UDK 821.163.41.09 Vladislava Gordic Petkovic Filozofski fakultet u Novom Sadu
ŽENSKI GLASOVI U SAVREMENOJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI: IZMEBU KANONIZACIJE I KOMERCIJALIZACIJE
Rad se bavi analizom kanona savremene srpske ženske književnosti, koja nastoji da prekine usmerenost književnog kanona na stvaralaštvo muških pisaca i da ga izmeni tako što ce preispitati granice definicija istorije i identiteta. Pored toga što analizira raznovrsne kulturne obrasce, slike nacionalnog identiteta i mapiranje urbane sredine koje u svojim romanima predstavljaju Mirjana Novakovic, Mirjana Burdevic i Mirjana Mitrovic, rad se usredsreduje na načine na koje srpske spisateljice istražuju nove perspektive nacionalnih i rodnih stereoti-pa, kaogod i na raznorodne stilove i teme prisutne u njihovim knjigama.
The paper examines contemporary Serbian women's fiction, which attempts to disrupt the phallocentricity of the literary canon and change it by challenging the boundaries of history and identity formation. Along with various cultural patterns, images of national character and the mapping of the urban environment represented in the novels by Mirjana Novakovic, Mirjana Burdevic and Mirjana Mitrovic, the paper will focus on the ways Serbian women writers explore new perspectives of national and gender stereotypes as well as various styles and topics operating in their books.
Ključne reči: ženska književnost, književni kanon, ginokritika.
Keywords: women's writing, literary canon, gynocriticism.
Uvodeci pojam ginokritika u knjizi Ka feminističkoj poetici (1979), Ilejn Šovolter ukazuje na nužnost usredsredenja na ženu kao na autorsku ličnost koja proizvodi značenje teksta. Ginokritika stvara ženski okvir za proučavanje produkcije, motivacije, analize i interpretacije ženskih tekstova. Iako joj se može zameriti prekomerna usredsredenost na psihoanalitičku perspektivu ženskog identiteta kao neadekva-tnog u odnosu na muški (osecaj nedostatnosti koji proishodi iz anatomskih razlika i, shodno tome, proizvodi kod žene osecanje niže vrednosti i nemoci), ginokritika u pobijanju frojdovskih nazora zapravo gradi okvir za istorijsko razmatranje ženskog stvaralačkog identiteta kao stalne borbe da se prevazidu norme lažne univerzalnosti koje su zasnovane na patrijarhalnom prisvajanju moci (showalter 1977: 8).
Višedecenijsko delanje ginokritike nije ukinulo terminološke nedoumice vezane za prirodu i raspon književnosti koju pišu žene, jer nije iskorenjena zabluda o ženskom pismu kao sinonimu za trivijalnu književnost - odnosno, za književnost koja zadovoljava emotivne potrebe nedovoljno samosvesne žene. Žensko pismo se ne može izjednačavati sa književnim stvaranjem svih autora ženskog pola, još manje sa trivijalnom literaturom, jer ono, po definiciji, napušta okvire tradicionalnih modela, stilova i postupaka zarad prihvatanja alternativne i marginalne pozicije. Žensko
pismo je poetička a ne polna odrednica (gordič petkovič 2011: 16), ono je strategija čitanja koliko i modus pisanja.
Teoretičarka Ilejn Šovolter nije slučajno optužila dvadeseti vek da trivijalizuje kako žensko iskustvo, tako i svaki pokušaj da se žensko iskustvo pretvori u literaturu. Jer, sve predrasude upisane u pojmove ženskog pisma i ženske književnosti rezultat su delovanja strategija trivijalizacije kojima arhipelag ženskih poetika, teorija i inicijativa pruža otpor. Otud je od vitalne važnosti teorijsko osmišljavanje književne prakse: stva-ranje ženske književne tradicije i ženske književne istorije nakon što su žene vekovima bile u senci, mistifikovane i marginalizovane. Ženski kanon je, u poredenju sa domi-nantnom književnom tradicijom, ipak još uvek sveden na ograničeno, kontrolisano prisustvo. Ti uski okviri ukazuju da žensku književnu tradiciju i dalje presudno obe-ležava topos marginalnosti, da je i dalje prati teza o potisnutom i potlačenom ženskom identitetu koji nalazi puteve i mogucnosti da se iskaže, uprkos potiskivanju i pritiscima.
