* *

*7
a«. 72763
■prpHpntPii tn tljr
ibranj of
pjiiral SwiPty
of tljP
nuntg nf ings
EXCHANGE
.(.U.NI.V.Eli£ITX. uIB£AiiX..JQF. _______UPPSALA)
MAV 231931
/*• Mn
TRACTATUS IV.
D E
TERRiEMOTU.
A U TORE MARCO ANTONIO J L E N C I Z,
9
MEDICO VINDOBONENSI.
VIENNJE AU S TRIJE,
Tvfis Joannis Thomaj Tbattnkr , Cahar Reci* Apoit. Majrst. Aul« Tppogh. kt Bibliop.
MDCCLXII.
516483
Perpetua fibi omnia promittentibus in mentem non venit, id. ipfim Jupra ([uod Jiamus 9 bile non ejfe. Senesa natur, quajl. Lib. 6.
PRAEFATIO AUTORIS
A D
TRACTATUM IV. DE TERRAJ-MOTU.
orrendus & memorabilis terraemotus, qui i. Novembris 1755- omnes pe-nemundi partes conquaf-fabat, &devaftabat, incitavit multa Philologorum ingenia, ut in ejus naturam, originem & caufas indagarent ; quorum ratiocinia cum meis votis ad explananda terraemotus mirabilia phaenomena minus apte refponderent; ego ipfe, ut mihi meoque fciendi defiderio fatisface-rem , formavi fyftema quoddam, unde non tantum quisque terraemo-tus, fed & origo fontium , montium, conchyliorum, aeftus marini, multaque alia lečtione digna clarius, planiusque deduci poifint.
A 2 Qua-
Quare fadlum eft, ut eadem , qua? fparfim annotaveram, mihi-que foli deftinaveram, Jiac occafio-ne colligerem, in ordinem redigerem, aliisque ut fpero non ingrata futura communicarem, quae eo gratiora pluribus fore confido , quod illius horribilis 1755. terra? motus differtationem, latino fermone typis datam , adhucdum defiderari videam. Unde hac, quam tibi filio, Benevole Lecftor, fruere; fave , & vale.
SE-
SECTIO I
I Brevem , Juccinttam terr amo tuum I J bijloriam ab initio mundi ad bac ujque tempora produtlam, exhibet; ubi terramo-tus, qui i. Novembris iyss. UlyJ/i-ponem , magnamque globi terraquei partem conqiiaffabat, item illi, Auflriam cum Metropoli Vindobona , affligebant, explanantur.
SECTIO II.
I |<? ter ramo tu in genere, ejus origine,
JL/ Sr* cau/is.
SECTIO III.
praecipuis terramotmm pbanome-JL/ nis, item de fontium , montium , conchyliorum, aftmm, ventorum, morborum , & aliorum , qua ex noftra Jenten* fM fequuntur origine, mk//j , ejjetiu bus agit.
TRA-
TRACTATUS IV
D E
TERRAE MOTU.
SECTIO I.
Uccin&am & compendiofam ternemotuum, illius vero, qui I. Novemb. 1755. magnam globi terraquei partem convellebat, magis diftinčlamfiftens hiftoriam.
8 DE Terr-emotu.
I.
Quamvis probari non poilit, credibile tamen videtur, jam ante diluvium univerfale a terraemotu, & exundationibus affiičlum fuifle globum terraque-um, a quibus diverfa continentia diruta, & a fe invicem fejunčla fuere; ratio afiferti eft , quia caufae phyficae materiales , & occafionales, a quibus nunc ille dependet, jam tunc aderant, uti & caufae finales, morales, nimirum crimina, propter quse Deus genus humanum punire confuevit.
II.
An vero diluvium univerfale a terraemotu deducendum fit, lufpicari quidem velim, fed flatuere nonaufim; quod Seči. II, magis elucefcet.
III.
Interim prima notitia terraemotu-um, quantum noverim, habetur in Bardi Chronologia italice fcripta, anno mundi
di 3508, ex quo in Graecia aperta fuit terra.
Sed jam anno mundi 3475* AJtna arfifle fertur, quod fine terrae motu haud fačtum fuifle reor.
V.
Item Anno M. 3511. urbis conditae 296. in Morea ex terrae motu fuerunt aliquot civitates everfae.
VI.
Item Anno M. 3519. V. C. 304. Graeciam devaftabat terraemotus , cui dein dira fucceffit peflis.
VII.
Romam concuiferat terraemotus An* no M. 3529.;& 3532. V.C. 314. & 317.
VIII.
Atlantem Locrenfium civitatem in infulam convertit terrae motus Anno M. 3543-
IO DE TeRRjEMOTU.
_
Terras motus , qui Anno M. 3630. V. C. 415. Macedoniam invaferat, e-rat tot fulminibus ftipatus , ut totus mundus cremari videretur.
X.
Notari quoque meretur terrae motus , Anno M. 3726. qui Afiam minorem, praefertim vero infulam Rho-dum, atque illum memorabilem ibi fitum, & inter memorabilia mundi numerandum CololTum devaftabat.
XI.
Terrcemotus, qui pofl: nativitatem D. N. JESU Chrifti mundum affligebant , eft prae aliis ille mirabilis, qui anno 30. adeoque in morte Sacratiiflmi Redemptoris Judaeam conculferat; qui non tantum in facris litteris, fed & in Scriptoribus profanis, ut Tertulliano, Dionyfio Areopagita, & Luciano Martyre notatur.
XII.
Tacitus meminit terribilis terrae motus, qui primo poft Chriftum natum faeculo 13. urbes everterat, urbes vero erant Ephefus , Magnefia, Sardis, Mo-ftene, Magechiro, Caefarea, Philadelphia , Himulus, Tomis, Cuma, Mirti-na, Apollonia, Diahircana.
XIII.
Anno 526. 9. Maji die Veneris , circa meridiem invafit Syriam tam vehemens terraemotus, ut celebris civitas Antiochia fere penitus corruerit , hunc concomitabatur ignis e vifceribus terrae erumpens , & fex dierum fpatio reliquum, quod ex aedificiis fupererat, plane confumens.
XIV.
In fexto faeculo, fed diverfis temporibus Graeciam, praecipue vero Con-ftantinopolim affligebat terrae motus, in quo fingularia phaenomena obfervanda
erant;
*
12 DE TeRRJEMOTU.
erant; nam in aliis terrae convulfionibus, lacus , flumina , maria plerumque intu-mefcere, & exundare obfervantur; in hoc vero terraemotu contrarium accidit , nam mare a confluetis littoribus ad 2000. palfluum fle receperat; ex quo fačlum fuit, ut indefinitus pifci-um numerus in terra a mari deferta computruerit, & aera infecerit, exquodein dirilflima peftilentia exorta fuit.
XV.
Bertoldus Epifcopus Conftantieniis deflcribit terraemotum , qui 11 oo. & 1117. fere totam pervagabat Europam, a quo multae urbes diruebantur, multa hominum millia defiderabantur , tandem multi montes, infirmis factis eorum fulcris, exefisque eorum fornicibus, cor-ruilfle feruntur
XVI.
Anno 1348- in Auflria, Stiria , aliisque ditionibus , pnefertim Auftria-
cis
cis fat diu furebat terracmotus , a quo quamplurimae civitates , multaque hominum millia ad internecionem convellebantur , his malis fuccehit peftilentia gravis, quae magnam in his provinciis egerat flragem.
XVII.
Quammaxime vero memorabiles funt terraemotus Annorum 1523.	15 71 .
1580. & 1623. Nam his plurima damna, quae Hifpanienfes provinciae, Belgium, Roma, aliaeque adjacentes ditiones ferre debebant, in acceptis referunt; Tyberis enim tanta exundatio , vicinarumque terrarum tanta inundatio fuit, cui fi-milemannales non memorant. Verumnullf bi majorem calamitatem, majorem flragem videre fuit, quam in Belgio; etenim fu-peratis & divulfis aggeribus, foifarumque monumentis, tanta fuit illarum provinciarum ex - & inundatio , fere Cata-clyfmo fimilis, ut quam plurima hominum
num & armentorum millia aut aquis,aut fame mifere perierint. His calamitatibus fuccefiit peftilentia 1580- quae uni-verfam fere Europam pervagabat , & devailabat
XVIII
Notabiliores funt pariter prae aliis terraemotus , annorum 1692. 1701. 1703. 1706. Sed praecipue anni 1 747. Nam primus Siciliam tam ferociter con-culTerat, ut celebres urbes, Syracufa, & Catanea fere penitus una cum 100000. hominum ftrage perierint. Secundus vero , tertius & quartus Italiam, Neapolim, Romam praecipue vexabat & infeftabat, aedificiis ruinam , quain plurimis autem hofninibus necem inferebat.
Aft ultimus, nimirum anni 1747. ideo prae aliis memorabilis & horribilis erat; quod non tantum diverfis Europae regionibus , fed praecipue Americae no*
bi- -
\
Tractatus IV. 15
biiillimis urbibus, Limae & Callao, Hi-fpaniarum opulentiffimis emporiis infeftif-fimus, & perquam exitialis, extiterit ; unde damnum ex tot & tam pretioiis amifiis mercibus regi, aliisque mercatoribus illatum ad centum millia millionum piaftrorum fačtum fuiffe fertur.
XIX.
Verum alius , qui non pridem, id eft circa finem O&ob. & principium Novembris 1759. Syriam aliasque adjacentes provincias invafit, fupereft referendus terraemotus; ex quo celebris urbs Safet, quondam Betulia, cum multis pagis & magna hominum multitudine ad multas leucas lubfidiire fertur; unde etiam aliae civitates, ut Damus, Balbeg & Tripolis multum damni, & detrimenti fuffer-re debebant.
XX.
Nolo decidere, an eadem caufa materialis terrae motus, quae, ut diximus
Sy-
Syriam devaftabat , an alia paulo poft ad plagam feptentrionalem Europae con-verfa , ibidem eandem tragoediam lufe-rit; etenim eodem anno i 759. intra 21. & 22. Decembris ftatiin poft mediam - ’ nočtem exortus eft terraemotus , qui Norwegiam, Daniam , Sueciam, Hol-fatiam conquaflabat ; maxima ejufdem vis fuit Gothoburgi ad finum Codanum, Carelftad, Alingfas & in Judland. Hic terraemotus plus terroris, quam damni attulit, direčtio ejus erat ab occidente ad orientem.
XXL
Hunc terrae mcttum in aliquibus locis praecefferant, in aliis vero concomita-bantur diverfa phoenomena; fic audiebatur magnus ftrepitus, murmura, fibillus, item concuftio & fragor adinftar explofi tormenti bellici. Praeterea coelum in aliquibus locis videbatur lucidum & flammeum quafi in vicinia aliquod adeflet incendium.
Ma-
Mare Norvegicum bulliebat, uti in aliis fimilibus cafibus contingere pariter folet.
XXII.
Interim in hoc ultronee obfervandum & annotandum eile judico, quod nimirum uno alterove die ante hunc terrae motum , Veluvius, qui cum magna lava per aliquot dies furebat, derepente filuerit; cui dein praefens terraemotus fupervenit. Dein probabimus diverfos Vulcanios , & Euripos per hiatus & canales fubterraneos habere inter fe communicationem ; adeoque ifte cafus , & praedičlae circumftantias nobis offerunt copiam & occafionem , ut polfimus , nolim dicere, decidere, fed conječturare, praedidtum impetum Vefuvii retropulfum & ad plagam feptentrionalem converfum fuiffe.
Ifte ipfe terraemotus ffe dein magis ad plagas, meridionalem & occidentalem Tom. IV.	B	ex-
exporrigebat; ficdie 19. Januarii 1760. Aquisgranum , die vero 21. ejusdem menfis, Repetitis concuflionibus infefta-bat coloniam Agrippinam; quinimo eodem tempore fe extendebat in Galliam, Hifpaniam & Portugalliam.
XXIII.
Illi , quos fummarie adduxi , & breviter expofui, terrae motus funt principes , qui ad haec ufque tempora globum terraqueum concuirerunt & afflixerunt. Si horum atque plurimorum aliorum terrae motuum, quorum hic mentio nulla fadla efl, completam defideras hi-ftoriam , habes autores tum veteres 9 cum recentiores quam plurimos,unde tuae curiofitati fatisfacere valeas.
XXIV.
Interim terraemotus, qui Viennam Auflriae metropolim, aliaque contigua , & vicina loca, infellarunt, tacitus praeterire nonauum, fed mihi recepto more;
