorem ad vos proficisci, non potui aliqua sibi non committere vestris magnificentiis referenda, que statum3 et decus vestrum concernunt. velitis igitur sibi in dicen-dis meo nomine fidem prebere, quoniam omnia litteris committi non possunt. vos fuistis semper ut sapientissimi ita etiam justi et optimi viri reputati. hoc nomen4 et hanc famam ut servetis, supervaeuum est vos cohortari, qui semper plus honori quam utilitati studuistis. ego tantum illud scribere et suadere vobis audeo, ut de domino nostro, Eomanorum rege, cujus majestas vobis scribit, plenam fiduciam suseipiatis, quia et fidem et gra-tiam in eo et patruele suo rege Ladislao tantam invenietis, quan-tam ipsi optaveritis, neque unquam vos penitebit ejus serenitati5 fuisse morigeros. datum.6 OL* K. Friedrich an Thomas Stephan, König von Bosnien; [Wien, Sommer 1445].b Begrüßt ihn als König und hofft, die Feindseligkeiten zwischen ihm und dem Grafen von Cilli ausgleichen zu können. Aus dm. 12725, Bl. 171 mit der Notiz im Index: Eomanorum rex regi Bozne, Illustri prineipi Thome Stefano, regi Bozne, fratri nostro carissimo, salutem et fraterne dilectionis augmentum. 1 Lobkawitz (L.) uecessarie. — 8 L. R. — 3 L. Status. — 4 L. vero, dm. nomine. — 6 L. serenitatis. — 8 Fehlt L. a Georg Sweinpekh. — b Eugen IV. bestätigt am 29. Mai 1445 den Thomas Stephan als König von Bosnien (Theiner, Monumenta I, 3S8, Nr. DLV); ungefähr um dieselbe Zeit wird das Sahreiben Friedrichs abgefaßt sein. 166 Honorabiles, religiosos tue fraternitatis nuntios, cum litteris credentialibus per hos dies ad nostram presentiam venientes, et coram nobis sermonem habentes, tuo intuitu libenter audiviraus. ex bis nanque intelleximus, post obitum beate memorie Steffani, regis quondam Bozne, regium fastigium in tuam fraternitatem devenisse teque per proceres, barones et alios regnicolas juxta voluntatem et desiderium ultimum prefati Steffani in regem esse assumtum. retuleruntque nos iidem nuntii, fraternitatem tuam non parum affectum erga nos gerere magnasque tui ex parte nos oblationes fecerunt, pro quibus fraternitati tue pleno corde regratiamur, offerentes vice versa quidquid per nos ad honoris et status tui conservationem iievi potest, congratulamurque pluri-mum de tua ad predictum regnum sublimatione, sperantes, quod propter singularem tuam prestantiam et virtutes precipuas, quibus ex alto dotatus es, regnum ipsum bene gubernabitur et feli-cioribus dietim prosperabitur augmentis. nee existimamus in pre-sentiarum opus esse, per nos aliquem mitti ad partes illas, qui de conditionibus patrie et tuo statu informatus nobis relationem efficiat, prout idem nuntii postularunt. nanque, cum tua frater-nitas regnum illud in se suseeperit, nichil ambigimus, quin illic omnia et juste fiant et prospere procedant. solum fraternitatem tuam hortamur, ut te ipsum et tuas virtutes imiteris, cum enim, sicut aeeepimus, virtus tua generis claritatem sequatur, nichil est, quod monitione indigeas, qui pro tua singulari prudentia et te et subditos tuos optime gubernaturus existimaris. quia vero idem nuntii tui de illustri principe comite Cilie, fideli nostro dilecto, mentionem fecerunt, eundem favere tuis emulis nun-tiantes, parati sumus juxta petitionem nuntiorum tuoruni, partes nostras interponere et omni conatu niti, ut inter tuam fraternitatem et dictum comitem bona vicinitas et mutuus amor reinte-gretur, sperantes, eundem comitem in hac parte nobis complaci-turum esse, ad quam rem, quam prirnum occasio se prebuerit, operam dabimus et sane juxta possibilitatem nostram omnia faciemus libenti animo et voluntario corde, que ad regni tui prosperitatem et pacem ac honoris augmentum tui pertinere noseimus. CIL* Kaspar Schlich an den Kardinal Giovanni di Tagliacosso; Wien, 25. August 1445. Dankt ihm für seine Bemühungen in der An- 167 gelegenheit seines Bruders; über den Zug des Königs gegen Güns und die Verhandlungen mit den Ungarn wegen der Anerkennung des Königs Ladislaus. Aus clm. 12725, Bl. 121". Reverendissimo in Christo patri et doniino, dornino Johanni, sacrosancte Romane ecclesie cardinali Tarentino, domino meo colendissimo. Reverendissime in Christo pater et domine mi singularissime. post recommendationem. deberem vestre reverendissime ^aterni-tati magnas referre grates, quod in rebus germani mei, episcopi Frisingensis, nullum Studium nullamque curam omisistis, sed quasi facta essent vestra, sie illa promovistis. ego tarnen non is sum, qui verbis velim regratiari, at si mea opera meaque in-dustria, quamvis minima est, ^aternitati vestre reverendissime in aliquo utilis esset, ibi toto conatu invigilarem nee omitterem aliquid ex his, que fieri per me possent. vestrum itaque est mihi mandare, si casus se offert, ut vel vestre reverendissime ^aternitali vel vestris amicis atque servitoribus queam proficere, quia me semper invenietis promptam et affectum. de novitatibus harum partium opus esset aliquid scribere, ut etiam apud vos res iste scirentur, sed usque in hanc diem ita pendent, ut quod certi scribi possit nichil sit. solum hoc queo dicere, majestatem regiam tenuisse per hos dies castra in Hungaria ac latrunculos plures domuisse, qui Aus triam rapinis atque spoliis infestabant, ex quorum manibus nonnulla opida et arces undeeim potenter extraxit, qua re cognita Hungari, quia antea regem Ladislaum in dieta Pestiensi denuo sibi delegerant et variis fictionibus de vita regis Polonie decepti quiescebant nee nuntios mittebant ad regiam majestatem, ut ordinatum erat, jam timentes, ne ma-jestas regia interius procederet contra regnum, diversas prac-ticas inchoarunt et deinde oratores solennes miserunt ad regem, et sunt hie in Vienna in numero quadringenti, cum quibus jam plurimis diebus traetatum sed nichil adhuc conclusum est, quo-niain ipsi vellent regem Ladislaum sibi tradi ad novam coro-nationem, in Alba regali faciendam, quod majestati cesaree non-dum visum est faciendum ex niultis causis. quidquid sequetur scribam per alios sequentes nuntios, quoniam magister Henricus SenfFtleben, lator presentium, non poterat amplius expeetare. is quoque potent alia, que hie dieuntur agunturque, vestre reveren- 168 dissime ipaternitati reserare et maxime de factis ecclesie, de quibus nicbil scribo, quoniam adhuc est hie reverendissimus pater dominus Johannes Carvajal, cui non est responsum datnm. de rebus germani mei nichil scribo, quia scio, veverendissimam vestram ^aternitatem non indigere persuasionibus. ego ad man-data vestra sum paratus, dignetur vestra reverendissima ^aternitas me pedibus sanetissimi domini nostri efficere recomissum, cui libenter servio serviamque vita comite et si mei labores non sint, ut velleni, sue heatitudini et apostolice sedi utiles. datum Vienne 25. die augusti 1445. cm.* [K. Friedrich an einen ungarischen Magnaten; Wien, Herbst 1445?]. Er könne ihm im Augenblicke keine Hilfe senden, wolle aber bei der nächsten Beratung mit den Ungarn tun, was möglich sei. Aus dm. 12725, Bl. 167. Recepimus litteras vestras, quibus servitia vestra, que tarn clare memorie Sigismundo imperatori et Alberto, Romanorum regi, antecessoribus nostris, ac regine Elizabeth quam serenissimo prineipi Ladislao, Hungarie, Bohemie etc. regi, patrueli nostro carissimo, prestitistis, seriosius enarratis, de quibus nil ambigentes gratias vestre probitati referimus, sperantes, quod idem in poste-rura facietis, fidelitatem vestram de bono in melius continuando, sicut vos decet et naturalis devotio postulat. quantum vero ad subsidia, que postulatis, non possumus in presentiarum, prout vellemus, desideriis vestris satisfacere. sed habituri sumus in proximo certos tractatus super factis regni Hungarie. tunc; si quid poterimus pro vobis efficere, libenter vestri memores esse volumus. datum. CIV* K. Friedrich an den Herzog Philipp von Burgund; [Wien, Herbst 1445?]. Bedauert, die Beichsacht über die Niederländer nicht aufheben zu können, wenn diese sich nicht mit ihren Gegnern verständigen. Aus dm. 12725, Bl. 191"; im Index dazu die Bemerkung: Duei Burgundio, qui petiit, banuin contra subditos suos HoUandie, Zelandie et Frisie a cesare Sigismundo obtentum cassave. 169 Duci Burgundie. Illustris princeps, consanguinee carissiine. Reddita est nobis per nuntium tuum, harum exhibitorem, tue dilectionis littera, que satis ample disserit privilegia et liber-tates terrarum Hollandie, Zelandie et Frisie, que a predecessori-bus nostris et sacro Romano imperio obtinuerunt et liabent, contra que, ut asserit tua dilectio, Adam de Zil, Ludovicus et Petrus, sui consocii, ipsos vexent marcantiasque et negotia eorum per imperium nostrum impediant et ideo adhortaris, ut bannum, quod ipsi contra memoratas terras tue dilectionis pretendunt et a clare memorie cesare Sigismundo, predecessore nostro, obtinuerunt, cassare etlevare dignemur subditisque illarum partium1 libertatem negotiandi concedere, ut hactenus est observatum. offert etiam tua dilectio illis consociis justitie complementum, si illud coram eadem aut suis ofnciatis requirere velint, quem ad modum eadem tue dilectionis littera ampliori verborum contextu • declarat. nos autem, carissime consanguinee, tue dilectioni bre-viter respondere habemus, quamvis semper dispositi essemus, tibi tuisque conplacere, ubi saltem equitas tolleraret. Holandrini enim etc., uti edocemur, tempore Sigismundi cesaris per queru-lantes prefatos atque consocios coram imperiali tribunali tracti fuerunt in causam, sed non comparentes neque privilegia sua producentes, uti fiei'i solet, sed contumaciter se absentantes penas banni et superbanni inciderunt juxta stilum et morem imperii. qui si cum privilegiis suis tanquam citati comparuissent libertatesque docuissent, potiti fuissent privilegio remissionis, quo alii principatus imperii in simili casu solent gaudere, et dum eis super illo tandem ad instantiam ipsorum et aliorum multorum fuissent date indiitie comparendi et sua privilegia producendi, adhuc comparere contumaciter neglexerunt, ob quam rem ban-num illud ac suprabannum venerunt in rem judicatam, quorum effectus est, ut tales inobedientes imperio et tot sententias et aggravationes temere sustinentes, persecutiones corporis et rerum patiantur. nos istum processum non fecimus, quia multis jam annis transactis ventilatus est, sed ipsum prosequi ex debito nostre regie dignitatis compellimus nee eos usque quaque posse-mus absolvere, nisi querulantibus et suis consociis debita esset impensa satisfactio. ita vult jus atque consuetudo imperii, nee 1 IIa. pati'iarum. 170 etiam illis consociis jus quesituui tollere fas est. optavemus eos esse reconciliatos imperio, et quidquid tue dilectioni ipsis quo-que in hoc complacere possernus, salva justitia, grato animo faceremus. alias nobis non licet infringere aut variare jura imperii, que ubique sub ejus jurisdictione taliter observantur. si autem ipsi Holandrini etc. banniti et eorum consocii se cum adversariis suis composuerint et ipsos contentos reddiderint, prout civitas nostra Coloniensisa aliquamdiu cum ipsis Hollandrinis, uti accepimus, pro eorum absolutione laboravit, parati sumus, tue dilectionis intuitu quamvis nimis in contumacia sua sorduerint ipsis absolutionem impendere ipsosque pristine libertati per Imperium sacrum restituere, dummodo etiam gratiam nostram et imperii prout moris et juris est, cum satisfactione consueta in-venire mereantur. quidquid enim tue dilectioni ac subditis tuis complacentie et favoris possemus impendere, non prejudicando predecessoribus nostris et sacro imperio, grato et bono animo faceremus, persuadentes tue dilectioni, quatenus eos etiam in-ducere velis, ut deposito tali contemptu ac parvipensione imperii, quos tanto tempore peregerunt in suum proprium dedecus atque damnum, se amodo recognoscant et imperio sacro, cujus subditi sunt, una cum suis principibus debitam reverentiam impendant et ejus gratiam exquirant. hoc non solum ipsis sed etiam tue dilectioni cedet ad honorem, commodum et profectum. datum. CV* K. Friedrich an Herzog Ludwig von Savoyen; Wien, 18. Dezember 1445. Weist die Gründe Ludwigs, die ihn mm Bundesgenossen der Schweizer machten, zurück und macht ihn auf die Folgen seines Vorgehens aufmerksam. Aus dm. 12725, Bl.179». Fridericus, dei gratia Romanoruin rex, illustri principi Lodo-vico, Sabaudie duci, consanguineo nostro carissimo. " Die Erwähnung Kölns als Vermittlerin in der holländischen Angelegenheit bietet den einzigen Anhaltspunkt zur Datierung des legi. Schreibens. JEneas hatte in seinem Briefe an Vrunt vom 1. Juni 1445 (Nr. 172) von der Erfolglosigkeit seiner Bemühungen in dieser Hinsicht gesprochen; das obige Schreiben fällt also geraume Zeit später. 171 Cum Svicenses dudum ac Bernenses et alii plerique con-federati contra nostram et imperii sacri civitatem Thuricensem bellum suscepissent nosque, ut par erat rationique consonum, justam fidelium nostrorum tueri causam decrevissemus, extemplo dilectioni tue per nostras litteras significavimus, Svicenses ipsos eorumque socios et presertim Bernenses te quasi eorum con-federatum, ut eorum parti faveres ac eorum conatus quamvis injustos, iniquos atque nepharios adjuvares, esse requisituros. quare, cum tibi clareque tue domui singulariter essemus affecti tuumque comodum et honorem intueri vellemus, hortati te fuimus teque magnopere requisivinvus, ne vel petitionibus illorum annueres vel eorum studia sequereris, qui contra sacrum imperium temeri-tatis cornua erexissent; tibique plurimum suadere conati sumus, ne cum Svicensium eorumque complicum rebellione concurreres, quod certe tui potissimum causa fecimus. nee enim libenter audie-bamus, te dacem illustrem, cujus majores pluribus ante seculis et nobiles et clai'i sunt habiti, cum illa vulgari, plebea, infima et obscura Svicensium gente conjunetum, ex ejus more contra majestatem imperii se tollendo infidelitatis ac fellonie notam in-currere. cum enim tui antecessores ex Romanorum prineipum liberalitate ac benificentia, quia virtute pollebant, pluribus digni-tatum titulis ac faseibus ornati fuerint, quis non indignum; in-iquum, absurdum et abhominabile conspicit esse, cui subjectionem debeas et gratitudinem, illi rebellionem et damnum prestare? commonuimus igitur te, ne talia perpetrares, ne vel ingratum vel infidelem te ostenderes, usique sumus magna benignitate, priusquam errorem committeres, ne quid in hac re delinqueres, instruendo. 