Arheološki vestnik
(Arh. vest., AV) 41, 1990, str. 217-226
RIMSKI SEPULKRALNI SPOMENICI U SREDNJEM
POVARDARJU
VIKTOR LILČIČ
Institut za istoriju umetnosti i arheologiju, Filozofski fakultet, Bul. K. Misirkov
b. b., YU-91000 Skopje
U toku terenskih istraživanja u okviru naučno-istraživačkog projekta »Stari gradovi i tvrdjave u Srednjem Povardarju«, u periodu izmedju 1985-1987 godine, evidentirali smo na više mesta veliki broj kamenih, arhitektonskih elemenata i delova, koji vremenski i tipološki pripadaju posebnoj grupi spomenika. Isti pretstav-ljaju delove različitih po veličini kultnih gradjevina sa pravougaonom osnovom. U skoro svim slučajevima prati se oblik i forma rimskoga hrama na podijumu. I pored toga što do sada nisu otkriveni kompletni delovi jedne ovakve gradjevine, zbog toga što na dotičnim lokalitetima još uvjek nisu vršena arheološka iskopavanja, več danas na osnovu površinskih nalaza njihove arhitekture možemo uraditi pokušaj njihove rekonstrukcije, odnosno izgleda. U tome nam posebno pomaže fakt da ovi spomenici u ikonološkom, odnosno tipološkom smislu pretstavljaju karakteristične gradjevine koje se ponavljaju u našem regionu. Osim toga spomenike sa sličnom formom i funkcijom zapažamo oko mnogih rimskih gradova Male Azije, odakle vidimo i putokaz za pravac širenja ove pojave. Pomenuti gradjevinski elementi nalaze se skoro isključivo u okvirima ranorimskih nekropola i svedoče o razmerama kulta mrtvih.
Zagrobne gradjevine u Srednjem Povardarju, u odnosu na veličinu možemo smestiti glavno u dve kategorije: male gradjevine čija širina ne prelazi 3 metra, i veči objekti - mauzoleji. Kod malih objekata-edikula razlike postoje pre svega u koncepciji krova, pa smo zato sledeču podelu izveli prema razlikama ovih delova gradjevina.
I Mali grobni spomenici - edikule
Gradjevine sa krstastim, četirislivnim krovom, na stupcima
1. Lok. »Crkvište«, s. Tremnik, Negotino
Na južnoj periferiji sela još ranije su bili registrovani ostaci velike ranorimske nekropole, i mauzoleja.1 Medjutim na lokalitetu leži i jedan krovni deo male grobne memorije. Ima pravougaonu osnovu, gore oblikovan kao krstasti četirislivni krov sa akroterijama na uglovima. Četiri bočne strane imaju oblik niskog timpanona, sa lučnim otvorom dole. Donja strana je prosečena sa dva poluobličasta kanala (svodovi) koji su ukršteni. U njihovom preseku na sredini je plastično pretstavljena rozeta. Krov je stajao na 4 stupca, kao završni elemenat male edikule. Dva od stubaca leže u bližini (t. I: 1 a-c).*
* Table 1-10 se nalaze u džepu na koricama.
Edikule u obliku hrama sa antama i poluobličastim svodom
2.	Lok. »Tanko patče«, s. Glišič, Kavadarci
Na ovom mestu udaljenom oko 1 kilometar zapadno od sela, nalaze se ostaci malog rimskog poljskog imanja sa nekropolom. Odavde je u Narodni Muzej, Kavadarci, prenesen krov male grobne edikule. Oformljen gore dvoslivno, dole lučno. Čeona strana ima izgled malog timpanona sa akroterijama. Duž kosih zabatnih strana je uproščena profilacija venca (t. 2: 1 a-b).
3.	Scenska zgrada pozorišta u Stobima, T. Veles
U centralnoj prostoriji, za vreme predratnih iskopavanja, su otkriveni ostaci dve edikule posvečene Nemezi.2 Zasad ostaju jedini primeri u Povardarju sa vangrobnim karakterom.
