©
Slavistična revija (http://www.srl.si) je ponujena pod licenco Creative Commons, priznanje avtorstva 4.0 international.
UDK 821.163.41.09Ratkovič R.
Olga Vojičic-Komatina
Filozofski fakultet Nikšic, Univerzitet Cme Gore
EKSPLICITNA POETIKA RISTA RATKOVICA
Na temelju Ratkovicevih promišljanja o poeziji, a potom i o funkciji i prirodi umjetnosti u doba avangardnih rasijavanja, današnji proučavalac njegovog djela može adekvatno rekon-struisati pjesnikovu, vrlo razudenu i transformativnu poetičku misao. Cjelokupni Ratkovicev esejistički diskurs eklektički inkorporiran u djelu Esejistika i kritika, jeste fundamentalno svjedočanstvo svih poetičkih varijacija koje su veoma frekventne i u njegovoj poeziji, buduci da njegova literarnost varira od neoromantičarskog prosedea, preko zenitističkih, dadaistič-kih i nadrealističkih refleksa, pa sve do krajnjeg i konačnog opredjeljenja za socrealističku profilisanost poetskih tekstova.
Ključne riječi; esejistički diskurs, neoromantičarski prosede, zenitizam, dadaizam, nad-realizam, socrealizam, tradicionalna metrika, poetika osporavanja, antiestetika, moralno pitanje umjetnosti
Based on Ratkovic's notions about poetry and on his ideas about the function and nature of art during the spread of avant-garde movement, today's researchers of his work can adequately reconstruct his very intricate, yet transformative thought. The overall Ratkovic's essayi-stic discourse, eclectically incorporated in the work of Esejistika i kritika [Essays and Criticism], is a fundamental testimony of all poetic variations frequently found in his poetry, as his literary expression varies from neo-romanticism through Zenitism, Dadaism, and surrealist reflection, to the final and definitive commitment to social realist profile ofhis poetic texts.
Keywords: essayistic discourse, neo-romantic attitude, Zenitism, Dadaism, surrealism, social realism, traditional metrics, poetics ofopposition, anti-aesthetics, moral issue ofart
OUvod
Esejistički diskurs poznatog jugoslovenskog pjesnika Rista Ratkovica, savreme-nom proucavaocu služi kao pouzdanao poetološko svjedočanstvo o veoma turbulen-tnom stanju u jugoslovenskoj poeziji u periodu izmedu dva svjetska rata. Pod sinta-gmom jugoslovenska avangarda podrazumijevamo sve reflekse antitradicionalnih koordinata koje su inkorporirane u poetske diskurse brojnih, tada aktuelnih i proslavljenih pjesnika sa hrvatskog, slovenačkog, makedonskog, srpskog i crnogorskog semiotičkog prostora. Buduci da su tadašnji pjesnici pomenutog prostora ostvarivali intenzivne i afirmativne poetičke dijaloge, jasno je da se na nekadašnjem jugosloven-skom tlu, u torn periodu morala kreirati i vrlo inspirativna pjesnička struja koja je burno osporavala tradiciju, a takode je od te struje potekla i jedna vrsta specifičnog inkongruentnog stila u poeziji. Spajajuci katkad antiepsko i folklorno, preplicuci čistu umjetničku promisao sa socijalnim kontekstom i uvodeci dozu logike kao orga-nizacionu komponentu bez koje neki njegovi nadrealistički poetski tekstovi ne bi bili
toliko autentično odvojivi od drugih, Ratkovič ističe suštinsko shvatanje umjetniko-vog prostiranja u svevremenosti i utire put jednoj novoj poetici. Njegovo mišljenje o književniku opijenom metafizičkim pijanstvom u složenom procesu stvaranja, pruža presjek stavova na osnovu kojih se može tumačiti i sve što je antitetički postavljeno u njegovoj poetici. U svom ogledu Težnja transcendentnosti i mitskafunkcija umjetno-sti, filozof egzistencijalista Jaspers zaključuje da postoje tri vrste transcendetalne strukture pojavnog iskustva i da čine eklektičku cjelinu sačinjenu od: intuitivne strukture ili vidokruga realnosti, logičke strukture, univerzalnog saznanja i vidokru-ga duha. Racionalnost, dakle, jeste ujedno i spoznaja o nemogucem koje počiva iz-van granica racionalnog i dokazivog vidokruga. I Jaspers, kao i svi filozofi egzisten-cijalizma, dolazi do paradoksalnog saznanja da misaonim putem čovjek - mislilac - pjesnik, može doci do beskonačnosti, koju opet ne može u potpunosti da dosegne i obuhvati. Ma koliko daje daleko otišao putem svoje neuhvatljive refleksije, pjesnik esteta je intenzivnije nesreden, jer ne zna duhovnu poentu kraja bilo koje imaginaci-je. Paradoksalnost trenutka jeste u tome što je pjesnik duboko svjestan nemogucnosti izlaska iz prostranstva misaonog lavirinta čiji je tvorac on sam. Dilema modernog pjesnika je u sagledavanju esencijalne problematike sizifovske egzistencije u savre-menim tokovima društva i, uz to, u nepronalaženju rješenja. Proizlazi da pjesnik ne može promijeniti shemu svijeta samo verbalnim oponiranjem stvarnosti koja je jača od njega, ali takode i da izlaz postoji u formiranju sopstvenih svjetova koji transcen-diraju sva empirijska iskustva i dostignuca. Rezultat ovakvog pjesničkog konfor-mizmajeste trenutno poništavanje destruktivnih elemenata koji pjesničkog subjekta tjeraju u misaoni progon i stvaranje oaze koja je baza metafizičkog pijanstva. Pošto je takav postupak privilegija samo odabranih, dekadencija vrijednosti ostaje uglavnom nepromijenjena, osim ako pjesništvo stasava iz zametka revolucije. Prožet estetskim pesimizmom, Ratkovič če reči da nema svrhe stvarati kad se več ne može opisati ci-jeli univerzum, koji poeta može spoznati kad se udalji od svakidašnjice. To u cijelosti korespondira sa Jaspersovim gledanjem na imaginativnu moč.