3ed tua dilectio, nescimus quo usa consilio, equidem minus bono tueque dignitati minus salubri, spretis monitionibus nostris atque mandatis, Svicensium potius adherere furori, quam sacro imperio, domino suo, voluit obedire. secuta nanque illorun exemplum diffidatoa illustri principe, Alberto Austrie etc. duce " Das Schreiben folgt hier aus clm. 12125, Bl. 177 (auch im Cod. Vorai Bl. 203 und clm. 215, Bl. 54"): Diffidationis littera Alberto, duci Austrie, a duce Lodovico Sabaudie missa Lodovicus, dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, saeri Romani im perii prineeps vicariusque perpetuus, marchio in Italia, comes Pedemon-tium et Gebenensis Valentinensisque et Dienensis ac Nicie et Vercella-ram dominus, illustri prineipi, consanguineo nostro carissimo, domino 172 germano nostro carissimo, quem ad partes Suevie pro civitatis Thuricensis antedicte nee non dominiorum nostrorum, que sunt illic, defensione transmiseramus, arma contra nos et imperium aeeepit. eunque postmodum Albertus ipse tibi scribensa pluri- Alberto Austrie et cetera duci, honoris ac dilectionis aecrementum cum omni desiderio possibili pacis amenitate perfruendi. Cum ex litteris patentibus honorabilium amicorum et confederato-rum nostrorum carissimorum, sculteti, consulatus et burgensium ville Bernensis, hodie nobis exhibitis, maxima cum instantia fuerimus requisiti, ut, cum ipsi confederati nostri ob intuitu requisitionis ex parte honorabilium amicorum nostrorum carissimorum, magistri civium et consulatus civitatis Basiliensis, suorum eciam confederatorum pridem sibi facte, gentes suas bellicosas in eorum auxilium et subsidium ad castrum Rinfeldense devastandum tanquam sibi justis precedentibus rationibus et de causis suspectum et damnosum destinaverint, nos equidem, vigore laudabilium confederacionum inter illustres progenitores nostros dudum et postremo nos ac ipsos Bernenses initarum et ärmatarum, vos Thuri-censes et alios complices vestros, qui cum maxima armigerorum congerie in eos insurgere satagitis, diffidare ac eisdem confederatis vestris genti-bus armigeris et bellicosis nostris subsidium et auxilium prestare veli-mus. et licet nobis plurimum gratissimum foret et joeundum, vos cum prefatis confederatis nostris carissimis pacis et tranquillitatis amenitate, que a deo procedit, congaudere posse et qnam jugiter intervenire deside-ravimus, attamen, postquam res hujusmodi sie se habet, non possemus cum honore et debito nostris requisitioni prefatorum nostrorum confederatorum Bernensium obviare, immo verius cum dei omnipotentis ac beati Mauricii protomartyris auxilio et directione, quorum presagium invocamus, dispositi sumus, eisdem confederatis nostris juxta ipsarum formam confederationum subvenire subsidiumque et auxilium cum armigeris nostris adversus vos predictosquo complices et sequaces vestros prestare, in cujus testimonium rei has litteras nostras sigilli nostri muni-mine roboratas et in cancellaria nostra ad perpetuam memoriam regi-stratas duximus concedendas, de quarum exhibicione trompete nostro, earum latore, plena dabitur fides. datas Gebennis, die 10. septembris 1445. Per dominum presentibus domiuis P. Marchiandi cancellario Johanne domino Bariacti marescallo Sabaudie etc. a Das Schreiben Albrechts, jedenfalls aus den letzten Tagen des Septembers 1443, ist zwar schon, aus einer neuen Abschrift ivi Staatsarchiv zu Turin, veröffentlicht (Anzeiger f. schweizerische Geschichte IV, 333— 335); ich wiederhole es aber trotzdem um des Zusammenhanges willen, aus clm. 12725, Bl. 177v; es findet sich auch in den anderen oben genannten Hss. Albertus, dei gratia dux Austrie etc., illustri prineipi, domino Lodo-vico, duci Sabaudie etc. exhibite sunt nobis pridem die 15. mensis presentis per quendam trompetam littere publice sub nomine et sigillo 173 mum se mirari dixisset, quod adversus Austrie domum et im-perium sacrum copias tuas mitteres, pluribus verbis, sicut ex vestris signate, quarum tenorem vehementi quadam admiratione com-prehendimus in se continentem, quod cum per confederatos vestros, scul-tetum et burgenses opidi Bernensis cum instantia requisiti fueritis, ut cum ipsi previa requisicione civium Basiliensium in auxiliura eorundem pro devastando Castro Rinfeldensi tanquarn justis precedentibus causis sibi suspecto et damnoso gentes suas destinaverint, vos occasione con-federacionis cum dictis Bernensibus contracte nos egregiamque eommuni-tatem Thuricensem et nostros adherentes diffidando, eisdem vestris con-federatis subsidium auxiliumque prestare juxta formam confederacionum vestrarum dispositi sitis. verum, si recte pensamus seriem litterarum, dulces in eloquio, pacis amenitatem nobis optantes, postremo gerendi adversus nos belli perferunt nuncium, que res, et in se contraria, a nobis minime est presumta. nam si quid vobis indicendi belli contra nos legitima superfuisset ea\isa, decuisset utique vos veluti insignein prinei-pem hujus inprimis exposcere satisfactiones. sed neque dubitamus, vos ignorare, quam frivole quamque temerarie neque ulla subsistente justa causa Bernenses ipsi ac reliqui de liga Svicensium confederati adversum nos et inclitam domum Austrie comunitatemque Thuricensem assumserint arma, immo verius contra ipsum sacrum Eomanum imperium, cui neque obedientiam prestant neque judicio justo se subicere curant. cognovistis ista in pluribus dietis, inter nos celebratis, quibus vestrimet oratores et nuntii presentes viderunt sepenumero, nos non aliud nisi puram et eam expetere justiciam, que cuiquam peregrino minime deneganda foret personamque vestram inter alios pro competenti et equo judice nomina-tam. et cum sacri Eomani imperii princeps ac Serenissimi et invictissimi principis, domini Friderici Romanorum regis, domini et germani nostri gloriosissimi, vasallus et homoligius sitis, condecuit merito, ut idem dominus ac superior vester in quibuscunque confederacionibus exceptus haberetur, cum sit hec causa sua ut nostra. preterea dicitis, vestris colli-gatis juxta formam confederacionum vestrarum assistenciam prestare velle, sed nescimus cujusmodi hec sit forma, non autem eam putamus, ut vigore ejus liceat alicui injustum movere bellum tarn notoria subsistente oblaciono justicie aut contra suum superiorem aliquando con-senda foret iniquissima. quod cum ita sit minime arbitramur vos in vestris perseveraturum adversus nos diffidacionibus neque id vobis as-cribi velle quasi iniqui sitis belli adjutor, cujus et causas supra enume-ravimus multoque plui'es adduci possent. atque non parum attendere oportet, nos ad has partes Alamanie superiores non solum in subsidium dominiorum nostrorum sed ad tocius Status nobilitatis conservacionem declinasse. id enim jam fere omnibus mundi principibus notum est, quam injuriose nobilium Status in his partibus per confederatos Svicensium suppressus sit dietimque supplantetur, essemusque nos a principibus tanquam nobilitatis defensoribus, favoribus "et assistencia in causa tarn justa et pia merito prosequendi. ex qua re minime presumimus, huic vos velle 174 copia tuarum litterarum" nobis transmissa didicimus, conatus es excusatum te reddere. sed difficile est, que operando sunt subicere note, ut una cum vulgo indomito nobilium Status proclaraemini oppressor. non oadit igitur in mentem nostram his, que premisimus, attentis, tos ita perseveraturum, ut hostes nobilitatis reputari debeatis. nee id alia nobis replicataque vice notum fiat. nam si in hao vestra perseverare nitemini inteucione, cogeremur utique, quamvis inviti, apud omnes Christianitatis principes hujus rei afferre querelas, quod contra sacrum imperium vestrumque superiorem, contras fas injustura conare-mini movere bellum veterisque et diuturne amicicie federis domorum nostrarum ab re fore fractorem, super quibus vestrum expetimus res-ponsum. datum. " Auch dieser Brief findet sich im clm. 12725, Bl.178, und in den anderen IIss. : Ludovicus, dux Sabaudie etc., illustri principi, domino Alberto, duci Austrie etc. Etsi superioribus litteris nostris satis integre atque plene vobis ani-mum nostrum aperuerimus sentenciamque, a qua minime resilimus, tarnen nostram novis litteris atque argumentis voluistis et investigare et increpare intencionem, unde, ne videamur argumenta vestra et racio-nes acceptare atque fateri, breviter respondebiraus. et, ut colligere pos-sumus, quatuor precipuis raeionibus nos ab inceptis divertere conamini. primo siquidem arguitis atque obicitis, nos arma sumere adversus im-perii decus, cui reverenciam debemus et obsequium, cui racioni respon-dere niteremur, si facti notorietas non dissuaderet. clare etenim unicuique constat, quod, si in hoc bello publica arma indicta sint, insignia cesaris deferuntur. secundo persuadebatis equumque erat, si, quod describiti ita se haberet, quod non debebamus adversus vos bellum gerere atque Thuricenses, nisi prius causam describeremus denegacionemque satis-faccionis. sed si bene percipitis nos non sumsimus arma studio adversum vos sed ut nostros confederatos et amicos tueamur, quos non putamus neque credimus velle iniquum captare bellum, pacem semper amavimus, pacis auctores fuimus. si nos mediatorem eligere voluistis ad hanc diffe-renciam sedandam, onus magnum humeris nostris apposuissetis, quod profecto non recusavissemus pro re tarn pia tamque laudabili fecissemus-que, quod et diguum principem decet et insignem ducem. tarnen ubi ad hoc ventum est pro amicis vices interponimus, pro confederatis pug-namus, pacem tuemur, bellum gerimus, pacta servamus, conventiones non infringimus. quid enim turpius, quid indecencius integro viro aseribi potest, quid denique fedius quam fidei violacio, quo fit, ut fides omnibus servanda sit. sit vulgus, sit senatus, sit majestas imperii, ubi nulla ex-cepcio a jure interponitur, extimamus unicuique fidem servari debere additis et tercio, nobis ad magnum dedecus aseribi posse, si viros patri-cios egregiasque personas votis adversis prosequamur. profecto, dum hec mente revolvimus, id pro triumpho nobis esse titulisque accedere nostris censemus, si eos, quos et mutua fides et beneficia utrinque data astrictis 175 mala, dicendo bona ostendi. etenim, ut tibi respondeamus, quamvis et prefatum nostrum germanum vel jam tibi respon- singulari benivolencia atque affeccione conjunctos fecere quosve in rebus nostris fortissimos propugnatores insignesque atlethas reperimus, tueamur, quo fit, ut et etas, que nunc est, non tacebit populusque futurus haue rem commendabit. quid enim probabilius, quid viro claro dignius, quid est denique, quod magis in prineipibus polleat, quam maturo con-silio inita atque digesta federa observare pignusque fidei non violare neque oppressores seu nobilitatis offensores erimus, quemadmodum nos vocatis, si confederatorum nostrorum jura causamque tueamur. nam si genus nostrum inspicitis, quantis titulis fulgeat, si procerum catervam, in quibus septi sumus, si clarissimos viros, quos patria nostra genuit quo-rumque proles nobis deseruit, cerniüs, certe hanc notam nobis ascribere non debetis. nobilitas siquidem est auimi clara virtus, hec est, que ho-mines superis equat, hec est, que viros humili loco natos, quorum genus in seculo pressum erat, ad alta devexit. si jui-a nature revolvitis, si ve-tera commentaria, si jus gentium, si Codices publicos, non reperietis aliquos absque virtute dominia fuisse partos gloriam atque a vulgo se-paracionem. reges non faciuut opes, non favor populi attonitus, non ge-nerosa domus, sed inclita virtus, rursus fedos atque sordidos homines, quos propria virtus non comitatur, quamvis claris fulserint parentibus, factis atque obscenis gestis viluisse atque insorduisse claraque facinora majorum suorum obfuscasse. quis enim arbitretur, eversores sacrarum edium, quos sacrilegos appellamus, agrorum depopulatores, corruptores morum, virginum violatores, rei publice et humane nature insidiatores, latrones publicos atque famosos talibusque sordibus plenos, animi virtu-tem habere aut dignos fore laude seu nobilitatis prerogativa insignitos? certe nemo, unde hos integerriraos confederatos nostros, quos indomitum vulgus appellatis, non talibus similes esse dieimus neque sentimus, sed probitatis et veritatis amicos atque patronos. multa siquidem documenta ad hanc rem probandam adduceremus, nisi putaremus longius sermonem nostrum protrahere quam instituimus. paucis tarnen agemus, ex quibu3 anteiligere poteritis, quid prestet hominibus virtus. nam et morales di-eunt, illum eminere inter illustres viros eumque ad astra ferri, quem gesta fortia, virtus excellens claraque facinora decorant. et ut breviter concludamus, nobilitatem colimus et virtutem. ultimo vos querelas apud prineipes deponere affirmatis, si in hoc proposito perseverare intendimus nostramque opinionem denigrare. dieimus, quamquam ex superioribus luculenter responderimus, non gerere arma adversus cesaris majestatem neque belli iniqui esse fautores, si que talibus injuriis nos laniare stu-debitis, non ignavi erimus ad nostre injurie propulsacionem, quando talia prineipibus insinuarentur, per que honor noster in aliqua parte ledi vi-deretur. expeetatis denique, ut respondeamus. respondemus, nolle a prima sententia declinare, cum id facere non possemus fidei interpositione et honore salvis. hec est igitur et responsio nostra et veritas nee volumus omnia dieta vestra aecumulare sed succinete arbitramur omnibus respon- 176 disse vel e vestigio responsurum esse non ambigamus, quid est, quod ais in primis in eo bello, cui te minus prudenter im-miscuisti, non esse publica arma indicta nee nostra et imperii sacri deferri insignia? quid sibi hec verba pretendunt, quorsum hec? ignorantiam facti vis allegare, quasi nescires, bellum, quod Svicenses agunt, contra imperium esse, sed nimis ampla est, nimis crassa, nimis supina et inexcusabilis ignoratio, nee enim te latet, civitatem Thuricensem, cujus causa bellum cepit, im-perio subditam peculiaremque fore, nee ignorabas, nos illi tan-quam Romanorum regem, patronum, protectorem et dominum consiliis et auxiliis assistere, ne quid preter justiciam pateretur adversi. quod si nicliil horum intercessisset, satis te instruxisse, movisse ac decrevisse littere nostre debuerant, quibus te requi-sivimus, ne Svicensibus contra Thuricenses contraque domum Austrie mitteres auxilia, prenuntiantes tibi periculum, quod de fellione atque infidelitatis nota ineurrere poteras. sed videamus, quonam pacto alia confutes. scribebat tibi germanus noster, equum fuisse, te, antequam bellum suseiperes. causam aliquam significasse, in qua tibi vel tuis subditis fuisset injuriatum satis-factionemque postulasse, qua denegata non poteras magnopere reprehendi, bellum gessurus. ad hoc dicis, non te contra domum Austrie vel imperium arma sumsisse, sed confederatos tuos et amicos tueri, qui tibi sepe in necessitatibus