Edikule sa ravnom tavanicom (plafonom)
4.	Lok. »Valevica«, s. Drenovo, Kavadarci
Ispod tesne kose Valevice, oko 800 m. j/z od ruševina antičkog grada Eudarista, prostire se njegova Zapadna nekropola. Proučavajuči ostatke ovog grada, profesor dr. Ivan Mikulčič je još pre desetak godina registrovao ruševine jedne grobne edikule." Bila je podignuta na dominantnoj poziciji, sa širokom panoramom ka Tikveškom polju na istok i put niz dolinu Raečke reke na zapad. Spomenik je bio vidljiv izdaleka, a cilj ovakve dominante bio je izmedju ostalog i da pokojnikova duša »posmatra« radjanje, put i zalaz sunca, što simbolički pretstavlja svojevrsnu retrospektivu životnog puta koji se stalno ponavlja. Ostaci edikule pretstavljaju: krovni deo, od belog mermera, dvoslivan. Na čeonoj strani je nizak timpanon sa kružnim diskom u sredini. Kose zabatne strane imaju profilaciju olučne sime. Gore tri akroterije, odlomljene. Ispod timpanona, po širini čeone strane je kompletna dekoracija arhitrava i venca. Istu dekoraciju vidimo i na bočnim stranama. Plafon je potpuno ravan (t. 3: 1 a-b). Deo krilne ploče - anta. Krov su nosile dve ovakve ploče. Na njihovoj čeonoj strani plastično su pretstavljeni polustubovi sa korintskim polukapitelima i bazama. Sačuvan mali deo jedne takve ploče (t. 3: 2 a-b). Na lokalitetu leže još oko 15 pravougaonih kamenih ploča i blokova. Četiri su sačinjevali donju baznu ploču - krepidomu (t. 3: 3 a-b), sa kvalitetnom profilacijom.
5.	Nepoznati lokalitet iz okoline Kavadarci
Krovni deo jedne grobne edikule. Netačno identifikovan u literaturi kao pokrov sarkofaga.4 Dvoslivan je, sa arhitravom, vencem, timpanonom, akroterijama i ravnim plafonom (t. 2: 6 a-b).
Edikule sa kasetiranim plafonom
6.	Nepoznati lokalitet, okolina Kavadarci
Krovni deo grobne edikule, sada u Arheološkom muzeju Makedonije (lapidarij u Kuršumli anu) u Skoplju.5 Imao je dvoslivni deo odozgo (odbijen), dekorisan sa uproščenom profilacijom arhitrava i venca. U plafon su urezane četiri plitke kasete. U tri su rombovi sa cvetovima različnih formi. U četvrtoj kaseti je portret muškarca sa naglašenim ramenima. Golobrad i kratko potšišan. U tesnoj zoni ispred kaseta, ka čeonoj strani bile su izdubljene dve okrugle rupe, svakako za montiranje vrata na spomeniku (t. 2: 2 a-b).
7.	Nepoznati lokalitet, okolina Kavadarci
Krovni deo sa poreklom i današnjom lokacijom kao i prethodni.6 Oblik i dekoracija slični. U plafon plitko izdubljene tri pravougaone kasete. U srednjoj
plastično pretstavljen orao sa spuštenim krilima na pravougaonom postamentu. U straničnim kasetama po dva stilizirana cveta (t. 2: 3 a-b).
8.	Lok. »Crkvište«, s. Tremnik
Krovni deo edikule, danas u K. Anu, Skoplje.7 Oblik sličan sa prethodnima. U timpanonu u sredini kružni venac, ka njemu sa strane levo i desno po jedna zmija. U plafon su bile urezane nešto dublje četiri pravougaone kasete, podeljene po dijagonali sa tesnom trakom ko j a u čelom plafonskom polju formira posebnu figuru romba, a deli kasete na ukupno 8 malih trouglova. U dva susedna trougla u plitkom reljefu su bile oblikovane dve ljudske figure: muška i ženska, verovatno supružnici. Vide se gornji delovi tela, do pojasa, u karakterističnom stavu, sa podignutim desnim rukama u višini grudi pridržavaju plašt. U ostalim poljima ima ukupno 20 cvetova različitih po veličini i formi (t. 2: 4 a-c).