Ginokritika ne daje odgovor na pitanje da li je normiranje ženskog kanona prioritet u odnosu na istraživanje genealogije ženskog stvaralaštva. Činjenica jeste da književni kanon još uvek žensko stvaralaštvo tretira kao informativni dodatak, a ne kao svoj konstitutivni deo. Slike ženske posebnosti i dalje se neretko svode na predstavljanje kreativnosti koja samo reflektuje uticaje kanona, a ne iskazuje originalnost. Iako postmoderno doba relativizuje kanon kao sporazum o vrednostima i načinima vrednovanja, fleksibilnost, pluralizam i višeglasje još uvek nisu ravnopravni konstitutivni principi istorije književnosti.
Kreativni dometi savremene ženske književnosti u Srbiji, jednog po svemu rele-vantnog literarnog korpusa, i dalje se, neretko, ignorišu ili se prepoznaju tek selektivno. Najveci medijski prostor dobija komercijalna književna produkcija zasnovana na žanrovskim modelima ljubavnog romana, ispovedne dnevničke proze ili porodične sage, tematski i sadržinski krajnje simplifikovana, a očita je tendencija izvesnog broja književnih istoričara i književnih teoretičara da se takva dela ako ne kanonizuju, ono bar predstave kao vidljiva i egzemplarna.24 Koliko god rodne kvote bile irelevantne za imanentno vrednovanje umetničkog dela, toliko je važno potiskivati apriorno etiketi-ranje ženske tradicije kao okrenute masovnom konzumerizmu, trivijalne i nekonzi-stentne. Nužnost da ženski kanon bude vrednovan rodno senzitivnim kriterijumima umesto rodno neutralnim ne povlači automatski za sobom inferiornost kao posledicu. Naše vreme i dalje traži da se rodno osnaživanje predoči kao obaveza, jer nismo još uvek postigli nivo jednakosti u kome bi rodno postalo vrednosno neutralno.
24 Odrednica ženskog pisma u srpskoj je književnosti otvorila prostor za izvesnu vrstu zloupotrebe kanona, gde se pokušavaju uvrstiti dela koja ne pripadaju umetničkoj prozi. Pišuči o ženskom pismu u srpskoj književnosti za prvi broj banjalučkog časopisa Slovesa, srpski pisac Milorad Pavič (inače, istoričar književnosti po profesiji) u ovim okvirima nabraja književno-teorijske studije, prozna i esejistička dela, i kuvare. Kritičar i teoretičar književnosti Aleksandar Jerkov u seriji napisa o ženskoj književnosti u beo-gradskom časopisu Vreme iz 2001. u okvire ženskog svrstava autorke i dela koji nesumnjivo pripadaju korpusu komercijalne književnosti ili, bar, nastaju sa intencijom da komercijalizuju žensko iskustvo. Ovakva vrsta neselektivnosti razlog je za zabrinutost utoliko pre što je i istoričar srpske književnosti Jovan Deretic u trečem, dopunjenom izdanju svoje Kratke istorije srpske književnosti (Novi Sad, Svetovi, 2001) napisao sledeče: »Panoramu savremenog srpskog romana upotpunjavaju dela niskožanrovskog karaktera gde su naročitu popularnost stekle žene-romanopisci, od starijih Nada Marinkovič (1921-1998), zatim Gordana Kuič (1942) i Ljiljana Durovič-Habjanovič (1953), a od najmladih Jasmina Ana (1957) i dr.« (312).