subvenerunt, quos non putas neque credis iniquum bellum captare. ex bis ostendis, nullam te causam contra domum Austrie, cur eam im-pugnes, habere, sed propter confederatos et amicos arma rece-pisse. placet nobis confessio tua, verum est enim, nulluni tibi ex domo Austrie damnum esse illatum, propter quod suos de-beas subditos infestare. verum, sicut absque causa principalis in bello esse non debes, sie nee injuste preliantibus danda sunt auxilia, quamvis amici sint aut confederati. ut enim morales philosophi theologique preeipiunt, nulla est excusacio, si amici causa peceaveris, nulla quoque si federis intuitu servandi erra- disse, in quorum premissorum testiraonium has litteras sigilli nostri munimine roboratas duximus in cancellaria nostra registrari. datuin Gebennis die 7. oetobris 1445. Per dominum presentibus dominis Lancelloto de Lusignario patriaroha Jerosolime Petro Marchiandi etc. 177 veris. non enim amicitia neque fedus ullum super malo fun-dari potest, sed conspiratio commiratio damnataque factio est, cum aliqui ita conveniunt, ut contra quascunque personas, sive causa justa sit sive injusta, unionem habeant seque in-vicem tueantur. cum ergo te pro confederatis pugnare, pacem tuen, bellum gerere, pacta servare convencionesque non in-fringere dicis ac sie constans fidei date observator videri cupis, cave, ne perfidie potius defensor appareas, dum his te jungis, qui sine causa bellum injustissimum agunt. non enim cum sub-diti contra superiores arma sumunt; sed cum contra eos homines agitur, qui ad parendum nati sunt, quales constat esse Svieenses, nee volunt parere, natura justum est bellum, sed ais insuper, te non credere neque putare confederatos tuos injuste bellare. non parvam negligentiam hie ostendis, cum te duci opinione incaute dicis. non enim te scire justum bellum sed putare sollummodo refers, fuerat certe in tali causa diligens inquisitio facienda, cum hie tuus Status tuusque honor in dubium veniat nee ad solam opinionem justitie contra imperium contraque domum Austrie fuerat procedendum. ceterum confederati tui nedum justitiam non habent sed nee ullum justitie colorem, plurimum-que miramur, ea te duci opinione, ut justum putes, quod ipsi faciunt. cum enim Svicenses Austrie dominium propria temeri-tate abjeeerint multisque jam temporibus suis naturalibus dominis rebellaverint, cum in eo bello, quod contra Thuricenses moverunt, nee nostro judicio regali nee prineipum nostrorum, electorum sacri imperii, determinatione nee alieujus civitatis imperialis arbitrio se unquam submittere voluerint, cum nos, qui sumus eorum domini, non solum propter ducatum Austrie aliaque do-minia nostra sed etiam propter imperium, nobis ex alto com-missum, multis nobis injuriati sint idque tibi manifestissimum sit, quonam modo fieri potest, ut eorum causam justam existimes teque propterea contra inclitam Austrie domum sacrumque imperium bellis immisceas? quod de arbitrio tibi committendo recenses, si antea dixisses quam pugnam contra nos reeepisses, tuam fortasse petitionem admissemus. tanta est enim justitia, quam defendimus, tarn clara, tarn manifesta, ut nullius equi bonique prineipis, qualem te putabamus, Judicium formidemus. sed cum jam te partialem ostenderis neque consultum esset nobis aut germano nostro nee utile tuam sententiam expectare, qui pluris fecisti opinionem justitie, quam de tuis confederatis te Fontes. II. Abt. 62. Bd. 12 178 dicis habere, quam vinculum, quo sacro imperio es astrictus, et reverentiam, quam nobis teneris impendere, nee illam exceptionem considerasti, quam scis in omnibus pactis, conventionibus ac federibus tacitam esse7 ne quod superioribus prejudicium gene-retur. post hec, cum germanus noster antedictus te monuisset, ne rusticos et infimos homines adversus nobilitatem tnereris neve Ulis assisteres, dixisti te tuamque domum pluribus nobili-tatis folgere titulis atque faseibus, quod nos minime negamus. sed hec ornamenta tua, que progenitoribus tuis et tibi ex bene-ficentia sacri imperii obtigerunt, timendum est, ne amittas, dum contra illum eriguntur, a quo provenerunt, nee tecum dissentimus, dum inquis, nobilitatem esse claram animi virtutem, cujus ea vis est, ut homines humili natos loco in altum provehat insignes-que reddat. verum est enim, ut philosophi tradunt, servum et liberum, nobilem et ignobilem nulla re magis quam virtute vitioque cognosci. verum ubi hanc nobilitatem apud tuos con-federatos asseris inveniri, non solum tuam sententiam non pro-bamus, sed efficaeibus reprehendimus rationibus. quomodo enim fieri potest, ut nobiles generosique sint, qui nati rure, viam agrestem ducentes, interim a se virtutem exulare coegerunt, ut nullo judicio nullique justitie velint esse subjeeti, qui, quamquam sint pauperes nee scientia nee prudentia polleant, in tantum tarnen superbie se tradiderunt, ut vicinos omnes conculcare sibi-que subicere velint equumque putent, et laicos et sacerdotes suis arbitriis subjacere. quod si ambitiosi, si duri homines, in-tractabiles rebelles, humani sanguinis efFusores, vicini oppressores, superioribus inobedientes nobiles dici debent, fatemur, et nos tuos confederatos esse dicique debere nobiles teque pro nobilibus adversus ignobiles prelium suseepisse. sed vera nobilitas est re-vereri majores, obedire superioribus, contentari suis terminis, cum finitimis pacem habere, jus suum unieuique tribuere ac plus aliis quam sibi de se ipso credere. quod utrum faciant tui confederati extimationi tue relinquimus. dicis demum in calce tuarum litterarum, te cum tuis amicis ac confederatis perseveraturum esse haneque fore tuam finalem sententiam, a qua nee velis nee intendas quovismodo discedere. quod si germanus noster antedictus coram principibus de te querimoniam habuerit, credis te posse faciliter respondere. nempe secus eveniet quam arbitreris, nee enim excusari unquam poteris, quin contra Imperium arma moveris, et quin sine causa inclitam 179 Austrie domum perturbaveris et maxime, cum antea nostris litteris monitus fueris, quibus magis quam Svicensium vel minis vel precibus aut Pernensium federibus moveri debeas. verum quia dicis, te perseveraturum in sententia, scias et nos quoque in eo proposito permansuros, ut et justitiam domus nostre Austrie et honorem imperii et decus et majestatem tarn contra te quam alios injuste se nobis dicteque domui opponentes per viam juris et ut alias opus fuerit tueamur. tu postea videris, an tibi tuis-que posteris et heredibus bene consulueris, imperium oppugnando, a quo dominia, nobilitatem, splendorem et dignitatem per tuorum progenitorum medium suscepisti. datum Vienne, die 18. decem-bris 1445. CVL* K. Friedrich an den Dogen von Venedig, Francesco Foscari.1 Ersucht ihn, veranlassen zu wollen, daß seine Bürger, die durch venezianische Untertanen geschädigt wurden, zu ihrem Rechte kommen. Aus dm. 12725, Bl. 166". Exposuerunt nobis fideles dilecti nostri A. B. C. cives N., quod alias quidam Perinus de C, qui per unam dietam a civi-tate Januensi in Castro G. residet, societatem eorum pluribus mercantiis, rebus et bonis et presertim una balla cum quinqua-ginta libris ad pondus Januense fili aurei, de puro et optimo auro filati, ad ipsos exponentes pertinente, per violentiam et absque ullo justitie colore spoliavit et; licet postea idem per tarn tuas quam per dicte societatis litteras requisitus ad restitutionem ex-titerit, semper tarnen obaudivit. rursus quoque asseruerunt idem exponentes, quendam J. de F. civem sive habitatorem Medio-lanensem eisdem in certa summa pecuniarum jam dudum obliga-tum fuisse et esse, sicut per legitima documenta constat, seque nunquam, licet sepe petierint, suum debitum recuperare valuisse ideoque ad nos pro remedio recurrerunt oportuno. nos autem animadvertentes, quod tua dilectio semper utroque potest optime providere, cum tarn Perinus quam Jo. predicti tui sint subditi, dilectionem eandem hortamur et pro justitie debito attente re-quirimus, ut Perinum prefatum per tuas efficaces litteras et 1 Der Adressat ergibt sich aus Nr. C Villi* 180 stricta mandata ad satisfactionem dicte balle et bonorum sub-reptorum bujusmodi, äut si ea distracta vel impignorata fuerint, ad reddendam summam inde receptam inducas, Jo. vero ad solntionem debiti eisdem exponentibus celeriter faciendam et absque litium aufractibus compelli facias. quibus in rebus nobis tanto magis complacebis, quanto litteras nostras apud tuam dilectionem semper efficatiores viderimus extitisse. datum. CVIL* K. Friedrich an den Dogen von Venedig, Francesco Foscari.1 Ermahnt ihn, zweien seiner Bürger, die von einem Untertanen Venedigs beraubt wurden, wieder su ihrem G-ute zu verhelfen, da er ihnen sonst auf anderem Wege ihr Recht verschaffen müßte. Aus dm. 12725, Bl. 174. Romanorum rex duci Venetiarum. Scripsimus tibi estate preterita teque hortati fuimus, ut fideli dilecto nostro Johanni et Ja. civibus n. quandam ballam cum quinquaginta libris ponderis Januensis, fili aurei, de puro et optimo auro filati, nee non plures alias merces, res et bona, quibus ipsi et eorum societas per quendam Perinum de N., in Castro N. per unam dietam a civitate Januensi distanti residentem, fuerant per vim et absque ullo justitie colore spoliati, restitui, aut si bona ipsa distracta aut impignorata forent, summam inde receptam reddi faceres, cum dictus Perinus subditus tuus esse dinosceretur. postea vero intelleximus, dilectionem tuam pluribus Gallicis et aliis mercatoribus condignam satisfactionem impendi procurasse, eos vero, pro quibus scripsimus, neglectos fuisse. de qua re satis miramur, cum sperassemus, eos, quos tibi commendamus, pre ceteris cordi fuisse tue dilec-tioni. quibus ex causis rursus decrevimus dilectionem tuam commonefacere teque hortari, ut prefatis Johanni et Ja. eorum-que societati juxta modum premissum sua bona restitui mandes atque procures. alioquin, cum simus unieuique in administranda justitia debitores, necessarium erit, predictorum civium in-dempnitati per viam juris et imperialium consuetudinum provideri. 1 Vgl. Nr. OV. 181 CVIIL* K. Friedrich an? Fordert ihn auf, seine Untergebenen zur Schadloshaltung an seinen Diener Georg zu veranlassen, da er diesem sonst eine anderweitige Verfolgung seines Rechtes nicht verweigern Jcönne. Aus dm. 12725, Bl. 166 (A) und Bl. 166« (B). Exposuit nobis strenuus miles Georgius familiaris noster1 dilectus, quod cum ipse alias quendam Sak2 jure belli in P.s cepisset ac captivum detineret, Augustus coneivis tuus pro libera-tione ejusdem Saft4 instetit seque, ut ipse relaxaretur, dicto Georgio in florenis noningentis Hungaricis obligavit, ex quibus, prefato Sah6 relaxato, ducentos6 solummodo ipsi Georgio postea persolvit. reliquum us'que in hanc diem solvere minime voluit, quamquam idem Georgius sinceritate tue ac Venetiarum dominio sepius scripserit et supplicaverit, ut Augustus7 prefatus ad satis-faciendum sibi mediante justitia cogeretur, que omnia, ut ipse Georgius8 asserit, pro nichilo reputata fuerunt. ideoque nobis supplicabat,9 ut sibi in ejus justitia opitulari et oportune pro-videre dignaremur, petens summis precibus, ut sibi liberas pre-beremus habenas adversus tuos subditos insurgendi. nos autem, etsi sciamus propter negatam justitiam multa Heere, sinceritatem tuam10 nichilominus per antea duximus requirendam et harum serie faeimus pro debito justitie requisitam, quatenus prefatum Augustum11 ad observantiam suorum prommissorum compellere velis dictoque Georgio plenam satisfactionem impendere, alio-quin, prout jui'is fuerit, Georgium12 ipsum ad persecutionem13 sui debiti per vias sibi comodiores non admittere non potueri-mus.u CIX* K. Friedrich an? Droht, dem Franciscus von S. Repressalien zu gewahren, falls der Adressat diesem nicht Genugtuung leiste. Aus clm. 12125, Bl. 165". 1 B. noster fidelis. — 2 A. S. — 8 in P. fehlt B. — 4 B. Ungari. — 6 B. üngaro. — 6 B. ducentos ducatos. — 7 B. A. — 8 B. G. — 9 B. suppli-oavit. — ,0 Fehlt B. — u B. A. — " B. G. — 18 B. prosecutionem. — 14 B. poterimus. 182 Recolimus, vobis pi-idem satis seriöse scripsisse atque man-dasse, quatenus fideli nostro dilecto Francisco de S. juxta sen-tentias in judicio nostro per ipsum obtentas satisfactionem ple-nariam impendere deberetis, quod tarnen, sicuti accepimus, hucus-que facere non curastis. nobisque lioc alienum videtur, ob quam rem magnificus Udalricus etc. nobis supplicavit, quatenus pre-fato Francisco litteras repressaliarum nostrarum super arrestatione personarum et bonorum vestrorum, prout juris esset, impartiri dignaremur. et quamvis stilus judiciorum nostrorum id requirit sicque potuissemus facere, tarnen vobiscum mitius agere volen-tes, quemadmodum semper gratiose vobiscum fecimus, illas re-pressalias adbuc differendas censuimus, vestras fidelitates denuo seriosissime et iterum requirentes, quatenus prefato Francisco satisfacere et adhuc judicatis parere velitis et debeatis, quemadmodum de vobis confidimus. in casu vero, quo hujusmodi satisfactionem sibi iterum non impenderetis, in contemptum judiciorum nostrorum et suum damnum, extunc interpellati denuo per ipsum Franciscum sibi amplius hujusmodi repressalias dene-gare non possemus sed cogeremur, illas juxta morem hactenus observatum sibi annuere atque dare, quamvis inviti. vellemus tarnen, quod et nostram majestatem et vos ipsos de talibus difficultatibus supportaretis. datum. CX* K. Friedrich an? Malmt ihn an seine Versprechungen, um deren Erfüllung er ersucht. Aus dm. 12125, Bl. 167. Nota sunt tibi ea negotia, que superioris temporibus cum venerabili Alexandro patriarcha Aquilegiensi, duce Mazovie etc., avunculo nostro carissimo, habuisti nee te latet, quot et quanta sibi promisei'is. nos certe illud seimus, quod palpavimus cum S. propter bellum, quod te hortante gessit cum Venetis, gravia damna et innumerabilia pene incommoda fore perpessum, licet omnia contra tuam intentionem aeeiderint. uteunque est, tarn ipse quam etiam ecclesia sua N. magnam lesionem tulerunt. quo circa non ab re putavimus esse, si tibi eundem P. recommende-mus. est enim res digna et justissima, ut unieuique promissa ser-ventur, nedum amicis et benefactoribus, qualis idem P. erga te 183 fuit et est, sed hostibus atque latronibus. hortamur igitur tuam dilectionem et quoad possumus affectuose rogarnus, irnnio et pro tuo honore requirimus,, quatenus avunculo nostro prefato servare velis, que promisisti, et ita te erga ipsum habere, prout littere tue decantant aut saltem aliter ipsum reddere contentum. in qua re nobis plurimum coniplacebis, qui de his lesionibus atque damnis non mediocriter dolemus, et ipsi occasiones aufferes de tua fide tuisque promissionibus conquerendi, quodque non parvi facere debes, spem optimam his, qui te amant tuasque partes secuntur, omnibus exhibebis. datum. CXI.