9.	Lok. »Sv. Atanasij«, s. Bojančište, Kavadarci
Pretstavlja blago uzvišenje, 500 m. severno od sela. Kamena ploča na kojoj meštani kolju žrtvu pri kultnom obredu na dan Sv. Atanasija, ustvari pretstavlja još jedan krovni elemenat male rimske grobne edikule. Bio je dvoslivan, ali je sekundarno izravnjen i pretvoren u ploču. Dekorisan uproščenom profilacijom arhitrava i venca, polje timpanona odlomljeno. U plafon urezana jedna pravougaona kaseta. U njoj još jedno romboidno polje, iznutra lučno izdubljeno (simbolika neba). U uglovima kaseta po jedan cvet (t. 2: 5 a-b).
Spomenik sa piramidalnim krovom
10.	Lok. »Bolnica«, Demir Kapija, Negotino
1917 godine, na mestu gde se danas nalazi bolnica, južno od sastava r. Bošave u Vardar, pored nekoliko štela, u okviru ranorimske nekropole, istraživač Hald je evidentirao krovni elemenat jedno grobnog spomenika sa priramidalnim oblikom i dimenzijama: 0,47 x 0,42 x vis. 0,24m.8
Elementi donje konstrukcije edikula
To su obično delovi podija gradjevina, ili krilne ploče - ante, zasada su jedinačni nalazi ali organski pripadaj u temi.
Krilne ploče - ante
11.	Lok. »Crkvište«, s. Tremnik
U današnjem seoskom groblju, sekundarno upotrebljena kao grobljanska ploča sa epitafom, stoji uspravljena jedna krilna ploča koja potiče sa rimske zagrobne edikule.9 Široke strane su ravne, sa isključkom donje trečine, koja ima 5 profilisanih zona sa svim karakteristikama minijaturnog rimskog stilobata. Na čeonoj strani vidimo isklesani polustub sa jonskim polukapitelom i bazom. Stablo ima naglašeni entazis. Kapitel je nesrazmerno visok i stilski deformisan, a volute plastično izlaze van bočnih strana ploče (t. 1: 2 a-c).
12.	Lok. »Česma«, s. Timjanik, Negotino
Pored seoske česme je ležala krilna ploča-anta jedne male edikule, danas u Narodnom muzeju, Negotino. Slična prethodnoj, dimenziono manja, kapitel nedo-staje (t. 1: 3 a-b).
13.	Nepoznati lokalitet iz Srednjeg Povardarja
Donji deo slične krilne ploče kao prethodno opisani, leži u lapidariju Arheol. muzeja u Skoplju (t. 1: 4 a-b).10
14. Lok. »Gramadi«, s. Donji Disan, Negotino
Na padinama brda, 1 km. južno od sela, nalaze se ostaci jednog velikog rimskog vikusa sa nekropolom na zapadnoj strani. Pre nekoliko godina, za izgradnju električnog dalekovoda bio je prosečen put kroz nekropolu, pri čemu je razoreno ili uništeno više grobnih celina. Još uvek se vide ljudski skeleti i grobne konstrukcije u profilu puta. Osim toga, na donjem rubu nekropole, u maloj cisterni-kaptaži za vodu sekundarno je ugradjeno nekoliko ranorimskih nadgrobnih štela iz iste nekropole. Izmedju ostalog je buldožer presekao i ostatke jedne zagrobne edikule. Ovde pretstavljamo njene arhitektonske delove. Krov nedostaje. Dve krilne ploče-ante od belog, crvenožilnog mermera (t. 1: 5 a-b) slične sa prethodnima. Medjutim sa višom formom, izradjene izvanredno kvalitetno. Stabla polustubova imaju blago naglašeni entazis. Kapitel leve ploče je odlomljen, desni minimalno sačuvan. Odozgo imaju male pravougaone rupe za metalne spojke sa zadnjom pločom (t. 1: 5 c). Pored ovih leže još četiri (t. 1: 5 d-g) obradjena pravougaona bloka, delovi podija gradjevine.