Jasno je da Ratkovič nije bio upoznat sa idejama egzistencijalizma kao pravca koji če mnogo kasnije da uslijedi, ali poredenje Ratkovičeve poetike sa filozofijom apsurda jeste održivo, jer egzistencijalno, estetsko i poetičko promišljanje Rista Rat-koviča i njegovih savremenika, prethodilo je nedoumicama filozofa i pjesnika koji stvaraju nakon Drugog svjetskog rata. Dakle, duhovna baština meduratne filozofije, estetike i nauke o književnosti, jeste uvertirno jezgro u ono što če se dešavati koju deceniju kasnije. Pjesnik koji pjeva nakon Prvog svjetskog rata, želi revoluciju na svim nivoima, a tako što se bori protiv ustaljenih književnih formi i ponovljivih literarnosti, bori se i protiv svih drugih vrsta stagnacije - zalaže se za ekonomski napredak čovječanstva, za jednakost koja iz perspektive današnjeg tumača onovre-menosti, izgleda kao utopijska težnja. Govoreči o potrebi avangardnih pjesnika da u jednom periodu kada je bio dominantan manir konkretizacije i vizualizacije poezije, oduzmu riječima višeznačnost, Ratkovič napominje da svodenje riječi na sliku, dovodi do dekomponovanja strukture, pojednostavljivanja slojeva značenja i zvučanja i osamostaljivanja pojedinih djelova stiha. (Bečanovič 2003: 70). Ovakvo stanje je u potpunosti odgovaralo snovnoj konstrukciji i upravoje proces konkretizacije poezije uslovljen mehanizmima sna. Medutim, Ratkovič je svjestan daje priroda reči krajnje
apstraktna, da ona uvek simbolizuje nekipojam i da van tog odnosa nepostoji. Osim sto je konkretna avangardna slika budila mnogostruko asocijativno polje, takode je i izazivala složen emocionalan proces i burna ekstatična raspoloženja. Tako, riječ je postajala cesto neuhvatljiva i makar je pjesnik minimalizovao na audio ili video informaciju, riječ u poetskom izražavanju dobija i svoju boju (termin koji koristi Ratkovic)' Složene logičke operacije i apstraktna misaona aktivnost su dijametralno suprotne konkretizacijipesničkog izraza koja se manifestuje u pitoresknom alfabetu nadrealističke slike. (72). Sintetizovanjem slika ujednu dominantnu, intenzivira se sugestivna moč kazanog i prikazanog, a prikazivač mora računati na to da poje-dnostavljivanjem jezičkih komponenti, on ne ukida funkcije označenosti, nego ih i produbljuje več samim tim što sve vrača u prvobitni elementarni poredak stvari. Ovakvu ideju su zastupali i pjesnici ultraizma koji su u svom manifestu promovisali vračanje elementarnoj metaforičnosti poezije, ali izričito uz eliminaciju atributivnih i predikativnih pozicija, tj. svega onoga što su smatrali daje za poeziju opterečujuči faktor. Ultraističke pesme se, dakle, sastoje od niza metafora od kojih svaka ima sop -stvenu sugestivnost i sažima nevidenu viziju nekog dela života. (Živkovič 2001: 892).