Boreči se sa svim egzistencijalnim iskušenjima koje su nosile devedesete godine i prva decenija novog milenijuma, srpske prozaistkinje su se borile i protiv nehaja javnosti u koji je, dakako, spadalo i površno etiketiranje. Ženski autorski rukopis razvijao se u nekoliko pravaca, razvijajuči teme i modele ženskosti.25 I pored poetičkih razlika, srpske spisateljice imale su istu ambiciju: bekstvo iz zadatog stanja nevidljivosti uz pomoč strategija potvrdivanja ženskih pripovednih modela. Svaka je bekstvo realizovala na drugačiji, osoben način: eksperimentom sa ispovednošcu, tendencijama alternativ-nog i apokrifnog čitanja istorije, žanrovskom persiflažom. Teme i motivi ženskosti nisu bili samo način da se apostrofira nevidljivost i zapostavljenost u društvu, nego su postali i svojevrsno pribežište, odnosno zaklon od ignorisanja i pogrešnog čitanja.
Žene su i predugo važile za tajno društvo: skrivene i pritajene, mistifikovane i marginalizovane, baš kao u nedovršenom romanu Novosadanke Judite Šalgo Put u Birobidžan koji je temelj ženskog kanona u savremenoj srpskoj književnosti. Taj roman je utopijska poema o potrazi za ženskim kontinentom, za zemljom jednakosti i pravde i mirnim mestom počinka koliko i Herland Šarlote Perkins Gilman ili Slu-škinjina priča Margaret Atvud.
Najbronija a najraznorodnija grupa srpskih spisateljica bile bi neorealistkinje. Ljubica Arsič, Mirjana Burdevič, Mirjana Pavlovič i Jelena Lengold preispituju i preispisuju realnost, pisanje utemeljujuci bilo kao elitistički eskapizam, bilo kao stra-tegiju tumačenja političkih i socijalnih distorzija (gordič petkovic 2003: 124).
U prozi Mirjane Pavlovič, jedne od retkih autorki koje objavljuju isključivo priče i pripovetke, ženskost i nevidljivost sudbinski su povezane, ali su i posredovane kroz sliku rastakanja socijalističke idile tokom osamdesetih, te potom socijalnih, ekonomskih i političkih raskola devedesetih. Još od prve zbirke priča Zajednički imenitelj (1976), preko Čekaonice (1980) i Smrtolovke (1986), pa do proznih knjiga Sumoreske (1995) i Zrno zrnu (2002), Pavlovičeva piše o samoči i izopštenosti, nekad u kontekstu urbane otudenosti koja je rezultat ekonomskog uspona srednje klase, a nekad u ponižavajučem okruženju ratne i inflatorne 1993. godine. Njene junakinje su nervozne i samovoljne devojke u poznom cvatu koje se bore za nedostižnog muškarca, unapred svesne da je takav pokušaj integracije u okruženje potpuno beznadežan. Muškarac koji nudi neku vrstu apsurdne afirmacije ženskog ega predstavljen je u jednoj od priča namerno tipski, kao prezauzeti političar koji je prisutan mnogo češče na TV ekranu nego u podstanarskoj sobici svoje povremene ljubavnice, ili pak kao studentski aktivista koji ideale prodaje za materijalnu udobnost. Metafora turobne poznosocijalističke stvarnosti u ranoj prozi Pavlovičeve je zubarska čekaonica gde se ne stoji u redu za zdravlje, nego u redu za gubitak, amputaciju, nestabilnu protezu, neopozivu smrt. Tako i žene, u jalovom pokušaju da se afirmišu kao dobre članice zajednice, gube svoj identitet umesto da ga grade, a jedini način da se taj identitet sačuva upravo je ona samoča od koje se beži.
Umesto precizno karakterisanih junaka i pomno opisanih dogadaja pred nama su emotivna disleksija, fragmentarna svest i ista takva percepcija. Junaci Mirjane Pa-
25 Sa izuzetkom parodijskog žanrovskog eksperimenta očevidnog u romanima Mirjane Durdevic, i romana Maco da V me voliš? Ljubice Arsic koji se igra estetikom pačvorka, u srpskoj književnosti nema pandana ranoj prozi Dubravki Ugrešic. Retke su knjige i autorke koji ironično problematizuju motive i modele ženskosti.
vlovic su groteske, u značenju koje je ovoj reči dao američki pisac Šervud Anderson kada je u zbirci kratkih priča Vajnzberg, Ohajo predstavio junake koji su jednu istinu prigrlili kao apsolutnu i tako je pretvorili u laž. Groteske Mirjane Pavlovic ponikle su u sivoj srpskoj provinciji i još sivljem Beogradu, saživljene sa osecanjima usamljeno-sti i nepripadanja, a poraz prihvataju kao deo svoje prirode. Priče Mirjane Pavlovic su basne o otudenju i neodredenoj gladi - za životom, za ljubavlju, za neostvarenim mogucnostima da se bude negde drugde, neko drugi, sa nekim drugim.