Delovi podija edikula
Donji deo naših edikula bio je oblikovan kao veči ili manji kameni sanduk, sastavljen od nekoliko pravouganih ploča. U čeonu ploču, obično u profilisanom polju bio je urezan informativni natpis u vezi sa pokojnikom kome se podiže gradjevina. Ovaj sanduk je služio za deponiranje urni sa kremiranim ostacima. Sve dosad poznate čeone ploče sa natpisima (koji su u našem regionu isključivo na starogrčkom jeziku) imaju redovno na gornjoj strani uz uglove, po dve male rupe sa kanaličima, za metalne spojke sa bočnim pločama edikule. Osim toga na istoj ploči pozadi, uz rub levo i desno po višini su izrezana polja za spajanje bočnih ploča Ovakve karakteristične ploče iz našeg područja, potiču iz edikula: Zoila iz s. Glišič; Lukija, kod s. Čaška; Kalikrate kod s. Barova; sa grobnog spomenika, to f]Qd>ot>, kako se spominje i u samom natpisu, posvečenom roditeljima Dioskurida, Aleksandra i Zoila, sa lokaliteta »Kofkarec« kod s. D. Disan.11
Postamenti u obliku monolitnog kamenog sanduka
U ranorimskim nekropolama Srednjeg Povardarja sreču se mnogo malih kamenih sanduka, u literaturi nazvanih sarkofazi ili osuari. Posmatrajuči ih primetili smo sledeče:
1.	Previsoki su u odnosu na prostor za kremirane ostatke. Odnosno niti jedan nije iznutra potpuno izdubljen. Dubina ovog malog spremišta-depoa za pepeo kreče se oko 0,18-0,27 m.
2.	Na prednjoj strani, kao i kod gore pomenutih čeonih ploča edikula, redovno ima uokvireno natpisno polje, takodje sa sličnom formom i profiliranim okvirom. Neki od sanduka imaju male nožice, odnosno donji rub sanduka izmedju ovih je koso otsečen, kao naprimer i rub krepidome sa edikule na Valevici, Drenovo. Ovakva tesna kosa zona je svakako služila za podvlačenje pomočne poluge i manipulaciju sa ovim gradjevinskim elementom.
3.	Širina opisanih krilnih ploča-anta (br. 13 - 0,46; br. 11 - 0,47 i br. 12 -0,48 m.) konvenira širini kamenih sanduka, koja se kreče izmedju 0,41-0,60 m.
Sve ovo, omogučuje da se pretpostavi da su možda, ovi kameni sanduci ustvari pretstavljali podije najmanjih edikula. Inače karakterističniji primeri ovakvih sanduka su poznati iz nekropola kod: s. Besvica, s. Manastirec, s. Tremnik, Kavadarci itd.12
II Veliki zagrobni hramovi - mauzoleji
Pretpostavljamo da je veličina gradjevine svakako zavisila od finansijskih mogučnosti pokojnika, odnosno familije. Tako u Povardarju srečemo ostatke dimenziono večih grobnih gradjevina, takodje u obliku rimskog hrama. Znamo ih sa rekognosciranja ili slučajnih nalaza. Još nijedan nije istražen potpuno. Takav je jedan hram divlje raskopan na lokalitetu »Babi« kod sela Golozinci, T. Veles. Lociran je na severnom kraju rimske naseobine. Na terenu se vidi veliki apsidalni deo (širok 5 m) okrenut ka jugu, sa ugradjenim hipogeumom od mermernih monolita. Pored delova arhitektonske mermerne plastike, pažnju privlače i tri mermerne ženske statue, danas u Narodnom muzeju u T. Velesu.
Kod sela Čaška, 5 km. severno od prethodnog lokaliteta, na mestu gde je izgradjena današnja keramička industrija, u 1953 godini je otkopan mali hram sa četvrtastom osnovom. U niši na jednom zidu stajala je muška statua obučena u palium. I u ovom slučaju radi se o mauzoleju.13
U toku naših istraživanja posebno smo se zadržali na one primere sa karakteri-stičnom arhitektonskom kamenom plastikom, sa specifičnim dekorativnim moti-vima koji pružaju podatke za ovu temu.