1 Nadrealistički koncept realizacije metafore
Nadrealistička težnja ka realizaciji metafore podrazumijeva otvaranje primarnog značenja riječi. Praksa nadrealista, po kojoj riječ postaje denotat, iziskuje apsoluti-zaciju osnovnog značenja, čime se, naime, produbljuju asocijativne vizije, jer nijesu diktirane kanonima klasičnih poetika po kojima autor i recipijent nude i dobijaju gotove, očekivane i ponovljive verbalne konstrukcije. Realizovana metafora ima pre-imučstvo da povezuje najrazličitije verbalne jedinice od kojih nastaju sintagmatski nizovi koncipirani tako da poetski diskurs nastao od njih nosi dodatno značenjsko opterečenje; nadrealistički poetski diskurs obilježen realizovanim metaforama vodi porijeklo od alogičkog spektra smještenog u iracionalnom ili predsvjesnom čovje-kovom jezgru i to jeste privilegija koju nemaju druge poetike. Označitelj ili signans je u tom procesu osloboden dejstva očekivanosti pa i signatum dobija oneobičena svojstva zbog kojih nadrealistički tekstovi i nose svojstvo visokoentropičnosti. Semi-ološka nauka ili učenje lingvista, ne može, dakle, podržati razliku označitelja i ozna-čenog - same ideje znaka - bez razlikovanja osjetilnog i inteligibilnog, zasigurno, ali i bez istovremenogpodržavanja, dublje i implicitnije, pozivanja na označeno koje bi prije moglo imati mjesta u njegovoj inteligenciji. [...] Kao lice čiste inteligibilnosti, ono upucuje na apsolutni logos s kojimje neposredno sjedinjeno. (Derrida 1976: 22).
Dakle, interpretacija nadrealističkog signatuma nema pojmovno i racionalno objašnjivo porijeklo pa, samim tim, tekstovi tog prosedea nose obilježje viška in-formativnosti, ali i pojmovne neuhvatljivosti, jer ovdje postoji bogatstvo slikovnih predstava i to, najčešče, izuzetno udaljenih. Takode se stiče utisak daje u nadrea-lističkom tekstu odnos izmedu prikazanih predmetnosti i samog prikazivača u disperziji, stoga što se prikazivačeva stvarnost najčešče percipira kao nešto što jeste i mora biti izvan njegovih racionalnih potencijala. Izuzetak od takvog opozitno uspo-
' Primjedba autora.
stavljenog odnosa, dakle, izmedu onoga što se tekstom predočava i subjektiviteta koji predočava, predstavlja Risto Ratkovic, i to zbog več uočene činjenice da se opi-rao definitivnom antiracionalnom i snovno-kolažno komponovanom poretku. Ovaj pjesnik je stvarao osobeni nadrealistički koncept pa makar on, unekoliko, i remetio bretonovsku definiciju nadrealizma. Traganje za nadrealnim Ratkovič objašnjava u eseju O nadrealizmu iz mogživota, govoreči da odbacivanje svijesti nije oslobodenje svijesti, več obmana. U automatskom i medijumskom načinu stvaranja ukorenjuju se vrlo lako psihopatološke pojave. To su, izgleda, dve najglavnije zamerke nadre-alistima i od strane onih koji razumu pretpostavljaju nešto van njega. [...] Mogu se pobiti sve glavne metode nadrealističkog stvaranja, ali ostaje ona glavna, koja je sama dovoljnapa da stvaranje ne hude pasivno; ta je: ^era u život nadživota. (Ratkovič 1991: 187).
1.1 Ratkovicevo poimanje realnosti i nadrealnosti
Tomas Hobs (Thomas Hobbes) je govorio da samo čovjek ima privilegiju ap-surdnosti; time je,zapravo sugerisao da samo racionalno biče može biti iracionalno. Iracionalno nije nešto što počiva van granica racionalnog, več je produkt duha koji se svjesno odupire rješavanju egzistencijalnih, filozofskih i estetskih pitanja na terenu racionalnog, objašnjivog, te tako i kreativno uslovljenog. Duhovne verbalne konstrukcije nastale kao rezultat iracionalne organizacije, imaju primat slobodne forme i neuhvatljive sadržine. Forma je suštinska nit i inicijalna pozicija poniranja u avangardne fenomene koji su u sukobu sa mimezisom i proizvod su pomenutog Rat-kovičevog nadživota; čak i fenomenološka interpretacija teksta proučava tekstualnu višedimenzionalnost tako što ispituje na koji način postoji ono što zaista ne postoji, več ima samo privid postojanja. Ratkovič pokušava da objasni etape nastajanja umjetničkog djela čije porijeklo briše empirijski raspoložive granice i pruža dokaz da inspiracija nadrealista jeste u nedokučivim iracionalnim prostranstvima. Godine 1924. napisao je pjesmu Dodir za koju kaže daje simbol njegovog života. U tekstu koji tematski asocira na Filozofiju kompozicije Edgara Alana Poa, hronološki govori o nastanku pomenute pjesme Dodir. Poslije jednog praznog dana, on je zaspao i sa-njao neodredenu prazninu u kojoj se, odjedanput, njegov šapat uzdiže do akustičnog vrhunca, tako da ga i on, kao sanjar, odlično čuje. To auditivno svojstvo ga stavlja u funkciju nekog ko je polusvjestan, ko sanja, ali i čuje i posmatra. Zatim videh: iskočise, na pipcima pomileše uz njene gole noge oči moje. (Ona je bila takode neo-dredena, nepoznata devojka). Gledao sam ih kako mile. Čim dodoše do njenih grudi, pupovi njenih dojkipretvoriše se u oči moje. Bio sam ceo u očekivanju i čuh svoj glas mek i tih (a kojije dolazio opet kao izvan mene): A ja čekam spas dodir a. (Ratkovič 1991: 188). lako Ratkovič, parafrazirajuči san, bilježi daje snovna realnost bila sva u iščekivanju taktilnog opredmečenja, ipak, konstatuje da erotski impuls, mada je bio polazište, nije bio istovremeno i poenta pjesme. Stoga, noseči u sebi i nadživotnu konstrukciju, ali i prepoznatljivu ratkovičevsku aksiološku aporiju, ova pjesma pred-stavljauzorakimanentne pjesnikove poetike.