re tales quam breviifime attingam , ut Annis 1201. 1265. 1341. 1410. 1485. tremuit Vindobona, fed damnum exinde illatum non notatur, fignum eft , tales terraemotus fuille leves. Alt terraemotus 1485. in eo eft memoria dignus , quod illo ipfo tempore fe Viennae manifeftarit , quo Rex Mathias Viennam longa obfidione cingens, eam-que ad deditionem cogens , publico & triumphali apparatu Metropolim ingrederetur.
XXV.
Funeftus & memoria dignus eft terraemotus anni 1590. qui non tantum Metropolim noftram, fed univerfam etiam aullriam infeftabat. Ifte prima vice obfervatus fuit Viennae 15. Septembris hora quinta vefpertina , fat levis , fecunda concullio fentiebatur hora tardius fed fortior. Tandem tertia conqualfa-tio, & quidem fortilfima fuit hora 12.
B 2	no-
nočtis ; unde maxima pars aedificiorum filTuras & rimas contraxit, ut necefla-hum fuerit, fulcris & fuftentaculis, ne collaberentur , fulcire. Domus ad fo-lem aureum ( (jolbette ©Ottttf) di&a plane corruit, & folo aequata , lapidum horribilem prae fe ferebat acervum ; lub cujus ruinis omnes inhabitatores aut ene-cati, aut lethaliter laefi fepulti jacuere. Item turris Ecclefiae Societatis JESU corruerat; celebris autem turris Sandi Stephani exinde incurvabatur; qualis ejuf-dem apicis curvatura ad haec ufque tempora perfeverat.
XXVI.
Alter vix levior priore 1690. quarta Decembris infeftabat Auftriam & Vindobonam, ex cujus concuflione turris S. Stephani ex praecedente terrae motu aliunde jam labefadata adhuc majus detrimen-tum contraxit, ut fere lapfui proxima videretur. Quare necefTarium fuit, ut
cele-
celeberrimi Europae Architečli advocarentur ; qui dein magno labore, & magnis fumptibus illam firmarunt, ficque acafu praefervarunt.
Aderat alius 1712. 10. Aprilis circa primam pomeridianam , fed levis & vix memorabilis terrae tremor. XXVII.
Tandem fuperefl , quamvis extra annalium ordinem, lingularis ille , & horribilis terraemotus exponendus , qui I75S- & 1756. orbem terraqueum,po-tiflimum vero Lufitaniam, ejufque Metropolim Ulyfliponem concuflit & de-vaitavit, qui per magnam Europae partem in Africam & Americam fe extendit , & ubique locoruin , quae attigerat, funefta & lugubria poft fe reliquit ve-ftigia.
xxvnr.
Terrae motus hicce inter alios recen-tifiimus propter ftupenda illius phoeno-B 3	mena
2 2 DE TeRR-«MOTU.
mena animis noftris tam alta impreffit veftjgia, ut credam , opus non efle, per longas ambages ejus triftem renovare memoriam, praefertim cum tot,& tam di ver-fis linguis exaratae, &minutim exponentes ejusdem hiftoriam , proflent, & cuilibet jam notae fint- relationes ; unicum doleo, quod necdum copiam habuerim videndi latinam de hoc terraeniotu hiftoriam.
Unde haec potiflimum eft ratio, quae me movit, ut in defcriptione hujus aliquantum prolixior videar.
XXIX.
Antequam vero ejusdem hiftoriam referam , congruum efle judico,praemittere illa, quae communiter magnos terraemo-tus praecedere, aut concomitari folent; ficque ligna ilia palam facere, quae no-ftrum pariter procedebant terramo-tum, quae cum illo conjungebantur.
Ma-
Magnos terraemotus praecedere & plerumque concomitari folent quaedam ligna, quae in aquis , aere, animalibus, quin imo in fole & luna obfervantur; fic aquae alias lympidifiimae & infipidae, fiunt turbidae, ingratae & fulphur redolentes. Obfervatur ftridor gallinarum , anferum, nimia avium in caveis pervo-litatio, fremitus equorum aliorumque quadrupedum conatus ad folvenda ligamina , columbarum diutinus per aera volatus , quafi non fiderent alicubi con-quiefcere, quidam,ut Plinius, meminerunt cujusdam trabis cceleflis, quam oblonga nubes-repraefentare videtur.
XXX.
Aft prae omnibus jam nominatis phaenomenis debet confiderari motus mercurii in Barometro, ut fingulare phaenomenon ; nam folet mox ante, & tempore terraemotus fat profundum fitum occupare; hoc ipfum contigit in terrae mo-B 4	tu
tu 1755. & quidem non tantum ‘m illis locis, ubi feniibilis erat, fed & alibi, ut hic Viennae, ubi nulla ejusdem aderant veftigia: fic in meo perpendiculari Barometro tam profunde fitus erat, ut rarilfime hoc in fitu illum obfervaverim; in alio yero Barometro , quod conflat ex uno brachio perpendiculari, & altero horizontali in 8 o. gradus divifo contigit, ut brachium horizontale plane deferuilfet, & fe ad perpendiculare recepillet Mercurius.
Ex quo inferre polIumus,quod tempore terraemotus terra in certis locis non ita pre* matur; exquoutdein patebit, multa deduci poliunt.	XXXI,
Terribilis ifle terraemotus initium fumfit 1755. prima Novembris mane paululum ante decimam matutinam; ejus concuflio fuit maxima Ulyflipone, quae eodem, quantum nobis notum eft tempore fe extendebat per Lufitaniam, Hi-fpaniam, Italiam, Galliam potiffimum
maritimam ejus partem. Item per An-gliam, Daniam, Sueciam & magnam partem Germaniae; tandem in Africam & Americam praecipue Septentrionalem penetravit. Quousque vero Oceanum pervagatus fit ifte tam violentus motus 9 non confiat. In annalibus ab initio mundi ad haec ufque tempora non refertur terrae motus , qui huic aequiparari pofiit, praecipue fi illius extenfio per Europam, Africam & Americam confideretur. Haec generaliter tantum allata & relata adduxi ; qua ratione vero & quanto furore diverfas concuflerit provincias, item quoties repetierit, & quamdiu duraverit , breviflime referam.
XXXII.
Terrae motus, qui Ulyfliponem con-quaflabat, aedificiis tam funeftus erat, ut magna eorum pars humi ja<fia , folo-que aequata triftem lapidum acervum oculis offerret; alia vero eorum pars B 5	con-
concuffionibus attrita rimas & fillurae tot contraxerat, ut ulteriori oneri ferendo , ni extemplo fulciretur , impar extiterit; unde proh dolor! fačtum eft, ut tot hominum millia fub his ruinis fa-pulta jacuerint. Maris Tagique tanta fuit intumefcentia & exundatio, ut aedificia , aliaque opulentiflima mercium promptuaria peffumiverint. Quod vero adhuc fupererat, orto incendio in cineres redigebatur; ex quo tam funefto eventu commerciis & mercationibus , praecipue Anglico opulentilTimo emporio inaeftimabile & irreparabile damnum allatum erat.
XXXIII.
Eadem faevitia, qua Ulyfiiponem affligebat, terrae motus, flirebat pariter in aliis Lufitaniae urbibus , pagis, portubus , & fluminibus; eadem fere fuit aedificiorum conquaflatio, attritio & ruina; hominum, armentorum ftrages; maris,
ris, fluviorumque violentus motus , & exundatio. Urbes, quibus multum damni allatum fuit, funt , praeter U-lyfllponem : Setubalia in Extremadu-ra, cujus vix adhuc fuperefle aliqua ve-ftigia dicuntur, Irenopolis , Oportus Villa regalis, Conimbria , & aliae plu-res. Praeterea montes: Eftrella, Ara-bido , Maruan , & mons Junius tanta conquaflabantur violentia, ut aliqui eorum in diverfas fepararentur, & defilirent portiones; alii vero eorum plane fubfi-derent.
XXXIV.
Eadem tragoedia ludebatur in.diver-fis Hifpaniarum provinciis, ut Mantuae Carpetanorum, feu Madriti; ad fretum Herculeum feu Gaditanum, ad portum Gaditanum, item Hifpali, Mallacae , Coronii, & alibi, ut Compoftellae, regno Galliciae, ubi terrae motum comitabatur magnus ftrepitus & fragor. Praeterea
2$ DE TerRjEMOTU.
tei*ea mirabiles erant in prsedičtis locis aeftus maris; nam intra horam fexies, in aliquibus locis etiam fepties ad fex, & ultro pedes aqua; intumefcebant & detu-mefcebant, fpumabant,. & vortices formabant, ex quo dein non tantum aedificia , civitatum munimenta & viventia ipfa multum damni perpetiebantur. XXXV.
In Gallia, praefertim ad oras maritimas fuit eadem clades & eadem ftrages, ut in aliis regionibus, de quibus jam diximus. Sed maximum damnum afferebat exundatio , uti aliorum fluminum , fed prae aliis, Rhodani, hujus enim in toto luo tračlu diebus 29. & 30. Novemb. 1755, tanta fuit exuberantia, ut duo-decim pedes fuperaret illam intumefcen-tiam, quae 1743. adjacentes terras de-vallabat. Ex quo quifque cognofcere poterit, mala, quae omnes Rhodanum lambentes & adjacentes experiebantur pro-
vin-
vinciar. Parifiis vero 30. Aprilis 1756. hora nona vefpertina fentiebatur terrae-motus, qui plus terroris, quam damni attulit. In Piccardia autem erant fortiores concufliones, & cum ftrepitu fub-terraneo conj undae. Non procul hinc exorta fuifle fcaturigo fertur , ex qua aqua magno impetu, & quafi bulliret, fcaturiebat.
XXXVI.
Eadem hujus terrae motus incommoda & damna perfenfit multis in locis Italia ; etenim tam concufliones, quam exundationes fe manifeftarunt Mediolani , Bononiae , Auguftae Taurinorum , Ve-netiis & alibi, fed favente numine fine notabili damno.
In Anglia praeftat meminifle motuum maris, quam terraemotus, qui hic loci vix fenfibilis fuit.
30 de Terr^motu.
XXXVII.
Ali majore funt memoria digna, illa , quae multae Germaniae provinciae ex hoc terrae motu perpeflae funt damna, fic non tantum Belgium, Helvetiam, fed fere omnes provincias, quae ad circulos > Rhenanum fuperiorem & inferiorem , Wef^phalicum, Sue vicum & Sa-xonicum fpe#ant, occupabat; aliquibus plus, aliis minus damni afferebat; quin imo & diverfis temporibus concutiebat; nam terrae motus, qui 9. Decembris 1755. item 26. & 27, Januarii, item 18. Februarii 1756. furebat, fe extendebat per Belgium, Helvetiam & circulos Rhenanos.
XXXVIII.
Illi terrae motus non erant funefli tam fuis concuffionibus, quam exundationibus , quales non tantum in diverfis fluminibus , fed praecipue in mari germanico & Baltico, item in multis lacu*
cubus , praefertim Helveticis obferva-bantur ; nam lacus Bodanicus , Prigan-tinus, Conftantienfis, Bodamicus, Cel-lenfis , Laufanenfis, & abi mirum in modum exundabant, vicinasque regiones cum magno damno inundabant; haecfa-da funt prima Novembris 1755. item 9. Decembris ejusdem anni; aquae enim lacuum aefluabant, quali bulbrent.
Idem obfervatum fuit in diverfis Germaniae fontibus medicatis, ut Spada-no, in thermis Carolinis, fed praecipue Toeplicenfibus, quarum fcaturigo derepente evanefcere , mox dein majore impetu, majore quantitate, & majore calore profluere videbatur; in quo cafu aqua alias limpidiflima, turbida , & flavo fufco colore tinda , propter majorem ocrae quantitatem apparebat, quae dein fucceflive clarefcebat, & ad priftinum caloris gradum, A non majorem reducebatur.
3*
DE TE RR/EMOTU.
XXXIX.
Sicco pede praeterire non poflfum, effečlus hujus horribilis terraemotus, qui in diflitis regionibus	Africae ,
& Americae obfervabantur.	Refertur
enim, quod admiratione dignum , idem terrae motus eodem tempore, & fere eadem , fi non majore violentia in Africa & America faeviiffe.