15.	Lok. »Turško groblje«, s. Pirava, Valandovo
1 kilometar j/z od sela, i 50 metara južno od magistrate Udovo-Valandovo, leže dva monolitna frontona.14 Gore dvoslivni. Čeone strane pretstavljaju zabate sa rubovima dekorisanim uobičajenom profilacijom venca. Ispod timpanona isto. Bočne strane imaju dodatak olučne sime. U timpanonima vidimo kružne diskove. Dok je jedan fronton duboko ukopan, na drugom smo dokumentovali samo mali deo dveju kaseta, zbog slabe sačuvanosti. U kasetama su bili isklesani rombovi, a u uglovima cvetovi (t. 4: 1, 2 a-b).
16.	Lok. »Manastir Sv. Giorgi«, Valandovo
Manastir Sv. Giorgi se nalazi u podnožju brda »Isar-Kula«, na kome se nalaze ostaci jedne veče antičke naseobine, sa tradicijama od arhajskog perioda do srednjeg veka. U manastirskom dvorištu se nalaze tri kamena arhitektonska elementa.15 Dva su obični pravougaoni tesanici. Treči, danas vertikalno uspravljen i uzidan kao dovratnik u portu dvorišta, pretstavlja deo - segmenat krova jednog manjeg mauzoleja. On je dvoslivan odozgo. Potpuno mu je sačuvana profilacija streine strane. Sadrži uobičajne detalje venca. Na donjoj strani, ravni trakasti pojas, širok 1 rimsku stopu, pretstavlja prostor preko koga se elemenat opirao na zidne partije. Ostali deo donje strane sadrži delove sa karakterističnim tavanskim kasetama. U njima su bili plitko izdubljeni rombovi, u uglovima cvetovi - rozete kao i jedna borova šišarka. Naš blok ne sadrži središnje površine rombova. Medjutim sa velikom verovatnošču možemo pretpostaviti da su i ovde bili cvetovi, možda i ljudski portreti. Ostali deo krova mauzoleja verovatno su dopunjavali još dva frontona (t. 5: 1 a-b). Veliki pravougaoni kvadar, koji leži pored bliskog izvora Sv. Petar, sa svojim formalnim karakteristikama pretstavlja deo krepidome nekog hrama, možda gore pomenutog.
17.	Selo Vešje, Negotino
Na više mesta u okolini sela leže arhitektonski elementi od jedne ili više javnih gradjevina iz rimskog doba."'
-	Seoska česma. Oko 10 obradjenih, neki sa profilacijom, kamenih elemenata, pretstavljaju delove podija neke kultne gradjevine.
-	»Sv. Nedelja«. U temeljima ove male kasnosrednjevekovne crkvice, 300 m. južno od sela, vidimo ugradjene dva velika frontona još jednog mauzoleja. Ustvari
na velikom prostoru okolo, nazvanom Rakitsko selište evidentirani su tragovi nekropole iz ranorimskog perioda. Više štela nalaze se sakupljene oko srednjeve-kovne Rakitske crkve u bližini. Frontoni su izradjeni od belog, crvenožilnog mermera. Dvoslivni, sa veoma niskim timpanonima, obuhvačenim sa dekoracijom venca (dentikul nije nazubljen). Kose zabatne strane imaju dodatak olučne sime i plinte. Istu dekoraciju nose i bočne strane. Akroterije su odlomljene. U plafon su bile udubljene po dve kasete na svakom frontonu, a u njima po jedan cvet, različitog oblika (t. 6: 1 a-b, 2; 4: 3 presek kroz fronton).
- »Selište« je blaga padina prema Veškom dolu, udaljena oko 700 m. j/z od Sv. Nedelje. Ovde leže dvadesetak kamenih elemenata od podija nekog hrama, možda isto kome su pripadali opisani frontoni. Medju njima se izdvaja deo arhitrava, visok 1 rim. stopu, od belog-crvenožilnog mermera. Profilisana mu je samo čeona strana. Dimenziono odgovara frontonima (t. 6: 3; 4: 4).