1.2	Amplitude automatizma pisanja u Ratkovicevoj literarnosti
U ranim tekstovima u kojima je Ratkovic dosljedno sprovodio tehniku automat-skog pisanja, približavajuci se tako nadrealističkoj tehnici, apsurdnost je dovedena do vrhunca, a sintaktička i logička veza je u tolikoj mjeri razgradena da se u svemu tome naslucuje neka druga, katkad i dijabolička stvarnost. Takvi tekstovi se prilično razlikuju od kasnijih, u kojima Ratkovic ne sprovodi do kraja nadrealističko načelo. U atmosferi sna, sasvim je uobičajen postupak nepovezanog redanja kadrova, a kada se snovni medijum transponuje u poetski, poglavito nadrealistički, onda je uobičaje-na situacija izmicanja poetskog teksta pred težnjom ka raščlanjivanju. Automatizam pisanja jeste pokušaj pracenja vulkanoidnog kretanja misli, alije to takode i konstru-isana tvorevina sa brojnim, čak, afektirajucim sredstvima i dejstvima. Afektirajucim ih čini fakat da onaj ko ih preslikava sa teritorije sna, imajasno postavljenu namjeru koja se tiče estetske informativnosti. Efekat koji se postiže nadrealističkim automa-tizmom ujedno ostvaruje i manifestnu okosnicu jednog pokreta, što svakako jeste njihova dobra strana, ali Ratkovic ističe da samo tekstovi koji nemaju literarnu, več i neku drugu namjenu, nose u sebi istinski, a ne namješteni potencijal. Nadrealistički 'automatski tekstovi', uostalom, nisu nikakva novina. Pisani su takvi tekstovi i u psihoanalitičkim klinikama, na osnovu kojihje lekar ustanovljavao, ili bar nagaäao, u kojim se motivima krije razlog psihičkom poremecaju njegovih klijenata. Razlika izmeäu literarnih i kliničkih 'automatskih tekstova' u tome je samo sto ovi poslednji sadrže u sebi mnogo manjefalsifikata. (Ratkovič 1991: 208). Ovdje je, dakle, priznao da podsvjesna ostvarenja postoje, ali da konstruktivna granica izmedu pjesničkih i kliničkih, stoji u tome što pjesnik, makar stvarao u halucinantnom stanju ili mu inspiracija izvirala iz snova, uglavnom nije neko kome je dijagnostikovan psihički poremečaj, a kad se tome doda smišljena organizacija poetskog govornog niza, onda je prilično lako ostvariti efekat dezautomatizovanog čitanja na planu automatizova-nog pisanja ili pak jezičke i logičke disharmonije stiha, nastale posredstvom neobične forme. Nadrealističko oblikovanje snovnog materijala artefaktna je tvorevina, a potreba za dotjerivanjem forme pod maskom automatskog nehaja, uočljiva je i opravda-na, po Ratkovičevom mišljenju, iako automatizam u svom osnovnom značenju jeste koncept koji se odupire naknadnom dotjerivanju. Ratkovic zaključuje daje načinjena greška u samoj postavci automatizma, jer on nipošto ne znači da kada pjesnik pomisli na neki apstraktan pojam ili pak konkretnu stvar ili pojavu, istovremeno mora napisati i riječ koja taj pojam označava, te tako redati stvari i simbole bez ikakvog diktata razuma. Istinski, automatizam jeste permanentno bilježenje slobodnih aso-cijacija, pa je njegovo polje značenjski nepregledno, ali pokazatelj uspjelosti jednog automatizovanog akta nije, kako smatra Ratkovic, u nepovezanom lancu značenja, več u izvjesnoj sklonosti ka razumijevanju i odašiljanju poruke.