Etenim in Africa, ut Tanger, Ceu-ta, Tetuani , & in regno Maroccano tanta fuit vis concuflionum, ut non tantum multa aedificia, fed inagnae & nobiles urbes multum damni perpeffae fuerint. Exundationes, maris vero dicuntur fuiffe alias invifae; nam ad 40. & 50. pedes intumuiffe fertur. Multae fcaturigines mox ficcabantur; fed mox & majore impetu revivifcebant. In America vero & prae aliis locis fenfibilis erat in Barbados & Bofton, ubi tantus fuiffe fluxus & refluxus dicitur , ut intra aliquot horas
idem
idem repetierit. Haec de horribili ter-raemotu annorum 1755. & i756- fere generice dičta fufficiant, fi vero quis harum concuffionum diarium exigat, talem remitto ad eruditifllmos viros D. D. Kriiger, Wagner, Bergholz, aliosque, qui data opera & magno labore diftin* diam & completam non tantum de ter-raemotu anni 1755* fed & de aliis, qui ab initio mundi ad haec ufque tempora globum terraqueum concuflerant, fcripferunt hiftoriam.
Hunc memorabilem terraemotum fe-quebatur alius longe minoris quidem momenti , verum tamen , quia Metropolim Viennam concuflerat, non praetereundus.
Hic terraemotus ingruebat die 13. Augufti, 1760. fub vefperum, tertio quadrante ad feptimam, in aliquibus locis magis, in aliis minus fenfibilis. Hunc terrxmotum praecefferat tempellas variabilis , ftatio Mercurii in Barometro pa-
r«. iv.	c
riter variabilis. Die fequente feu 14. Augufti mox pofi: meridiem fequeban-tur pluvia; copiofifiimae, nočtu vero coe-lum valde rubebat occidentem verfus.
Anno 1761.31. Martii circa meridiem conqualFaverat terraemotus oras praecipue maritimas Hifpaniae, Galliae & Lufitaniae , quinimo in Angliam uf-que fele extenderat. Verum nullibi plus damni aedificiis navibusque , quam Ulyflipone attulit.
SECTIO 11.
De terramotu in genere cjusque
saujis.
/~\mnis Libor eorum, qui de terrae-v/ motu fcribere conantur , debet praecipue in eo confiftere, ut caufas phy-
ficas
de Terrjemotu. 35
ficas adaeqQatas ejusdem adftruant, unde facile, omnia illius horrenda phoenomena explicari & exponi poflint; fed hic labor , hoc opus eft, in quo plurimi de-fudarunt, fed perpauci id aflecuti efle videntur. Nam multi eorum accufant quidem partes fulphureas , bituminofas , verum non exponunt, quomodo & quare illae accendantur & in ačtum deducantur, ad hoc, ut tam horribiles globi terraquei convulfiones exinde deduci poflint.
XL.
Alii vero partes nitrofas, & , ne-fcio, quos pulveres pyreos in cavernis fubterraneis delitefcentes fibi imaginantur; fed tales videntur veram naturam & originem nitri ignorare ; nam verum nitrum artis fere femper eft opus, conflat enim ex duplici principio, nimirum fale illo univerfali acido, alias primigenio & catholico dicfto, quod in aere ho-
C 2	fpi-
fpitatur, & ventus in ventre fuo portat, & ex principio terreo, alcalino, fulphu-reo , quod matricem & bafim conftituit, & praedi&um acidum, tanquam magnes in fe trahit & imbibit.
Unde conflat’, ad naturam nitri non fufficere acidum catholicum, & terram alcalinam, ut opinatur Clarilf. KrUger in phy ficis operibus Tom. i. pag. 294. led requiri fal alcali fixum, quod efl artis, non naturae produ&um.
XLI.
Quare patet, quod illud nitrum, quod in muris antiquis, aut alibi forte invenitur, non pro naturali, fed potius artificiali habendum fit, quia illud fal alcali fixum calcis vivae, aut cinerum clavellatorum, quo tale nitrum conflat, non pro opere natura?, fed artis habendum efl.
XLII.
DE TERRiEMOTU. 37
_
Item patet, quod illud fal, quod ex certis aquis nitrofis per elixiviatio-nem feparatur, verum nitrum dici non poflit, quia neque in chryftallos coit, neque flammam concipit
Falluntur igitur illi, qui in cavernis fubterraneis verum nitrum reperiri autumant, ficque una cum partibus fulphu-reis accenfionem fieri , & terraemotum exinde exurgere afferunt; nam deinde offendemus , ad accenfionem materiae fulphureae non neceffarium effe nitrum, quemadmodum talis accenfio per modum fulguris in noftra atmofphaera fit abfque omni nitro. Igitur, qui talia ter-raemotus principia admittunt, falfo fup-pofito laborant.
Antequam vero adaequatas terraemo-tus caufas conflituamus, neceffarium erit, ut talia, fine quibus ille nep concipi,nec intelligi poteft, praemittamus.
C 3
XLIII.
m
XLIII.
Primo praefupponi debet , quod, quemadmodum dantur multae cryptae & cavitates fubterraneae , quae aperto ore ad fuperficiem terrae fe manifeftant, (quales legi poliunt apud Varenium & Kir-cherum ) ita pariter admitti debeant aliae cavitates fubterraneae fat profundae , & fat amplae, quae raro hiante ore ad fuperficiem terrae nobis notae funt; quarum aliquae magis fuperficiales, aliae vero valde profundae, & quae maximam partem per certos canales inter fe communicant; quia, nifi hoc admittatur, concipi non poteft, quomodo 1631. incendium Ve-fuvii communicatum fuerit Semo yEthio-pum monti; uti habet inter alios Gaf-fendus in vita Peirefchii.
XLIV.
Sed nihil magis tales fubterraneas cavitates, earumque inter fe per diverfos canales communicationes evincit, quam
illa
DE TeRR/EMOTU. 39
illa phcenomena, quae in memorabili ter-rsemotu 1755. prima Novembris obfer-vabantur ; etenim, ut omnibus conftat, eodem tempore in diverfis Africae, A-mericae & Europae regionibus obfervaba-tur terraemotus; in aliis vero, ut in lit-toribus maris praecipue Balthici; in Bo-hemia circa thermas Cardinas, Tepli-cenfes obfervabantur diverfi fuperius jam recenfiti ejus effečhis. Verum haec nec intelligi, nec concipi poliunt abfque praedičtis meatibus fubterraneis in longum extenfis & inter fe communicantibus. Plura de cavitatibus fubterraneis legi pof-funt apud Erud. KUnium.
Quare exinde conftat, quod quamvis a priori praedičlas cavitates demon* ftrare non poflimus , eo quod profundius uno milliari penetrare non liceat; a pofteriori tamen, & ex effečtibus evidenter tales dari evincantur.
■
XLV.
Secundo, quodpraefuppofitis talibus fubterraneis cavitatibus debeant admitti diverfa fubterranea receptacula, quorum alia hydrophylacia, alia aereophylacia , & alia pyrophylacia dici debeant; quod, ut clarius pateat, fingula feorfim exponere oportet. Woodbardus quidem in fua geographia phyfica in vifceribus terrae admittit magnam quandam aquarum abyffum, per diverfos canales cum mari, fluminibus, lacubus , & fontibus communicantem. Quamvis ex hoc fyflemate multa phcenomena naturae egregie explicari pofllnt, tamen particularis quidam alicujus regionis terraemotus vix exponi poflet, quia, cum caufa terraemotus in illa abyflo latere dicatur, deberet Temper fe per totam extendere abyffum, adeoque femper ad minimum medietatem globi terraquei tali convulfione afficere. Superfunt multa alia argumenta, quibus
Do-
DE TERRiEMOTP. 41
Dočliffim. Camerarius hoc fyftema Wood-bardi infirmare conatur, quibus locus hic noneft.
XLVI
Si tamen plures tales fubterraneas plus minus profundas, & per diverfos canales inter fe communicantes cavitates magnam abyfium vocare lubet, non laborabimus, ut aflentiamur.
Undefpero, fore, ut quifquefacile & libenter nobis concedat, quod aliquae praedičlarum cavitatum fint aut ple-fl«, aut femiplenae aqua, quae hydro-phylaciadici poliunt, in aliis vero adfit aer, quae aereophylacia audiunt ; neque credo, aliquem efie, qui in hoc nobis difficultatem aliquam moveat , quorum exi flentia dein ex diverfis phcenomenis clarius patebit.
XLVII.
Verum major pollet efle difficultas de pyrophylaciis, aft nos hic per pyro-C 5	phy-
111 ..""'™ 1 '■
45* Tractatus IV.
phylacia non intelligimus ignes quof-dam centrales, ut aliqui autumant, fed calorem quendam fubterraneum, qui in uno loco major, quam in altero obfer-vatur, in quantum caufa ejusdem materialis , de qua poftea erit fermo , majore quantitate in uno, quam in alte-ro loco aggefta eft.
XLVIII.
Multae afferri folent rationes , quae fententiam de ignibus centralibus infirmant , nos in fequentibus acquiefcimus: nimirum, quia fequeretur, quod talis calor feu ignis deberet aequaliter per terram efle diffufus, cum ab eodem de-penderet fonte, quod, ut mox diximus, eft contra experientiam. Item fequeretur, quod, quo profundius & propius ad terrae centrum tenderemus , eo major deberet fentiri calor ; quod pariter eft contrarium obfervationibus & experimentis, a ClarifT. Marfilii tum in mari, cum
*	in
DE TfiRRiEMOTU. 43
1 ■■■ ....... .........11 —
in profundis fodinis captis, quae apud
eundem per extenfum legi poffunt.
Obvium autem argumentum, quo ignes centrales extinguuntur, defumi po-teli ex diverfis fontibus medicatis, quorum aliqui calidi, alii frigidi obfervan-tur, quod ab ignibus centralibus certe derivari non poteft.
Quapropter quaeri poteft, fi calor fubterraneus ab igne centrali non dependet , qualis igitur illius caufa afiignari debeat V nam dici non poteft, dependere a calore folis, quia calor folis ultra 12. pedes non penetrat, igitur ad aliam cauflam confugere debemus, quae, ut clarius pateat, fequentia bene obfervan-da funt.
XLIX.
Ex relationibus folforum conftat, in locis fubterraneis fere ubique, in aliquibus tamen plus, in aliis minus de materia
44 Tractatus I V.
ria fulphurea, bituminofa, martiali, fub pyritarum forma reperiri.
L.
Item certis obfervationibus conflat, fi terrae pyrite divites aeri expofitae madefiant , quod flatim incipiant calere , aeftuare, & iatiffime tam effluvia, quam odorem fulphureum fpargere ; quinimo fi hoc in cubiculo, aliove loco claufo quis experiri velit , tunc tale cubile impletur tam magna effluviorum & halituum copia, ut, fi candela accenfa quis intrare vellet, mox accendantur halitus, & odor fulphureus fe adhuc magis ma-nifeflet.
LL
Ex his obfervationibus multa, quae ad noflrum fcopum pertinent, inferre & eruere poffumus; ut primo, quod calorem fubterraneum magno cum fundamento a praedida materia fulphurea, martiali humedata derivare poffimus, quae prout
in
de Terr^motu. 45
in aliquo loco majore aut minore quanti-tate reperitur , major quoque , aut minor calor ibidem percipiatur. Ex quo pariter ratio patet , quare fodinarum foflores in aliquibus fodinis fuffocativum fentiant calorem. Item quare aliquae aquae minerales calidae, aliae vero minus calidae profluant; etenim dum tales aquae praedičla loca calore praedita praeterlabun-tur, debent neceflario, non tantum eodem affici calore, verum etiam materia illa fulphurea martiali,& vaporofo illo principio, alias fpiritu minerali didlo , imbui & faturari. Spiritus enim mineralis ex noftra opinione nihil aliud eft, quam prae-dičta illa materia volatilis , quae fub forma vaporum halituum, feu effluviorum a praedidfis corporibus pyriticis ferve -fcentibus elevatur. Ifte fpiritus non videtur femper, & ubique ejusdem efle naturae, fed differt prout diverfa combinantur