18.	Lok. »Crkvište«, s. Tremnik
U okviru velike ranorimske nekropole na južnom kraju sela, evidentirali smo dvadesetak kamenih arhitektonskih elemenata jednog hrama. Medju njima se izdvajaju sa svojom karakterističnom profilacijom: deo dovratnika (fragmentovan), deo arhitrava sa poljem za friz, dva bloka - delovi venca i deo krepidome. Svi izradjeni od kvalitetnog crvenožilnog mermera. Osim toga, sa ovog mesta su od ranije u skopski lapidarij prenesene dve mermerne statue običnih ljudi. Ovo navodi na zaključak da je hram u okviru ranorimske nekropole svakako bio mauzolej, odnosno da navedene statue pretstavljaju heroizirane umrle kojima je možda bio podignut ovaj spomenik (t. 7: 1-4).17
19.	Lok. »Gramagje-Dabje«, s. Barovo, Negotino
Na platou brda iznad južne periferije sela nalaze se ostaci vikus-a. 600 metara južno, usred širokog predela visoravni, na malom uzvišenju obraslom gustom hrastovom šumom, leže ruševine jednog hrama. Oko njega su zabeleženi tragovi nekropole, a nekoliko nadgrobnih šteli, danas kod seoske crkve, potiču sa ovog mesta. U kamenim deponijama smo registrovali dvadesetak obradjenih blokova. Isti pretstavljaju arhitektonske delove fasada, čeonih i straničnih, odnosno delove pokrivno-tavanske konstrukcije hrama i to: zabati (timpanoni); epistil; venac; stilobat; unutrašnji kalkan i plafonske ploče sa kasetama koje su stajale verovatno iznad pronaosa (t. 8-9). Osim toga dokumentirani su i nekoliko fragmenata mermernih statua - delovi draperije plašta. Pažnju privlače pretstave-likovi u plafonskim kasetama. U njih su bila urezana poprsja ženske i muške individue, znači, obični ljudi, a ne božanstva. Pored ovih vidimo delfina i žrtvenik (t. 10).18
Završna razmatranja
Največi deo opisanih primera potiče sa nekropola iz ranorimskog perioda u kojima se vršilo ukopavanje od 1. do 3. v. n. e. Na žalost nijedna od ovih nekropola nije bila sistematski istraživana niti iskopavana. Za hronološke okvire govori epigrafski materijal kao i ahitektonske karakteristike grobnih spomenika. Osim usamljenog primera iz Stoba, sa votivnim karakterom (posveta Nemezi), svi ostali sadrže karakteristike koje odredjuju njihovu funkciju u grobne svrhe. To potvrdjuje i sama njihova lokacija u okvirima nekropola kao i simbolika ukrasnih motiva na krovnim elementima.
Naše edikule pretstavljaju u osnovi male pravougane gradjevine podignute na postamente. Kod grobnih edikula u Šempetru (R Slovenija), donji deo, podij je
oblikovan kao visoki - rimski stilobat.19 Rimski stilobat je prisutan i kod naših primera, medjutim dimenziono smanjen, uproščen i prenesen kao reljefna dekoracija na donjim površinama krilnih ploča-anta (t. 1: 2-5).
Opšto uzevši, u konstrukciji naših edikula opažamo težnju ka uproščavanju arhitektonskih elemenata velikog hrama. Istu pojavu vidimo i na stelama iz našeg regiona.