* K. Friedrich an eine Stadtgemeinde; Datum? Befiehlt, für den schwachsinnigen Bürger N. einen Kurator aufzustellen. Aus dm. 12725, Bl. 174. Pro curatore dando, qui mentis vitio laborat. Divina disponente dementia Romane rei publice presidentes ad id nos intendere recognoscimus obligatos, ut unicuique jus suum communi utilitate servata reddatur. quod cum attentius revol-vimus, noa minus pauperis quam divitis aut impotentis quam poten-tis consulere oportunitatibus nos debere putamus. imo et si aliqui extra mentem positi sint, jura eorum non esse negligenda cen semus, sed juxta veterum consuetudinem curatoribus datis statui et indempnitati eorum salubriter providere. hinc est, quod nos audita querela, quam dilectus noster N., opidanus vester, coram nobis sepe proposuit, contra nonnullos tarn comites quam barones, qui eum bonis suis spoliarunt et ipsum carceribus aliquandiu mancipatum detinuerunt, animadvertentes, quod ipse mentis vitio laborat et ad extremam fere dementiam pervenit, nolentesque propterea ipsum in suis juribus fraudari, sed tanto sibi magis assistere, quanto magis aliis noscitur auxiliis destitutus, con-fidentes de vestra legalitate eum ad communitatem vestram re-mittimus vobisque illum commendamus, mandantes vobis, ut aliquem ex vestris coopidanis, virum fidelem et probum, sibi in curatorem detis auctoritate nostra, qui ejus jura respiciat et diligenter animadvertat ac nomine suo justitiam coram quibus-cunque judicibus competentibus petat et prosequatur cum po-testate plenaria curatoribus mentecaptorum dari solita. nos 184 enim intuitu dei atque justitie, quotiens erimus per procuratorem idoneum dicti N., quem vos dederitis, requisiti nullatenus negli-gemus justitie complementum ministrare, vos autein velitis eidem curatori in his, in quibus dicto N. tenemini rationem integram facere et ita disponere, ne conscientie vestre apud deum gra-ventur vel apud nos habeant incusari. datum. CXIL* K. Friedrich an die Stadt Pordenone? Fordert sie auf, das bewegliche Gut eines Grafen, der sich vor langer Zeit dorthin begeben, ihm oder seinem Vertreter zu übergeben. Aus dm. 12725, Bl. 174". De justitia administranda et bona non arrestare. Dudum, cum spectabilis etc. noster et imperii sacri fidelis dilectus propter suam erga ipsum imperium fidelitatem ex domo sua et paternis dominus expulsus esset, ad opidum nostrum Portusnaonis tanquam tutissimum locum et dicto imperio devo-tum, vivente adhuc clare memorie genitore nostro, cum quibus-dam rebus suis mobilibus se transtulit, que res adhuc ibidem esse dicuntur. quare, cum idem comes res prefatas secum re-cipere velit vobis mandamus, quatenus iis, qui illas habent, nomine nostro precipiatis, ut ad requisitionem dicti comitis eas dimittant sibique vel suo procuratori assignent et si aliqui pre-tenderent, comitem ipsum sibi obligatum esse ac propterea bona hujusmodi arrestare vellent, nullatenus permittatis, sed quoscunque querulantes ad nostram curiam remittatis, quia uni-cuique plenum faciemus justitie complementum ministrari. nos enim volumus, quod idem comes, sicut über cum rebus suis ad dictum opidum venit, ita liber cum eisdem possit exire. datum. CXIIL* K. Friedrich an ein Kloster. Ermahnt es, den Bruder JaJcob, der das Kloster verlassen, jetzt aber reumütig zurückkehrt, gütig aufzunehmen. Aus dm. 12725, Bl. 168«. Quanta sit cura studendum, ut religiosi, qui monasteriis derelictis vagantur in seculo, ad monasticam vitam receptamque 185 semel quamvis postergatam regulam revertantur, pastor eternus admonet, qui relictis nonaginta novem ovibus in deserto, unam, que aberraverat, prosecutus, gavisus est gaudio magno valde, postquam illam invenit, quam humeris imponens propriis ad gregem reduxit. hoc ipsum facere patres abbates et monacorum prepositos decet, si omnium regularum institutorem et confir-matorem dominum volunt imitari eterneque vite premia consequi, pro quibus adipiscendis mundo et pompis ejus renuntiarunt, quales vos esse nequaquam ambigimus. eam ob causam cum vestro in monasterio per quedam tempora fuerit dilectus noster, frater J&cobus harum portator, et postea lenitate sua exigente per vos licentiatus diu per mundum apostatarum more vagatas fuerit, in anime sue prejudicium et malum exemplum aliorum, qui nunc de suis excessibus intunc dolens ad cor reversus ad vos redire desiderat et in monasterio vestro prefato, quoad vixerit, altissimo famulari, devotiones vestras hortamur in do-mino, ut more pii patris familias, qui mortem peccatoris non querit, sed ut convertatur et vivat, prefatum Jacobum ad vos redeuntem benigne suscipiatis, pietatis intuitu et consideratione nostra ipsum more conversorum benigne et humaniter tractantes, ut et ipse vestram expertus veniam, suam animam lucrifaciat et vos per hec alia, que dietim auctore domino bona opera facitis, retributionem eternam consequamini. datum. CXIV.* K. Friedrich an einen Kirchenfürsten. Empfiehlt ihm den Protonotar Wilhelm Tacs.1 Aus dm. 12725, Bl. 167". Quam multis in rebus honorabili fideli dilecto nostro Guilelmo dietim utamur, ex illo potest vestra reverendissima \>aternitas cognoscere, quod eum jam pluribus annis in nostra cancellaria protonotarium et secretarium habuimus, ipsum semper in nostris negotiis et ndeliorern et diligentiorem invenientes. que res jure exigunt, ut eundem non solum apud nos commendatum retine-amus sed aliis etiam, cum opus fuerit, efficaciter commendemus et presertim ^aternitati vestre reverendisshne, apud quam re- 1 Vgl. hiezu Nr. 0X7. 186 commendationes nostras semper locum et exauditionem habere prospex'imus. cum igitur contingere possit, quod idem Guilelmus1 aliqua negotia in sacro concilio tractare habeat, vel alii tractaturi sint ipsum concernentia, \>aternitatem vestram reverendissimam hortamur et2 rogamus 2 attente, ut in omnibus hujusmodi causis, quas in dicto concilio agitari contingat et maxime, si de pre-positura ecclesie sancti J. etc. aliquid ageretur, eundem Guilel-mum, cui ordinaria auctoritate de illa provisum est, nostro intuitu sie recomissum habeatis, ut et ipse litteras nostras sibi proficuas fuisse cognoscat et nos, prout consuevimus, petitionibus nostris apud paternitatem vestram reverendissimam talem aditum pa-tuisse intelligamus, qualem de vestra erga nos voluntate con-fidimus. CXV.* Kaspar Schlich an einen Kirchenfürsten. Empfiehlt ihm den Protonotar Wilhelm Tacz. Aus clm. 12725, Bl. 167" und Lobkowitz 462, Bl. 54. Promovetur quidam cum causa sua quam in concilio habebat et uni episcopo committitur adjuvandus.3 Reverendissime in Christo pater et domine mi colendissime, post recomrnendationem. Fuit nuper venerabili viro domino Quilelmo, canonico Frisingensi,4 regio protonotario mihi tanquam fratri amantissimo, de prepositui'a ecclesie sancti J., tunc per liberam resignationem possessoris vacante,5 ordinaria auctoritate provisum. verum, quia, ut aeeepi, nonnulli ipsum dominum Wilhelmum6 in sacro concilio circa7 hoc perturbare procurant, veverendissimam paternitatem vestram, ut ipsius Quilelmi causam cordi habeat, non ferens ipsum molestari, tanto efficacius oro et deprecor, quanto 1 Hs. W. — 2 Am Rande eingefügt. — 3 Nur in Lobk. — 4 Unter den Kanzleibeamten dieser Jahre finde ich nur einen einzigen, der Freisinger Kanonikus war, Wilhelm Tacz, der als solcher unter anderem die Urkunde Friedrichs unterzeichnet, mit der dieser die Dichterkrönung des Eneas bestätigt (öhmel, Reg. I, S. XXIX); auf seinen Vornamen allein paßt auch die Schwankung in der Abkürzung des Namens, der bald mit G., bald mit W. angedeutet ist. Kod. Lobkowitz hat statt canonico Frisingensi — can-cellario. — 6 Lobk. vacuam. — 6 Lobk. W. — 7 Lobk. esse. 187 ipsum magis1 diligo atque amo. existimabo enim ipaternitatem vestram reverendissimam omnia in mea persona fecisse, quic-quid pro eodem fecerit2 et nichiloniinus in re hac regie ma-jestati, que etiain pro ipso scribit, magnopere complacebit. velit ergo 'paternitas yestra veverendissima in omnibus rebus eundein Wilhelmumz concernentibus taliter operari, quod et ipse sub vestra protectione molestias omnes evadat et regia niajestas in servitore suo et ego in speciali amico et fratre4 vestram be-nignitatem experti tanto magis obligemur, quanto magis votive fuerimus auditi. datum. CXVL* Kaspar Schlick an Friedrich von Emmerberg, Erzbischof von Salzburg. Empfiehlt den Jahob Widerle* seiner Gunst. Aus dm. 12725, Bl. 56 mit der Bemerkung im Index: Item [epistola] promo-toria ad archiepiscopum Salczburgensem pro Jacobo Widerl. Reverendissime in Christo pater et domine generöse. Porrexit alias majestas domini nostri regis primarias preces suas ad capitulum ecclesie vestre N. pro venerabili viro Jucobo regalis cancellarie notario, postmodum vero executorias earun-dem precum litteras vestre reverendissime paternitati comisit, locutus etiam pro parte ipsius domini regis cum vestra patemi-tate veverendissima fuit reveren&us in Christo pater episcopus Chimensis, regius consiliarius. quibus ex rebus satis arbitror hoc negotium vobis cordi esse, cum exinde conplacentiam fieri non modicam regie serenitati sciatis. quia tarnen et ego ipsius Jacobi servitiis utor complurimis eumque juxta suorum exigen-tiam meritorum diligo, non ab re censeo, si et ego pro eodem scribam ipsumque vestre reverendissime paternitati commendem. oro igitur atque obsecro, ut meo quoque intuitu eidem Jacobo vestras velitis impartiri favores omninoque facere, ut ipse re-giarum precum consequatur effectum. nam et regie majestati plurimum complacebitis et me quamquam vester sum obligatiorem vobis reddetis. 1 Lobt, magistrum.- — a dm. feceritis. — 3 Lobk. ejusdera G. — * Lobk. fratri. a Vgl. Reg. Nr. 1870 vom 18. Oktober 1444, worin K. Friedrich bestätigt, daß Jakob Widerle, Eegislrator der kgl. Kanzlei, audi offenllidier Notar sei. 188 CXVII* Kaspar Schlick1 an einen Fürsten. Dankt für ein Geschenk und übersendet als Gegengeschenk drei Falken. Aus dm. 12725, Bl.136". Illusti'issime princeps et excellentissime domine post re-commendationem. Suscepi nuper munera vestra, equos atqne falcones, ex quibus magnopere letatus sum non solum propter eorum prestan-tiam, sed etiam quod ex tanto principe tantoque meo domino veniebant. in tantum enim vestre illustri dominationi sum affectus, ut pro singulari gratia reputem ab eadem amari et in servitorum haberi numero. sed vestra ingens benignitas post amorem, quem mihi ostendit, etiam munera mittit, pro quibus non quas deberem sed quas possum refero grates. voluissem ali quid apud me fuisse spectatu dignum, cum quo vestram illustrem dominationem potuissem visitare. sed nichil est in presentiarum, quod merito excellentie vestre sit destinandum preter tres austures, animo et volatu nobiles, quos per latorem presentium sublimitati vestre transmitto. si plures conquirere potuissem, plures misissem. sed habui tantum istos, in quibus velit sublimitas vestra non rei pretium, quod est quam minimum, sed mittendi affectum, qui est maximus animadvertere meque ut facit amare et uti pro suo, qui ad omnia vestra beneplacita et mandata tarn promptus inveniar quam voluntarius nee in voluntate obsequendi me quisquam superabit. datum. CXVIII. Michael von Pfullendorf an seine Brüder Adrian und Thadäus. Macht ihnen wegen ihres langen Schweigens Vorwürfe und bittet sie, ihm zu schreien. Aus dm. 12725, Bl. 53" und Ohigi J VI, 208, Bl. 152; nach Chigi J VIII, 287, Bl. 69, gedruckt bei Cugnoni Nr. IL Michael de Phullendorf2 salutem iplurimam dicit Adriano et Thadeo fratribus religiosis. 1 Index: Dominus Gaspar pro munere referens grates. — 2 Oh. J VI, 208, hatte ursprünglich Antonius Picholominus, das, wie clm. beweist, gewiß nicht ursprünglich war; EII hat den Fehler korrigiert und setzt am Rande ein: Michael Fullendorflus. 189 Venerabiles religiosi, fratres mei amantissimi. nunquam adeo putavi vos veros nionachos, sicut jam experior. monachus enim mortuus mundo esse debet. vos non solum mortui sed sepulti estis. namque si super terram essetis, aliquod nuntium ex vobis susciperem. cum vero1 nichil de vobis audiam, nee aliquas2 hueusque ad me litteras dederitis quam unas, quid aliud dicam, nisi3 vos, veros monachos, mundo et rebus ejus mortuos? nescio tarnen, an hoc religio vestra depostulet an hoc regula mandet vestra, ut nichil unquam alicui scribatis, ne fratri quidem. perdura certe regida est, si ita precipit, ne dicam inhumana. mihi tarnen non fit verisimile. Basilius enim religiosissimus abbas sepe ad suos scripsisse legitur, tum nepotes tum affines. Jeronimus, cum4 in heremo degeret, tunc maxime faeundissimas scripsit epistolas, nee monachorum aliquis scribere contenrpsit, nisi qui Htterarum fuit ignarus. sed vos forsitan superare omnes sanetimonia vultis summamque religionem in taciturnitate putatis esse, o ferrei homines, quomodo arbitramini divinum in vobis amorem fervere, si humano caretis? gradus quidam et5 scale sunt in amore. scire oportet, quomodo fratres, quomodo parentes, quomodo amicos diligere fas sit. exinde amor dei supremus est, quasi omnium amorum perfectio. sed ad illam non pervenitur, nisi per istos. jubet enim ipse deus, ut parentes proximosque diligamus. at quomodo proximum dili-gatis, si fratrem oblivisci vultis, qui primum obtinet proximitatis gradum. oblivio simul et amor stare non possunt. nescio, quis hanc superstitionem invenit, ut carnem nostram odio habeamus, quod nee Christus fecit, nee apostolorum aliquis. prohibitum est Samaritanis cohabitare Judeos, nee communio est inter Christum et Belial. fugere Maumetistas et omne genus hereticorum fideles jubentur. at Christianum Christiani consortium fugere nulla lex jubet. ego baptismatis unda sicut et vos sum conspersus. ego eosdem fidei articulos fateor, quos vos tenetis. ego hisdem sacramentis ecclesie sum initiatus, quibus et vos. decem legis preeepta curo non minus quam vos custodire, non spe, non fide, non caritate careo. uno ex ventre progressi sumus, unus nos pater servit. cur me tantopere spernitis, ut nee me vestris putetis litteris dignum? videte, ne Pharisei exemplum vobis 1 Fehlt Ch. — 2 Fehlt Oh. — s Ch. quam. — " Gh. dum. — 6 Oh. ut. 190 conveniat, qui dicebat: gratias ago tibi,1 domine, quoniam non sum sicut ceteri peccatores. et tarnen dominus ad pauperiorem magis aspexit. videte, ne religio vos infiet, nichil melius est humilitate. hanc si amplexi fueritis, non erit vobis grave, mihi aliquando scribere, dicetisque inter vos sepe: scribamus