46 Tractatus IV.
i" ——
tur mineralia, quae una cum pyrite calent, & fervent. Unde videmus aliquas minerales, ut Aquisgranenfes, in Au-ftria thermas Badenfes, plus de materia fiilphurea, alias vero, ut aquas Pyrmon-tanas, Spadanas plus de martiali participare. Verum manum de tabula, nam haec potius fcopum medicum, quam no. ftrum attingunt.
LII.
Interim hoc hic praeterire non poflu-mus, de quo etiam dein fiet mentio , quod faepe tales vapores, feu halitus calidi ex vifceribus ad fuperficiem terrae penetrent , ficque in illo terraetračlu aera tepidum reddant, quod faepe adulta jam hieme & in regionibus frigidiflimis contingere obfervamus; ut ex tali tepore derepente & glacies & nives folvantur, fed tale phcenomenon non aliunde, quam ex prsedičlis vaporibus ex vifceribus terrae exhalantibus derivari poteft; quia quilibet
de Terr^motu. 47
libet obfervare poteft , quod & nix & glacies in illa parte, quae terrae eft magis vicina & contigua, folvi, & regelare incipiat prius, quam alia, quae eft magis remota. Item experientia oftendit, quod praedičlus tepor fupervenire foleat abfque omni vento five auftrali, aut alio, &quod determinatum traCum terrae occupet, ita ut circum circa & gelu, & priftinum frigus teneat, & perfeveret; adeoque fignum eft , quod caulfa praedici teporis a nulla plaga derivari poliit, fecus enim deberet dici, quod a plaga V. g. meridionali ufque ad praediCum tra-Cum terrae, regelare omnia deberent ; itaque fignum eft evidentilfimum , quod talis tepor ex vifceribus terrae fuam habeat originem.
LIIL
Unde neceflarium efle, quisque in-telliget, ut praediCae exhalationes fubter-raneae intime trutinentur , praecipue in
quan-
quantum ad faciliorem terraemotus explicationem inferviunt; nam ex jam dičtis pro certo ftatuere poffumus, in praedi-<ftis cavitatibus fubterraneis duplicem dari materiam fulphuream, nimirum una eft fixa, crafta, &bituminofa, quaefub forma pyritarum cum majore aut minore quantitate ferri eft conjuncfta; alia vero eft materia fulphurea volatilis & valde mobilis, & facile inflammabilis , quae fuis carceribus tam facile coerceri non poteft , fed a minima caufla nunc ad unam, nunc ad aliam partem dirigitur. LIV.
De prima materia fulphurea, crafla, aut fi mavis dicere pyritica , nullus dubitabit, fpero, quia alias quotidianis obfervationibus contradicere deberet, a-deoque tota difficultas poflet efle de materia fulphurea volatili, quae etiam faepe cum exhalationibus mercurialibus aut ar» fenicalibus conjungitur , uti in fodinis
mer-
de Terr^emotit. 49
----- - -------——————
mercurialibus Hydriae. Verum fi confideremus , quae fuperius diximus de materia fulphurea pyritica fervefcente, facile intelligi poterit illa materia fulphurea volatilis; diximus autem, quod dum praedidta materia pyritica fervet, emittat diverfos & copiofos vapores fulphu-reos volatiles, qui nihil aliud funt, quam ilia materia fulphurea volatilis & facile inflammabilis, de qua hic erat quaeftio. LV.
Sed nihil magis evincit praedi&am materiam volatilem, quam fons ille in Lancaftria, qui admota candela ignem concipit, tale quid eft etiam apud Al-lobrogos, aliquot milliarium diftantiaab urbe Gratianopoli.
LVI.
Nofirum alfertum adhuc magis confirmatur , ex illis obfervationibus, quas Eruditilfimus Ramazzini de petroleo montis Zibinii affert hoc modo: in fum-
D	mi'
Tm. IV.
mitate collis parva planities Jedet, in cujus medio hiatus vifltur crateris forma - - unde materia quadam bitnminofa continuo fur-Jhm protruditur, ac ad modum pultis ebullit ; interdum vero , impendentibus pracipue magnis temporum mutationibus: ex illo hiatu ingentes flamma .erumpunt una cum Jh-xomm , cretacea materia projeclione , tanto quidem fragore, ut in ipjd civitate interdum , notfu prafertim Jlrepitus non Je-cus ac aneorum tormentorum exaudiatur. Idem fere obfervatur in furentibus Vefu-vio, jEthna, aliisque montibus ignivo-mis; ex quibus omnibus non tantum materia fulphurea , bituminofa cralTa , & volatilis, fed etiam ipfa materialis caulTa terraemotuum utcunque elucefcit.
Ut vero caula adaequata omnium terraemotuum eo clarius pateat, oportet ad ea, quaefuperius diximus, reflexere diximus autem in cavitatibus fubterraneis efle non tantum materiam fulphuream,
py-
vi •
pyriticam , fed & aera & aquam; adeo-que inquirere debemus, quomodo haec pro caulfa terraemotuum ftatui polfint. LVIL
Ex obfervatione & calculo Marioti intračlatu de aere confiat, quod aer in fiatu naturali confideratus fe habeat ad rarefačtum ut i. ad 4000. Quinimo aer, qui in aqua continetur > poteft ita rarefieri, ut fit tanquam 1. ad 46656000000. Vide Mufchenbroeck tentam, experiment. Acad. dei Cimento. LVIII.
Quamvis jam ex his pateat 4 vim aeris rarefacfii elfe ftupendam ; tamen ex aliis obfervationibus fcire oportet, iftam adhuc magis & in immenfum augeri; fi una partes fulphureae bituminofre rarefiant. Ut alia obfervata omittamus, confiderare oportet tantum illa, quae Cla-riir. Fried. Hoffmann. in fuis obfervationibus phyfico-chymicis edition. Hali.
D a ' pag.
Pag 308. adducit, quae fane ad illu* liranda illa , quae terraemotum concernunt, plurimum faciunt. Nam videbit , quantos ftrepitus, quantas ruinas materia fulphurea rarefačla excitare poffit. LIX.
Huc referri poliunt illa, quae mox antea LVI. de petroleo montis Zibinii diximus. Qui itaque vim tam aeris, quam partium fulphurearum rarefačtarum penetraverit, facile concipiet illa, quae in terraemotu Siciliae in Majo Anno 1537. ejusd. 12. obfervata funt; mons enim yEthna incendio ita furebat, ut cineres & favillae ufque ad Melitae portum ejicerentur , qui portus 40. milliaribus a lit-tore Siciliae diftat ; ad alias vero maris partes ejiciebantur ad 200. leucas , ita , ut naves , quae Venetias dirigebant iter, damnum exinde pallae fuerint. Ita Varen, in Geographia generali. Item anno 1631. tantus fuit furor
ror Vefuvii in Campania ut cineres Con-ftantinopolim ufque projedi fuerint. Ita Julius Caefar. Braccini 1’ incendio dei Vefuvio.	LX.
Ex his itaque adhuc magis elucefcit flupenda vis aeris, & partium fulphu-rearum, dum haec rarefiunt, & inflammantur; unde pariter facile terraemotus ejusque phcenomena intelligi pofliint , igitur fupereft tantum, ut oftendamus , quae fit illa caufa , quae tam partes aereas , quam fulphureas rarefaciat & inflammet ; nam quamdiu in cavitatibus fubterraneis aer eft in aequilibrio, & quam diu partes fulphureae non accenduntur praedida ftupenda rarefadio concipi non poteft, neque terra quidquam exinde metuendum habet.
LXI.
Communis fert phyficorum opinio montes ignivomos efle fpiracula caloris, feu ignis fubterranei. Item conflans fuit D 3 ufque
ufque ad haec tempora obfervatio, dum montes flammivomi filent, obfervari ut plurimum magnos terraemotus , fecus dum ardent. Vide Buff p. i. theorie de la terre, aliosque. Nam fignum eft praedictos vapores & halitus fulphureos in magnis illis cavitatibus fubterraneis colligi & congregari , unde duplici ex caulfa, noflra opinione , poteft contingere, materiae fulphureae accenfio.
LXII.
Primus modus, quo ifti vapores volatiles fulphurei accendi pofliint, eft dum illi copioiius in unam cavernarum irruunt, tollunt aequilibrium aeris in tali caverna contenti ; unde fit ejusdem motus major femper & major , ex quo pariter contingit partium fulphurearum femper major & major motus , & attritus, ex tali aucto attritu partes fulphureae facile flammam concipere poflunt.
LXIII.
i LXIII.
Verumne hoc aflertum alicui para-doxum videatur ad principia phyfica confugiat oportet , ibi enim docetur & offenditur, quod ab attritu non tantum calor, fed etiam flamma facile excitari poffit. Ut vero ad noftrum fcopumfi-milior videatur paritas; dicquaefo, unde in noftra atmofphaera fiunt fulgura ? Certe omnes faniores phyfici afferunt, talia dependere ab halitibus & vaporibus fulphureis colleftis, motis , & attritis ; igitur ex eodem fundamento admittere debemus tales vapores fulphureos, intra cavitates fubterraneas colle&os ; motos & attritos accendi & inflammari.
LXIV.
Iffe eft unus modus, quo halitus illi fulphurei inflammari poffunt; alter vero & forfitan frequentior modus confiftit in eo; fi nimirum in praedičtis cavernis contineatur magna quantitas materiae ful-D 4	phu-
phureae mliammabiiis, five talis ibidem fit lub fpecie halituum, five fub fpecie materiae crailioris fulphureae martialis, feu pyriticae ; etfi in hoc cafu haec materia fulphurea & martialis, afuperveni-ente ,	& in talem cavernam irruente
principio aqueo humečtetur, quod vel a fuperiore , aut laterali hydrophylacio fieri poteft , tunc mox incipit tepere, rarefieri & fervere, deinfemper magis & magis incalefcere ; dum hoc fit , tunc aer contiguus pariter rarefit, hinc tollitur ejusdem aequilibrium cum alio magis remoto, unde excitatur ejus impetuofus motus feu ventus, uti patet in incendiis. quas femper ventus comitari folet, quo motu aeris ad inftar flabelli aut ingentis follis prasdičla mafla adhuc magis effer-vefcit & incalefcit, ac tandem inflammatur. Accedit hic bene notandum, quod calor aquas non nifi ad gradum 3i2. alcen dere polii t; calor vero mate-
......... I	..—
de Terr^motu. 57
WKmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmtmmmmmmmmmmmmmmmmmmmrn
teriae oleofae & lulphureae gradum circiter 600. recipere valeat; ex quo quisque libi imaginari poterit, quantus fire* pitus, quanta lu&a oriatur? dum talia ad invicem mifcentur.
LXV-
Ifte eft alter modiis, quo offenditur, uti dein probabitur materia ful-phurea inflammari polle.
Dum itaque praedičla materia fulphu-rea&martialis inapertam flammam erumpit, fumma fit rarefacio non tantum illius materiae fulphureae fed etiam aeris intra cavernam conclufi, exinde latera cavitatis feu parietes talis cavernae ita premuntur, & diflenduntur , ut illa pars, quae minus refiftit, neceffario cedere & diffringi debeat , quod aut furfum , aut deorfum, aut ad latera ad alias cavernas adjacentes fieri poteft XLIV. Si vero talis caverna, in qua accenfio fit, per certos & anguftos meatus cum aliis vicinis ca-D 5	ver-
vernis communicet, five dein ifti canales lint patuli , five obftručfi, tunc contingere debet, ut praedičta materia inflammata & rarefa&a magna vi & violentia per praedičtos anfra&uofos canales ad alias vicinas cavernas, qua data porta ruat; unde tota vis ad inftar tormentorum bellicorum fummo cum fragore in talem cavitatem derivatur, etfl ibidem adfint prae-dičtae caufae materiales LVI. recenfitae, fit ibidem eadem accenfio , rarefačtio, & reliqua, uti jam di&um eft §.59. & 60. LXVI.
Quinimo cum praedi&a materia ful-phurea in fubterraneis cavitatibus accenditur, poliunt fieri fulgura tonitrua & fulmina ; unde terraemotus magis horrendus , & funeftus contingit; quae o-mnia mox magis in aprico efle videbuntur.
Illam igitur tanquam veram omnium ingentium terraemotuum , fed praecipue illius, qui 1755. i. Novembris globum
•> terra-
terraqueum infeftabat, caufam conftitui-mus. Dixi ingentium tantum terraemo-tuum , quia leviorem, uti dein patebit, aliam quoque pofle effe caufam determinabimus.	LXVII.
Ne vero prsedi&a perperam a (Terta videantur, fingula per partes probabimus j & quidem primo , quod praedičla materia fulphurea & martialis in cavitatibus fubterraneis per admixtionem humoris aquei calefiat, rarefiat , ac tandem flammam concipiat; hoc quidem jam conflaret ex antecedentibus L. ubi diximus , & oflendimus , calorem fub-terraneum dependere a materia pyritica feu fulphurea , & martiali humečlata. Verum , ut clarius hoc pateat, efto experimentum nunc temporis phyficis notum : Accipe, quantum placet v. g. ad unum vel plures centenarios limaturae martis & fulphuris, haec madefiant & fubigantur in malfam; dein effodiatur in
ter-
6o Tractatus IV.
terra fat profunda cavitas, huic cavitati imponatur prsedičta maffa , quae terra aggefta tegatur. Haec maffa brevi incipiet tepere, calere, fumare, rarefieri terram aggeftam elevare, & tandem intra 7. aut 8- horas cum notabili in vicinia tememotu , & eru&atione flammae carceres difrumpere, flamma diutius per-fe,verante, & ignivomum montem referente.
lxvhi.
Item experientia conflat , quaecunque viridia in cumulum congefta & pref-fa, item fcenum in cumulum congeftum & madefačlum fumare , calere & tandem in flammam erumpere : Ex quibus itaque patet, partes fulphureas ab aqueo principio non tantum incalefcere, fed etiam in apertam flammam degenerare.
LXIX.
Scio quidem , multos Viros eruditos dubitare , quinimo negare , in locis
fub-
fubterraneis unde quaque occlufis flammam fubfiftere polfe. Verum, fi meminimus eorum, quas fuperius LXVI. diximus , facile de veritate hujus aflerti convinci poterit quisque, nam in noftra at-mofphaera pariter ab agitatione & ventilatione aeris flamma, & confervatur & augetur. Item experientia conflat,quod in profundiflimis fodinis , candelas accen-fae confervari poflint, fi aer per folles, aut per delaplum aquarum ventiletur; igitur ex eodem fundamento admitti debet , quod in cavitatibus fubterraneis flamma confervari poflit, quamdiu aer in iisdem uti fuperius di&um eft, movetur & agitatur. Hoc quidem admitti poteft, quod, dum talis aer ad quietem & ad aequilibrium reducitur, flamma ex-tinguatur, quae vero fi praedirae LXIV. caufae recurrant, iterato reaccendi poterit.
LXX.
LXX.
Alterum vero, quod fulgura , tonitrua & fulmina concernit, juxta noftra principia non videtur pariter majoribus difficultatibus obnoxium; nam ex LIL patet, dein que evidentius patebit „ quod omne aetherogeneum, quod noftrae atmofphaerae communicatur i prius jam extiterit in vifceribus terrae; & quod illud exhalando , & evaporando cum aere noftro mifceatur. Itaque omnia illa principia , ex quibus in noftra at-mofphaera fulgura, tonitrua & fulmina generantur , jam praeextiterunt in vifceribus terrae. Si igitur in vifceribus feu cavernis terrae ita moveantur , combinentur & ad invicem atterantur , uti fit in noftra atmofphaera, poterunt pariter exinde fulgura, tonitrua & fulmina produci, uti hoc fieri videmus in atmofphaera.