Još uvek nisu arheološki iskopavani veči hramovi - mauzoleji u Srednjem Povardarju, kako bi znali njihov plan i druge detajle. Jedini bolje poznatiii hram je kod sela Marvinci, posvečen po svemu sudeči imperatoru Komodu.2 Oblik kamenih elemenata krovno-tavanske konstrukcije kod naših primera govori da su imali pravougani plan. Radi se o tipovima prostil ili in antis, sa pravouganom cellom i vestibulom. Moramo ovde primetiti da ovakva prostorna elevacija neobično potseča na starije helenističko makedonske grobnice, koje imaju redovno čeonu fasadu takodje u obliku hrama.21 Medjutim ideja podizanja naših spomenika dolazi sa Istoka. To su takozvani maloazijsko-grčki tipovi koje pominje Frenz u svojoj študiji o spomeniku Drususa Maiora.22 Za nas su veoma interesantne i bliske analogije iz Male Azije. U Kilikiji na primer, postoje dva tipa grobnih spomenika; tip kula i tip običnog hrama, in antis ili prostil.23
Jedna od karakterističnih pojava u ovoj materiji, pretstavlja postavljanje pokojnikovog lika (reljefno poprsje, figura ili statua) u njegov grobni spomenik. Kao i postavljanje statua bogova u hramove. O ovoj pojavi obaveštava na kraju 2., početku 3. v. Tertulijan: »podižete bogovima hramove, na isti način mrtvima... statuama navodite iste oblike.. ,«24 Kod naših spomenika vidimo portrete pokojnika u plafonskim kasetama. Statue su registrovane kod hramova u Tremniku25 i Barovu.26
Reljefne pretstave: zmija, delfina, orla, cvetova-rozeta, smatramo uobičajene simbole u kultu mrtih, povezane sa verovanjem u produžetak života posle smrti.
1	V. Lilčič, Antički hram kaj Tremnik, God. zbor. Fil. fak. Skopje 12 (38), 1985, 73-82.
2	B. Saria, Teatar u Stobima, Godiš. Muz. Juž. Srbije 1, 1937, 66, si. 21 i 22.
3	I. Mikulčič, Topografija na Eu(da)rist, Maced. acta arch. 1, 1975, 178, si. 12 i 13.
4	N. Vulič, Spomenik Srp. kralj. akad. 71, 1931, 70.
5	Id., Spomenik Srp. kralj. akad. 98, 1941-48, br. 156.
6	lb., br. 157.
7	N. Vulič (nap. 4) br. 235. Autorga navodi kao »deo nadgrobnc ploče«.
" Hald, Auf den Triimmern Stobis (Stuttgart 1917) 57-58, Abb. 47.
V. Lilčič (nap. 1) 77, si. 25.
10 Nema oznake ili broj ulazne knjige. Spomenici u odelenju gde leži potiču iz Sr. Povar-darja.
lf N. Vulič (nap. 4) br. 142; B. Josifovska, Quelques inscriptions inedites grecques et la-tines de Macedoine, Živaant. 3, 1953, 229-231, si. 4,239-241, si. 8; N. Vulič (nap. 5) br. 107.
N. Vulič (nap. 5) br. 113, 164, 231; id. (nap. 4) br. 150, 160.
13 V. Lilčič (nap. 1) 78-81.
14	I. Mikulčič, Pirava, »Turški grobišta«, u: Tabula Imperii Romani, K 34 (Ljubljana 1976) 101.
15	T. Tomovski, Valandovski Isar, Zbor. Arh. muz. Maked. 6-7, 1967-1974 (1975) 271-278.
16	Josif, Arheologičeski izlet iz Tikveško, Minalo 2/5-6, Sofija 1911, 57; N. Vulič, Spomenik Srp. kralj. akad. 75, 1933, br. 117.
17	V. Lilčič (nap. 1) 73-81.
18	Id., Antički hram kaj Barovo, God. zbor. Fil. fak. Skopje 14 (40), 1987, 148.
19	J. Klemene, V. Kolšek, P. Petru, Antične grobnice v Šempetru, Kat. in monogr. 9 (Ljubljana 1972).
20	V. Sokolovska, Isar - Marvinci i Povar-darjeto vo antičko vreme (Skopje 1986) 164.
2f M. Andronikos, The Royal Tombs at Aigai (Vergina) and Philip of Macedon (Athens 1980) 188-231, si. 102.