U savremenoj srpskoj prozi postoje dela i opusi u kojima se bezmalo kao po eta-lonu može čitati sukob i susret različitih aspekata ženskosti. Proza Jelene Lengold, njene tri zbirke priča (Pokisli lavovi, 1994; Lift, 1999; Vašarski madioničar, 2008) i roman Baltimor (2003), otvaraju pitanja ženskog kao poetičke prednosti i egzistencijalne ugroženosti. Spisateljica preko skica običnih života govori o stvarnosti višeg reda - o ljubavi, i o samoci i smrti koji ljubav neminovno ugrožavaju. Junakinje povremeno obuzima strah od smrti, a rezultat tog straha je melanholija koju Lengoldova čas iro-nizuje, čas lirizuje. Opisujuci odnose izmedu bračnih i slučajnih partnera, slikajuci nerazrešiv disbalans u muško-ženskim vezama, Lengoldova tematizuje neuspeh komunikacije i tolerancije, nesporazume i blaženstva koji su nenamerni i neočekivani. Bez patetike, gorčine ili cinizma, ona se upušta u teme bračnog neverstva, u vivisekci-ju razorenih porodica ili melanholičnu reminiscenciju na detinjstvo. Junakinju njene priče »Prozori« uznemiruje san u kome bezuspešno pokušava da dozove nekog sa jednog od milion prozora udaljene zgrade koja je sa svih strana okružuje. Iako joj je rečeno da ce san prestati »kad sretne pravu osobu«, ona nastavlja da ga sanja i pošto je srela čoveka svog života i udala se za njega. Ono što se postavlja izmedu smrti kao najveceg straha i ljubavi kao najvece želje je samoca - stanje izopštenja i stanje razlike: »Biti sam. To nije stvar odluke. Još manje sudbina. To je nešto kao pečat. « (lengold 1999: 26). Junakinje Jelene Lengold presudno odreduje koliko strah od smrti, toliko i strah od srece. Bolna svest o krhkosti emotivnih odnosa i nemoci ljubavi da obeca večnost uslovljena je secanjem na turbulentne porodične predistorije.
Neorealistički prosede Jelene Lengold zasniva se na ispovedanju ali i kontrolisa-nom prisustvu ironije, eksperimentalnost i liričnost su pažljivo balansirani, a korišce-ne pripovedne konvencije najbliže su američkim minimalistima kakvi su Rejmond Karver ili En Biti: pišuci o reminiscencijama na detinjstvo ili o srecnim i nesrečnim ljubavima, Jelena Lengold piše priče o Njemu i Njoj, bez patetike i sladunjavosti, u okruženju bez obeležja, u prostoru gde su politika i istorija pod suspenzijom, u svetu sa malo ličnih podataka, sa retkim opisima, još redim dijagnozama i tek pokojim amblematskim pseudonimom koji autorka junacima dodeljuje kao preko volje.
Za razliku od Lengoldove, koja piše o univerzalizovanoj sadašnjosti, Judita Šal-go, Mirjana Mitrovic i Mirjana Novakovic progovaraju o ženskim temama i žen-skom identitetu izlazeci iz tiranije aktuelnog trenutka u istoriju ili alternativne svetove. Realizam je za ove autorke samo konvencionalni okvir fantastičnog, mitskog i (pseudo)istorijskog, samo prostor dijaloga sa istorijskim i literarnim nasledem. O krizi devedesetih i ženskoj emotivnosti one ce progovarati posredno, simbolički i krajnje diskretno.