1.3	Jedna vizija moralnogpitanja umjetnosti
Po mišljenju Tatjane Bečanovič, Ratkoviča pjesnika, sačinjavaju dva usaglašena inspirativna modela - pjesnička inspiracija nastala kao produkt bogatog unutrašnjeg svijeta i konstruktivna komunikacija sa recipijentom prema kome se poetska poruka
odašilje. Da bi kreativni čin u potpunosti bio opravdan, po Ratkoviču, on mora biti izazvan stvaralačkim imperativom pod čijim se pritiskom objektivira unutrasnji svet pesničkog subjekta i intrasubjektivni sadržaji transformišu u intersubjektivne, do-stižuci odreden stepen komunikativnosti i socijalne angažovanosti.(QGC?i\ioyič 2003: 72). Kada govori o moralnoj dimenziji umjetnosti, Ratkovic napominje autonomnost etičkog koda umjetničkog djela, što znači da vrijeme nastajanja djela, kao i sve ono što ono sa sobom donosi - umjetničke i kvaziumjetničke trendove, ideološka stremljenja i ekonomski nivo nekog društva, nipošto ne smiju biti uslovi i uzročnici bilo kakve moralne ideje. Kao umjetnik koji objektivno sagledava dijahronijski presjek svih pomodnosti i nazadnosti u umjetničkim pravcima, on razumije da ono što se u nekom vremenu čini kao pedagoški princip, u nekom drugom vremenu, biva posve obezličeno i dekonstruisano. Stoga, etičnost neopterecena uslovljenostima, u Rat-kovicevoj poetici dostiže univerzalni ideal. Da je, ipak, riječ samo o idealu koji ni on katkada nije mogao dosegnuti, svjedoči i njegovo dvoumljenje o tome da li može biti umjetnik čovjek koji je socijalno nemoralan. (Ibid). Ostaje nerazriješeno šta se uopšte podrazumijevalo pod atributom socijalne nemoralnosti, a s obzirom na to da je Ratkovic pisao kritički esej Moralno pitanje umetnosti u vrijeme kada je poetski i teorijski stav okrenuo ka revoluciji, pretpostavlja se da se njegovo tadašnje poima-nje socijalne nemoralnosti odnosilo na negativno uticanje na auditorijum, ako bi se, eventualno, stvorilo nešto što nije prilagodeno zahtjevima revolucionarnih ukusa.
2 Avangardna estetika ili antiestetika
Kakvu funkciju ima estetički predmet koji zbog zamisli svoga tvorca ne podliježe ničijoj teorijskoj kritici, svakako je pitanje koje postavlja Ratkovic kada raščlanjuje programske težnje jednog pokreta avangarde. Ostaje da se pretpostavlja da li je to, ipak, bio samo pjesnikov poetski stav i stvar individualnog tumačenja jedne pojave u nadrealističkom pokretu ili je postojala deformacija u poimanju onoga što diktira odredena programska metodologija? Poentira se stav daje pisanje bez ambicije za lijepim, čin kojem se ovaj autor opire; sem toga, i u prethodno pominjanom eseju Moralno pitanje umjetnosti naglašeno je daje svaka objektivizacija duha uperena ka nekom i nečem, nastala zbog nekog i nečeg i da podliježe sudu vremena. Odnos au-tor-tekst-čitalac je u nadrealističkom tekstu, po shvatanju Rista Ratkovica, ozbiljno doveden u pitanje. U tripartitnoj relaciji treca kategorija je izostavljena pa je pitanje da li se uopšte računalo na doživljajnu svijest onoga ko je primalac ili se parametar automatske tehnike ticao samo perceptivnog produkta autorove podsvijesti. Da bi do akta umetničke komunikacije uopšte došlo, potrebnoda autorov kod i čitaočev kod obrazuju skupove strukturnih elemenata koji se uzajamno seku; na primer, da čitao-cu bude razumljiv prirodni jezik na kome je tekst napisan. Delovi koda koji se uzajamno ne seku čine oblast koja se deformise, kreolizuje ili se na bilo koji drugi način reorganizuje pri prelazu od pisca ka čitaocu. (Lotman 1976: 59). Jurij Lotman insi-stira na izračunavanju entropije umjetničkog teksta, kao i na razlikovanju autorovog i čitaočevog koda. Lotmanova tvrdnja je primjenljiva i na nadrealističke tekstove, jer nude obilje informacija, ali je pitanje koliki je perceptivni prag konzumenta i kako on
razumije morfemu koju, po svemu sudeči, ni sam tvorac nije tu postavio iz razloga da bi bila lako razrješiva, več je ona impuls, i njemu samom, neuhvatljivog stvaralačkog dejstva. Takode, ma koliko daje informativno čvorište ponudeno u nadrealističkom tekstu, zbog bogatstva osnovnog vizibilizma, a ne verbalizma, konzument katkad otežano identifikuje kvalitativni kapacitet teksta.