LXXI.
DE TeRR-ŽEMOTU. 63 LXXL
Hoc adhuc clarius demonftratur ex obfervationibus in montibus ignivomis captis ; antequam enim talis mons incipiat flammas vomere, fentitur ab accolis in locis fubterraneis mugitus, fibillus, murmura , tandem horrendi fragores, ac fi multa tormenta bellica exploderentur ; qui non ceflant, nifi dum flamma libere evomitur, quod fignum eft, omnes illos meatus & cavitates jam efle pervias. LXXII.
Accedit, quod faepe poft ingentes terracmotus, flve alicubi terra dehifcat, five non ; & quidem in hieme in noftra atmofphaera excitentur fulgura, tonitrua & fulmina; hoc ipfum proh dolor! in terraemotu, qui 1755. diverfas tenebat & affligebat provincias, faepe obferva-tum.eft. Sic in illo terraemotu, qui 17. 21. 22. & 27. Decembris anno 1755. Compoftellae fentiebatur, fub terra audie-
die*
■1 1 ......1 ■'
64	Tractatus	IV.
”	'	"i—"..
bantur	horrendi fragores,	ac	fl multa
tormenta aenea exploderentur.
LXXIII.	*
Idem in aliis terraemotibus faepe ob-fervatuin & annotatum fuit ; lic refert Bardinella Chronologia, quod anno M. 3630. V. C. 415. Macedoniam tam horribilis afflixerit terraemotus, quem infinita fulgura, tonitrua, fulmina comitabantur & fequebantur, ut videretur totus mundus difrumpi & cremari , quod fane non aliunde fačtum eft, quam quod tales vapores fulphurei, & ignei magna copia & violentia ex vifceribus terrae exculfi , & expulfi fuerint; igitur ex iif-dein vaporibus lulphureis in cavitatibus fubterraneis contentis, motis & attritis pariter talia produci poterunt. Scio quidem , Clariir. Friedr. Hoffmannum in fuis obfervationibus phyfico - chymicis , ubi agit de fulphure , non admittere, ex talibus exhalationibus, & evaporationibus
bus fulphureis generari fulgura > tonitrua , & fulmina ; quia, ut ibidem aderit , partes fulphureae nimium fixae funt-, quam ut ex vifceribus terrae evaporare , & exhalare poffint; quapropter Clarilt ille vir fubdituit alias fulphureas, volatiles , nimirum vegetabilium exhalatio* nes , ex quibus talia fieri aderit.
LXXIV.
Verum quamvis non eamus inficias* exhalationes pariter vegetabilium condi-tuere faltem concaudam materialem fui* gurum. Hoc tamen nodram non infringit fententiam» quia illae ipfae vegetabi* lium exhalationes jam prius in vifceribus terrae continebantur, & a vegetabi* libus hauriebantur.
Alterum vero, ubi Clarifll autor aderit, partes fulphureas in vifceribus terrae nimium fixas ede, quam ut in auras exhalare podint, ex nodra fententia didicultatem non habet; quia jam fupe-
...... ..———■' ...................
66 Tractatus IV.
rius §. 50. diximus pyrites humečlatos exhalare fulphureum odorem. Item diximus , dari diverfos in terra hiatus , materiam lulphuream exhalantes, quibus fi candela accenfa applicetur, mox accenditur. Praeterea obfervatio omnibus nota eft ; in locis, ubi materia fui* phurea exuberat, plurima fulgura , tonitrua , fulmina generari. Verum nihil clarius ad fenfus, quam quod in terris ful-phureisodor fulphureus fortiter nares feriat;
• qui certe non nifi a particulis fulphureis volatilioribus & e terra exhalantibus dependet.	LXXV.
Ufque nunc allatae funt cauflae, quae quofcunque vehementes terraemotus comitari folent; nunc fupereft , ut cauffas antecedentes, praedifponentes, feu occa-fionales terraemotus , qui 1755. diver-fas occupabat provincias, determinemus; verum hic labor, hoc opus, in quo quaelibet aetas, quod laboret, inve*
niet; nam exponere cauffas tum praedi-' fponentes, cum concomitantes hujus horrendi terrsemotus, qui uno quafi momento fe ad 4000. milliarium extendebat, fane arduum , fi non impoffibile , videtur
LXXVI.
Interim ; ut Chriftiani philofophi fummam Numinis providentiam adoramus & agnofcimus, a Deo, tanquam autore & confervatore omnium rerum has terrae convulfiones pariter dependere ; quia hic in omnes effečtus naturae tanquam caufla prima influit ; adeoque ab ipfo dependet, ut praedičbe caulfae antecedentes , feu occafionales applicentur aut amoveantur; cum iftae pariter ab illo regantur & dependeant, uti facrae literos nos docent.	,
Igitur certum eft, haec& fimilia fa?pe in poenam peccatorum noftrorum eveniflfe & etiamnum evenire.
E a
Si
Si autem, ut Phyiici in praedičlas caufas praedifponentes & occafionales moderni tememotus inquirere velimus, debemus neceffario mutationes temporum , feu tempeftates , quae praecefierant, examinare , unde fpero, fore, ut aliquid faltem verifimile eruere poilimus.
LXXVII.
Notum efl anno 1754. per totam Hi-fpaniam, uti & Portugalliam tempeftatem ficciflimam , & fummam anonae penuriam praeextitifle, anno vero fequente 1755. fucceflifle copiofiiTimas pluvias; quin-imq jam in Oftobri, quod in his provinciis omni tempore rarum , magnam nivium copiam decidiflfe, quibus dein I. Novembris terribilis ille & omni aevo memorabilis tememotus fupervenit. LXXVlII,
Si fupei* illis, quae nunc attulimus, ratiocinari licet, concludere debemus, quod, cum praecedenti ficciflimae tempe-
peftati abundantes fucceflerint pluviae , pariter ex vifceribus terrae copiofilTimae tunc fuerint exhalationes aqueae, quia jam fuperius LXX. oftendimus, quod pluviae dependeant a vaporibus aqueis ex terra in atmofphaeram aeris elevatis ; cum vero jam in Očlobri eodem anno co-piofae nives oppleverint terram , tunc a frigore externo derepente omnes pori & meatus corticis terrae conftringebantur & occludebantur; adeoque copiofilfimi illi vapores aquei, qui alias exhalare debuiflent, in viferibus, feu cavitatibus terrae congregabantur , qui dum cum materia fulphurea & martiali ibidem contenta mifcerentur omnia illa, quae LXV. diximus, caulTabantur; nimirum fa&um eft primo, ut dum tales vapores aquei in cavitatem irruerent, aequilibrium aeris ibidem contenti auferrent; unde ille in motum concitari debuerit. Fačlum eft fecundo, ut praedi&a illa materia ful-
E 3 phu-
7°
phurea incalefcere, effervefcere , & ra-refcere inceperit, ex quo aer praecipue contiguus pariter magis femper & magis rarefieri & moveri debuit, a quo aeris motu materia fulphurea adhuc magis commovebatur & atterabatur , magis incalefcebat, & rarefiebat, ac tandem inflammabatur , a qua, uti fuperius offendimus , fumma tum aeris, cum materiae fulphureae rarefačtione latera feu parietes cavitatis femper pariter magis premebantur & diftendebantur, ut pars debilior & minus refiftens neceffario defilire & rumpi debuerit; quod in noftro cafu in pluribus locis illius cavitatis videtur fačtum effe; nam vis illa vix non eodem tempore fe extendebat per totam Hifpaniam m Africam ufque, item per totam Portugalliam , partem Galliae in Americam. Ex quo patet , has cavitates elfe debere profundas & profundiores oceano; quia fubter has maris aquas
prae-
praedičla vis ex Europa in Africam & Americam penetraverat.
LXXIX.
Superius jam dičtum fuit, in profundis loris fubterraneis dari plures cavitates , quae per latera, feu parietes intermedios plus 'minus denfos ab invi* cem feparantur, aut quae per certos meatus feu canales inter fe communicant ; dum igitur praedi&a vis rarefa&a & inflammata five per disruptos intermedios parietes, five per canales intermedios, ii ve utroque modo in alias adjacentes cavitates irruit, debet ibidem neceflario ingens terraemotus fieri , quiaifta expan-fio fit adinftar fulguris & fulminis quafi inftantanei & fummo cum fragore; nam dum praedi&a vis rarefa&a fua, quibus violente continetur, perrumpit clauftra, & qua data porta in alias adjacentes irruit cavitates, tot & repetitae fiunt im-pulfiones & refračtiones in parietes ta-E 4	lium
lium cavitatum, ut ifti neceflario contre-mifcant; jfte impulfus renovatur faepius, quia praedica materia faepius inflammatur, ex fupra jam allatis cauflis, un-• de fiunt fulgura, tonitrua & fulmina ; hinc fačtum efl, & etiam fit, ut fae-pius & repetitis vicibus concufla fuerit terra cum ingente murmure, fibillo & fragore; nam fuperiusjam oftendimus, quod in-terclufus & motus aer majores & plures patiatur refra&iones & impqlfiones ; fic ex hoc fundamento dicit Retrodorus Chius, uti videre eft apud Senecam, quod vox in dolio cantantis intendatur. Idem videmus contingere in certis antris, ad quae fi lapis projiciatur, fiunt ingentes fragores & tumultus; quae omnia certe non aliunde , nifi a pradi&is repetitis refractionibus & allifionibus dependent ; & eo magis augentur, fi illa vis non tantum ab aere , fed etiam a particulis fulphureis rarefačtis, & inflamma-
I
I	'	"I I	. ■■
de Terraemotu. 73
matis dependeat; uti hoc contigit in noftro terraemotu. LXXX.
Haec terribilis tragoedia tam diu repetit, donec praedi&a materia fulphftrea deflagraverit, aut per certa fpiracula , feu montes ignivomos expiraverit; etenim experientia edocuit, quod furentibus Vulcaniis montibus terraemotus file-ant. Tempore, quo 1755. & 17$6. terraemotus furebat, aliquoties quidem fa-<ftum eft, ut -dEthna & Vefuvius fumare & furere inceperint, fed tali impetu alio verfo mox Alebant.
LXXXI. «.
Hoc quidem verum eft, quod in tali terraemotu multum de praedkfta materia ful-phurea volatili per terram porofam in aera atmofphaericum tranfpiret ; quod praecipue in praedico terraemotu fačtum erat, totamque hyemem obtinebat. Etenim notum eft hyemem 1755.&1756. fuifle temperatiflimam & fere veri fimilem;
E 5	item
item vix credo, obfervatam fuiffe hye-mem, in qua tot meteorea ignea, tot fulgura , tonitrua & fulmina vifa fuerint, quam per praedi&ae hyemisdecurfum. LXXXII.
Pariter ex relationibus habemus , quod in fodinis praecipue Saxonicis hoc tempore talis fuflfocans calor obfervatus fuerit, ut operarios a labore folito arceret. Verum haec omnia infallibile nobis exhibent argumentum afferendi praedičtam fulphure-am materiam fuiffe hujus terraemotus cauf-fam, cum negari non poffit, eandemin vi-fceribus terrae, antequam exhalaret, prae-extitiffe. LXXXIII.
Hačtenus demonftratum eft, cauf* fam terraemotuum principem effe , aut illam materiam craffam fulphuream, py-riticam, aut fubtiliorem volatilem fulphuream , aut etiam utramque fimul, quae accenfa adinftar fulguris uno quafi momento ad vafliffima & remotiffima fe
ex-
de Terrjemotu. 75
extendere poteft loca. Interim in hac fubfiftere non pofTumus, fed admittere debemus , dari etiam alias terraemotuum faltem leviorum cauffas, in quibus nulla praedi&ae materiei fulphurese accenfio intercurrit; ne vero haec perperam di-<fta videantur , confiderare debemus ea, quae in fuperficie terrae contingere folent. Numquid conflat , ingentes faxorum moles a rupibus faepe feparari abfque manifefta cauffa ? quinimo integros montes infirmis fa&is eorum columnis & fornicibus apud Plinium Lib. a. C. 91. aliofque autores confedifie, & fe ipfos abforbfilTe leges? Item vaftiflima aedificia injuria & edacitate temporum labefa-dari, ac tandem , cum haec plus ponderis, quam virium habuerint, corruere , omnes norunt.
Dum enim haec & fimilia magnae molis cadunt, terram ita quaflant , ut omnia , quae in vicinia funt, una con-
tre-
tremifcant ; talia quoque intra vifcera terrae contingere faepe , quis negabit? Si enim dantur, uti jam probatum eft , ampliffimae, & vaftiflimae fubterraneae cavernae, quae habeant diverfos anfračlus , diverfas circumgirationes, diverfas columnas, fornices, quibus tanquam fulcris ingentes terrae moles fuftentantur , utique facile fieri poteft, quinimo faepe fit, ut talia fuftentacula jačluram temporum patiantur, ab influentibus aut a praeterfluentibus aquis fubterraneis fol-vantur, abradantur, aut ab aere , aut a fpiritu illo catholico exedantur, & debilitentur, imparesque fiant tanto feren-, do ponderi; in tali enim cafu ingens terrae moles fuis deftituta fulcris praeceps ibit, cujus impetus eo major erit, quo major moles, & quo profundior cafus; quo tempore terra tremere & concuti debebit ; in tali enim flatu fit tam impe-tuofus aeris intra cavernam motus, ejuf-
que
DE TERRiEMOTU. 77
. que magna ad parietes columnae allilio & repetita reflexio; qualis in fuperficie terrae nunquam fieri poteft. Hoc videmus in aliquibus profundis-puteis & cavernis , quae aperto ore ad fuperficiem terrae hiant, fi lapillus in talem cavernam dejiciatur, tunc fit magnus ftrepi-tus & fragor ; uti refert Eruditiflimus Verulamius in hiftoria ventorum : funt quidam putei in Dalmatia & regione Ce-ranaica, in quibus, fi dejiciatur lapis, excitantur tempeftates.
LXXXIV«
Terraemotus ab ifta caufla excitatus, arčtos intra limites , continebitur , nam vix ad unum alterumve milliare fefe extendet-
LXXXV.
Verum alia, quae forte frequentior , quae magis funefta efle folet, adftrui po* tefb terraemotus caulfa, quae fine acceil-fione alicujus materi« fulphure« terrae-, v	, mo-
78 Tractatus IV.
motum excitare poteft, & haec ad ilatum , feu ventum fubterraneum reduci, & hac ratione' comprehendi debet. Ad hoc vero,ut iftud aflertum clarius exponatur & facilius intelligatur, praemittenda, & de verbo ad verbum adducenda eft notabilis illa obfervatio, quae in Ačlis Anglicanis edit. Lipf. p. 387. habetur. ,, Quando „ in profunda fodina occurrit magna co-,, pia aquae ftagnantis hiemalis, folere ,, operarios aditum parare , qua deri-,, vent aquam illam: fed fimul ac ad „ illum Horizontis paralelifmum perven-,, tum fuerit, ut aqua incipiat devolvi, ,, in locum tutum operarios fe ex aditu, ,, quam primum pofllnt recipere, ne in ,, fruftra comminuantur ad latera aditus: „ inclufum enim aerem feu ventum in ,, aqua ftagnante fragore adeo horribili „ erumpere, ut crederes, difplodi tor-,, mentum, tantaque violentia, ut omnia „ fecum rapiat,ipfas dilfolvendo rupes, vel
ali-