Egzil kao ženski motiv može biti predočen kroz mitsko-arhetipsku matricu, koja se savršeno uklapa u rodnu perspektivu. Na to nam ukazuje prerano preminula Judita
Šalgo, čiji nedovršeni i posthumno objavljeni fragmentarni roman Put u Birobidžan (1997) ispreda legendu o ženskom kontinentu. Ciklična struktura dela uporedo predstavlja sudbine izgnanih i neshvacenih obraduje motiv »drugog dolaska«, s tim što se Hrist ovoga puta pojavljuje u ženskom liku. Jedna od tema Puta u Birobidžan jeste ženska utopija, i utočište za obespravljene i nezašticene žene. U realnosti istorije zamišljen kao staljinistički geto za Jevreje, fikcionalni Birobidžan je moguca realizacija matrijarhalne društvene strukture opisane u romanu Herland Šarlote Perkins Gilman.
Glavna junakinja Judite Šalgo je Berta Papenhajm, nekadašnja Frojdova paci-jentkinja, u psihoanalitičkoj literaturi zabeležena kao Ana O. Berta je humanitarna aktivistkinja koja se u periodu izmedu dva svetska rata bavi spasavanjem i reintegra-cijom mladih devojaka, žrtava trgovine ljudima. Njeno putovanje po Balkanu i Maloj Aziji vodeno je nejasnim nagoveštajem da nekakav ženski kontinent negde postoji; Bertin krajnji cilj nije samo nalaženje idealnog skloništa za obespravljene žene, nego i beg od histerije, bolesti čijeg se povratka pribojava. Samo Bertino traganje, sumnja i nada, kao i spremnost da prati nejasne nagoveštaje i problematične tragove stvaraju Birobidžan, dragovoljni ženski egzil.
Tajnu o postojanju tog novog kontinenta i dolasku Mesijane čuvaju žene obolele od psihičkih i veneričnih bolesti, žene čije se telo raspada i koje govore nerazumljivim jezicima. Luetički mesijanizam je bolest koja se širi kao glasina i glasina koja se širi kao bolest: Berta Papenhajm se suočava sa različitim videnjima drugog dolaska, pa dok likovi muškaraca u romanu predanje o spasiteljki koja dolazi iz Egipta obja-šnjavaju očajničkom potrebom bolesnih i siromašnih žena da odlože neumitnu smrt, žene Berti objašnjavaju da se Mesijana iščekuje zato što dolazak muškarca donosi sifilis, vanbračnu decu, siromaštvo i smrt.
Roman Judite Šalgo daje glas osobama sa margine i ženama koje gradansko društvo odbacuje kao posrnule ili nemoralne, ali isto tako artikuliše arhetipske sadržaje ženskog nesvesnog. Frojdova psihoanaliza je autorkina tema još od njenog prvog romana, Trag kočenja (1987), a potom i u knjizi priča Da li postoji život (1995). Prozni eksperiment Šalgove Frojdovu teoriju tretira kao priču: istorija i teorija nesvesnog postaju osnova zapleta, izvor informacija i izvor inspiracije, drugo ime za mogucnost tekstualne igre. I sama struktura romana Put u Birobidžan nalikuje radu nesvesnog, jer se pripovedanje kružno ulančava oko dominantnih motiva utopije, Spasiteljke, siromašnih i ugnjetenih.
