Reformacja na Sl^sku Cieszynskim w kontekscie miejscowej sytuacji j^zykowej
Jana Raclavska, Irena BoGoezovA, JiRi Muryc
Ostravska univerzita, Filozoficka fakulta, Realni 5, CZ 701 03 Ostrava, jana.raclavska@osu.cz, irena.bogoczova@osu.cz, jiri.muryc@osu.cz
- 1.01 Izvirni znanstveni članek - 1.01 Original Scientific Article -
Članek Reformacija v Tešinski Šleziji v kontekstu lokalne jezikovne .situacije predstavlja pokrajino s površino 2282 km2, ki je leta 1290 postala samostojna šlezijska kneževina na stiku najmanj dveh (slovanskih) etnij, kultur in jezikov. Prvotno (do konca prve svetovne vojne, natančneje do julija 1920) je predstavljala celoto s kulturnim, z administrativnim in društvenim centrom - mestom Cieszyn/Teschen (po tem sta bila tako mesto Cieszyn kot tudi celotno preostalo področje razdeljena na dva dela - češki in poljski). To prvotno slovansko ozemlje je bilo od 13. stoletja dalje, enako kot drugi deli Šlezije, predmet nemške kolonizacije, omeniti velja tudi dokaj močno židovsko komponento populacije. V članku so omenjeni zgodovinski trenutki, ki so povezani s specifičnim razvojem protestantske cerkve v Tešinski Šleziji in tudi s splošnim političnim ter družbenim razvojem te pokrajine.
The present article Reformation in the Teschen Silesian Region in the Context of Local Language Situation describes a district stretching over an area of2,282 km2 that originated in 1290 at the intersection of at least two Slavic ethnic groups, cultures and languages. Formerly, until the end of World War I or even until July 1920, this area used to form a whole with its cultural, administrative and social centre - the town of Cieszyn/Teschen. Afterwards, both the whole area and the town of Cieszyn were divided into two parts - Czech and Polish. This primarily Slavic territory was subject to German colonization from the 13th Century and a large number of Jewish inhabitants used to live there. The author notes some historical moments related to the specific development of the Protestant Church in the Teschen Silesia region as well as to the general political and social development of this region.
Ključne besede: Tešinska Šlezija, evangeličanska cerkev, poljski jezik, Jan Muth-mann, Samuel Zasadius
Key words: Teschen (Cieszyn) Silesia, the Evangelical Church, Polish Language, Jan Muthmann, Samuel Zasadius
1 Reformacja jako czynnik spoteczno-kulturowy na Slqsku Cieszynskim
Sl^sk Cieszynski, maly skrawek ziemi, bo zajmuj^cy w swych historycznych granicach powierzchni^ 2 282 km2, nalež^cy dawniej do monarchii habsburskiej, a po jej rozpadzie - po cz^sci do Polski, po cz^sci do Czechoslowacji, odgrywal w polityce srodkowoeuropejskiej cz^sto bardzo wažn^ rol§. Dzialo si§ tak z wielu
— 56 —
Reformacja na Slqsku Cie.szyn.skim w kontekscie miejscowej sytuacji jgzykowej
wzgl?dow, zasadniczo jednak bylo powodem strategiczne položenie regionu na skrzyžowaniu drog handlowych od wiekow wykorzystywanych przez kupcow i podrožnikow, bogactwa naturalne, a pozniej i dynamicznie rozwijaj^cy si? prze-mysl. Specyficznym okresem, wplywaj^cym na wiele sfer žycia spolecznego, bylo zetkni?cie si? tutejszych mieszkancow z myslami reformacyjnymi dr. Marcina Lutra. Jego postulaty naprawy stosunkow w Kosciele szybko przedostaly si? na Sl^sk Cieszynski, gdzie zwolennikami nowych idei stali si? ksi^ž?ta: Kazimierz II (1477-1528) wywodz^cy si? z polskiego rodu Piastow, jego wnuk Waclaw III Adam (1528-1579), ktory przyj^l protestantyzm i uczynil wyznanie augsburskie oficjalnym w Ksi?stwie Cieszynskim.1 Za oficjalny pocz^tek reformacji na tym terenie uwaža si? rok 1539, gdy zamiast niepelnoletniego jeszcze w tym czasie Waclawa Adama wladz? w Ksi?stwie przej^l Jan z Pernsztejna (Josiek 1997: 165). W 1568 r. w celu uporz^dkowania stosunkow w Ksi?stwie Waclaw Adam wydal Porzqdek koscielny, dopelniony juž po jego smierci przez wdow? Katarzyn? Sydoni? o Porzqdek szkolny (1584), gdzie znajdowala si? nast?puj^ca deklaracja: „Postanawiamy, zarz^dzamy i chcemy, žeby sludzy kosciola i szkoly, mlodziež i doroslych z pism biblijnych, prorockich i apostolskich nauczyli, wedlug Konfesji Augsburskiej i pism Lutra i Katechizmu Lutra" (cyt. za Sosna 2015: 38).