DE TeRRjEMOTU. 79
„ aliquam multum diftantes in opere feu „ aditu. LXXXVI.
Superius jam diximus, aerem, qui in cavitatibus fubterraneis continetur, ef-fe in fiatu violento , etfi immotus fit, in aequilibrio; fi vero contingat, ut ex aliqua parte talis cavernae aqua irruat, aut vapores aquei in guttas condenfati ad illam ferantur, tunc necelfario in tali aere tollitur aequilibrium ( quod etiam fieri videmus in noftra atmofphaera) igitur aer, qui prius quietus erat, commovetur, & pro diverfa ampHludine talis cavernae nunc magis, nunc minus ad ejusdem parietes allidit, & refringitur, ficque ventus excitatur ; qui dum per anguftos & anfra-duofos cauales ab una caverna ad aliam tranfit, non tantum fibillum , mugitum» fed etiam magnum fragorem excitare po-teft ; uti jam paulo ante de lapillis in puteum, aut cavernam injedis didum efi. Ex qua impetuofa ad parietes alli-
fio-
fione, & exinde fubfequente fragore terraemotus excitari poteft.
LXXXVII.
Accedit, quod, dum ventus in parietes cavernae allidit & impellitur, facile contingat , ut aliquam terrae molem minus cohaerentem, & reliftentem a loco fuo difmoveat, & ad fundum cavernae praecipitet; in quo cafu dum duae tales caullae concurrunt, fortior & fenfibilior etiam terraemotus continget, qui aliquo* ties repetere, & fat diu perdurare po* teft, donec aer fubterrineus fe ad aequilibrium componat.
LXXXVIII.
Si talis caverna , in qua praedičtus excitatur ventus non multum a fuperfi-cie terrae diftet, tunc fieri poteft, ut ab illo fragore & impetu fuperior pars , tanquam minus refiftens rumpatur , & terra laxata dehifcat, aut fubfidat; unde obfervamus, quod per terraemotus
fie-
D £ Tsrr^emotu. 8l
faepe aperiatur abfque eo , quod fumus aut flamma exeat; quod certe fieri non poflet, fi omnis terraemotus ab accen-fione fuperius expofitae materiae fulphu-reae dependeret.
Quare vides Benevole Lečtor, quod ad aliquam ex jam addu&is cauflam quilibet terraemotus reduci, & exinde tan-quam fonte omnia ejus phaenomena explicari polfint. Quare fit
SECTIO III.
De pracipuis terramotm phaenomenis , item de fontium , conchyliorum , ajiuum, ventorum & aliorum , qua ex nofira Jequuntur Jententia, origine, canjts & effectibus.
LXXXIX.
Oie phoenomenon , quod in diverfis O aliis , fed praecipue in terraemotu
Tom. IV.	F	1
82 Tractatus IV.
i. Novembris 1755. obfervabatur,vix aliunde, quam ex noftra fententia deduci poterit, erat autem tale: nimirum , uti jam ex §. XXXIX. patet, quod vis illa ex Portugallia fe extenderit , in Africam & Americam, & magnam Europae partem eadem die & eodem fere tempore pervagaverit; haec fere momentanee ad 4aoo. miliiarium in diftans fe extendens & expandens ačtio fane non aliter concipi nec exponi po-teft, quam quod praedičta §. LXIV. materia fulphurea volatilis inflammata, & accenfa adinftar fulguris, & materiae elečlricae ad talem diflantiam fuam exe-ruerit vim. Etenim repetitis experimentis jam evičhim eft , materiam fulguris efle materiam elečlricam , & materiam eledlricam ad indefinitam fere diflantiam quafi momentanee, & inflantanee fuam exercere vim. Unde fapientiflime Eru-ditilfimus D. Kriiger ad *hanc materiam
ele-
elečtricam ad explicanda phoenomena ter-rsemotus refpexit.	Alterum phcenome-
non multo majore admiratione dignum, quod §. XXXIV. jam expofitum habetur , confiftit in eo: Nimirum 1. Novembris 1755. item 18. & 19. ejusdem menfis, uti etiam 9. Decembris ejusdem anni obfervabantur diverfa maria, flumina, diverfi fontes & lacus repetitis & alternis vicibus nunc intumefcere, mox iterum detumefcere, ita, ut mare in di* verfis locis fexies intra horam increverit & decreverit ; fic fons medicatus Teplicenfis in Bohemia fexies pariter intra horam increverat & decreverat.
XC.
Hoc mirabile in natura phcenomenon non aliam, quam ex noftra lententia de-dučtam explanationem admittit; nam fi meminerimus eorum , quse §. XXXI. dičla funt, & quae in ačtuali terrsemotu concurrunt, palam erit, quod in cavi*
F a tati-
tatibus fubterraneis debeat fieri tam aeris, quam partium fulphurearum praecipue volatilium immanis rarefačtio, a qua rare-fattione aqua in his cavitatibus contenta ita premitur, ut neceflario per meatus, & canales fubterraneos tam ad mare, quam ad fontes, flumina & lacus, cum quibus, ut diximus , §. XLV. communicat , propelli, & extrudi debeat; etenim jam oftendimus, in locis fubterraneis , etiam profundiflimis, dari magna hydrophylacia, quae per diverfos canales, uti ipfe Clarilfimus Woodbardusfta-tuit, cum mari, fontibus , & lacubus communicant; fi itaque aqua in praedičtis cavitatibus ita premitur , facile fit, ut ad loca, cum quibus communicat, exprimatur. Si igitur in illis cavitatibus fiat alternativa preilio aquarum, uti jam oltendimus , fieri pofle, fi nimirum fiat ibidem alternativa accenfio , & fulguratio, tunc debet pariter fequi alternativa
in-
intumefcentia & detumefcentia ; nam fi-cut dum aqua; in fuis hydrophylaciis a praedičta rarefa&ione premuntur, exprimi debent, v. g. ad mare, quod exinde intumefcit, ita dum praedičla rarefaftio, & preffio remittit, aquae ad abyffiim, ex qua prodierunt, revertuntur , unde fit detumefcentia.
Ex quo pariter conftat, ut dein dicemus, quam facile omnes difficultates de diluvio univerfali exinde falvari poffint XCI.
Hoc quidem verum eft, quod illa intumefcentia , quae ad littora maris ob-fervatur, diu in tali ftatu perfeverare non poffit, eo, quod aquae paulo poft fe ad aequilibrium cum aliis contiguis reducere debeant. Dum vero talis aqua magna mole & magno impetu ex fuo gurgite truditur ad mare,facile fit, ut t in vicinia hujus gurgitis aqua marina tumeat , quin adhuc increfcat alia aqua F 3	ma-
marina magis, remota. Talis cafus legitur : Hiftoire de 1’ Academie Royale, anno 1725. Scilicet in Normania ad , portum villae flaminiae 13. Julii mare ad 1 o. pedes increverat, quin hoc in vicinis locis, ut Cherburgi, Cartereti, aut Ro-zeliis obfervatum fuerit.
XCII.
Item facile concipi potefl, quare aliqui fontes ex terraemotu obliterentur , & alii noviprofiliant, quia illa ipfa vis tantam terras molem in certos fontium canales intrudere potefl:, ut exinde obftruantur ; & illa ipfa vis poterit alios per terram minus cohaerentem , & refiflentem cana-les novos flbi praeparare , ficque aquam illuc derivare , atque novos fontes excitare.
XCIII.
Verum ne mirum, aut forte impofli-bile alicui appareat, tantam molem a-quarum a prasdičla rarefacAione exprimi,
&
m
DE TeRIUMOTU. 87
& ad circumferentiam terrae propelli pof-fe, attendat illa, quae fuperius diximus de vi tam aeris, quam partium fulphu-rearum rarefactarum, fed praecipue ad illa, quae de Vefuvioardente & furente allata funt; fic enim fpero, fore, ut facile vičtas praebeas manus. Nam ex his patet, rarefačtione aeris, & partium ful-phurearum, quae in cavitatibus Vefuvii fit, magnam copiam faxorum, metallorum, aliarumque rerum ita longe rejici, ut cineres ad portumMelitae Venetias,quinimo Conftantinopolim ufque pervenerint. Igitur adhuc facilius videtur fieri pofTe, ut aqua ex fuis hydrophylaciis a praedi-čta rarefačtione ad fuperficiem terrae pellatur ; nam fi omnes terribilis terraemo-tus 1755. effečtus confideramus, fačta comparatione cum illis, qui ex Vefuvio ardente, & furente fiunt, videbimus , quod vis rarefaCtionis in noftro cafu flatui debeat elfe multo major, quam illa, F 4	quae
■■ 1■ ■ 1 ...............................
quae eft, dum Vefuvius ardet, & furit; ilia enim fe tantum ad vicina loca extendit, cum alia tertiam orbis terraquei partem occuparit.
XCIV.
Hinc patet quoque ratio,quare illo tempore, quo praedičla aquarum intu-rnelcentia obfervabatur, in diverfis locis, tam in mari, quam in lacubus , aqua quafi bulliret, & in varios moveretur vortices, apparebat , quod phcenome-non fine dubio ab aqua ex profundis by drophylaciis magno impetu proruente, derivari debet; hoc ipfum videre eft in mirabili illa Norwegiae charybdi , quae per 6. horas aquas marinas quam avidillime haurit, & abforbet, per alias vero 6. horas fummo impetu evomit ; in quo cafu aquae quafi in montem affur-gere , & bullire videntur. Ex qua ob-fervatione evidentillime patet, quod tam intumefcentia, quam ebullitio aquarum ,
quae
DE TeRR/EMOTU. 89
quae in terraemotu obfervantur , ab aquis ex abyflfo , feu cavitatibus fubterraneis impetuofe irruentibus dependeant.
xcv.
Patet exinde pariter ratio , quare diverfa flumina, ut Rhodanus, Viadrus, aliaque exundarint, & tumuerint tempore alias pacatiflimo & fereno, ut proh dolor! vicina loca tantum exinde detrimenti ceperint. Hoc quoque ex duplici caufla evenifle videtur , partim, quia mare vicinum, in quod alias talia flumina fe exonerare confueverunt, ita tumuerat & increverat, ut haec in illud fe exonerare non poflent, & partim, quia a tergo feu ex fcaturigine ipfis major aquarum moles accedebat, unde dein neceira-rio exundare & omnes adjacentes terras labefactare debebant.
XCVL
Ex hac alternativa intumefcentia, & de-tumefcentia multa aliasin natura ignota in-F 5	ferri
ferri poliunt, ut primo, quod haec confiderari poflit tanquam aeftus maris infolitus, & irregularis, eo, quod cauflfa hujus fuerit extraordinaria, quae aquas ex vifceribus terrae expreflerat, uti jam probatum eft.
Jam fi fupponamus, quod aeftus maris irregularis fiat abfque lunae ačtione, live illa dicatur preflio , five attračtio , five materiae gravificae interceptio ; tunc poflumus , quinimo debemus omni cum fundamento etiam admittere, quod aeftus foliti,& regulares fiant pariter fine aliqua' ačtione lunae ; adeoque quod luna, quae ab omnibus vix non philofophis pro cauf. fa aeftus marini accufatur , plane- indifferenter fe hac in re habere videatur. Hoc fyftema tanquam novum A. R. P. Kell, Vir Dočtifiimus adoptavit, & ad ejusdem confirmationem fingulari induftria quam plurimas collegit obfervationes , quae infuis celeberrimis operibus philofo-phicis videri poflunt,
XCVII.
J1	■.	.... ■ '	' ■
DE TeRRJEMOTU. 91
XCVII.
Ali vix meo judicio melior & effi-cacioradferri poteft obfervatio, quae hoc fyftema magis firmet, quam- illa, quae hoc tempore terraemotus obfervata funt , tum in mari, cum in lacubus; nam fi mare ad littora, item lacus adurgere, elevari,feu intumefcere &detumefcere poliunt, quod idem efl:, ac aeftuare , eo, quod aquae ex hydrophylaciis fubterraneis per certos canales feu voragines cum mari & lacubus communicantes irruant, tunc ifta intumefcentia fiet , quoties Caulfa aderit, propter quam aqua ex praedi&is hydrophylaciis communicetur mari. Quae vero polfit elfe caulfa, propter quam aqua ex praedi&is hydrophylaciis bis, aut fe-mel de die influat in mare, unde illud intumefcat , iterumque refluat , unde mare detumefcat; omnino difficile eft determinatu ; & revera tota difficultas hujus
i	.........—■ ■ I■	' ■ I«. ■■
92 Tractatus IV.
jus fyftematis in determinanda & affignan-da tali caulfo verfatur.
XCVIII.
Interim fi confideremus praecipua duo naturae phaenomena, hoc facilius concipi poterit; & quidem primum, quod terra quotidie circa fuum axem giretur; item, quod atmofphaera non ubique aequaliter globum terraqueum premat, fed, uti celeberrimorum autorum obfervata docent , haec preflio verfus polos femper magis augeatur; verfus aequatorem vero , & fub eodem, minuatur ; quod patet a ponderatione gravium, & ofcil-latione pendulorum ; & fane haec unica eft ratio, quare fub aequatore , & in ejus vicinia aeftus majores , & magis regulares obferventur; circa polos vero , & fub illis nullus fit diurnus aeftus , aut faltem minor. Si igitur haec conlideren-tur , facile concipi poteft, quod fub diverfa, & regulari, quae quotidie fit,
DE TerRJEMOTU. 93
circumgiratione globi terraquei, & diver-fa ac inaequali preffione aquae marinae nunc accrefcant, nunc decrefcant; prout necefle eft, ut inter aquas fubterraneas, & marinas aequilibrium fervetur. Quam-diu enim aquae marinae cum illis, quae funt in illa magna abylfo, aequilibrium fervant, nullus erit aeftus , fi vero in una alterave parte tale aequilibrium dematur , ibi, ubi tale deeft, debet fieri aeftus, aft tale aequilibrium facile & fere regulariter quotidie tollitur; quia jam diximus, quod prelilo aquae marinae fit major verfus polos, minor circa aequato-rem, unde fi confideremus ex fačta hypo-thefi, quod terra moveatur, facile concipiemus, tale aequilibriu m tolli debere. Doleo, quod praefatus Clarilfimus Autor cauftam iftam nec attigerit, multo minus explanarit; doleo pariter, mihi latis temporis derogari, ad hujus fufficientem inveftigatio-nem, quas cura maneat alios.
XCIX.
94 Tractatus IV.
XCIX.
Interim ex his , quae compendiofe attuli, patet, caudam faltem materialem hujus recurfus aeftuum, five fint regulares , five irregulares , intra vifcera terrae, & non extra illam, ut in luna , latere ; neque enim obeft illud argumentum , in quo adverfarii totam vim ponunt , quod nimirum aeilus regulares videantur motum lunae fequi, & quotidie bis intra 24. horas & 48. minuta uti dies lunaris , abfolvi. Item cum luna quotidie 48. tardius oriatur, idem contingat etiam in aeftu maris. Verum jam fuperius dičtum eft aefius regulares eodem modo contingere , ut irregulares fed quis dicet, quod aeftus maris & lacuum, qui 1. Novembris Anni 1755. fexies intra unam alteramve horam contigit a luna dependere poflit. Igitur fi-cut hoc in cafu diximus aquas marinas, & lacuum incrementum adfcivifle ab a-. •	quis