Još jedna stvaralačka mogucnost u književnosti je istorija preoblikovana ženskom rukom. Mirjana Novakovic u romanu Strah i njegov sluga (2000) piše o Beogradu osamnaestog veka u kom se na pozadini austrijsko-turskog sukoba odigrava potera za vampirima. U nju se uključuje lično davo, izdajuci se za Ota fon Hauzbur-ga; privlačan je, ugladen, obrazovan, ciničan, uobražen i prilična kukavica, poseduje mnoštvo ljudskih mana i ponešto od klasičnih demonskih obeležja - ukratko, on je parodija stereotipa o muškoj nesavršenosti. Bavolovapovest o poteri za vampirima u okolini Beograda godine 1736. preplice se sa ispovešcu u ljubav razočarane princeze Marije Auguste Turn i Taksis. Ova srčana žena, zatečena u stranoj zemlji, nepozna-tom jeziku i svetu u maničnoj poteri za vampirima doživljava neku vrstu ličnog pro-svetljenja. Princeza i davo su učesnici i svedoci dogadaja koje predočavaju i tumače
potpuno različito, jer su njihove verzije dogadaja obojene različitim nakanama: cilj njegove je da ispripoveda avanturu u kojoj ce biti glavni protagonista, a cilj njene da se ispovedi i opravda. Princeza i davo, oboje suočeni s nerazumevanjem sredine koja ne prihvata njihove verzije istine, bore se za isto - za potvrdu sopstvenog identiteta. Ova živopisna povest o pinčonovskoj poteri za vampirima vec je svojim raskošnim zapletom i književno-istorijskom citatnošcu inspirisala na mnoga različita čitanja, tako da je prva knjiga Mirjane Novakovic, Dunavski apokrifi (1996) neopravdano ostala u njenoj senci.
Dve novele u Dunavskim apokrifima (»Gromovska legija« i »Jevandelje po že-dnoj«) obraduju isti motiv - božje čudo - s tim što je prva smeštena u vreme zalaska Rimske imperije a druga u godinu 2000. Junaci prve su muškarci i ratnici, suočeni sa vojnim porazom i smrcu, ali i sa čudesnim izbavljenjem koje nisu u stanju adekvatno da objasne. Drugu novelu pripoveda žena, a za nas je ovde zanimljiva zato što opisuje dolazak ženskog Hrista.
»Jevandelje po žednoj« na jednom nivou funkcioniše kao gorka parodija utopij-skog društva koje zagovara jednakost po cenu gubitka identiteta. Radnja se dešava u Beogradu, ali to je ovaj put distopijski grad bliske buducnosti u kome je upotre-ba ličnih imena zabranjena, a hirurški zahvati u cilju ispravljanja nedostataka na ljudskom telu obavezni. Socijalna formacija buducnosti zove se Otvoreno društvo, deklarativno zastupa ostvarenje svih ljudskih prava, ali onemogucuje da se na bilo koji način iskaže gradanska neposlušnost. Seme pobune niče kad se pojavi Ona, žena voda koja nije podvrgnuta ni plastičnoj hirurgiji ni genetskoj modifikaciji, i njeni sledbenici, nazvani »žedni«. Ona je u ovom slučaju inverzija biblijskog motiva - dok Hrist utažuje žed ljudima koji su spoznali njegovo učenje, njegova ženska verzija svojim dolaskom izaziva večnu žed. Pleme žednih zagovara nesavršenost i pravo na individualne razlike, postavlja pitanja i traži odgovore na njih. Njihova Mesijana je nevidljiva ali sveprisutna, ona hoda po vodi i prikazuje se vernicima, ali predstavlja znamenje nesavršenstva.
Otvoreno društvo metaforizuje se kao odbijanje da se živi u skladu sa emotivnim potrebama koje se odreduju kao rodna obeležja ženskog: ukidajuci institucije poro-dice i braka dok zagovara imaginarnu jednakost, ovaj orvelovski konstrukt politiku solidarnosti i privrženosti pretvara u vid gerilske borbe.
Realistički postupak rado ulazi u igru žanrovskim odlikama i kulturnim stereo-tipima, kako cemo videti na primeru Mirjane Burdevic. Ova spisateljica beskompro-misno eksperimentiše oblicima trivijalne književnosti, i dekonstruiše žanrove kri-mica, trilera, istorijskog i avanturističkog romana kako bi razobličila prepreke koje prate ženu na putu sazrevanja i afirmacije i bespoštedno kritikovala nepravilnosti i nestabilnosti društva u kom žive njene junakinje (gordič petkovič 2011: 31). Njena bi proza mogla da posluži kao primer retkog i gotovo nemoguceg spoja beletrističkog i komercijalnog.