2.1 Poetičko meduvreme i njegove posljedice
Nijesu samo Ratkovičevi eksplicitni stavovi o nadrealizmu bili osobeni, takav je slučaj i sa njegovim tekstovima socrealističke orijentacije. Ratkovičev socrealistički program jeste imao utemeljenje u horacijevskoj težnji da književno djelo mora biti utilitarno, takode, Ratkovič je smatrao da umjetnost nikada ne može biti potpuno od-vojena od stvarnosti, več da čak i onda kada joj se kontinuirano opire, ona, ipak osta-je, modelativni sistem koji na svoj način dokumentuje promjene u društvu. U eseju O jednom meäuvremenu, koji predstavlja pregled meduratnih zbivanja na književnom jugoslovenskom tlu, Ratkovič kritikuje umjetnike koji su stvarali u duhu avangarde, a pritom nijesu mijenjali ništa, jer se nijesu otvoreno priklanjali nijednoj program-sko-ideološkoj struji. Iz omedene pouzdanosti svojih soba ili kafana, posmatrali su revoluciju, nipošto ne učestvujuči u njoj, bilježili su intimne lirske opservacije, ne doživljavajuči neposredno ono što je tema njihove poezije. Ratkovič ne sumnja u kvalitativnu vrijednost njihovog poetskog djela, samo konstatuje da pjesnik ne smije biti posmatrač života, več njegov učesnik. Stvarati lirsku pozu i uživati buržujski komoditet na račun pjesničke profilacije i angažmana koji nije bio istinski angažman, Ratkovič smatra degutantnim, jer to sve i jesu pojave protiv kojih pjesnik - proleter mora da ustane. Nošen kritičkim zanosom, Ratkovič ne zazire od pominjanja imena, a pjesničku bunu kojom se oni rukovode na papiru, naziva stilizovanom ipolitički be-zopasnom. Medu pjesnike koji su imali luksuz neučestvovanja u burnim političkim preokretima, ubraja: Rastka Petroviča, Stanislava Vinavera, MomčilaNastasijeviča, Todora Manojloviča, Miloša Crnjanskog, Sibu Miličiča, ali sa izuzetkom Tina Uje-viča. Ratkoviču je nepojmljivo da bilo koji umjetnik može sa distancirane pozicije posmatrati pojave u društvu, biti njihov kritičar i čak vjesnik korjenitih promjena. Smatra da misiju preobražavanja svijeta umjetnik može imati isključivo ako i sam potiče iz najugroženijih slojeva, ako je progonjen i obilježen kao remetilački činilac u jednom deformisanom i moralno izokrenutom društvu. Napominje da materijalna bezbjednost pjesniku osigurava siguran položaj u društvu, ali ne i emociju uosječanja u socijalno-psihološku srž jedne društvene pojave, a time se oduzima emocionalna strana jednom umjetničkom djelu. Stvaranje bez uživljavanja, otkriva samo površinske slojeve nekog problemskog pitanja i ne nudi nikakvo estetsko rješenje, a isto tako, totalni bijeg od stvarnosti, iako pruža potencijal ekstatičnog raspoloženja, ipak ne zadovoljava ono što bi se tičalo etičkog načela umjetnosti niti je takav odgovor na stvarnost dugoročno rješenje problema. Kroz ovakve poetičke stavove možemo pratiti kako je Risto Ratkovič od nadrealističkih prešao na socrealističke tendencije, a uz to, ne zaboravljajuči da su u osnovi to, ipak, dva potpuno različita strujanja. Uzi-majuči od oba pokreta ono što je njegovoj poetičkoj rafiniranosti bilo blisko, stvorio
je od njih specifičnu programsku shemu u kojoj ih je, ako ne sjedinio, ipak pribli-žio. Očito je da se u eseju u kojem kritikuje pjesnike-revolucionarne neaktiviste, proklamuje njegovo približavanje socrealizmu. A sami revolucuionarni neučesnici jesu pjesnici koji usred najvece svjetske revolucije žele da promijene umjetničko po-imanje i društvenu svijest, ali tako što nece ostvarivati, ako je moguce, ni dijaloški kontakt sa onima koji sopstvenom krvlju grade novi svjetski poredak. Oštra osuda Ratkoviceva ide i protiv svih onih koji su imali čak i verbalno nedefinisan stav prema onome što se počelo dešavati u zemljama koje su se opredjeljivale za komunizam. Rezervisanost je nastajala kao rezultat ogradivanja od bilo koje ideologije, a to je nešto što je neoprostivo za pjesnički senzibilitet, koji u odlucujucim istorijskim tre-nucima mora da ostvari makar verbalnu komunikaciju sa društvom koje je uputno opisivati. Za bilo koji vid transformacije društvenih i poetskih pojava, potreban je trezven duh i jasno izražena misao. Zato Ratkovic nije mogao ili htio biti potpuni nadrealista niti su njegovi tekstovi mogli nastajati iz somnambulne ekstaze koja bi bila apsolutno nadrealistički nepovezana. Oniričko je moglo biti samo impulsjednog drugačijeg poetskog subjekta ili signalizacija jedne mozaičke igre u kojoj sve slike postaju jednako relevantni subjekti, kao i sam poetski subjekt. Zbog nejasno izražene misli, zbog neuskladenosti misli i djela i zbog luksuza nedjelovanja, Ratkovic je osudivao pomenute pjesnike. Smatrao je da nisu znali šta hoče i da kroz besciljna lutanja u poeziji i neprestana eksperimentisanja sa stihom, često nijesu ni dobili že-Ijeno. Ratkovič napominje daje sličan stav iznio i Dušan Matič 1924.godine kadaje osvjedočio jugoslovensku avangardukao tajanstvenu linijujednog životnog zamaha i jedne nesamerljive vidovitosti (Ratkovič, 1991: 199), ali vidovitosti posredstvom koje nijesu svi sagledali svoj put.