22	H. G. Frenz, Drusus Maior und sein Monument zu Mainz, Jb. Rom. Germ. Zentralmus. 32. 1985, 411-412.
23	J. Keil, A. Wilhelm, Denkmaler aus dem Rauhen Kilikien, Monumenta Asiae Minoris antiqua 3 (Manchester 1931).
24	K. Baus, Der Kranz in Antike und Chri- 26 Id. (nap. 18) 142. Mali fragmenti nedo-stentum (Bonn 1940) 126.	voljni za identifikaciju statua.
25	V. Lilčič (nap. 1) 76, si. 26 i 27.
ROMAN SEPULCHRAL STRUCTURES IN THE CENTRAL VARDAR BASIN
Summary
In the course of field survey (1985-1987) for the project "Ancient Cities and Fortresses in the Central Vardar Region", the stone remains of smaller (aediculae) and larger (mausolea) sepulchral monuments were discovered on some twenty sites. In almost all cases they resembled roman temples in form.
Aediculae
The remains of a large cemetery with ruined remnants of mausoleums were noted at the site of Crkvište, on the southern periphery of the village of Tremnik.1 Among other material, part of the roof element of an aedicula was found here. It was cruciform with four roof planes and was supported on four columns. Seen from below it had a form of two crossed barrel vaults at whose interesection was placed a stylized rosette (PI. 1: 1).* Another stone roof of a smaller aedicula comes from the vicinity of the Kavadarci village of Glišič (PI. 2: 1), with the interior deepened into an arched form. The remains of a large aedicula were found at a site called Valevica in the immediate vicinity of the classical city of Eudarist within the complex of the southwestern cemetery. It was built on a dominant position with a broad view of the Tikveš plain to the east and the road through the Raečka River valley on the west (PI. 3).
The usual way of constructing the roof of an aedicula was to build a flat or partitioned ceiling, as in large temples. Dressed ceiling partitions with various decorative motifs can be seen in the roof elements of aediculae. Such aediculae ceiling partitions from Kavadarci and the vicinity (PI. 2: 2, 3, 6), from the village of Bojančište (PI. 2: 5) and from Tremnik (PI. 2: 4), contain portraits of the deceased placed between images of flowers-rosettes, eagles and snakes.
In addition to aedicula roof elements, characteristic elements from the lower sections of these structures were documented. These were parts of podiums or the flanking wall thickenings-ante which supported the roof elements. These ante had vertical sculpturally designed Ionian or Corinthian half-columns with a base on their frontal, dressed side. The lower sections of these ante were carved into miniature Roman stylobates (in terms of shape and profile). Such ante come from the village of Tremnik (PI. 1: 2)", Timjanik (PI. 1: 3), Donji Disan (PI. 1: 5), and a section of one anta comes from an unknown site (PI. 1: 4). In earlier research one pyramidal roof element was noted." The aediculae podiums were formed of several rectangular slabs. The epitaph was carved onto the facade, usually in a specially framed area. Such characteristic facade inscriptions from aediculae podiums were found at several sites near the villages of Glišič, Čaška, Barovo and Donji Disafi11
Mausolea
Remains of temples-mausoleums were noted near the villages of Golozinci and Čaška.13 Greater attention was paid during research to those examples which contained characteristic stone architectural elements. The small mausoleums near the villages of Pirava (PI. 4: 2), Vešje (PI. 6: 1-3), and the small town of Valandovo (PI. 5) have roof elements similar to those of the aediculae: ie. partitioned ceilings most commonly decorated with floral motifs.
The roofs of such structures were usually built of two massive pediments, or occasionally a transitional segment was inserted between them (Valandovo). The remains of two large mausoleums were noted near the villages of Tremnik (PI. 7)1 and Barovo (PI. 8-10).18 The stone elements from Barovo deserve attention. They were identified as parts of the frontal facade, tympanon, geison, architrave, stylobate and additionally there were ceiling partition sections with carved portraits of male and female individuals, perhaps a couple.
* Plates 1-10 can be found in the fold at the back of this volume.
The research into the architectural remains from the central Vardar Basin region has shown that in addition to the usual denotation of graves with stelae, in the first three centuries AD the population also built large and luxurious stone sepulchral structures: aediculae and mausolea.