aliquid Michaheli2 nostro, qui licet in seculo sit; quid scimus, an illum dei misericordia plus quam nos respexerit, aut si vagus est, parum-que3 operatur, quod in salutem sibi sit? commoneamus eum revocemusque ab errore. hoc est, mi fratres,4 fratris officium; hoc est opus Christiani; hoc vita monachorum non abhorret. ne, oro, vobis sit ita gravis calamus, ne ita preciosa papirus. scri-bite mihi aliquando et ostendite, vos mei esse 5 memores, quia, etsi religiosi estis, fratres tarnen esse non desinistis. jura enim nature mutari non possunt. ego vos forsitan durius, quam racio exigit, sum allocutus. sed nulla potest epistola mea tarn dura esse quam vestra taciturnitas, que inhumanior est Hircanis tigribus. si me vultis benigne scribere, desinite tacere, et saltem acerbe mihi scribite. nulla poterit ex litteris vestris molestior esse silencio, quo mecum utimini. valete.6 1 Ch. tibi ago. — 2 Oh. ursprünglich Antonio, E II Michaeli. — s Oh. et parum. ¦— * Oh. o fratres mei. — 5 Oh. esse mei. — ° Oh. hat hier ursprünglich Ex Vienna, dem IE II hinzufugt kl. martiis 1443; da offenbar schon die Vorlage von Ch. hier einen redigierten Text hat, ließ ich den Ort ebenso weg, wie die aus dem Gedächtnis gemachte genaue Zeitbestimmung. Vergleichstafel zum Briefwechsel des Eneas SiMns Piccolomini. Nürnberger Ausgabe Basler Ausgabe Voigt Wolkan Nürnberger Ausgabe Basler Ausgabe Voigt Wolkan 1 1 33 45 25 25 63 92 2 2 41 73 26 26 65 94 3 3 42 71 27 27 68 96 4 4 14 37 28 28 8 39 5 5 13 38 29 29 9 41 6 6 15 53 30 30 10 40 7 7 16 87 31 31 26 48 8 8 52 63 32 32 18 55 9 9 17 52 33 33 2 7 10 10 66 72 34 34 1 2 11 11 34 61 35 35 3 3 12 12 43 74 36 36 32 70 13 13 45 76 37 37 19 54 14 14 47 79 38 38 20 60 15 15 48 78 39 39 72 101 16 16 55 82 40 40 73 100 17 17 56 83 41 41 74 102 18 18 39 58 42 42 84 111 19 19 36 65 43 43 90 116 20 20 38 66 44 44 91 117 21 21 58 85 45 45 93 119 22 22 59 88 46 46 92 118 23 23 61 90 47 47 94 121 24 24 62 91 48 48 86 120 192 Nürnberger Ausgabe Basler Ausgabe Voigt Wolkan Nürnberger Ausgabe Basler Ausgabe Voigt Wolkan 49 49 97 126 84 84 161 195 50 50 98 135 85 85 162 194 51 51 117 150 86 86 164 196 52 52 135 167 87 87 124 157 53 53 11 67 88 88 128 160 54 54 79 108 89 89 140 172 55 55 77 106 90 90 145 178 56 56 80 109 91 91 129 161 57 57 78 107 97 97 125 158 58 58 81 110 98 98 136 168 59 59 85 113 101 101 148 179 60 60 87 112 102 101 21 43 61 61 102 136 103 103 144 171 62 62 106 148 105 105 71 99 63 63 109 141 107 107 89 115 64 64 108 143 108 108 118 151 65 65 107 142 111 111 110 144 66 66 111 145 112 112 120 153 67 67 111 146 113 113 119 152 68 68 114 147 114 114 119 152 69 69 99 130 115 115 123 156 70 70 103 138 116 116 104 ¦ 133 71 71 104 137 118 118 — LHXI 72 72 105 139 122 122 76 104 73 73 100 131 125 125 101 135 74 74 116 149 165 165 — 27 75 75 112 128 166 166 134 166 76 76 113 129 167 — — LXHVI 77 77 143 176 168 .— — XC 78 78 158 189 169 — — Lxmiii 79 79 159 190 170 167 122 155 80 80 126 191 171 168 88 114 81 81 160 192 172 169 67 95 82 82 165 198 173 170 69 97 83 83 163 193 174 171 95 122 193 Nürnberger Ausgabe Basler Ausgabe Voigt Wolkan Nürnberger Ausgabe Basler Ausgabe Voigt Wolkan 175 172 96 134 189 VI 176 73 57 84 190 178 31 51 177 63 109 141 191 179 22 35 179 — — V 192 180 25 46 180 174 15 53 193 181 29 50 181 175 54 123 194 — — X 182 176 40 57 195 182 30 56 183 — — XXXTII 196 183 49 80 184 177 35 62 197 184 64 93 185 — — LYI 198 185 46 77 186 — — LTII 199 186 23 69 187 — —. XXTI 200 187 53 127 188 — — LTIII 368 354 37 68 FonteB. II. Abt. 62. Bd. 13 Regi st er. A. Abensberg 589. Abundavera, abbas 103. Adam de Molins 156, 157, 172, 324 —326, 561, 562. — de Zil H 169. Adelmari, Tbadeus, medicus 504, 505, 538, 544. Adrianus papa 209. — de Pfullendorf II 188—190. Adrianopolis v. Andrinopolis. Adriensis episcopus v. Bartholo- meus de Boverella. Adurnus, Raphael 174. Agmandi, Petrus, episcopus Wa- ciensis (Waitz) 565; II 51, 52. Agriensis episcopus v. Eozgoni, Simon. Agrippina v. Colonia. Aich, Johannes de v. Jobannes de Eich. Alamannia 79, 81, 88, 492, 542, 547, 556; II 68, 110, 146, 173. Alba regalis (Stuhlweißenburg) 530, 553, 563, 569, 573, 577, 578; II 107; conventus 585. Albania 282, 283. Albergati, Nicolaus, de, cardinalis s. crucis (f 1443, 6. V.) 21, 41, 58, 173, 219, 294; II 36. Albericus v. Maletta, Albericus. Alberti, mercatores Florentini 339. Albertus, dus Austrie 145, 146, 257, 267, 277, 322, 325, 331, 342, 350, 395, 456, 529, 533, 538, 544, 547, 564; H 61, 100, 130, 141, 142, 152, 163, 171—176; eancel-larius: v. Kottrer, Petrus. Albertus, marchio Brandenburgen-sis 438, 507, 592. — rex Komanorum 301, 338, 426, 455, 517, 520, 529, 530, 531, 553, 563, 572; 118, 39, 114, 133, 154, 156, 158, 161, 162, 168. — de Bonacossis, Ferrariensis II 71. — della Säle II 86—89. Albinganensis episcopusT.Oaretto, Matbeus. Albioli, Raymundus, de Catbalonia 103. Aleman, Ludovicus, cardinalis s. Cecilie, Arelatensis (Arles) 21, 61, 63, 64, 65, 66, 69, 71, 72, 73, 102, 108, 192, 193, 194, 202, 204, 333, 339, 437; II 64, 75, 76, 80, 92. Alexander, dux Mazovie, cardinalis Aquilegiensis 147, 148, 149, 154, 202, 203, 333, 334, 335, 336, 339; n 9, 80, 182, 183. — V., papa 106. Alexandrinus, patriarcha v. Johannes de Vitellensibus. Aloysius de Verme 173, 175. Alpes 32, 33, 60, 61, 87, 88, 174, 430. Alphonsi, Blasius, in decretis bac-calarius 176; II 77. Alphonsus, rex Aragonum 39, 131, 174, 176, 179, 188, 193, 194, 202, 205, 227, 239, 274, 277, 293, 346, 350, 492, 517, 537, 579; II 20, 73, 74, 83, 89, 90, 135; orator: v. Philippus; Polomar, Johannes. 195 Alsatia 86, 260, 435, 436, 437, 497. Alsatieuses 436. Alzate, Opizinus de v. Opizinus. Amaral, Ludovicus de, episcopus Visensis (Viseu), 1439 ab Eugenio privatus, v. Ludovicus. Ambrosius frater v. Traversari, Am- brosius. Ameria, Amelia 16. Amidanus, Nicolaus 116, 117, 154, 155, 163—165. An an eh, Johannes, canonicus Tri- dentinus 198, 199. Anasus (Enns) 425. Anchona 63. Anderlinus, nuntius 271. Andree, Johannes 327. Andreas, baccalaureus de Budweis n 118, 131. — magister 162. ¦— ordinis minorum 313, 337. — de Merano 201. — de Panigallis 314, 333. Andrensis urbs 39. Andrentius, Georgius, Senensis 11, 533. Andrinopolis (Adrianopolis) 307, 342, 489, 496, 566. Angeli, Delphinus, de Pergula, episcopus Parmensis 14, 15, 60. ¦— s. cardinalis v. Cesarini, Julianus de. Anglia 87, 172, 325; oratores: 19; rex: v. Henricus VI.; v. Britannia. Anglici 183, 186. Anthiocenus patriarcha v. Johannes. Antonius Mediolanensis 306. — de Massa, ex ordine minorum 560. Apamiarum episcopus v. Geraldus de Brieoigne. Appius, Bononius 523. Apulia 168, 176, 180, 517, 539. Aquensis episcopus v. Avinio. Aquila (Aquila degli Abruzzi) II 74. Aquilegiensis cardinalis v. Alexander dux Mazovie; v. Ludovicus; patriarchatus 333. Aragonia, oratores regis 19, 62; II 20; rex v. Alphonsus rex. Arcenboldus, Nicolaus, consiliarius ducis Mediolani 166, 180, 181, 199, 200, 289, 505; II 42—44, 81, 82, 85, 102, 103, 104. Arco y. JFranciscus de Arco; Galea- zius de Arco. Arelatenses 262. Arelatensis cardinalis v. Aleman. Aretinus, Leonardus v. Bruni, Leo- nardus. Aretium, Arezzo 10, 78; v. Bruni, Leonardus. Argensis episcopus v. Johannes. Argentina (Straßburg) 83, 89, 189, 255, 435; capitulum II 18—29; oratores 106; v. Honnow, Nicolaus. Argentinensis episcopus v. Diest, Guilelmus de. Argentinenses 498. Arimini dominus v. Malatesta Si- gismundus. Ariminum (Rimini) 39, 40. Armeniaci (Armagnaken) 436, 437, 438, 444; U 66, 68. — comes v. Johannes d'Armagnac. Arnith, Albanus 283. Arpajone, Berengarus de v. Beren- garus. Arzimboldus v. Arcenboldus. Aschense capitulum 244. Aspach, ecclesia Pataviensis dio- cesis 499. — Lupoldus 253. Athesini 264, 277, 288, 314. Athesis (Etsch) 214, 243, 244, 254, 255, 256, 257, 259, 260, 261, 342, 428, 544. Attila, rex Hunnorum 425. Augustensis episcopus v. Schauen- berg, Petrus de. Augustus civis II 181. Aurilianensis archiepiscopus v. Johannes de St. Michel. Aurispa, Johannes 2, 47, 222, 223, 329. Ausonia 174; II 153. 13* 196 Australes 86, 87, 272, 529, 530, 531, 532, 549, 556; II 56, 57, 73. Austria 87, 145, 183, 184, 244, 261, 262, 320, 427, 428, 439, 449, 451, 488, 528, 530, 533, 556; H 2, 10, 12, 38, 59, 61, 67, 108, 109, 110, 148, 164, 167, 173, 176, 177, 178; duces 278; XL 92, 115—117; oratores dueis 19. Avenio v. Avinio. Avinio, Avinionenses, (Avignon) 13, 17, 18, 19, 21, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 68, 69, 73, 75, 77, 79, 211. — episcopus Aquensis (Aix) 102. Aymo de Chissiaco (Chissey), episcopus Gratianopolitanus (Gre-noble) 16. B. Balnea (Baden bei Wien) 213, 214, 300; II 58. Bamberga 458. Baptista, amica Sozini Benzi 3, 4. — orator Senensis v. Orlandi, Oione di Battista. — protonotarius pape 499. Barbatus 319. Barnabeus Senensis 1, 6, 7. Baroncelli (s), Gregorius de, Senensis 110, 113, 187. Barrensis dux 39. Bartholomäus, episcopus Grossetanus (Grosetto) 103. — de Prato 585. — de Roverella, episcopus Adriensis 299, 499, 505, 544, 692. — Veronensis 585. Bartolus de Sassoferrato 326. Barzizza, Guiniforte, cancellarius ducis Mediolani 117—119, 120, 131, 169, 170, 171, 215, 221, 289, 505—507. Basilea, Basel 3, 12, 16, 18, 29—38, 40, 42, 59, 61, 70, 79, 86—96, 106, 116, 118, 119, 120, 152, 162, 164, 176, 190, 195, 209, 210, 211, 284, 313, 319, 341, 436, 437, 490, 498, 533, 538, 542, 547; II 22, 28, 41, 105, 120, 172, 173; concilium 170, 174, 175, 176, 193, 209—211, 242, 254, 455, 539, 566; II 63, 74, 92, 93, 116, 117; decanus: v. Wiler; episcopus: v. Fridericus de Rheno. Basilius 87. Bavari 86, 263, 272, 273. Bavaria (Bayern) 266, 427, 524, 579; H 100; duces 254, 263; II 61, 100, 102, 125. Bebek, Ladislaus de Csetuck, epi-' scopus Nitriensis (Neutra) II 1. Beccadelli, Antonius, Panormita-nus 3, 7, 11, 329. Beda 325. Beige 88. Beligiardi mons v. Mons Beli-giardi. Bellieensis episcopus v. Percivallus de Balma. Benedictus papa 16. Beneventum (Benevento) II 74. Bentivolius, Anibal 579. Benvoglienti, Leonardus 534. Benzi, Andreas, Senensis, juris inter-pres 239. — Sozinus, medieus Ferrare 3, 4. — Hugo, medieus Ferrare 3, 503. Berchtoldus von der Werra, scriba 206, 207. Berench, Paneratius v. Pancratius de St. Miklos. Berengarus de Arpajone, episcopus Petragoricensis (Perigueux) 14. Bernardinus Sanctus, Senensis 1, 456. Bernenses oratores 166; II 171, 172, 173, 179. Bertrandus de Cadoene, episcopus Uticensis (Uzes) 20. Bessarion, Trapezuntinus, cardina- lis Nicenus 188, 498, 544, 545 (de factis dictisque Socratis opus). Bisuntina provincia (Vesontio) 86. Bizantium v. Constantinopolis. Bochow, Wenceslaus de, v. Wen- ceslaus. 197 Bohemi 13,. 18, 19, 23, 28, 70, 183, 186, 202, 203, 266, 443, 507, 531, 632, 533, 544, 547; II 9, 11, 17, 26, 43, 45, 76, 82, 86, 106, 107, 164. Bohemia 127, 165, 178, 240, 260, 317, 427, 430, 496, 497, 517, 520, 525, 529, 530, 531, 556, 579; II 2, 4, 161; barones 158. BoleslaTia (Bunzlau) II 59, 61. Bonacossi(s), Albertus de v. Albertus. Bonevallis (Bonneval) abbas 15. Bononia, (Bologna) 38, 54, 71, 73, 97, 98, 100, 101, 174, 175, 271, 579; n 58, 94, 111, 112, 137, 138, 139; cardinalis v. Correr, Antonius; v. Bentivolius, Anibal; Butrius, Antonius; Cannetulus, Baptista. Borbonii dux 352. Borgundia v. Burgundia. Borsaw, plebanus ecclesie II131. Bos, Bernhardus, procurator episcopi Ilerdensis 103. Bosanus, episcopus v. Julianus. Bosforus 566. Bossius, Franeiscus, decanus Tri-dentinus 199, 237, 260, 264, 265, 269, 288, 289, 314, 333. Bossna 282, 555; II 66; rex: v. Thomas Stephanus. Bozna v. Bossna. Brabantia 86, 89. Branda da Oastiglione, cardinalis Placentinus 13, 15, 132. Brandenburgensis marchio v. Albertus. Brassart, Johannes, capelle regie cantor principalis II 113. Brassoria (Kronstadt) II 154, 155, 156. Brieoigne, Geraldus de v. Geraldus. Brisacum (Breisach) 437. Britannia, Brittania 33, 36, 185, 196, 227; II 149. Brixina (Brixen) 256, 333; ecclesia 262; II 115, 116, 117. Brixinensium episcopus v. Stubay Georgius. Brochardus, Hieronymus, Imolen- sis 100. Bruni, Leonardus, Aretinus 1, 7, 28, 29, 215, 222, 223, 306, 309, 329, 342. Brunorius 15, 585. Bruns, Ludwig 501. Brunsvicenses duces 241. Buchaim, comites de 84. Buda (Ofen) 71, 178, 257, 258, 495, 507, 563, 564, 566; II 7, 14, 72, 121, 122, 128, 145, 151, 158. Budovicensis (Budweis) ecclesia 298; II 118, 119, 131, 132. Bulgari 488, 566. Bulgaria 281, 496, 518. Burgensis episcopus v. Garzia, Al- phonsus. Burg um Judeorum (Judenburg) 253. Burgundia; dux v. Philippus. Butrius, Antonius 327. c. Caccia, Gaspar de Fara, Novarien-sis 126, 150, 161, 196—198, 314, 333. — Stephanus de Fara 150, 151, 161, 164, 319, 320, 339, 503. Gadoene, Bertrandus de v. Ber-trandus. Calcedonensis synodus 209. Oaldissen (Kalteisen) Johannes, rector cathedre apostolici palatii 499. Calexium v. Calisium. Calisium (Käloz) II 147, 150. s. Calixti cardinalis v. Johannes de Sagobia. Calvus, Jacobus, Senensis 217, 280, 306, 498, 505, 542, 592. Campania 26, 539. Gampisius, Johannes 153, 154, 159, 160, 201, 215—218, 219, 220, 278 —283, 285, 295, 296, 305—309, 337—338, 340—343, 345, 347, 424, 434, 450, 451, 493, 495—499, 503, 538—544, 546, 589—593. 198 Candida Casa (Whitehorn) abbas v. Thomas de Dunduno. Canisa, Emericus de v. Emericus. Cannetulus, Baptista 579. Capra, Bartholomäus della, archi- episoopus Mediolanensis 13, 66. Oapranica, Dominicus, cardinalis saucte crueis 3, 4, 5, 12, 14, 15, 23, 29, 40, 58, 294. Caramanus, Tartarorum princeps 496. Caretto, Mattheus de, episcopus Albinganensis (Albenga) (f 1448). 