de Tbrrimotu, 95
quis fubterraneis irruentibus, decrementum vero ab iisdem recedentibus , ita etiam omnes aeftus regulares eadem ratione contingere debere.
C.
Tales aeftus maris infoliti faepe ob-fervantur, fed notatu dignus eft ille, quem refert Dom. Newhoufe fupplem. ačt. Lipf. Tom. i. anno nimirum 1669. mare intra tres horas circa Weymutum fepties affluxit & refluxit; idem pariter contigit in Tamefi anno 1656. 3. Očt. item anno 1749. 13. Julii hora ir. matutina mare alias pacatilfimum in Comitatu Pembrockshire intra 1. horam fepties aeftum palfum erat.
CL
Item naturae fcrutatoribus noti funt diverfi Euripi, qui aefluin patiuntur absque aiiqiia ačtione lunae; fic nota eft illa mirabilis Charybdis in Norwegia, Mel-ftroom dicta, cujus ambitus ad 13. fere .	mil-
milliaria fe extendit. Dum enim Oceanus refluxum patitur tanta copia per fex horas haurit aquas marinas, aut quidquid five naves, five Balanae praedi&um voraginis ambitum attigerit una hauriatur, & praeceps in barathrum detrudatur ; per alias vero fex horas, dum Oceanus affluxum patitur, eadem vi , qua prius abforbferat, aquas una cum diverfis rebus hauftis evomit, ita , ut aquae ibidem quafi ebullire & in montes alfurgere videantur, & hoc fit absque illa a&ione lunae.
Ex his fane clare patet, quod mare intumefcat, quia aquae ex cavitatibus fubterraneis in idem impetuofe ruunt, & detumefcat, quia ab iifdem cavitatibus abforbentur.
CII.
Ad majorem hujusaflerti confirmationem plura alia argumenta atferri pollent de fluminibus & iacubus aeftuantibus, de morbis,
ut febribus, infultibus epilepticis periodice & regulariter abfque omni ačtione lunae affligentibus ; cum a noftro fcopo aliena fint , libentiffime praeterimus & aliunde quam plurima eorum in elegan-tiffimo opere A. R. P. Khell; item in operibus Eruditiilimi Kiihnii videri pof-funt. Interim hic unicum praeterire non polium, quin meminerim, quod adaeftum maris, terrae elevationes, ejufque fiffuras tempore terraemotus obfervatas , multum contribuere poffit atmofphaera illo tempore , & in illo loco, ubi fuit terraemotus plerumque levior. Nam mercurius in barometro profundiffimum folet obtinere locuin. Unde dein fit, ut aqua & terra tunc ab atmofphaera minus premantur, licque facile elevari poffint; uti hoc & ex eadem caulla videmus in Typhone, aquas marinas in columnas elevari.
Item ex fententia de terraeinotu , quam fuperius adduximus, clarius,quam Tm. IV.	G	un*
unquam patet origo fontium & fluminum , de qua tam hoc , quam fuperiore faeculo Clariiflmi Viri tam multa tamque contraria nobis communicarunt.
CIV.
Duae principes a Clariflimis Philolb-phis liac de re foventur fententi*, quarum una omnes fontes, fluvios & lacus a pluviis & folutis nivibus derivat; altera vero fontes & praecipue perennes a mari deducit. Verum fi ea , quae in noftra fuperius allata & expofita fententia occurrunt , examinentur & in memoriam reducantur, palam erit, omnes fontes perennes ex fubterraneis profundiflimis, aquarum abyfiis originem ducere ; nam fuperius jam oflendimus ifias aquas fub-terraneas per diverfos canales, meatus, quin etiam per terram porofam cum mari, fontibus & lacubus communicare; quia fi tales aquae in fuis cavitatibus fubterraneis ab aliqua caufla premantur , uti
con-
de Terr.«moxc. 99
contigit in terraemotu i. Novembris an-ni 1755. tunc ad fuperficiem terrae extruduntur , & tam mare , quam fontes & lacus exinde augentur & intumefeunt. Igitur duplici modo praedi&ae aquae fub-terraneae ad fontes derivari poliunt; . vel enim in propria fubftantia per communicantes canales , uti jam diximus, vel evaporando verfus terrae fuperficiem , qui vapores, dum in aliquo cavo fub-terraneo conveniunt, qualia cava praecipue circa montes obfervantur, primo guttas , dein rivulos , tandem diverfa in praedičlis cavis hydrophylacia conftitu* unt, ex quibus dein fontes originem habent, talia igitur hydrophylacia fuper-ficiei terrae vicina cum aliis profundioribus & majoribus hydrophylaciis , feti aquarum abylfis communicant , & , uti jam expofitum ell, conjunguntur duplici modo, nimirum per meatus & canales, quod jam fufficienter probatum G 2	eft;
Ioo Tractatus IV.
eft; igitur dubitare aliquis poteft de vaporibus ex profundo, & quafi centro globi terraquei ad fuperficiem terrae af-cendentibus , quorum magna pars in auras rapitur, & materiem pro pluviis aut nivibus fubminillrat , alia vero horum vaporum pars in diverfis cavis in guttas condenfatur , & ibidem praedičla hydro-phylacia conftituit; verum , li aliquis iequentes, certas & fere unicuique notas obfervationes rite examinarit, facile in noftram abibit fententiam. Nam i. in profundis fodinis , antequam in noftra atmofphaera pluat, experiuntur foffores fuftocantem calorem, copiolillimos vapores, qui lateribus talium cavitatum adhaerentes magnas guttas, & quafi pluviam conftituunt; quinimo rivuli quidam ex talibus fodinarum parietibus ho-rizontaliter in cavitatem faepe tam copiofe depluunt, ut operarios a labore arceant. Saepe etiam contingit, ut cum praedičlis
va-
vaporibus exhalationes fulphureae conjungantur, quae ab acceniis candeiis, aut facibus fummo cum fragore & operariorum ftrage inflammantur & deflagrant. CV.
Dum praedičli vapores in fodinis ob-fervantur, periti & experti foflores praedicere poliunt non tantum pluvias, fed etiam quam diu tales duraturae fint, determinant. Qui vero hos vapores tan-quam pluviae praenuncios nollet admittere, experiri poterit magno cum fui nafi incommodo in latrinis; quin imo obfer-vationes docent, quod in profundis Sue ■ ciae fodinis faepe pluat, coelo exiftente fere-no. Vide Voiageau Nord par Mr. Outhier.
cyi.
Ex hac tanquatn principe obfervatio-ne fequuntur plures aliae pariter certae & aliunde notae, quae prioris effedtus merito dici poflunt: nam dum praediatae evaporationes ex vifcerjbus terrae ad fu-
G 3	per-
perficiem ejusdem fiunt, turbantur di-verfi lacus & fontes, quorum aquae non ita fapiunt ; mare ipfum fine aliquo ventorum impulfu movetur, & quali bullire videtur, quinimo calidius redditur , & magis evaporat, hinc contingit, ut tali tempore pifces ad ejusdem fuperficiem profiliant , quali auram pro refrigerio capturi. Item quandoque in mari nokturno tempore flamma & fcintillae con-fpiciuntur, montes nebulis operiuntur, Vulcanii vero copiofos & denfos vapores & fumos exhalant; praeterea alia , quae vix non in omnibus corporibus foli-dis, ut lapidibus praecipue marmoribus & ferro obfervantur, quae omnia, dum imminet pluvia , hurpida apparent.
CVII.
Cum itaque omnia haec obferventur, uti diktum elt, antequam pluat, eviden-tiflime inferri poteft, quod maximam partem tam pluvia, quam multorum
fon-
fontium origo a praedičla evaporatione dependeat; nam pars talium vaporum penetrat fuperficiem & cruftam globi ter* raquei, atque in auras elevatur, unde pluviae dependent; pars vero in diverfis cavitatibus non procul a fuperficie terrae in guttas condenfatur, ibique accumulatur, & praedičla fuperficialia hydrophyla-cia conftituit , ex quibus plerique fontes originem ducunt.
CVIII.
Neque verifimile videtur , pluvias a ventis vapores afferentibus femper dependere, quia juxta Verulamium venti non longe extenduntur, & quia fine ventis ingruunt: Item ipfe ventus ex vifce-ribus terrae originem ducit. Vide Ačt. philof. foc. Ang. p. 387. Item Verulamium de ventis.
CIX.
Hoc quidem facile admittere poffu-mus , quod tam ex pluviis , quam ex G 4	folu-
folutis nivibus aliqua portio aquarum per terram porofam, per rimas, aut filluras fe aliquibus magis fuperficialibus hydro-phylaciis infinuare poflit , unde talia magis turgeant Verum hoc non infringit noftram fententiam, quia exinde concludi non poteft , quod talis aqua det fontibus & fluminibus originem, fed quod ipforum molam & volumen augeat; unde etiam fit, ut ifta aquarum exuberantia brevifiime duret, & una quafi cum pluviis efle definat, & dein flumina fe mox ad priflinam & confuetam ex-tenfionem reducant.
CX.
Dixi, quod aqua pluviarum ad aliqua tantum, & magis fuperficialia hy-drophylacia penetret ; nam fi conditio terrae nimis lapide« aut argillaceae hoc impediat , aut fi talia hydrophylacia nimis profunde delitefcant , tunc aqua pluvia & folutarum nivium ad talia penetrare
non
non poteft , quia de la Hire & multi alii Clarilfimi Viri repetitis experimentis obfervarunt, quod aquae pluviae ultra duos pedes penetrare non pofiint. Neque enim effugium adverfariorum aliquam habet vim, dum refpondent, quod aliter fe res habeat circa montes eorum-que radices, fed noftra opinione crederem , contrarium obtinere debere , nam fi aqua pluvia in plano horizontali, in quo diutius quiefcit, ultra duos pedes penetrare non poteft, neque etiam tam avide a terra hauriatur, ut videmus in cloacis diu perfeverantibus; multo minus penetrabit in montibus, aut circa eorum radices, &juga, quae funt tan-quam plana inclinata, ubi aqua pluvia partim fua gravitate, partim ab alia aqua ex monte decidua magna violentia & celeritate ultro abripitur.
CXI.
Quare ex hoc fundamento, per fe corruit illud argumentum , in quo Cla-riifim. Vallifnerius, aliique tantum fiduciae ponunt, dum dicunt, obvia experientia conflare, quod deficientibus pluviis deficiant fontes & flumina ; fuper-venientibus autem pluviis haec quali re-nalcantur. Unde concludi poteft, fontes & flumina originem habere ab aqua pluvia.
CXII.
Aft ex illis , quae fuperius diximus aliud clariflime eruitur ; nam fi tam pluviae , quam praedicfla illa hydrophy-Jacia fuperficialia originem habent a vaporibus fubterraneis, nemo mirabitur, fi imminutis , aut fupprelfis illis vaporibus , & alio raptis tam pluviae, quam ilia hydrophylacia , adeoque fontes & flumina jačluram patiantur ; tunc enim verum quidem erit, quod deficientibus
plu-
DE TerRJEMOTU. IO7
pluviis deficiant multi fontes; fed verum non erit, quod ideo deficiant, quia deficiunt pluviae , interim bene dicere pof-fumus, quod ideo deficiant fontes, quia deficiunt evaporationes , & ideo deficiant evaporationes , quia a diverfis cauf-fis intra vifcera terrae agentibus & nobis ignotis alio vergunt, & rapiuntur.
CXIII.
Interim dixi, quod in magnis ficci-tatibus multi fontes, fed non omnes deficiant. Sic illa mirabilis fcaturigo Mu. tinenfis, de qua Ramazzini eruditilfime fcripfit, fi ve pluat, fi ve non pluat, fi-ve folvantur in Alpibus nives, five non, femper manet eadem, hoc eft ipfius in puteis aquae ad eandem femper altitudinem afcendunt.
Item Derham. Tfreolog. phys. af-ferit, fontem prope Upminfter immutabilem manere , live pluat, five non. Idem videmus in multis aliis, fed prae-
ci-
ioS Tractatus IV.
cipue fontibus medicatis. Quod ex no* ftris fundamentis facile falvari poteft , quia jam fupenus ditftum eft, aquas fubterraneas duplici modo fontibus & fluminibus praebere originem , nimirum primo per evaporationem , talium* que vaporum in fuperficialibus hydro-phylaciis collecftionem , & dein per communicationem mediante canalium cum fontibus & fluminibus. Sic dantur fontes & fluvii, qui utroque modo & originem & augmentum capiunt; dantur vero alii, qui uno tantum ex praedkftis modo fuasf aquas accipiunt; poteft itaque aliquis fons, quamvis pluviae & omnes fubter-raneae evaporationes defint, immutatus manere, fi talis per canalem cum abyf. fo communicet. Et tales fane funt con* ftantilfimi.
CXIV.
Sed forte quaeres, unde & quomo* do fieri poteft, ut aqua ex profundifli-
mis
de Terrae mo tu. 109
—————————
mis hydrophylaciis ad fuperficiem terrae afcendat? quaerenti fiet fatis, fi ad priora reflečhmus ; diximus enim , aquas fubterraneas per diverfos canales & mea-tus plus minus amplos communicare cum mari, fontibus, fluminibus &c. adeoque ifti canales inter fe communicantes con-flituunt quendam fyphonem recurvum, in quo ex hydroftatices legibus aqua debet fe reftituere ad aequilibrium, adeoque aqua fontium, fluminum debet aequi-librare cum mari. Unde facile colligitur, quare afcendere debeat, ut dein magis patebit.
cxv.
Sed quaeres ultro, quare & quomodo aqua ex vifceribus terrae per modum vaporum faepe ita afcendat & elevetur ? Huic quaeftioni pariter ex prioribus fa-tisfieri poterit, ubi oftendimus, calorem fubterraneum efle aliquando majorem , aliquando minorem ? item in aliquo loco
efle
no Tractatus IV.
eife majorem, in alio minorem, prout materia illa fulphureo-martialis, aut py-ritica praedominatur. Itaque a calore fubterraneo praedicti vapores in vifceri-bus terrae elevari poterunt tam bene quemadmodum omnibus notum eft, a calore folis aquam in fuperficie globi terraquei in vapores refolvi & elevari. Unde illa quae fuperius attulimus , adhuc magis confirmantur ; nam oftendimus , conflare ex conflanti ob-fervatione & relatione foliorum , quod imminentibus copiofis & diuturnis imbribus in fodinis fubterraneis tum copiofi vapores, cum calor quali fuffocativus operariis magno incommodo fit.
CXVI.
Verum terraemotus anni 1755. nobis evidentifiimum fubminiftrat fundamentum afferendi, quod fontes perennes communicationem & originem ex profundifli-mis hydrophylaciis & abyflis habeant;
etenim
etenim fuperius jam di&um fuit, quod cauffa hujus terraemotus profundiffime latuilfe debuerit, eo, quod fubter Oceanum in Africam & Americani evagata fuerit. Cum vero eadem caufla diverfos & diflitos fontes, lacus attigerit, ut §. XXXVIII. diximus , fignum evidentiffimum eft, quod tales fontes & lacus ex iisdem abyills feu hydrophylaciis habeant ori* ginem.
CXVII.
Ex quibus inferimus primo: quod fontes, qui ex profundiffimis hydrophylaciis originem habent, conftantiores & vere perennes dici poflint, reliqui vero, qui a fuperficialibus & circa montium radices litis hydrophylaciis dependent, * in magnis & diuturnis ficcitatibus deficere poilint; quia fuperius offendimus , talia hydrophylacia a vaporibus fubter-raneis maximam partem dependere. Si igitur tales vapores deficiantf uti hoc in
diu-
diuturnis ficcitatibus contingere folet , debent pariter tales fontes deficere.
CXVIII.