U Burdevickinom romanu Čuvari svetinje (2007) neimenovani Istraživač prati put Miroslavljevog jevandelja od nastanka nacije do kraja istorije, kroz manastire i trezore sve do intergalaktičke deponije. Putovanje kroz vreme menjace roman stilski i žanrovski, te ce pripovedanje teci u formi policijskog zapisnika, novinskog inter-vjua, filmskog scenarija, avanturističkog romana u nastavcima, sve u cilju komične
mistifikacije. Delo je šaljivi odgovor na istoriografsku metafikciju: osmišljeno je kao ispovest o istraživanju, a glavni junak je knjiga koja nestaje i tekst koji se sakriva u istoriji, izranjajuci uvek u doba istorijskih previranja i političkih kriza. Mirjana Burdevic sistematski problematizuje istoriju kao konstrukciju, kao da sledi reči Linde Hačion o tome da objektivno istorijsko znanje ne postoji jer je u istorijsko svedo-čanstvo uvek upisan identitet svedoka. Čitava postmoderna teorija dovodi u sumnju istoriju zbog toga što ona poseduje fluidnu i nefiksiranu prirodu kakvu ima i fiktivni tekst: neumitno se menja i prilagodava interesima i identitetu svedoka i pripovedača.
Roman Mirjane Burdevic Kaja, Beograd i dobri Amerikanac (2009) može da se čita kao imagološka revizija srpskog romana. Istorija jednog grada i troje glavnih junaka predočena je kroz niz koincidencija, obrta, travestija i kalambura, a pripove-da je spisateljica Mica Burdevic, čiji je životopis parodija autorkinog, smešten tačno jednu generaciju ranije - naslovi Micinih romana parodiraju naslove dela koje je napisala stvarna Mirjana Burdevic, pa Čuvari svetinje postaju Nosači bukvara, a Dakuzi u liftu ni manje ni više nego - Amam na odžaku!
Beograd je u ovom romanu mesto susreta kultura: u njemu žive Kalmici, pripadnici malog mongolskog naroda koji je izbegao iz Rusije nakon Oktobarske revolucije ali i Amerikanac Džon Dajnili Prins, bivši diplomata najmlade svetske velesile. Poznanstvo kalmičke devojčice Kaje i američkog diplomate od milošte zvanog Pid-žin prerasta u porodičnu privrženost pod okriljem Mice Burdevic. Roman Mirjane Burdevic nadilazi okvire porodične hronike i realističkog pripovedanja uz pomoc vec u Čuvarima svetinje primenjene montaže različitih diskursa i stilova (diplomatskih depeša, novinskih članaka, sveznajuceg pripovedanja i doživljenog govora), fotografija, fotomontaža i crteža. Kaja, Beograd i dobri Amerikanac jeste mistično-satirična alternativna istorija Beograda i Srbije ali i pripovedni eksperiment koji nema hermetičnost postmodernističke tekstualne igre. Ovo je, izmedu svega ostalog, i roman o složenom odnosu spisateljice i njene dvojnice. Mica i Kaja su dva pola ženskog koji se odbijaju, ali uče da funkcionišu u tandemu: vec su kritičari u ovom romanu prepoznavali parabolu o prihvatanju Drugog, ali je Mirjana Burdevic otišla i dalje od toga - srpska imperijalna tema (koju čine prelomni istorij ski dogadaji - atentati, ubistva i ratovi) preobracena je u alternativni narativ o burlesknim i trivijalnim objašnjenjima političkih i socijalnih promena.
Traganje za motivima eksperimenta i parodije vraca nas u godinu 1988, kad je Dubravka Ugrešic osvojila NIN-ovu nagradu za roman Forsiranje romana reke u kom su artisti i modeli jugoslovenske književne scene provedeni kroz žanrovski pa-kao - od komedije naravi do krimica, horora i romana zavere. Parodirajuci poetike Umberta Eka i Dejvida Lodža, hrvatska spisateljica je sačinila urnebesni moralitet o jugoslovenskoj književnoj sceni. Mirjana Burdevic je granice takve nestašne igre sa tekstom proširila i problematizovala. I kao što se Ugrešička u naslovu veselo poigrala vojnim i književnoteorijskim terminima (»forsiranje reke« i »roman reka«), tako je Burdevicka rodni Beograd pretvorila u sudbinsko mesto gde Beogradanka srece Kalmikinju i Amerikanca, pripadnike nacije u nestajanju, s jedne, i velesile u nastajanju, s druge strane.