14, 27, 63, 66, 69, 74. Carillo, Alphonsus de, cardinalis sancti Eustachii (1408, f 1434) 13, 17, 18. Carinthia (Kärnten) 117, 214, 257, 261, 313, 320; II 2. Carminiola (Carmagnola) comes, Franciscus Busone, (f 1432), 24. Camiola (Krain) 214, 261, 313, 320; n 2. Carolus IV. imperator 186, 556; II 133. Carolus VII. rex Francis (1422— 1461) 13, 18, 61, 211, 249, 250, 254, 255, 259, 437, 438, 490; II 21—24, 65—68. Carvajal, Johannes 194, 203, 208 —211, 254, 271, 318, 319, 493, 532, 534, 535, 536, 537, 544, 546, 585; II 140, 141, 152, 168. Casale Fluminense 98. Casanova, Johannes de, cardinalis sancti Sixti (f 1436, 1. III.) 23. Caschovia (Kaschau) 257. Castelle rex, Johannes II. (1406— 1454) 15, 18; oratores 66. Castellanus, Nicolaus v. Tifernas, Nicolaus. Castellio (Castiglione) 132. Castiglione, Branda da v. Branda. Castrum Romanum v. Jacobus. Cathalani 178. Catelonia (Catalonien) 517. Caucasus 514. Ceoil v. Sacile. s. Cecilie cardinalis v. Aleman, Lu-dovicus. Cepel insula II145. Cervantes, Johannes, cardinalis sancti Petri ad vincula (f 1453) 16, 22, 27, 42, 57, 64, 65, 71, 75, 104, 211, 345. Cerverii(s), Jacobus de v. Jacobus. Cesari, Nicolaus (alias de Ceciliano) episcopus Tiburtinus (Tivoli), (1427—1450) 65. Cesarini, Julianus de, cardinalis s. Sabine, cardin. s. angeli (¦)¦ 1444) 12, 26, 28, 40, 49, 52, 56, 64, 65, 70, 79, 127, 153, 155, 156, 163, 165, 173—175, 177, 194, 202, 203, 242, 274, 281—283, 290, 307, 320, 321, 323, 324, 342, 345, 425, 451, 489, 490, 496, 506, 538, 546, 565, 566, 567; 117, 8, 12, 13, 37—41, 43, 45—48, 50, 52, 53, 54, 56—58, 68—74, 77, 78, 84, 95, 96, 130, 144—150, 151, 152, 153. Oesarinus, Georgius, protonotarius pape 499. Chatelonia v. Catelonia. Chels de Lewa, R., Hungarus 571. Chiaves, Jacobus, apostolicus nun-tius 144, 145, 146. Chiemensis episcopus v. Pflieger, Silvester. Chonchensis (Cuenca in Kastilien) abbas 21, 102. Chrisoloras v. Chrysoloras. Christianus, magister in theologia, Viennensis 102. Chrysoloras, Manuel 222, 223. Chur 314. Cilia (Cilli) 260. Cilie comes Ulricus 150, 177, 178, 203, 244, 257, 277, 322, 342, 350, 488, 555, 557,| 564, 571, 57% 578; II 43, 45, 152, 166. Cincius, Johannes 303, 304, 305, 31b. — de Rustici, Agapitus, secretarius apostolicus 499. Cino dei Singibuldi 326. 199 Cione di Battista Orlandi v. Or- landi. Ciprii 86. Civitas castelli (Cittä di Castello) 153; t. Tifernas, Nicolaus. Clavasium (Chiavasco), preceptor de 102. Clivensis (Kleye) ducis Adolphi (t 1448) oratores 19. Clocestrie dux, Humphry 227, 325, 346. Coetquis, Philippus de, archiepi- scopusTuronensis (Tours) (f 1441) 27, 84—86, 96. Cohacz, Petrus, vajvoda Bosne 282. Coimbrie dux v. Petrus infans. Oolonia (Köln) 86, 208, 501, 589; II 179; archiepiscopus: v. Mors, Theodericus de; secretarius: v. Vrunt, Johannes; v. Henrieus de Judeo. Colonienses 241. Columna, Prosper, cardinalis s. Ge- orgii ad velum aureum (f 1463) 308, 498, 544. Comitaw (Komotau), Johannes de v. Johannes. Comprosarthol v. Kaiserstul. Concensis episcopus v. Nuüez, Al- varus, de Isorna. Condulmarus, Franciscus, cardinalis s. Clementis Venetiarum (t 1453) II 73. Confluentia castellum II 85. — (Koblenz) 89. Conradus rex 88. Constantia (Konstanz) 32, 33, 87, 255; II 43; concilium 75, 76, 186, 210; II 22, 133; episcopi 33, 90; episcopus: v. Höwen, Henrieus de; v. Guillielmus de Constantia; Mesner, Conradus. Constantiensis (Coutances) episcopus v. Philibertus de Montjeu. Constantinopolis 48, 60, 69, 70, 222, 223, 496, 507. Constantius, Jacobus, pretor Se- narum 99, 100. Contes de Caeciacontibus, Senensis, abbas s. Galgani 217, 280, 296, 305, 307, 309, 451, 498, 505, 542, 543, 546, 592. Contrarii(s), Ugucio de, gubernator ducis Mediolani (•(¦ 1448) 165, 166; II 42, 43, 82, 89, 91, 104—106. Cornetanus episcopus v. Vitelleschi, Bartholomäus. Correr, Antonius, Bononiensis cardinalis 19. Corselli(s), Thomas de v.Thomas de Corsellis. Corsica 4. Corsinianum (Corsignano) 449. Cosoronensis episcopus v. Johannes. Cotiniola, Franciscus v. Sforza. Cracovia, archidiaconus: v. Lasotz-ky, Nieolaus; episcopus: v. Olesnicki, Zbigniew. Cremona 50. Cristophorusde Velate, consiliarius ducis Mediolani 169. Crivelli, Leodrisius 41. Croaeenses comites 569, 577. s. Crucis cardinalis t. Albergati, Nicolaus (1443); Capranica, Do-minicus. Cucufati (monasterium vallis Are-tane, San Colgat del Valles) abbas 103. Cumanus episcopus v. Landrinus Gerardus. Cusa (Cues) abbas de 103. Cusanus y. Nicolaus de Cusa. Cyprus, cardinalis v. Lusignan, Hugo de. ». Daces 84. Dalmatia 86, 550, 557. Daniel, amicus Enee 180. Danubius (Donau) 81, 83, 174, 182, 426, 427, 428, 430, 506, 507, 524, 579; H 152. Datus, Augustinus, Senensis 111, 187. 200 Dertusensis episcopus v. Otho de Moncada. Didier, Guilelmus, episcopus Vercel- lensis (Veroelli) 102. Di est, Guilelmus de, episcopus Ar- gentinensis (Straßburg) (1420 — 1439) 75. Dignensis episcopus v. Petrus de Versailles. Dinkelspuhel, Nicolaus de v. Nicolaus. Donato, Andreas, eques Venetus 291, 292. Dornos, Gaspar II 20. Dorus, Gaspar v. Dornos Gaspar. Dragas, germanus Constantinopoli- tani imperatoris 283. Dravus (Drau) numen 182. Dyssipatus Johannes 60, 62. E. Ebendorffer, Thomas de Hasselbach 82, 214, 242, 250, 251, 500. Ebersperg 425. Ebersdorffii 84. Eberstorf, Johannes, magister ca-mere 253. Ebrei v. Judei. Egidius Romanus 29. Egkersau 84. Eizingeri 84. Elespontus v. Hellespontus. Elizabeth, amica Enee 190, 449. — regina 530, 553, 556, 563, 564, 570; II66, 112, 133, 136, 154, 156, 158, 168. Emericus de Canisa, Hungarus 571. Emmerberg, Fridericus de,archiepi-scopus Salczburgensis H 100, 102, 187. Enus (Enns) 430, 431. Erbach, Theodericus de, archiepi-scopus Moguntinus 243, 244, 438, 507. Eseulum 188. Este, Borsius 548. Este, Leonellus, marchio Ferrarien-sis 175, 179, 180, 181, 195, 227, 547; H 83—91; consiliarius: v. Maletta, Albericus. — Nicolaus HI., marchio Ferrarien-sis 2, 21; H87, 90. Ethiopes 183. EugeniusIV. papa 14,15,16, 17,18, 20, 22, 41, 42, 43, 49, 61, 63, 68, 69, 77, 78—80, 105, 118, 131, 148, 165, 174, 188, 193, 194, 254, 258, 259, 271, 274, 285, 293, 294, 324, 338, 351, 438, 492, 501, 566, 579; H 7, 8, 9, 12, 30—32, 33, 34—37, 63, 74, 99—102, 117, 118, 125, 126, 132 — 134, 146, 157—159; cubicularius: v. Varsinus, Stepha-nus; nuntius: v. Chiaves, Jacobus; offieialis: v. Galeatius, Mantuanus; procurator: v. Tolner, Johannes; protonotarius: v. Oesarinus, Geor-gius; scriptor: v. Peregallus, Johannes; Eichardus de Valentia; Senfftleben, Henrieus; secretarius: v. Cincius de Eustiei; Poggius; tabellarius: v. Guido. Eustachii cardinalis v. Carillo, Al-phonsus de. F. Fagnani, Johannes, legatus ducis Mediolani 41. Fantueii(s), Hercules de 11110-112, 137—139. Faventinus (Faenza) dominus 39, 175. Federicus v. Fridericus. Felchirea v. Feldkirch. Feldkirch 121, 128. Felix V. antipapa 61, 104—110, 151, 161, 195, 338, 351, 437; H 9. Felsecker, Leonardus 523,524, 584. Feltrensis electus v. Johannes de Oomitaw. Ferrara 2, 35, 77; II 87, 90; mar- chiones: v. Este; t. Benzi, Hugo; Benzi, Sozinus; Franciscus. 201 Filelfo, Francesco v. Philelphus, Franciscus. Finstingen, Johannes de, legatus dalphini 437. Firmum (Fermo) 188. Firmanus, cardinalis v. Oapranica, Dominicus. Flandrensis lingua 86. Flandrenses 77. Florentia, (Florenz) Florentini 10, 18, 21, 34, 38, 42, 46, 49, 50 —52, 54, 63, 74, 77—79, 90, 97 —100, 120, 121, 131, 173, 175, 176, 200, 220, 290, 293, 306, 309, 342, 579, 585, 591; H 5, 7—9, 12, 22, 30, 31, 36, 103, 107, 137. s. Floriani prepositus 427. Folkenstorffii 84. Forum Julii (Cividale) II 94. — Livii (Forli) 54. Foscari, Franciscus, Venetiarum dux II 93—95, 179, 180. Francfordia, Frankfordia (Frankfurt) 13, 105, 144, 248, 325, 498, 500, 502, 503, 507; II 21; dieta: 543, 547; v. Maternus. Francia, librarius, scriptor 536. — regnum 70, 88, 193; rex: v. Ca-rolus VII. Francischinus, Veronensis 181. Franciscus, amicus Enee, Ferra-re 547, 548. — ex regia cancellaria 317, 525, . 526. — orator marchionis Mantue II 6. — ordinis minorum 313. — thesaurarius apostolicus v. Legna-mine, Franciscus. — de Arco 218. — de Fuce 103, 162, 164, 337. — de Mecz, episcopus Gebennensis (Genf) (f 1444) 102. — de Quadranciis, Quadruciis 192, 212, 213, 333. — de S. II 181, 182. Frencho baro, Hungarus 490. Friburgum (Freiburg) 437; oratores 106. Fridericus III., dux Austrie, rex Germanie 18, 118—120, 127— 131, 145, 146, 149, 156, 157, 166, 169, 174, 178, 179, 183—187, 193 —195, 200, 203, 210—213, 243, 248—250, 252, 259, 260, 262, 265, 266, 268, 270, 271, 273, 275, 285, 287, 290, 292, 293, 298, 321, 322, 336, 337, 339, 349, 397, 424, 430, 431, 435, 437, 457, 458, 498, 500, 502, 507, 524, 527, 528, 533, 546, 547, 549, 557, 564, 565, 572, 579, 585; II 1—5, 10—16, 18—24, 27 —35, 41, 42, 45—56, 58—60, 63 —68, 71, 76—78, 80, 82, 87, 89, 90, 92—94, 100, 103—105, 107— 125, 127—145, 149,151, 154—159, 163—165, 168—186; consiliarius: v. Petrus; Sweinpekh, Georgius; familiaris: v. Georgius; magister camere: v. Ungnad, Johannes; Zebinger, Waltherus; magister curie: v. Neytperg, Johannes; notarius: v. Martinus; Sibicus; Wenceslaus de Bochow; Widerle, Jacobus; orator: v. Hartungus (von Kappel); . protonotarius: v. Gers, Johannes; Tacz, Wilhelmus; scriba: v. Berchtoldus (von der Werra). — Tergestinorum cancellarius: v. Mercatellis, Fridericus de. — de Rheno (zu Ehein), episcopus Basileensis (f 1451) 102. Frisacum (Freisaeh) 500. Frisia II 168, 169. Frisinga (Freising) 586; ecclesia 84, 193, 194, 203, 214, 218, 242, 243, 252, 253, 259, 262, 266, 270, 272, 275, 296, 299, 309, 319, 333, 338, 343; II 59—64, 92, 93, 96, 98—102, 125—127, 141; episcopus: v. Scala, Nicodemus della; prepositus 426. Fructuariensis abbas 102. Fulgosius, Eaphael, Piacentinus 327. — Thoma, Janue dux 174, 352. 202 Fusum (Foix), cardinalis de v. Petrus de Fuxo; comes 18, 19. Fixum v. Fusum. G. Gabriel v. Eugenius IV. Galeatius Mantuanus, offlcialis se- dis apostolice 62, 71. Galeazius de Arco 218, 268; II 119, 120. Galleanus, Sigherius v. Sigherius. Galli, Gallici 19, 43, 49, 60, 63—65, 67—69, 71, 75, 88, 161, 175, 176, 178, 185, 186, 193, 211, 435, 498. Gallia 86, 497; II 149. Gallicensis episcopus v. Genesius de Parma. Gallus, Martinus v. Martinus. Gara, Ladislaus, banus 257, 564, 568, 571; II 45, 121—125. — Mathiocanus 490. Garzia, Alphonsus, episcopus Bur-gensis (Burgo) (1435—1456) 75. Gaspar, sacerdos, nuntius cancel-larii 251, 270. — Perusinus, advoeatus consistorialis 46. Gazzaia, Tomas della 4. Gebennensis comes v. Philippus; comitatus II109; episcopatus 297; episcopus: v. Franciscus de Mecz. Geminger, Petrus 322. Genesius de Parma, episcopus Gallicensis, Callensis (Cagli) 14. — della Porta 492. Genua, Genuenses v. Janua. Georgius comes v. 569. — familiaris Friderici regis II 181. — de Ornös, episcopus Vieensis (Vieh) 103, 109, 293. — de Praga, administrator ecclesie Pragensis II 118, 119. Geraldus de Bricoigne, episcopus Apamiarum (Pamiers) 17. Germain, Johannes, episcopus Ni-vernensis (Nevers) 27. Germani v. Teutones. Germania 33, 87, 186, 249, 250, 318, 324, 329, 342, 426, 533, 542; II 11, 34, 35, 45, 53, 103, 146; prineipes: 259; II 149. Geronimo da Siena v. Jeronymus Senensis. Gers, Johannes, regius protonotarius 434—438, 444—446. Gethe 86. Ghiglinus 215. Giotto 23. Gisbertus, electus Segobricensis (Priego) II 18. Giskra, Johannes, capitaneus 257, 351, 504, 507, 557, 564, 565, 568, 569, 571, 573, 578; II 14, 43, 45, 122. Glicerium 116, 155, 164, 396. Gomitius Mediolanensis 394. Gonzaga, Johannes Franciscus, marchio Mantue 195, 227; II 5, 6, 44, 45, 106—108; orator: v. Franciscus. Goricie comes, Henricus V. (1385 —1454) 244, 257, 266, 277. Gothi 590. Gratianopolitanus episcopus v. Aymo de Chissiaco (Chissey). Greci, Grecia 42, 47—50, 53, 54, 59, 60, 63, 68, 70, 71, 79, 80, 210, 283, 489, 506; II149, 164 Grecia (Graz) v. Gretz. Greizenstein 586. Gretz, Grecia (Graz) 178, 182, 203, 252, 255. Grossetanus episcopus v. Bartholo- meus. Grünwalder, Johannes, cardinalis s. Martini 193, 212, 263, 275, 338, 586; II 61, 96, 98, 100, 102, 125, 126, 127, 141. Guarinus Veronensis 28, 222, 223, 329. Guelfi 77. Guido, tabellarius Eugenii IV. 271, 272, 276—278, 299, 585, 589, 590. Guillielmus de Constantia, doctor 103, 293. 203 Guinisenses v. Gunzenses. Guus II 46. Gunzenses, Guinisenses 497, 568. H. Hanusco 300. Haricourt, Ludovicus de, episcopus Verdunensis 438. Hartungus (von Kappel), orator Friderici regia 132, 208, 300—302, 505; II 92. Hasselbach, Thomas v. Ebendorffer, Thomas. Haynburg (Hainburg) 112—4, 14, 37—39, 51. Hederväry, Laurentius, palatinus Hungarie 495, 496, 502, 507, 557, 567, 568; H 9—12, 48, 49, 58, 59, 123, 145, 147, 148, 150, 151, 160 —162. Helhoc 88. Hellespontus 322, 489, 566; II 73. Henricus sanetus 458. — VI., Änglie rex (1422-1472) 18, 157, 172. — VII., rex Germanie 186, 556; II 133. — de Hassia 81. — de Judeo, Coloniensis, doctor 102. — de Thamasiis 490. Hercules de Fantuciis v. Fantucii. Herrn an nus de Treysa, magister Viennensis 81. Hey den, Henricus, Viennensis H 110—112, 136—140. Hildericus 89. Hinderbach, Johannes 81, 83. Hispania 15; oratores 71. Hispani 60, 61, 67, 86, 210. Hister v. Danubius. Histria (Istrien) 313. Hohenbergii 84. Hollandia 88; H 168, 169. Hollandrini 501; n 169, 170. Honnow, Nicolaus, Argentinensis II 18, 19. Hostia Tiberina v. Ostia. Hostiensis episcopus v. Nicolaus de Arpono. H o t o t, Guilielmus de, episcopus Silva-nectensis (Senlis) (f 1434, 6. V.) 16. Höwen, Henricus de, episcopus Con-stantiensis (f 1462) 244, 256, 293, 303, 315. Hug, Alexander 113. Humpoletz, Nicolaus v. Nicolaus. Hungari, Ungari 86, 165, 174, 184, 186, 290, 322, 342, 451, 490, 510, 514—518, 520, 521, 525, 530—533, 538, 544, 547, 563—579; II 8, 79, 82, 164. Hungaria, Ungharia regnum 149, 183, 194, 257, 259, 274, 320, 321, 351, 430, 488, 495, 496, 502, 504 —506, 516—519, 530, 533, 546, 548—558, 563—579, 585; n 1, 3, 4, 7, 9—15, 25, 26, 38, 39, 43, 45, 46, 49—56, 58, 70, 72, 76, 95, 123, 128, 133, 142—144, 148, 149, 152, 158, 164, 167, 168. Hunyadi, Johannes,waywodaTrans-silvanorum 281—283, 351, 490, 518, 533, 546, 566, 579; II 72. Hussite II 133. J. s. Jacobi hospitale (St. Jakob) 436, 490. Jacobus, amicus Gasparis de Fara 196—198. — notarius regius, amicus Enee v. Widerle, Jacobus. — de Castro Romano, medicus 119, 213, 221, 452. — de Cerveriis 314, 333. — de Lodrono 218. — de Portugalia II 77. — de Salsburga 102. Janua (Genua) 5, 7—11, 21, 92, 174; H 179; dux: v. Fulgosius, Thomas; gubernator: v. Oldra-dus. Januenses 43, 49, 78, 175, 566. 