Itera inferimus lecundo, quod Ion* tes, lacus & maria, quae cum magna abyflb, feu cum hydrophylaciis fubter-raneis communicant , etiam communicent inter fe per tubos, feu canales diverfi perimetri; adeoque debeant necelfario juxta leges hydroftaticas inter fe aequilibrium fervare; fi itaque talia liquida elfent ho-mogenea, feu ejusdem gravitatis , debe-. rent fe ad eandem altitudinem componere ; verum cuilibet notum efl, aquas marinas elfe graviores aquis fontanis ; adeoque ex hoc principio fit, ut fontes in altilfimis faepe montibus fcaturire videamus, quod certe non aliunde nifi ex legibus hydraulicis & hydroftaticis dedu* ci poteft.
CXIX.
CXIX.
Quapropter mirari debemus , quod Celeberrimi & Illuftres Viri, ut eo facilius contrariam tueri poflint fententiam, judicent, praedičlos vapores fubterraneos, guttas aqueas, item rivulos, qui in locis fubterraneis obfervantur, ab aqua pluvia fe per terram porofam, diverfasque rimas infinuante, dependere; cum tamen praedicfti vapores, uti jam diximus, antequam pluat , & dum pluit in locis fab-terraneis obferventur. Quinimo obfer-Vationes nos docent , quod in profundif* fimis fuecicis fodinis fepe pluat coelo exi-ftente fereno.
Plura fimilia legi pofliint apud Verulamium in elegantifiimo tračlatu de ventis, ubi oftenditur, caudam materialem pluviarum ut plurimum ex vifceribus terrae originem ducere, quamvis negare non poflimus , exhalationes, feu evapo-
1'nm. IV.	H
114 Tractatus IV.
rationes lacuum , fluminum, aquse marinae ad pluvias multum contribuere.
cxx.
Unde non videtur magnam habere difficultatem ille calculus, quem Clarifli-mus Mariotte de fluvii fequanae aquis , qualem etiam Clariflimus Sedileus in aliis fluminibus inftituit. Ejusdem genii eft alter calculus, quem ingeniofillimus Hal-leyus de quantitate evaporationis maris mediterranei cum quantitate aquae ex fluminibus in idem fe exonerantibus computavit , exinde conatur enim offendere , quod vapores, qui ex mediterraneo elevantur , longo intervallo excedant omnem molem aquarum, quam omnia flumina in illud invehunt. Igitur infert , quod omnes alii fuperftites mediterranei vapores fucceflive ad terram, vel per modum pluviarum aut ni vis recidere debeant; & cum fle vix quarta pars ad mare iterum deferatur, neceffe erit, ut alia moles
les aquarum pluviarum fe in profundum terrae infmuet, & partim pro nutritione vegetantium, partim pro conflituendis hydrophylaciis, tanquam vaftiifimis a-quarum & fontium promptuariis inferviat. CXXI.
Verum noftri fori non eft, haec mi* nutim trutinare aut refutare , cum haec profundifiime examinata & foluta videri poiFmt in Clariifimi D. Kuhnii meditationibus de origine fontium &c. Item in Ačlis Lipf.anno 1685. Eruditiffimi Plot Societat. Lond. Secretarii, aliisque Cla-rillimis autoribus , qui data opera hac de re tračlarunt, ficque ne aftuin agere videamur, Lečtorem B. ad illos .remittimus.
CXXII.
Item ex noftra de terraemotu fenten-tia facile folvitur, illa de aquis diluvia-nis ingens difficultas. Nam ex facris litteris conflat, quod aqua diluvii quinde-H 2	cim
III	.1 ... ——	■■	' ——-■ »■	..
ii 6 Tractatus IV.
cim cubitis altior fuerit quam altiffimi montes, quos operuerat; cum enim omnes aquae, quae hoc tempore fuperficiem globi terra-quei operiunt, fufficere non potuerint, ut praedičtam altitudinem adipifcerentur, unde neceflarium erat, ut Deus vel alias novas aquas crearet, quod infinitae ejus providentiae obelfet, vel quod tales a-quas aliunde, ut ex aliis fyderibus in auxilium vocaret. Ex quo factum eft, ut aliqui, uti acutiffimus Willon, putarent , quod terra fuo motu in cujus-dam cometae caudam impegerit, & virtute attračliva copiofillimas aquas, tan-quam largiffimos imbres in fe rapuerit, atque fic aquarum molem, quae in diluvio praedičfae altitudini efficiendae par ef-fet, conftituerit. Aft haec & fimilia ad libitum inventa & alTerta videntur; etenim oftendi non poteft , quo illae aquae poft diluvium devenerint,, an annihila« tae, aut alio derivatae fuerint,
cxxm.
CXXIII.
Ex noftra vero fententia facile o-ftendere poffumus, aquas illas fubterra-neas, quae magnam illam abylfum implent , & conllituuflt, ad praediCtum diluvium fufficere potuifle. Nam dum aer in praedicta abyflb rarefactus omnes aquas ibidem contentas exprefTerat ad fuperficiem terrae, fačtum erat, ut aquarum locum praediCtus aer rarefaCtus oc-cupairet, ne ibidem vacuum admitti debeat.
CXXIV.
Hoc autem non tantum reCtae rationi fed & facris litteris refpondere videtur , fic Genef. c. VII. Rupti Junt omnes fontes abyfji magna. Item: E%o adducam aquas diluvii Juper terram.
Si enim ab aliis Vicinis fyderibus aquae in auxilium vocatae fuiflent, non dixillet fuper terram fed potius ip terram.
CXXV.
Item dum dicit: Omnes fontes abyjfi magna rupti jiint fignificat, quod aquae ex profun-dilfimis hydrophylaciis fuma violentia per canales,quibus cum fontibus, lacubus, & a-quis marinis communicant, ad fuperiiciem terrae propulde fuerint, adeoque, quod exinde fumnuis ibidem aedus excitatus fuerit.
Unde iterato condat imo communicatio fontium , duminum, lacuum, & marium cum aquis fubterraneis.
CXXV1.
Item exindededuci poifunt plura hydro-phylacia, feu plures abydi: nimirum aquarum abylfus magna «St plures minores inter fe communicantes, aut faltem plura fimilia hy-drophylacia fubterranea inter fe per diver-fos canales communicantia, abylfus aquarum magna vocari poted.
CXXV II.
Tandem exinde derivari poifunt montes, & diverfa peregrina atque exotica
con-
de Terr.bmotu. I 19
conchylia , quae ibidem reperiuntur, & quorum ortus ad haec ufque tempora magna Phyficorum adeo ecercuit ingenia. Nam dum aqua ex profunda abyilo magno impetu per canales communicantes ad fuperficiem terrae exprimebatur, tunc debuit neceffario contingere, ut multum terrae minus cohaerentis ex his canalibus abraderetur, & ad fuperficiem terrae abriperetur , quae ibidem congefta, ii non omnes , faitem multos , quos videmus , montes conftituerat.
cxxvm
Quia vero exinde canales per quos aqua impetuofe ferebatur , necelfario dilatabantur, fačtum eft; ut una cum aqua & terra ex profundiffimis hydrophylaci* is quam plurima conchylia adferrentur , quae dein partim praedictae terrae ex canalibus abrafae , & ad fuperficiem terrae propulfie immixta, partim a motu & impetu aquarum ultro evečta & ' cum alia H 4	ter-
iao Tractatus IV.
terra mixta, hinc inde fat copiole deprehenduntur. Dum vero aquae diluvii fublidiifent, & fe in priftinas cavitates re-cepiffent, multa? portiones terreftres leviores & limolae, quae cum aquis hinc inde agitabantur, partim lege gravitatis operiebant fuperficiem terrae, partim vero ipfis canalibus, per quos aquae diluvii fe receperant , adhaerendo angufta* bant eorum diametrum , uti mox diximus , nimis dilatatum, quae tamen fuf-ficeret pro confervanda communicatione fontium cum aquis fubterraneis.
CXXIX
Ex quo ratio patet, quare fcaturi-gines circa montes potifiimum habeant fuam fedem; item cur ibidem multa fu-perficialia hydrophylacia efformata fuerint , quia tales cavitates, quae praedi-čla hydrophylacia efformant, nihil aliud efle videntur, quam aliqua pars adhuc fuperftes ex illis canalibus nimium tempore diluvii dilatatis.	Su-
Superfunt aliqua, fed minoris momenti explananda terraemotus phoenome-na, quae facile ex datis principiis folvi & explicari poliunt.
cxxx.
Primo, quare terraemotus nunc magis horizontalis, nunc magis perpendicularis obfervetur, quinimo idem terraemotus in uno loco magis horizontalis & ab una plaga ad alteram direčtus, in ai-tero vero magis perpendicularis effe deprehenditur?	CXXXI.
Secundo, quare unus locus magis, alter minus tremat, quinimo contingit faepe, ut multa loca intermedia leviter, aut plane non commoveantur, ubi tamen alia circumambientia magnopere convelluntur , uti hoc in terraemotu 1755. multis in locis obfervatum fuit. CXXXII.
Tertio, quare & quando fiat fibillus, mugitus & ftrepitus fubterraneus , qui H 5	ab
ab uno loco in alium moveri obferva-tur; item unde bombi & fragores, quali tormenta bellica exploderentur?
CXXXIII.
Quarto, quomodo ex terraemotu aliquando oriantur montes ignivomi, & novae inlulae; aliae vero obliterentur ; item, quomodo novae propullulent fca-turigines , aliae vero per multa' faecula nobiles , comprimantur ; & multa alia , quae aut jam explanata funt, aut levi labore ex his, quae jam dičla funt, deduci poterunt.	CXXXIV.
Itaque de duabus primis quaeftionibus dtcendum aliquid breviffime, & quidem quoad primam dicimus , quod terrae-motus perpendicularis fiat , dum materia intra cavitatem fubterraneam rare-fačta fornicem feu feptum fuperius, tan-quam partem minus refiftentem perrumpit, in quo cafu tota vis materiae rare, fadae in cavitatem fuperiorem fuperemi-
nen-
DE TERRAMOTU. 123
nentem agit, adeoque omnia, quae cavitati huic fuperincumbunt, concutit & contremifcere facit. Dum vero parietes laterales , qui pariter funt fepta cavitates fubterraneas ab invicem feparantia , perrumpuntur, tunc tota a&io & vis determinatur & dirigitur ad lineam magis horizontalem , in quo cafu terra una cum aedificiis fuprapofitis pariter horizon-taliter, & quafi undularet, movetur, quia illa ipfa vis plures & repetitas alli-fiones, repercuifiones & refractiones fub-ire debet. Ifte terraemotus , cujus genii videtur fuilfe ille 1755. poteft fe ad magnam diftantiam extendere, eo, quod, fi impetus fit vehemens, plures tales & amplillimas fubterraneas cavitates perfringere & pervadere pofiit.
Item poteft contingere, ut praedi<fta vis fe non tantum horizonta!iter & ad latera , fed etiam perpendiculariter ad fu-periorem partem extendat, in quo cafu
mo-
motus,qui obfervatur, erit mixtus, &eo violentior. CXXXV.
Ad fecundum vero, quare nimirum unus locus magis alter minus tremat, ipfe Plinius Lib. i i.jam reipondit, dum oftendit aliquas terras facile, & ad in-greflum tremere, ficut in Gabienfi agro non procul urbe Roma jugera fere ducenta equitantium curfu terra tremit. Idem obfervatur in agro Reatino.
CXXXVI.
Interim obfervationibus phyficis conflat, quod terras folidiores magisque com-pačtoe, ut rupeae, montofae, magis & vio-lentius concutiantur, quam rariores limofae, & laxe cohaerentes. Ratio phyfica hujus obfervationis in eo confiflit, quod impetus & vis, quae in rebus compačlis communicatur uni extremo, propagetur ad aliud ufque extremum , ubi e contrario in illis, quae rariora & laxe cohaerentia funt vis communicata mox infringatur &obtun-
da-
datur. Sic globus tormenti explofus, & in folidiffimum propugnaculi murum impačtus commovebit notabilem propugnaculi pariem, quod non fit, fi tale propugnaculum ex terra plus minus limofa & argillacea compačtum fit.
CXXXVII.
Si ultronee de effečlibus, quos terrae motus caufatur, ratiocinari libet, fane illos, qui animalia & fpecialiter hominem attingunt, ex officio phy fici & medici, quo fungimur, ficco pede praeterire non poffumus. Etenim obfervationes & relationes nos docent, quod fiepe vehementes terraemotus diverfi morbi epidemici maligni , contagiofi, quinimo peftilentiales fe-quantur, uti Seči. i.jam diximus. Ratio hujus eft, quod multae exhalationes putridae tali tempore inficiant aera, itera quod ex illo moerore & terrore, quo homines tempore terraemotus percelluntur , humores facile ad putredinem difponantur.
cxxxvm.
CXXXVIII.
Quam vehementer autem mens humana ex convuliionibus globi terraquei percellatur, patet exinde, quod menti exinde tam triftis imprimatur idea, ut diu nočlu-que in continua anxietate & pavore degat uni infixa trifti cogitationi. Ex quo ne-cefiario fequitur, ut omnes funčtiones tam animales, quam vitales & naturales langueant. Unde mirum non eft, fi exinde non tantum corpus, fed & mens aegrotet; etenim multos tali tempore affligit vertigo, vomitus. Alios apoplexia invadit, foeminae paffionibus hyftericis corripiuntur, aliae, quae uterum gerunt, abortire folent. Verum numerus eorum , quos affečtus hypochondriaci, melancolici, quinimo etiam maniaci tenent, vix non aliis praevalet, quod Seneca quaeft. naturah Lib. VI. Cap. I. experientia edočtus confirmat: ,, Nunquam vifa fuit tanta ftuitorum & ,, fatuorum quantitas, quam eo anno, quo
„ ter-
,, terraemotu cecidit iliuftris urbs Pom-„ peja in Campania nonis Febr. Regulo ,, & Virginioconfulibus.
CXXXIX.
Interim calamitofo tali tempore quo-rundam, aut delirantium, aut impiorum malitia eo invalelcere confuevit, ut audeant urbium, oppidorum ruinas, everfiones publice praedicere & vaticinari. Hoc fadurn efle, legimus ex Baronio ad Annum 396. Conilantinopoli fub Arcadio & Honorio cuin maximo habitantium terrore.
Aft idem recentiilime contingit Romae 1702. Nam nodurno tempore, media node, dum fere omnes fomno lepulti ef-fent Romani, quidam fcelelbffimi audebant, femitas, vicofque percurrere, domo-rum fores pulfare, & alta voce clamare, ea node univerfam urbem dirutum & abfor-ptum, omnefque incolas fub ejufdem ruinis fepultum iri, ex quo falfonuncio terrefadi cives, propriam falvare vitam ftudebant,&
feminudi pavidique valedicebant laribus & urbi,feque ad vicinas recipiebant planities, ficque extremum urbis excidium horrentes expedlabant, donec a provido & claro urbis Magiftratu titubantium animi ad quietem componerentur. Huc fpedlat Senecae textus Lib. VI. c. 29. „ Alios timor vehemen-,, tius perturbat, & in dementiam transfert, „ nec unquam plura exempla vaticinanti* ,, um invenies, quam ubi formido mentes ,, religione mixta percufiit. „ Quare fi-mili funeftoin cafu optimum erit divinifiimi Senecae confilium Lib. VI. quaeft. natural. „ Proinde magnum fumamus animum ad* „ verfus iftam cladem, quae nec evitari nec „ provideri poteft * - - „ Timor fine ,, remedio ftultus eft, ratio terrorem pru* „ dentibus excutit, imperitis fit magna ex „ defperatione fecuritas - - Tandem: fi ,, vultis nihil timere, cogitate, omnia „ timenda elfe.
S&mi cafa,. F
/oa (
INIS.
/f
6
•v
IBR ARV



i"V-

■	. : A
* , ?
vv •
;v.v,'	*
.V"' *\ *	'■J**’
! *i‘
1 \, >


v:;
> .Z.'
j’ . ’» .
: , •:
--
' •
' ■ 1
'
> v *	š.v' v. v — v • ;-


. ' A
V, Z*
*■» .	' , 4' C*

■r.
N


4, *


**»
■
4 V

.
■Z’ • < '..4'	• -
- -
• /V
’• •, > .-.V
• r, s: •



V. J.---

'S


.
* ' ' ,

»>.
. “ v
’?■	V-'

./w
f ;•


• ,
. -.i ■

* N
Narodna In univerzitetna knjižnica v Ljubljani
516483
U