Znaczylo to, že poddani ksi?cia cieszynskiego mieli prawo wysylania swoich dzieci na nauk? do przykoscielnych szkol ewangelickich, ktorych bylo wowczas w Ksi?stwie pi?cdziesi^t, i zdobywac wiedz? w j?zyku ojczystym - polskim. Reformacja wi?c juž wtedy miala polski charakter.
Rzeczywistosc ta miala wplyw na stopniowe zainteresowanie si? ksi^žk^ polsk^ mniej zamožnej ludnosci cieszynskiej. W tym czasie przenikn?ly do czy-telnikow nast?puj^ce pozycje polskie: Postylla domowa Marcina Lutra, wydana w Krolewcu w 1574 r., Biblia Gdanska, Postylla Samuela Dambrowskiego, zbiory kazan Grzegorza z Zarnowca i Adama Gdacjusza. Znana tež byla tworczosc Jana Kochanowskiego, ktorego piesni znalazly si? pozniej w kancjonalach cieszy nskich. Mamy na mysli przede wszystkim dzielo Jerzego Heczki: Kancyonal dla chrzescian ewangelickich (Kadlubiec 1994: 10-11).
Protestantyzm napotykal z biegiem czasu na coraz silniejszy opor ze strony kosciola katolickiego. Kolejny ksi^ž? cieszynski Adam Waclaw (1579-1617), syn Waclawa Adama, pierwotnie zwolennik reformacji, stal si? po 1610 r. jej gorliwym przeciwnikiem. Wynikiem rywalizacji dwu konfesji byla wojna trzydziestoletnia, zapocz^tkowana bitw^ na Bialej Gorze. Nieudane powstanie stanow czeskich w 1620 r. odbilo si? negatywnie rowniež na Slqsku Cieszynskim. Znaczne represje cesarskie dotkn?ly kraj i mieszkancow. W Ksi?stwie Cieszynskim w tym czasie dochodzi tež do zmian we wladzy. W roku 1625 umiera Fryderyk Wilhelm, syn Adama Waclawa, i w ten sposob wygasa rod Piastow cieszynskich po mieczu. Rz^dy w Ksi?stwie obejmuje siostra zmarlego ksi?cia Elžbieta Lukrecja. Z jej
1 Wprowadzanie idei reformacyjnych odbywalo si? rowniež w innych ksi?stwach sl^skich, ale nie dotyczylo ono Sl^ska jako calosci. Nie pozwalaly na to z jednej strony podzialy te-rytorialne, z drugiej prawa poszczegolnych wladcow do podejmowania decyzji w sprawach wiary. St^d wynika koniecznosc oddzielnego traktowania terytorium Sl^ska Cieszynskiego, gdzie sytuacja rožnila si? na przyklad od Wroclawia b?d^cego pod bezposrednim wplywem myslicieli i uniwersytetow niemieckich.
— 57 —
Jana Raclavska, Irena Bogoczova, Jin Muryc
nakazu wydano statut religijny, na podstawie ktorego ewangelicy w ksi§stwie utra-cili wszelkie prawa obywatelskie (m.in. zakaz piastowania urz§dow, wykonywania rzemiosla czy zajmowania si§ handlem) oraz prawa užytkowania wielu kosciolow w dobrach ksi^ž§cych (Sosna 2015: 50).
Po smierci Elžbiety Lukrecji w 1653 r. Cieszynskie jako obumarle lenno stalo si§ wlasnošci^ Habsburgow. Nic juž nie stalo na przeszkodzie germanizacji i rekatoli-zacji. Wi§kszosc mieszkancow pomimo restrykcji zachowala jednak protestantyzm. W tym czasie prawdopodobnie zacz^li luteranie odprawiac swoje naboženstwa w lasach czy w ustronnych miejscach (Rownica, Leszna Gorna, Ligotka Kameralna i in.). To zaci^cie, z jakim ewangelicy stawiali opor rekatolizacji, stalo si§ podstaw^ przyrownania: „twardy jak lutersko wiara kolo Cieszyna" (Rožanska 1996: 89). W okresie kontrreformacji pojawili si§ tež w Cieszynskiem pierwsi ksi^ža katoliccy z diecezji krakowskiej, absolwenci Akademii Krakowskiej, ktorych zadaniem bylo szerzenie katolicyzmu wsrod ludnosci polskiej (Raclavska 2001: 60).