2.2 Eklektizam estetske i etičke funkcije literature; Ratkoviceva reinterpretacija realizma
Nakon čitave decenije antitradicionalnog, antimimetičkog i antinarativnog stva-ranja literature; preciznije, nakon desetogodišnjeg iskoračenja iz ambijenta objašni-jivog svijeta, pojedini pjesnici se unekoliko vračaju principima mimetizma ili, kako je to Ratkovič uočio, dijalektički rehabilituju realizam. Da li je do preporoda onoga što je več jednom surovo odbačeno, došlo zbog zasičenja ili usljed nepronalaženja u isuviše ekstremnim izmima avangarde, nije do kraja razjašnjeno, ali, Ratkovičev je stav da pjesnička svijest vaskrsava u etičkom pogledu, jer pjesnici, nakon broj-nih poetskih zamaha i zanosa, shvataju da je njihova umjetnost u koegzistenciji sa društvom i da samo kao takva može imati budučnost. Umjetničko djelo dakle, do-bija i etički, jednako kao i estetski kredibilitet. Takode, ako se umjetničko stvaranje ograduje od svih prepoznatljivih i vidljivih vrijednosti realnog života, smanjuje se mogučnost primanja toga djela i dovodi u pitanje moralno pitanje umjetnosti. Tako i poezija, svakako, mora da ima etičku dimenziju, jer iznošenjem problematike koja se dešava ovdje, u našoj blizini i sada, tj. čak i u trenutku govorenja, poetsko djelo postaje transtekstualno i šalje jasnu poruku čitalačkoj publici koja če takav tekst razumjeti i primiti.
3 Zaključak
O revitalizaciji realističkog postupka govori i Marko Ristic, smatrajuci ga nužnim i opravdanim, jer pomocu idejne datosti nekog djela, cjelokupnije se doživljava i stvarnost. Smatrajuci književnost važnim medijumom i rukovodeci se i Risticevim stavovima o umjetničkom održavanju, Ratkovic zaključuje da novo tumačenje priro-de književnosti i njenih ciljeva, nije ni pomodno ni prisilno. Ovo je dakle, otvoreno prihvatanje novog, dijalektičkog realizma od strane nadrea,lista koji su do skora negirali svaki realističkipostupak u književnosti. Ali to nimalo ne znači afirmaciju onih površnih tvorevina koje su pod;ßrmom socijalne literature smatrali, a neki smatraju Jos i danas, zaprogresivnu književnost onih književnih tvorevina u kojima se tenden-cija ne pojavljuje kao rezultat književnog stvaranja, več kao njegov površan uzrok. (163). Govoreči o Rističevim stavovima, Ratkovič direktno ističe i svoje. Postoje, po njegovom mišljenju, značajna umjetnička ostvarenja koja uopšte nemaju socijalnu aktuelnost, ali je nesporno da umjetnik mora biti saučesnik u društvenim dogadanji-ma, a ako su u pitanju burni istorijski procesi, onda mora verbalnim i svakim drugim mogučim angažovanjem, pružiti svjedočanstvo jednog vremena. Ranije je napome-nuto daje konkretnost u socrealizmu drugačije formulisana nego u avangardnim po-kretima, stoga što je jezik organizovan na drugačijem principu, a vizuelni, akustični i oflaktorni elementi se u novim pjesničkim postupcima raznovrsno kombinuju. Pošto u poeziji socrealizma sintaksički poredak nije poremečen, a evidentna je i logička uravnoteženost, ovi tekstovi su publikacije namijenjene širokim narodnim masama te se nameče zaključak da je medu njima jaka uzročno-posljedična veza. Socreali-zam je imao privilegiju da se razvije poslije brojnih poetskih eksperimenata koji su pratili poeziju od početka XX vijeka, pa do tridesetih godina istog vijeka. Uzimajuči odredeno obilježje od onih pravaca koji su mu ekspresijom i raspoloženjem bili naj-bliži, a oblikujuči se i razvijajuči u najmutnijem istorijskom vrtlogu zbog kojeg i jeste nastajao, socrealizam se formirao i kao potrebna ideološka vrijednost. Društveni aspekt upravo zahtijeva visok stepen referencijalnosti, a predvidljivost i razumljivost poruke u socrealističkoj poeziji je rezultat bliske veze izmedu signansa i signatuma. (Bečanovič, 2003). Izmedu ova dva pojma ne postoji nepregledna udaljenost kao u nadrealističkom ikoničkom znaku. Sintagmatska kohezija doprinosi konkretizaciji značenja u poeziji socijalističkog realizma, a podražavana stvarnost postaje inspi-rativni model ovc poetike. Definisanjem subjektivne percepcije objektivnog svijeta, Ratkovič koncipira manifestne postavke novog realizma.
Izvori i literatura
Tatjana Bečanovič, 2009: Naratoloski ipoetički ogledi: Odnos prema stvarnosti u nadrealizmu i socrealizmu. Podgorica: CID. 35—55.
--, 2002: Zaspati ili umreti. Podgorica: CID.
Ana Bužinjska, Mihal Pavel Markovski, 2009: Književne teorije dvadesetog veka. Beograd: Glasnik.
Andre Breton, 1974: Manifest nadrealizma, Kruševac: Bagdala.
Donald Davidson, 1988: Filozofsko čitanje Frojda. Beograd: Istraživačko izda-vački centar Srbije.