Sudeci po motivskim i stilskim pozajmicama, srpska ženska književnost je raznorodna: Mirjana Novakovic se u svom pisanju ugleda na majstora tajne i zavere
Tomasa Pinčona; proza Jelene Lengold kao svoj nesumnjiv uzor ima priče Rejmonda Karvera i En Biti, dok su literarni modeli Mirjane Burdevič Borislav Pekič koliko i klasični kriminalistički romani. U ženskoj prozi devedesetih uočava se načelna bliskost spisateljica poput Judite Šalgo sa Kišom i Crnjanskim, kao da se, i same u poziciji nerazumevanja i neprihvatanja, autorke najbolje razumeju sa apatridima, od-nosno sa autorima iz senke i sa margine. Unutrašnje izgnanstvo je tegobno iskustvo koje osnažuje, mogučnost da se afirmiše ženskost mimo stereotipova i predrasuda o trivijalnom i komercijalnom. Ženski kanon operiše strategijama nevidljivosti, tišine i marginalnosti, ali primenjuje i ljupke i obesne igre žanrovima i konvencijama, kori-steči ih kao kontrapunkt kanonskim temama i postupcima koji su dugo bili automatski definisani kao muški.
izvoRI I LITERATURA
Vladislava gordič petkovič, 2003: Motivi i modeli ženskosti: srpska ženska proza devedesetih. Sarajevske sveske 1/2. 123-133. --, 2007: Na ženskom kontinentu. Novi Sad: Dnevnik.
--, 2008: Rodni identitet u matrici žanra: ženska proza u Srbiji pre i posle dvehiljadite. Teorije
i politike roda. Ur. Tatjana Rosič. Beograd: Institut za književnost i umetnost. 41-47. --, 2011: Mistika i mehanika. Beograd: Stubovi kulture. Mirjana burdevič, 2007: Čuvari svetinje. Zrenjanin: Agora. --, 2009: Kaja, Beograd i dobri Amerikanac. Beograd: Laguna. Linda hačion, 1996: Poetika postmodernizma. Novi Sad: Svetovi. Jelena lengold, 1999: Lift. Beograd: Stubovi kulture. Mirjana novakovič, 1996: Dunavski apokrifi. Novi Sad: Matica srpska. --, 2000: Strah i njegov sluga. Beograd: Narodna knjiga.
Elaine showalter, 1977: A Literature of Their Own: British Women Novelists from Bronte to
Lessing. Princeton: Princeton University Press. --, 1979: Toward a Feminist Poetics: Women's Writing and Writing About Women. London: Croom Helm, 1979.
--, 1985: The New Feminist Criticism: Essays on Women, Literature and Theory. New York: Pantheon Books.
--, 2009: A Jury of Her Peers: American Women Writers from Anne Bradstreet to Annie Pro-
ulx. London: Virago Press. Judita šalgo, 1997: Put u Birobidžan. Beograd: Stubovi kulture.
summary
Under the influence of gynocriticism and more recent critical readings, the body of literature about women's fiction in Serbia has been steadily growing in the recent years. However, despite the efforts of gender-aware critical reception to help women's literature become part of the literary canon, equally strong tendencies are driving it towards commercialization, i.e., making women's authorship synonymous with mass production of formula fiction. The article
aims to present artistically relevant Serbian female fiction writers and their contribution to the widening of the Serbian literary canon in the direction of the poetic experiment and ironic re-examination of national myths and gender identities.
Women's authorship subverts and alternates canonic themes and procedures that have been long identified as male. With this intention, authors such as Mirjana Burdevic, Ljubica Arsic, Mirjana Mitrovic, and Judita Salgo use prose experiment, deconstruction of popular genres, and strategies of alternative and apocryphal reading of history.