Siedemnasty wiek ogolnie nie sprzyjal Ksi§stwu ani jego mieszkancom. Byl to okres nieustannych najazdow, wojen, rabunkow, restrykcji natury wyznaniowej. Zachowane z czasow reformacji i czytane wsrod ludnosci polskie ksi^žki byly, jak pisze K. D. Kadlubiec, „wažnym czynnikiem podtrzymuj^cym wi§z etniczno-j§-zykow^, ktora wyrastala ponad stosunki polityczne, zwlaszcza po roku 1526, jak rowniež kulturowym i narodowym w okresie wojny 30-letniej, szczegolnie po smierci ostatniej ksi§žny piastowskiej Elžbiety Lukrecji (1653)" (Kadlubiec 1994: 12).
Rowniež wiek XVIII, podobnie jak poprzedni, przebiegal pod znakiem wo-jen. Ci^žko doswiadczany Sl^sk Cieszynski stal si§ swiadkiem stare poddanych z wladz^ zwierzchni^. Przyczyn^ buntow chlopskich byly rosn^ce obowi^zki poddancze wobec szlachty. Byl to okres kl^sk žywiolowych oraz niekorzystnych ukladow politycznych - wybuch powstania na W§grzech i wyprawa wojenna krola szwedzkiego Karola XII (Pitronova 1992: 47). Wladca ten po zwyci§skim marszu przez ziemie polskie wtargn^l do Saksonii, gdzie zmusil w 1706 r. owczesnego krola polskiego i elektora saskiego Augusta II do rokowan. Przy tej okazji odbyly si§ tež rozmowy z cesarzem Jozefem II, ktory zgodzil si§ na podpisanie tzw. recesu egzekucyjnego, dodatku do umowy altransztackiej, na podstawie ktorego zwrocono sl^skim protestantom 128 kosciolow i pozwolono na budow§ szesciu nowych, tzw. kosciolow laski - na Sl^sku. Wykorzystuj^c t§ sytuaj ewangelicy cieszynscy w roku 1709 položyli kamien w§gielny pod budow§ Kosciola Jezusowego, pierw-szego kosciola ich wyznania na tym terenie. Rownoczesnie z kosciolem budowano szkol§, ktora od pocz^tku zyskala znakomitych nauczycieli i miala wysoki poziom nauczania (Ibidem, 47). Byly to pocz^tki niezwyklej aktywizacji polskiego žycia kulturalnego, nie tylko ewangelickiego, lecz rowniež katolickiego. Poziom szkol katolickich byl bowiem pocz^tkowo nižszy niž szkol innowierczych, przypisu-j^cych duže znaczenie dzialalnosci oswiatowej na rzecz reformacji. Rozumieli to i jezuici, ktorzy tež zwrocili baczn^ uwag§ na szkolnictwo, založyli szereg kolegiow, zadbali o ich wysoki poziom (Popiolek 1976: 113), ale, w odrožnieniu od protestantow, obstawali przy lacinie.
Pierwsze dwudziestolecie XVIII wieku nazywane bywa okresem narodzin literatury polskiej na Sl^sku Cieszynskim i to glownie zaslug^ duchownych cieszynskich Jana Muthmana i Samuela Ludwika Zasadiusa, wychowankow
- 58 --Slavia Centralis 1/2019
Reformacja na Slqsku Cie.szyn.skim w kontekscie miejscowej sytuacji jgzykowej
centrum ewangelickiego w Byczynie (Broda 1972: 9). Dostarczyli oni tutejszym ewangelikom polskie ksi^žki religijne, ktore zacz?ly wypierac kancjonaly, postylle
1	modlitewniki czeskie. Wychowali ponadto swoich nast?pcow, ktorzy, podobnie jak i oni, czuli i rozumieli potrzeb? tworzenia dziel w j?zyku polskim (Hierowski, Rospond 1948: 15-16). Ci dwaj duchowni mieli znacz^cy wplyw na ksztaltowanie si? stosunkow narodowych w Cieszynskiem, w szczegolnosci zas sytuacji j?zyko-wej. Poniewaž realizowali oni ide? Marcina Lutra, by slowo Bože glosic w j?zyku zrozumialym dla wiernych, naležy poswi?cic im baczniejsz^ uwag?.