Umberto Eko [Eco], 2004: Istorija lepote: Avangarda ili provokativna Lepota. Beograd: Platon. 415-18.
--, 2001: Granice tumačenja: Uslovi tumačenja. Beograd: Paideia. 213—24.
Aleksandar Flaker, \9'&2\ Poetika osporavanja. Zagreb: Školskaknjiga.
Aleksandar Flaker i Zdenko Škreb, 1964: Stilovi i razdoblja. Zagreb: Matica hrvatska.
Hugo Fridrih [Friedrich], 2003: Struktura moderne lirike. Novi Sad: Svetovi.
Radomir ivanovič, 1990: PoetikaRistaRatkovica. Nikšic: Univerzitetskariječ.
--, 2011: Pisci i posrednici. Novi Sad: Zmaj.
Jacques Derrida, 1976: O gramatologiji. Sarajevo: Izdavačko preduzece Veselin Masleša.
Slobodan Kalezič, 2002: Črnogorska književnost u književnoj kritici V. Podgo-rica: CANU.
Leon Kojen, 1996: Studija o srpskom stihu. Sremski Karlovci i Novi Sad: Izda-vačka knjižarnica Zorana Stojanovica.
Vladimir Milic, 1985: Savremena književnost Črne Gore: Zbornik radova Gojka Tešica Književna kritika izmeäu dva rata. Beograd: Prosveta. 248-56.
Jurij M. Lotman, 1976: Struktura umetničkog teksta. Beograd: Nolit.
Dubravka Oraič-Tolič, 1990: Teorija citatnosti. Zagreb: Grafički zavod Hrvatske.
Miodrag Pavlovič, 1958: Rokovi poezije: Razni glasovi kažu: Čovek (o granicama u tumačenjupoezije). Beograd: Srpska književna zadruga. 73-79.
Novica Petkovič, 1990: Jezik u književnom delu. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
—, 1990: Ogledi iz srpskepoetike. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Tanja Popovič, 2007: Rječnikknjiževnih termina. Beograd: Logos Art.
Risto Ratkovič,1991: Esejistika i kritika: 1. ^.sej/.Nikšic: Univerzitetska riječ. 43-223.
Gordana Slabinac, 1988: Hrvatska književna avangarda: Avangarda: metafora, termin, poetika, sistem. Zagreb: August Cesarec. 162-65.
Dragan Stojanovič, 1977: Fenomenologija i viseznačnost književnog dela:: Estet-skipredmetiviseznačnost. Beograd:Prosveta. 138-43.
Slobodan VujAčič, 1978: Crnogorska socijalna literatura. Titograd: NlPPobjeda.
Dragiša Živkovič, 2001: Rječnikknjiževnih termina. Banja Luka: Romanov.
Povzetek
Na osnovi Ratkovicevih razmišljanj o poeziji ter o vlogi in naravi umetnosti v obdobju širitve avantgarde današnji raziskovalec njegovega dela lahko ustrezno rekonstruira njegovo izjemno razčlenjeno in transformativno poetično misel. Celoten Ratkovicev esejistični diskurz, ki je eklektično vključen v delu Esejistika in kritika,
V osnovi izkazuje vse poetične variacije, ki so zelo pogoste tudi v njegovi poeziji, saj njegov književni izraz variira od novoromantičnega, preko zenitističnih, dada-ističnih in nadrealističnih impulzov in vse do končne opredelitve za socrealistično profiliranost pesniških besedil. Eseji, ki so bili predmet pričujoče raziskave, dajejo diahroni uvid v raznovrstne, medsebojno zelo različne pesnikove literarno-jezikovne postopke. Kot končni induktivni sklep se ponuja dejstvo, da se je Ratkovic zavedal tega, da novonastalega pesniškega izraza, izvirajočega iz okolja duševne razpršenosti, ki jo je povzročila prva svetovna vojna, ni mogoče realizirati po zakonitostih tradicionalne metrike. Ralog za to je, da se novo poetično razpoloženje nikakor ne more ustvarjati po sistemu kanonskih in pričakovanih norm pisanja, pač pa inova-tivni pesniški način po Ratkovicevem mišljenju zahteva nove oblike izražanja, ki se zelo pogosto od pesnika do pesnika razlikujejo. Tako besedila Nadrealizem danes in tu, O nadrealizmu iz mojega življenja, Beograjski nadrealizem ali pa Duh poezije in njena tehnika dejansko odražajo vse pesniške koordinate, ki jih promovira v avantgardni stilski formi. Če upoštevamo Ratkovicev posebno nadrealistično pisavo, ki se razlikuje od manifestne, bretonovske, ni presenetljivo niti dejstvo, da pesnik v obdobju poetike nasprotovanja, tj. v obdobju proklamiranje antiestetike in popolne antiutilitarnosti, zastopa stališče o moralnem vprašanju umetnosti. Trdi, daje umetniku dovoljeno biti v kateri koli fazi abstience od tega sveta in objektivne stvarnosti, vendar pa se nikoli ne sme ograditi od svojega recepcijskega avditorija, saj vsako umetniško delo nastane prav zaradi njega.