204 Jaurinum (Raab) 575; II 13, 49, 58, 70, 147, 150. Jaxo, prepositus ecclesie s. Ste- phani Luthomericensis II 156. Jeronymus, canonicus Vratislavien- sis 532. — Senensis, orator ducis Mediola-nensis 168. Illardensis cardinalis v. Ram, Do- minicus. Imola t. Brochardus, Hieronyinus. Imperialis, Ottobonus, trirernis gu- bernator 8. Insprucca (Innsbruck) 117. Insubres 201, 215, 278, 350. Insubrium 132. Joannetus, Petrus medicus 98, 99. Johannes, Anthiocenus patriarcha 13, 19, 66. — dominus Bariacti, marescallus Sa-baudie II172. — episcopus Argensis 109. — episcopus Cosoronensis (Conserans) 17. — magister camere imperialis y. Un-gnad, Johannes. — rex Bohemie 556. — secretarius Norembergensis 322, 323, 580, 581. — vaivoda v. Hunyadi, Johannes. — Lauterbach 446—448. — Offenburg(ensis) 193. — Orsais 490. — de Arcus, archiepiscopus Ta-rantasiensis (Tarentaise) (f 1454) 102. — familiaris Enee, v. Steinhof, Johannes. — d'Armagnac, comes 18, 19. — de Bochow II 97, 98. — de Comitaw, electus Feltrensis II 110—112, 138. — de Dominis, episcopus Vara-diensis 490, 567; H 24—26, 79. — de Eich, doetor, electus Eysteten-sis 437, 453—487, 558— 561. — de Gamundia (Gmünd) 582. — de Lasmuz 490. Johannes, de Loprechtic, prepositus ecclesie omnium sanctorum castri Pragensis II 156, 157. — de Los, episcopus Leodiensis (Lüttich) II 113, 114. — de Massa 25. — de Pragino, episcopus Lausanensis (Lausanne) (1433—1440) 60, 103. — de Prato 14. — de Saaz 13. — de Sagobia, cardinalis s. Calixti 101, 103—105, 146, 196, 313, 333, 336, 345, 437. — de Theno, canonicus II 44. — de St. Michel, episcopus Aurilia-nensis (Orleans, 1426—c. 1458) 15. — de Turicella, doetor Catalanus 103, — de Valle Brite 102. — de Vitellensibus (Vitelleschi), pa-triarchia Alexandrinus 19. Iporigiensis episcopus v. Manfredi, DominicuB, de Riparolio. Isidorus de Rosate 120. Italia 33, 175, 178, 186, 193, 202, 209, 219, 244, 259, 274, 287, 293, 295, 323, 324, 517; II 8, 44, 64, 93, 103, 107, 153. Italici 93, 181; H 149. Judei 35. Judeo, Henricus de, v. Henricus. Julianus, episcopus Bosanus (Bosa, t c. 145), 63, 65. — de Roma 333, 505, 542. K. Kaiserstul 32, 87. Kalteisen, Johannes v. Caldissen. Kapp el, Hartungus de v. Hartungus. Karinthia v. Carinthia. Kasimirus, Kazimirus, duxLituanie 511—514. Kioe 6. Konrad, Herzog von Öls, Bischof von Breslau II 153, 154. Koributhi, Sigismundus 530. Kottrer, Petrus, cancellarius ducis Alberti 267. 205 Krevel, Johannes, episcopus Osi- liensis (ösel) 271, 274. Kronstadt v. Brassovia. L. Labacum (Laibach) 309. Lachsenburg 573. Ladislaus, banus, v. Gara, Ladis- laus. Ladislaus, rex Hungarie 158, 159, 182—187, 202, 203, 258, 320, 321, 333, 351, 352, 488, 490, 495, 502, 504, 505, 507, 517, 519, 530—533, 538, 546,547, 549—558, 563—579; II 1, 4, 11, 13, 15, 25, 43, 45, 78, 82, 106, 121—124, 128, 132—134, 137, 155—159, 164, 165, 168. Laiming, Leonardus, episcopus Pa- taviensis 149, 350, 424—434, 491, 562—579, 587, 589. Lancellotus de Lusignario, patriar- chia Jerosolime II 176. Landrianorum domus (Lodi) 118. Landrinus, Gerardus, episcopus Cu- manus 498, 544, 592. Langenstein villa 81. Lapide, "Wilhelmus de326—333, 345, 395—424. L asm uz, Johannes de v. Johannes de Lasmuz. Lasotzky, Nicolaus, archidiaconus Cracovie 102, 320, 565; II 51, 52. Latini 48—50, 70, 219. Lauffenburg 88, 437. Laurentius II 135. s. Laurentii in Damaso cardinalis v. Alexander, dux Mazovie. Laurentius, palatinus Hungarie v. Hederväry. — de Botella, canonicus Tridentinus 155, 166, 167, 169, 171, 289, 313, 333, 334, 337, 339; II 42, 105. Lauriacum (Lorch) 425. Lausana (Lausanne) 248. Lausanensis episcopus v. Johannes de Pragino (Prangins). Lauterbach, Johannes v. Johannes. Legnamine, Franciscus, thesaura-rius apostolicus 536, 543. Lejeune, Johannes (Juvenis), cardinalis Morinensis 536—538, 543, 544. Leo papa 209. — IV. papa 210. Leodiensis (Lüttich) abbas 499; episcopus: v. Johannes de Los. Leonardus, amicus Enee 6. — P. n 94. — della Serrate, clericus Vercellen-sis 118; n 41, 42, 105, 120. Leonellus, marchio Ferrare v. Este, Leonellus. Leonissa oppidum II 74. Leuben (Leoben) 257. Lewa, Chels de v. Ohels. Liechtenstein comites 84, 427. Lignicense capitulum II 135, 136. Ligustici montes 284. Lincia (Linz) 430. Lithuania 506, 511, 512; dux: v. Kasimirus. Loder, Andreas, cancellarius 587. Lodronum (Lodrone), Jacobus de v. Jacobus. Lollius, Gregorius, Senensis 283— 285, 532, 533. — Nicolaus 11, 449. Lombardi 68, 79. Longobardia 132, 550. Lotharingia 498. Lubicensis episcopus v. Schelle, Johannes. Lucca 58, 78. Ludovieus Brunonis v. Bruns, Ludwig. — dalphinus Viennensis ac primo-genitus regis Prancie 88, 435, 436, 437, 490, 497, 533, 537, 548. — dux Bavarie 344, 352, 592. — dux Sabaudie 106, 498; II 108 —110, 170—179. — dux, patriarcha Aquilegiensis (1412—1439) 63, 66. — marchio Salutiarum 106. — nuntius 187, 237, 238, 586. 206 Ludovicus Romanus, protonotarius 63, 65, 326. — socius Adami de Zil II 169. — rex Hungarie 529. — de Amaral, episeopus Visensis (Viseu) 60, 103. . — de Poitiers, episeopus Valentinus (Valence) II 75. — de Romagnano, episeopus Tauri-nensis (Turin) 102. — de s. Severino 24. Lugdunensis archiepiseopus v. Ta- laru, Amadeus de. Lugum, oppidum 39. Luna (Spezia) 284. Lünen, Dietrich von 322. — Johann von 322. Lupfen, Johannes, eomes de 310. Luscus, Antonius (Loschi) 162, 222, 223, 329, 332, 337. Lusignan, Hugo de, cardinalis de Cypro 21, 23, 40, 104. Luthomericensis (Leitmeritz) ec- olesia s. Stephani II 156, 157. Luzla, abbas de 102. m. Maguntia (Mainz) v. Moguntia. Mainardus de Nova domo 586. Maitburgenses comites 84. Malatesta, Sigismundus, Arimini dominus 39. Maletta, Albericus, eonsiliarius mar- chionis Ferrarie 179—181, 548; II 81—86, 89, 91. Malumbronum (Maulbronn), abbas de 63. Manfredi, Dominicus de Riparolio, episeopus Iporegiensis (Ivrea) 102. Mango, minister equorum 447. Mansueti(s), Franciscus de 38. Mantua 42, 43, 54; II 6; marchio: v. Gonzaga, Johannes Franciscus; v. Galeatius. Marchia 188. •Marchus Bonifilii 336. Marchiandi, Petrus, caneellarius ducis Sabaudie II 172, 176. Marcianus imperator 209. Marczelli(s), Emericus de 558, 571, 572; II 122, 164, 165. Maris Stella (Wettingen) 80. Marquard, Johannes 580. s. Martini cardinalis v. Grünwalder, Johannes. Martini, Antonius de Olavibus, episeopus Portugalensis (Porto) (¦(• 1447) 65, 69, 74. Martinus V. papa 32, 87, 106, 205. — Gallus 150, 151. Martinus, regie cancellarie nota- rius 332. Massa v. Antonius; Johannes de Massa. Maternus de Francfordia, causarum procurator II 80, Matheus Pisanus 201, 215, 453. Mathias Cursor 216. — episeopus Visprimiensis 557, 571, 572, 578. — de Ponte (Brüx), parochus Bud-vicensis (Budweis) II 118, 119, 130—132. Mazoviae dux v. Alexander. Mediees (Medici) Cosmus 97, 591; Laurentius 97, 100. Medici banchus 220. Mediolanum (Mailand) 5, 11, 12, 100, 149, 166, 167, 215, 224, 288, 290, 306, 314, 319, 503; H 16, 43, 83, 85, 89, 91, 105, 179; abbas s. Ambrosii 13; archiepiseopus: v. Capra, Bartholomeus della (f 1433, 30. IX.); Pizzolpassus, Franciscus (¦)¦ 1443); prepositura ecclesie s. Laurentii 118; II 41, 42, 44, 120; v. Gomitius. Melincus 190. Memo, Guido, episeopus Veronensis (Verona) 14. Menenchus, prepositus ecclesie s. crucis Vratislaviensis II 114, 115. Mengass, Henricus II 18, 19. 207 Meranum (Meran) 201. Mercatelli(s), Fridericus de, Ter- gestinorum cancellarius 522, 523. Mesner, Conradus, mercator de Con- stantia II 43. Metensis archidiaconus 75, 102. Meyers, Johannes, cancellarius Au- strie 237, 238. Michael Gallicus 103. — de Pfullendorf 206—208, 243, 253, 303—305, 311, 312, 314—316, 323, 353, 439 — 442, 561, 562; H 188 —190. Moguntia (Mainz) 33, 86, 90; archi- episcopus: v. Erbach, Theoderi- cus de. Moldavia terra 550. Mo lins, Adam de v. Adam de Mo- lins. Monasterium (Münster) capitulum EL 17, 18; episcopus: v. Mors, Henricus de. Mons Beligiardi (Mömpelgard) 435. — Pesulanus (Montpellier) 61. Monte Polledrano 173. Montjeu, Philibertus de, episcopus Oonstantiensis (Ooutances) v. Philibertus de Montjeu. Montisferrati marchio, Johannes Jacobus 24. Morava flumen 281, 665. Moravia terra 544; II 38. Morea 283. Morinensis cardinalis v. Le Jeune, Johannes. Mors, Henricus de, episcopus Mona-steriensis II 164. — Theodericus de, archiepiscopus Co-loniensis (Köln) (f 1443) 66, 104, 241, 346, 438, 498, 502, 507, 537, 544; II 20. — Walramus de, episcopus Trajec-tensis 502; II 20. Mosa (Maas) 89. Mura (Mur) 182, 447. Murza (Mürz) 447. Mutina (Modena) II 83, 87, 89, 91. sr. Navarra, rex Jacobus II. (1425— 1438) 15. Neapolis (Neapel) 179. Neapolitani 517. Negel, Thomas, baccalarius in arti- bus 103. Neythart, Bartolmes 580. Neytperg, Johannes, magister curie 244, 258, 270, 272, 274, 275, 350, 579, 589. Nicenus cardinalis v. Bessarion, Trap ezuntinus. Nicia (Nizza) II 73. Niclas von Wyle 113. Nicolaus 131. — deeanus Cracoviensis v. Lasotzky. — nuntius Henrici Schlick 586. —• nuntius marchionis Ferrariensis 2, 3. — vaivoda v. Ujlaky, Nicolaus. — de Arpono, episcopus Hostiensis, Ostunensis (Ostuni) 108. — de civitate castelli v. Tifernas, Nicolaus. — de Cusa 65; H 152. — de Dinkelspuhel 82. — de Perin 490. — de Saltzburg 490. — Vitibriensis 542. — de Humpoletz 13. — Venetus, canonicus Tridentinus 269, 289. Niger, Bohemie fluvius 430, 431. Nisa (Niseh) 281, 282. Nitriensis episcopus v. Bebek, La- dislaus de Csetuck. Nivernensis episcopus v. Germain, Johannes. Noceto, Petrus de v. Petrus de No- ceto. Noremberga, Norimberga v. Nu- renberga. Novacivitas (Wiener - Neustadt) 146, 178, 213, 298, 300, 302, 337—339, 424, 444, 524, 568; H 134. 208 Nova domus, Mainardus de v. Mai-nardus. Novaria 215, 492; episcopus: v. Vicecomes, Bartholomäus de; v. Caceia, Gaspar. Novum castrum H 150. Noxetanus v. Petrus de Noeeto. Nuiiez, Alvarus de Isorna, episcopus Conchensis (Cuenca) (1418—1445) 67. Nuremberga (Nürnberg) 117, 214, 259, 260, 265, 266, 272, 313, 320, 322, 325, 336, 341, 342, 350, 439, 450, 451, 503; II 85, 107, 140; dieta 177, 194, 203, 243, 259, 262, 265, 290, 303, 318, 324, 342, 343, 424, 444, 502, 543, 547, 587; H 23, 28, 32, 33, 37, 65, 96, 100, 125, 130, 141, 145, 146, 148, 152, 153. Nursia (Norcia) urbs 284. Nytperg v. Neytperg. 0. Offenburg, Johannes v. Johannes Offenburg. Oldradus, Januae gubernator 5. Olesnicki, Zbigniew, episcopus Ora- coviensis 144, 526—532. Omnisbonus (Ognibene) Veronen- sis 293, 333. OpizinuB de Alzate 5. Orlandi, Cione di Battista, orator Senensis 25, 45, 46, 51, 53, 56. — Johannes 204. Ornös, Georgius de, episcopus Vi-censis v. Georgius. Orsais, Johannes, Hungarus 490. Orsini v. Ursinus. Ortenbergensis coines 426. Osiliensis episcopus v. Krevel, Johannes. Ostia 27. Oswaldus de Eosgon v. Eozgon. Otho de Moncada, episcopus Dertu-sensis (Tortosa) 103, 109. Otto rex 88. — Heinrici Saxonis filius, rex 88. P. Padua v. Patavium. Padus (Po) 35. Palavisini, Orlando 6. Palu, Ludovieus de la, cardinalis s. Susanne 107. Pancratius de St. Miklos 213,214, 242, 352, 584; II 38—40, 47, 49, 56, 57, 69, 96, 147, 150, 164. Pangratius de Szleid 490. Panigalli(s), Andreas de v. Andreas. Panigarola, Johannes 201. Pannonia 203. Pannonii, Pannones 86, 307. Panormita, Antonius v. Beccadelli. Panormitanus archiepiscopus v. Tudeschi, Nicolaus de. Papia (Pavia) 237; archipresbyter 120; episcopus: v. Pizzolpassus Franciscus; Kampini, Henricus. Papius Florentinus 439. Parentucelli, Tomas, 58, 173, 288, 450. Parisiensis universitas 16. Parma 50, 65, 71; episcopus: v. Angeli, Delphinus de Pergula. Passart, Johannes, Prior von Utrecht 189. Patavia (Passau) 81, 430,433,491, 579; ecclesia 84, 273, 425; episcopus: v. Laiming, Leonardus. Patavium (Padua) 2, 78, 237, 269. Paulus de Dombo 571. Pavia 50. Pelanisinus, Eolandus v. Palavisini, Orlando. Pelorus (Oapo di Faro, Faro di Messina) 179. Peragallus, Johannes v. Peregallus. Percivallus de Balma, episcopus Bellicens.s (Belley) 103. Peregallut, Peregallus, Johannes, scriptor apostolicus 105, 147, 152, 153, 162, 165, 203, 204, 293, 312, —314, 319, 331—334, 353. Perin, Nicolaus de v. Nicolaus de Perin. 209 Perinus de C. II 179, 180. Perusium (Perugia) 38, 132; v. Gaspar Perusinus. Pestis civitas 507, 557, 568, 578; conventus 549, 569; II 167. Petrarcha, Franciscus 222, 223. Petragoricensis episcopus v. Be-rengarius de Arpajone. s. Petri ad vineula cardinalis v. Cervantes Juan. Petriolanura 38. Petrucci, Andreotius, orator Senen-sis 7. — Fridericus 326. Petrus Blessensis 325. — Julianus 204, 205. — infans Portugalie, Coimbrie dux . 176; II 77. — magister, consiliarius regius II 130, 145. ¦— rector capelle s. Martini Brasovie II 154, 155, 156. — socius Adami de Zil II 169. — de Fuxo, cardinalis (f 1464) 13, 17, 21, 104. — de Noceto 58, 172, 202, 216—219, 280, 285—288, 294—296, 299, 305, 306, 308, 309, 340, 341, 450, 451, 499, 505, 542, 591. — de Versailles, episcopus Dignensis (Digue) (1432—1446) 62, 65. Pflieger, Silvester, episcopus Chie- mensis 248—250, 259, 266, 293, 300, 350, 433, 500, 501, 587, 589; II 187. Pfullendorf v. Adrianus; Michael; Thadeus de Pfullendorf. Philibertus de Montjeu, episcopus Constantiensis (Coutances) (|1439) 14. Philelphus, Franciscus 1, 40, 96— 101. Philippus 313. — amicus Enee 168. — comes Gebennensis 106. — dux Burgundie 260, 346, 350, 438, 557, 566; H 73, 163, 168— 170; oratores 19, 507. Fontes. II. Al)t. 02. Bd. Philippus orator regis Aragonum II 20. — sicarius 98—100. Piano Castagnari 1. Picciolpassus v. Pizzolpassus. Piccolomini, Bartholomeus 449. — Bartholotnea, 11, 220, 449. — Eneas, canonicus Tridentinus 332; concilium Basileense 170, 542; custos conclavis 103; filius 173, 190, 284, 449; Florentie vivens 200; Frankfordie 325; plebanus Sarantane vallis 199, 261, 264, 265; prepositus ecclesie s. Lau-rentii Mediolanensis 118, 131, 166, 171, 200, 221, 289, 290, 332, 487, 506; II 41, 42, 44, 105, 106, 120; presbyter 499; Rorne 499, 500, 502, 505, 539; scriptor concilil Basileensis 314; Friderici regis secretarius 118, 119, 200; opera: Nymphilexis 3; Dialogi 120; Cin-thia 121, 498; Epigrammata 146; Esopus 397; Chryseis 441; de viris illustribus 452; de miseria curia-lium 502; epistole 583. — Laudomia, soror Enee 191, 449. — Katharina, soror Enee 191, 449. — Nannes 449. — Silvius, Enee pater 11, 188—191, 448, 449, 454, 504. — Victoria, nata Forteguerri, mater Enee 191. Picininus, Franciscus 38, 174, 175, 188, 293, 351; II 58. — Nicolaus (f 1444) 174, 188, 258, 452, 490; II 58. Picenum (Marche d'Ancona) 132. Piombino v. Plumbinum. Pippa, amica Johannis Steinhof 494, 504. Pirenee montes 86. Pisanus, Matheus v. Matheus. Pise (Pisa) 39, 78. Pizzolpassus, Franciscus, episcopus Papiensis (Pavia), deinde Mediolanensis 14, 66, 95, 96, 101, 104, 118—121, 169, 171. 