Jan Muthman (1685-1747) po studiach na uniwersytecie w Lipsku wrocil na Sl^sk, gdzie zostal powolany na diakona w Wolczynie, ale wkrotce przeniosl si? do Cieszyna, gdzie cesarz austriacki zezwolil na zbudowanie Kosciola Laski. W dniu
2	czerwca ks. Jan Muthman odprawil tam pierwsze polowe naboženstwo. Oficjalnie obj^l posad? archidiakona 4 sierpnia 1709 r. (Sosna 2015: 156-157). Jego obowi^zki nie ograniczaly si? wyl^cznie do pracy duszpasterza, ale stal si? organizatorem prac budowlanych kosciola i szkoly, sprowadzal polskie ksi^žki nabožne, by zach?cic wiernych do czytania i ksztalcenia si?. Sam b?d^c gruntownie wyksztalconym i znaj^cym j?zyki obce, tlumaczyl dziela religijne na j?zyk ludnosci cieszynskiej. O j?zyku tym wyrazil si?, že jest to: „lekka polszczyzna, niekiedy wedlug zwyklosci terazniejszych sluchaczow moich accomodowana... " (Muthman 1716: 7). Tekst ten znajdziemy w przedmowie do pierwszej dotychczas znanej polskiej ksi^žki powstalej na Slqsku Cieszynskim, ktorej autorem byl wlasnie Jan Muthman, a ktorej tytul brzmi: Wiernosc Bogu y cesarzowi czasu powietrza morowego nalezqca..., wydanej w Brzegu w 1716 r. Jan Muthman reaguje w swym dziele na tragiczne w skutkach zjawisko zarazy džumy. Autor nawoluje w niej zwlaszcza do cnotliwego i bogobojnego žycia, przestrzega przed zabobonem, praktykami czarodziejskimi i umieszcza w swej ksi^žce modlitwy i piesni nabožne szczegolnie przydatne na czas zarazy. Druga cz?sc dziela zawiera streszczenia zalecen urz?dow cesarskich, ktorych naležalo przestrzegac w czasie zarazy. Juž w przedmowie autor przyznaje, že informacje czerpal z niemieckich instrukcji i zarz^dzen opracowywanych na podstawie lacinskich pism medycznych (Burchard, Burchard 2008: 337). Zarz^-dzenia takie wydawaly urz?dy miejskie w celu ochrony mieszkancow, ale dost?pne one byly w Cieszynskiem wyl^cznie w j?zyku niemieckim. Dla Muthmana wažne jednak bylo, by dotrzec glownie do ubožszych warstw spolecznych, zwlaszcza tych, u ktorych nie przewidywano znajomosci j?zyka niemieckiego. Wydanie takiej pozycji niew^tpliwie dokumentowalo niezwykl^ trosk? o swoich wiernych ze strony duszpasterza.
Pozostale teksty Muthmana, wyl^cznie o charakterze religijnym, to tluma-czenia. Chodzi o moralitet Sto Regul Zywota, Ktore Každy Chrzescianin /.../ Powolno czytac, Pilnie uwažac, a Pobožnie wykonywac ma z 1720 r. oraz pozycj? z 1724 r. nazywan^ Ksiqžeczka o Jezusie, ktora jest tlumaczeniem dziela Johanna Kwirsfelda.
Okres dzialalnosci cieszynskiej zakonczyl si? dla Muthmana niespodziewanie szybko. Od 1724 roku zarysowaly si? spory pomi?dzy miejscowymi pastorami. Jan Muthman, dalszy z pastorow Samuel Ludwik Zasadius i Jan (Johan Adam) Steinmetz zostali oskarženi o sprzyjanie pietyzmowi, nurtowi w luteranizmie skierowanemu na pobožne žycie, pogl?bione studium Biblii oraz rygorystyczn^
— 59 —
Jana Raclavska, Irena Bogoczova, Jin Muryc
moralnosc. Odlam ten byl w monarchii zabroniony a jego zwolennikow scigano. Na mocy dekretu cesarskiego z 1730 roku wszyscy trzej duchowni zmuszeni zostali do opuszczenia Cieszyna. Muthman znalazl schronienie u hrabiego Donnersmarcka w Saksonii, gdzie w ostatnich latach žycia byl adiunktem superintendentury okr?gu kobursko-saskiego (Sosna 2015: 158-159).