14 210 Plaoeiitia (Piacenza) 50; eardina-lis: v. Branda da Castiglione. Plattberger, Johannes 580. Plettenberg, Johannes de v. Stein-hof, Johannes. PIoso, Johannes, canonicus Vratisla-viensis II 8, 9, 16, 17. Plumbinum (Piombino) 4, 6, 11, 12, 204, 205; II 103. Poggius Braociolini, secretarius apo-stolicus 222, 223, 308, 309, 342, 499. Poitiers, Ludovieus de v. Ludovieus. Polomar, Johannes, regis Aragonum orator 63. Polinus Mediolanensis 338. Poloni 19, 182, 334, 495, 496, 507, 514—521, 527—532, 550, 552, 563 —579; II 8. Polonia 15, 337, 506, 517, 528, 556; II 164; regnum 149, 529; II 45. Ponza insula 350. Porta, Genesius della v. Genesius. Portugalensis episeopus v. Martini Antonius de Olavibus. Portugalia 294; oratores regis 19. Portus Naonis (Ponlenone) II 184. — Veneris (Porto Venera) 4, 5, 284. Posonium v. Pozonium. Pottendorffii 84. Pozonium (Preßburg) 322, 432, 499, 571, 574—577; II 2, 4, 14, 76. Praga 266, 317, 443, 496; cerevisia: 525; ecclesia: II 118, 119; eccle-sie capitulum: II 130—152, 156, 157; prepositus ecelesie s. Apol-linaris II 131. Prato, Johannes de v. Johannes. Prisgaudia (Breisgau) 33, 90. Procopius, Husitarum dux 28. — Bohemus v. Rabenstein, Procopius de. Pruka, Prugk (Brück a. d. Mur) 257, 263, 447; II 125. Pruteni 19; II 164; oratores: 19. Ptasko, Bohemus 351. Ptolemeus (Tolomei), Bartholomeus 191. — — Gregorius 449. — — Jacobus 191. --------Johannas 114—116, 449. Q. Quadrantius, Quadrucius, Francis-cus v. Pranciscus. ß. Rab(en)stein, Procopius de 239, 240, 298, 343, 345, 347, 439, 581, 582, 586. Rad, Ludovieus, scriptor cancellarie regie 206, 207. Eagusium (Eagusa) 282, 283. Eahonz II 46. Ram, Dominicus, cardinalis Illar-densis, Ilerdensis (Lerida) 15. Eampini, Henrieus, episeopus Pa-piensis (Pavia) (1435—1443), Mediolanensis (1443—1450) 66. Rassia 281—283, 518, 546, 555, 578. Rater, nobilis II 112, 138. Ratispona (Eegensburg) 432; ecclesia 84, 274. Ravenna 63, 175. Reatinus, Thomas v. Thomas. Eechberg, Konrad von, Elekt von Chur 314—316. Regium (Reggio) 179. Renatus rex 49, 176, 352. Reneck v- Rhineck. Renus v. Rhenus. Reuchlin, Simon, abbas Lunela-censis (Mondsee) 586—589. Reve, Johannes, doctor II 76. Reverso, preeeptor de 102. Rheni palatinus 498, 507. Rhenus (Rhein) 22, 32, 33, 86—90, 145. Rhinee, Rheineck 32, 87. Richardus de Valentia, scriptor apostolicus 148,167,168, 605, 546, 592. 211 Biederer, Udalricus, magister 242, 252, 253, 260, 261. Binfelden (Eheinfelden) 88; II172, 173. Bipallia (Eipaille) 108. Bodanus (Ehone) 86. Boetelen, marchio de (Wilhelm von Hachberg, 1428—1441) 106, 109. Koma 16, 54, 77, 131, 188, 215, 216, 258, 271, 299, 306, 492, 499, 500, 502, 505, 522, 534, 536, 591. Bomandiola 24, 188. Bomani 26, 211. Bomania (Eumänien) 488, 566. Eoraw, H. II 154. Boselli(s),Antoniusde,advocatuseon- sistorialis Senensis, magister 1. Botella, Laurentiua v. Laurentius de Botella. Botundella 452. Boverella, Bartholomeus dev.Bar- tholomeus. Bozgon, Georgius comes 578. — Oswaldus de 569. Bozgoni, Simon de, episcopus Agri- ensis 258, 490, 567; II 123. Bubeopurgum 256. Bupertus de Thar, regie maiestatis marescallus 510, 521, 571. Eutheni 488. S. Saaz, Johann von v. Johannes de Saaz. Sabaudia 56, 57, 60,80, 106; dux: v. Ludovicus, oratores ducis: 17, 119; princeps: v.Felix v. antipapa. s. Sabine cardinalis v. Cesarini, Julianus de. Sacile oppidum II 93. Sagobia, Johannes de v. Johannes. Sak II 181. Säle, Albertus della v. Albertus. Salzburg», Salczburga 243, 244, 425, 500; v. Jacobus; archiepisco- pus: v. Emmerberg, Fridericus de; ecclesia 84. S-anctus Severinus (Sanseverino) 175. Sarantane vallis 199, 260, 261, 264, 265. Sardinia 4. Sarentine vallis v. Sarantane vallis. Sassoferrato, Bartolus de v. Bar- tolus. Satillum v. Sacile. Savinus Senensis 284. Saxones 87, 1S5. Saxonie dux (Fridericus II., 1428 —1464) 438, 507; II 40. Scala, domini de 447. — Nicoderaus della, episcopus Fri-singensis (Freising) (f 1443) 104, 177, 178; II 59, 61, 62, 92. Scantia insula 590. Scaramucia 41. Scarampus, Ludovicus, cardinalis 498; II 36, 37. Schadwien (Schottwien) arx 573. Schaffhusen 32, 87. Schaphusa v. Schaffhusen. Schauenberg, Petrus de, episcopus Augustensis (Augsburg) 102, 437. Sehaunberg, Ulricus comes de 572. Schaumburgens es comites 84, 350, 427. Schele, Johannes, Lubicensis (Lübeck) episcopus (1420—1439) 60. Schindel, Johannes, astronomus Pragensis 582—584. Schlick, Franciscus 274. — Gaspar, cancellarius imperialis 121 —125, 156, 163, 174, 178—180, 183—186, 194, 204, 209, 212, 213, 216, 240—244, 251—263, 265— 275, 277, 290, 291, 296—303, 309, 323, 338, 345, 350, 393—395, 425, 426, 429, 433, 439, 452, 461, 470, 482, 527, 528, 533, 572, 573, 577, 579, 582, 584—586; II 5, 8, 14— 17, 35 — 41, 47-49, 55—64, 68— 93, 95, 96, 98, 108, 111, 125—127, 140, 141, 144—154, 160—162, 186 —188; nuntius: v. Gaspar. 14* 212 Schlick, Henricus, episcopus Frisin-gensis (Freising) 177—179, 193, 218, 242, 254, 263, 270—273, 275, 276, 338, 447; H 59—64, 76, 92, 93, 96, 98—102, 125—127, 141, 167. Schpick, Stefanus, plebanus de Biecz et curie reginalis cancella-rius 508—522. Scithe 186. S c o 1 a, servitor Pangracii II, 38,49, 69. Scoti 87. Scotia (Schottland) 41, 86; rex (Ja-cobus L, 1406—1437) 15; abbas: 101. Segobia, Johannes de v. Johannes de Sagobia. Sekingen 437. Sene (Siena), Senenses 1, 2, 11, 14, 18, 21, 41, 43, 44, 49—80, 83, 97—101, 132, 174, 188, 201, 215, 220, 250, 276, 284, 285, 306, 323, 355, 533—540, 560, 590; H 7, 9, 27—30, 41, 103, 153; concilium 70; capitaneus: v. Tifernates; orator: v. Orlandi; Petrucci, An-dreotius; pretor: v. Constantius, Jacobus; v. Barnabeus; Baron-cellis, Gregorius de; Benzi; Ber-nardinus Sanctus; Calvus, Jacobus; Contes de Cacciacontibus; Datus Augustinus; Jeronymus; Lollius, Gregorius; Lollius, Nicolaus; Sozzini, Marianus. Senfftleben, Henricus, scriptor apo-stolicus 535; II 167. Sforza, Franciscus, comes Cotiniole 204, 351. Sibicus, notarius regius II 114, 115. Sicania, Sicilia (Sizilien) 179, 180, 227; regnum 39, 193. Siculi 86, 284. Sigherius Galleanus 201, 306. Sigismundus, dux Austrie 183, 222—236, 243, 245, 255, 256, 260, 264, 317, 322, 325, 342, 350, 429— 431, 435, 437, 572; n 68, 117, 118, 152. Sigismundus imperator Germanie 18, 22, 24, 76—79, 120, 338, 355, 455, 517, 529, 530, 533, 550, 556, 563, 572; II 8, 22, 28, 39, 71, 155, 15fi, 158, 161, 162, 165, 168, 169. Siliaceus comes v. Cilie comes. Silesia (Schlesien) II, 2,161. Silvianectensis episcopus v. Ho-tot, Guilielmus de. Simon, vicarius apud s. Michaelem Vienne 301, 302. — de Nimburg, administrator eccle-sie Pragensis II 118, 119. — de Valle 71. Siradia (Sieradz) 513. Sirk, Jacobus de, episcopus Treve-rensis (Trier) 243, 272, 346, 438, 498, 507. s. Sixti cardinalis v. Casanova, Johannes de. Slavonia, banus v. Thallöczy, Ma-tico. Slesia v. Silesia. Slestat (Schlettstadt) 498. Slick v. Schlick. Solodorum, Solotrum (Solothurn) II 74; oratores 106. Sophia, regina Polonie 508, 509, 512, 513. — urbs Bulgarorum 307, 566. Sopronium (Sopron,ödenburg) 572; II 46, 57. Sozzini 3. — Marianus, juris utriusque doctor, Senensis 3, 187, 188, 237—239, 353—355, 393, 394, 533. Spezia 5. Spinola, Petrus, prefectus classis 10. Spira (Speyer) 89. Starhimbergenses 84. Stein, Wilhelm von v. Lapide, Wil- helmus de. Steinhof de Plettenberg, Johannes, familiaris Enee, notarius can- cellarie regie 298, 491, 500, 504; II 17, 18, 164. Stephanus II 135. — de Wader 490. 213 Steyn 87. Stiria (Steiermark) 182, 261, 313, 320, 488; II 39, 57. Strasoldus, Franciscus 584. Straubinga (Straubingen) 524. Strelicz, Johannes, canonieus Tri- dentinus (Trient) II 80. Strigoniensis cardinalis v. Szeesy, Dominicus. Strigonium (Gran, Esztergom) 258; II 123, 128. Stubay, Georgius, episeopus Brixi- nensis (Brixen) (f 1443) 254, 256; II 115—117. Suevia 260, 261, 430, 579, 582; II 172. Suicenses 244, 256, 260, 342, 435 —437, 490, 533, 538, 544, 547; II 66—68, 108—110, 171—179. Supronium v. Sopronium. s. Susanne cardinalis v. Palu, Lu- dovious de la. Susatenses (Soest) 241, 438. Sweinpekh, Georgius, consiliarius regius II 130, 145, 165. Szeesy, Dionysius, cardinalis, archi- episcopus Strigoniensis 159, 182 187, 203, 257, 488, 504, 507, 547— 558, 563—565, 569, 571, 574, 578; II 1, 13—15, 43, 121, 122, 155, 156. Szleid, Pangratius de v. Pangratius. T. Taborite 530. T a c z, Wilhelmus, protonotarius regius 244, 256, 298, 312; II 185, 186. Tagliacozzo, Johannes de, archi-episcopusTarentinus (1421—1449) 27, 62, 65, 67, 71, 75, 216, 217, 263, 296, 342, 345, 432, 451, 498, 538, 539, 543, 545, 592; II 166— 168. Talamon (Porto-Talamone) 54. Talaru, Amadeus de, archiepiscopus Lugdunensis (Lyon) (1415—11. II. 1444) 13, 62, 66, 70, 104. Tarantasiensis archiepiscopus v. Johannes de Arcus. Tarentinus archiepiscopus v. Tagliacozzo, Johannes de. Tartaria 506. Taurinensis episeopus v. Ludovi-cus de Rornagnano. Tedeschi, Antonius 112—114. — Hannes 110, 111, 113. Telecz, Johannes II 77. Tergestini 313. Tergestum (Triest) 298, 428, 492, 522; cancellarius: v. Mercatelli, Fridericus de. Teucri 48, 127, 158, 159, 165, 186, 203, 281—283, 307, 308, 321, 322, 342, 351, 488, 489, 495, 506, 513— 515, 518, 519, 533, 546, 547, 555— 557, 565—567, 579, 585; II 7, 11, 13, 23, 38—40, 43, 45, 50, 51, 58, 71, 78, 82, 95, 96, 128, 129, 133, 141, 145, 147, 149, 152, 153, 162. Teutones, Teutonici, Theutunici 49, 53, 57, 60, 64, 67, 69, 210, 222, 430, 431, 436, 437, 502, 507, 529, 544, 546, 550, 556, 563, 579; II 70, 103, 152. Thadeus, marchio Bstensis 277. — medicus v. Adelmari, Thadeus. — de Pfullendorf II 188—190. Thalloczy, Matico, banus Slavonie II 9—12, 164, 166. Thamasii(s), Henricus de v.Henricus de Thamasiis. Thar, Rupertus de v. Rupertus. Theodosius 186. Tholomeus v: Ptolomeus. Thomas Reatinus 293. — Stephanus, Bozne rex II 165, 166. — de Corsellis, canonieus Attreba-tensis 101. — de Dunduno, abbas candide case in Scotia 102. Thuricenses v. Turicenses. Tiburtinus episeopus v. Cesari, Nicolaus. Ticius 312. Tibut, Johannes 102. 214 Tierstein, comes de 106. Tifernas, Nicolaus 153, 173, ^178, 219, 285. Tifernates, Honofrius, capitaneus Senarum 98, 99. Tiles (Thule) 514. Tirolensis comitatus II 117, 119. Todesehinus 118. Tolner, Johannes, procurator curie Komane 201, 215, 216, 218, 262, 263, 271, 306, 308, 309, 341, 499, 505. Tolomei v. Ptolomeus. Trajectensis episcopus, v. Mors, Walramus de. Transsilvaniae vaivoda v. Hunya-di, Johannes. Trapohanis, insula Indorum 514. Trauna 426-428,430; domini de427. Traversari, Ambrosius 28. Treverensis (Trier) archiepiscopus v. Sirk, Jacobus de. Tridentini 256; II 119. Tridentum (Trient) 166, 171, 219, 268, 288, 314, 333, 339, 426, 492, 595; n 42, 80, 111, 112, 138; de-canus: v. Bossius, Franciscus; ca-nonicus: v. Laurentius de Kotella; Nicolaus Venetus. Trinacria v. Sicilia. Truhses, Ulricus 580. Tudeschi, Nicolaus de, archiepiscopus Panormitanus (Palermo) (f 1445) 63, 66, 75, 163, 326, 492. Tüll um (Toul) 490. Tumm, Johannes 580. Turchi v. Teucri. Turicenses 436; II 66—68, 108 — 110, 172, 174, 177. Turicum (Zürich) 437; II 66, 171— 173, 176. Turonensis archiepiscopus v. Coet-quis, Philippus de. Tuscanella (Toscanella) 7, 175. Tuschek, Johannes, secretarius Pra-gensis 316, 438, 443, 444, 525, 581, 582. Tuscia (Etruria) 132. U. Ubaldus, Baldus 326. Ugucio v. Contrariis, Uguccio de. Ujlaky, Nicolaus 504, 507, 544, 547, 557, 563, 564, 569—574, 577, 578. Ulma (Ulm) 117. Ulricus 586. Ungari v. Hungari. Ungharia v. Hungaria. Ungnad, Johannes, magister regie camere 359, 433, 568, 579, 589. Urbanus VI. papa 81. Ursini 539; II 103. Ursinus, Johannes, abbas Farfensis 547. — Petrus Paulus 39. Uticensis episcopus v. Bertrandus de Cadoene. Utinum (Udine) 63. V. Valachi 488, 533. Valachia 518; II 96. Valascus, Lupus, legum doctor 175, 176. Valentia, Riehardus de v.Kichardus. Valentinus episcopus v. Ludovi-cus de Poitiers. Valla, Lorenzo 146. Välsenses comites v. Wallsee. Varadiensis episcopus v. Johannes de Dominis. Varna 487—490, 566, 567. Varsinus, Stephanus, pape cubicu-larius 494. Vegius, Mapheus 120, 217, 280, 296, 307, 309, 341, 344—353, 505, 592. Velate, Cristophorus de v. Oristo-phorus de Velate. Veneti, Venetia(e) 6, 10, 18, 21, 22, 24, 42, 49, 52, 55, 60, 63, 71, 78, 79, 97, 131, 165, 175, 176, 195, 201, 214, 215, 256, 259, 272, 277, 291, 293, 322, 451, 535, 550, 579; n 8, 9, 12, 40, 45, 73, 107, 146, 164, 181, 182; cardinalis: v. Con- 215 dulmarus, Franciseus; dux: v. Fo-scari, Francisous; v. Donato, Andreas. Venusinum (Venaissin) 13, 17. Vercellensis episoopus v. Didier, Guilelmus. Verdunensis episcopus v. Hari-court, Ludovicus de. Verdunium (Verdun) 490. Verme, Aloysius de v. Aloysius. Verona, episcopus: v. Memo, Guido; v. Bartholomeus; Francischinus; Guarinus; Omnisbonus. Vesprimiensis episcopus v, Vispri-miensis. Versellae (Vercelli) 71. V i c e c o m es, (Visconti) Bartholomeus, episcopus Novariensis 13, 21, 105, 118, 126, 168, 205, 206, 289, 493, 503, 544, 592. — Franciscus 147. — Johannes Galeazzius, dux Medio-lani 454. — Philippus Maria, dux Mediolani 4, 10, 15, 18, 19, 21, 39—41, 43, 48—51, 54, 62, 78, 102, 117—119, 131, 166, 169—171, 174, 175, 195, 200, 205, 289, 290, 305, 350, 452, 487—490, 492, 506, 579; II 15, 16, 41, 42, 43, 81, 82, 84, 104, 105, 107, 120; cancellarius: v. Bar-zizza, Guiniforte; consiliarius: v. Arcenboldus, Nicolaus; Cristo-phorus de Velate; gubernator: y. Contrariis, Ugucio de; legatus: v. Fagnani, Johannes; orator: v. Je-ronymus Senensis. Vicensis episcopus v. Georgius de Ornös. Vienna (Wien) 65, 71, 80—84, 134, 146, 158, 178, 182, 215, 237, 240, 257, 274, 276, 280, 296, 300, 302, 313, 319, 334, 336, 341,342,424, 444, 524, 565, 568, 572, 586; II 11, 13, 52, 72, 76, 82, 86, 112, 167; Viennenses II 73; preposi-tus s. Stephani 301; universitas 260; vicarius apud s. Michaelem: v. Simon; vinum 525; v. Henricus de Hassia; Hermannus de Treysa; Heyden, Henricus. Vindelicia 319. Visconti s. Vicecomes. Visensis episcopus v. Ludovicus de Amaral. Visprimiensis episcopus v. Mathias. Vitellesehi, Bartholomeus, episcopus Cornetanus 247, 292, 293, 296, 297. Viterbium (Viterbo) 34. s. Vitus (St. Veit) Carinthie 244, 305. Viviana 585. Vorchtenauer, Wolfgang 206, 207. Vratislavia (Breslau), canonici II 8, 9; v. Ploso, Johannes; Jerony-mus; episcopus: v. Konrad, Herzog von Öls. Vrunt, Johannes, secretarius Colo-niensis 207, 208, 320, 501, 503, 580, 581; II 170. w. Waciensis episcopus v. Agmandi, Petrus. Wader, Stephanus de v. Stephanus. Walachi v. Valachi. Waidenburg, Jakob 303. Waldshut 437. Walsee, dominus de 84, 322, 342, 350, 427; U 152. Wenceslaus de Bochow 206, 207, 316, 317, 353, 438, 526, 582; n 8, 9, 16, 17, 97, 98, 135, 136, 153, 154. Werra, Berchtoldus von derv.Berch- toldus. Widerle, Jacobus, notarius regius 204, 207, 244, 248, 252, 289, 292, 293, 297, 298, 253, 442, 443; II 187. Wieselburg 586—589. Wiler, Johannes, Basileensis deca- nus 102. 216 Wilhslmus, dux Austrie 529. — protonotarius v. Tacz, Wilhelnius. — de Constantia v. G-uillielmus. Winsperg, Conradus de, Bomani imperii hereditarius camerarius (f 1448) 106, 109. Wirtenberg, comites de 435. Wladislaus, rex Polonie 156, 159, 165, 174, 203, 242, 257, 274, 281, 320, 321, 333, 488, 489, 506, 510— 521, 530, 537, 546, 563—567, 585; II 3, 12, 14, 17, 38, 39, 43, 46, 47, 49—57, 70, 73, 78, 95, 96, 128—130, 141—145,148, 151, 158, 159, 164, 167. Wolfgangus 275, 586. Wormatia (Worms) 89. Wyle, Niclas von v. Niclas. Z. Zakoltscha civitas II 164. Zebinger, Waltherus, magister ca- mere 253, 275, 350, 429. Zeboldus 300. Zelandia (Seeland) II 168, 169. Zeno 499, 547. Zil, Adam de v. Adam. Zima, Florentinus 190. Zofingen, capitulum 304, 315.