Bliskim wspolpracownikiem i tym, kto dzielil losy wygnanca, byl przywolany powyžej Samuel Ludwik Zasadius (1695-1756). Pochodzil z Dolnego Sl^ska, z ro-dziny pastora ewangelickiego, ktory zajmowal si? mi?dzy innymi tlumaczeniem ksi^g religijnych. Poszedl sladem ojca, zostal pastorem ewangelickim, byl takže pi-sarzem, tlumaczem, wydawc^. Studiowal na uniwersytecie w Wittenberdze i Jenie. W 1721 r. zostal powolany do Kosciola Jezusowego w Cieszynie. Po wyp?dzeniu z Cieszyna w wyniku oskarženia o pietyzm Zasadius przebywal przez niecaly rok w Saksonii. W polowie roku 1731 przeniosl si? do Strassfurtu w Turyngii, gdzie sp?dzil dziesi?c lat. Dopiero w 1742 roku hrabia Karol Erdman Henckel-Don-nersmarck sci^gn^l znanego kaznodziej? do zboru w Tarnowskich Gorach, gdzie Zasadius pracowal do konca žycia. Wi?kszosc jego dziel zwi^zanych jest jednak z jego dzialalnosci^ na Sl^sku Cieszynskim.
Z 1723 r. pochodzi jego pierwsza ksi^žka nazwana Droga do Nieba, to iest: Nauka krotka z Katechizmusa. Praca ta zostala wielokrotnie wznawiana i to zach?cilo pastora do tworzenia nast?pnych dziel: Mleczna Potrawa Duchowna (Brzeg, 1724), Nowy, Pana naszego Jezusa Krystusa, Testament (1725), w tym samym roku pokazal si? jego Wykiad na Dziesifcioro Bože Przikazanie. Dalsze pozycje Modlitwy Nabožne Poranne i wieczorne na každy dzien powstaly w 1726 roku a Drogi do prawdziwego Krzescijanstwa Torowanie w roku 1727. W 1730 r. zostaly wydane Kazania pokutne Zasadiusa i byly one ostatni^ pozyj ktora zostala napisana w Cieszynie. Zasadius jest rowniež autorem znanego tlumacze-nia Rajski ogrodeczek (1736), ktorego tworc^ jest protestancki mistyk Jan Arndt. Strata ofiarnych pastorow byla dla zboru cieszynskiego ciosem, ale dzialalnosc duszpasterska na Sl^sku Cieszynskim nie ustawala, podobnie jak i oswiatowa.
Stosunkowo spokojny i owocny okres przerwaly tzw. wojny sl^skie (1740-1763) prowadzone przez cesarzow^ Mari? Teres? z krolem pruskim Fryderykiem II, w wyniku ktorych Austria stracila wielk^ cz?sc Sl^ska. W ramach monarchii habsburskiej pozostal tylko Sl^sk Cieszynski (zwany Austriackim lub Wschod-nim) i Sl^sk Opawski (czyli Zachodni). Na podstawie dekretu dworskiego Jozefa II pol^czono ziemie sl^skie, pozostaj^ce w ramach monarchii, w jedn^ calosc administracyjn^ z gubernium krajowym w Brnie, w wyniku czego 1 lipca 1782 r. powstalo Gubernium Morawsko-Sl^skie.
Na dalszy rozwoj ewangelickiego žycia religijnego i zwi^zanej z nim oswiaty innowierczej mial wplyw patent tolerancyjny wydany w roku 1781. Zezwolil on na odprawianie publicznych naboženstw ewangelickich i zrownal prawa innowiercow z katolikami. Chociaž protestanci na Sl^sku juž wczesniej korzystali z uzyskanych praw, patent tolerancyjny pozwolil na dalszy rozwoj žycia duchowego. Powstaly wi?c nowe gminy ewangelickie m.in. w Bl?dowicach, w Ligotce Kameralnej, w Bystrzycy i w Nawsiu. Prawdziwe zrownanie wyznaniowe katolikow i niekato-likow w monarchii Habsburgow nastopilo dopiero w pol. XIX wieku jako wynik wyst^pien rewolucyjnych tzw. Wiosny Ludow w 1848 r. W nowych warunkach
- 60 --Slavia Centralis 1/2019
Reformacja na Slqsku Cie.szyn.skim w kontekscie miejscowej sytuacji jgzykowej
spoleczno-politycznych možna bylo korzystac z j^zyka polskiego w komunikacji urz^dowej, szkolach, kosciolach. J^zyk polski przewažal nie tylko w liturgii w ko-sciele ewangelickim, ale takže katolickim.
Dalszy rozwoj polityczny prowadzil do tego, že od konca XIX wieku sprawy wyznaniowe zacz^ly si§ coraz bardziej splatac z interesami narodowosciowymi, z ideologij nacjonalistyczn^. Przykladem jest ruch sl^zakowski zapocz^tkowany przez ksi^dza Teodora Haasego w latach 1882-1909 i kontynuowany przez jego nast§pc§ Jozefa Koždonia. Istota tego problemu polegala na uproszczonym, stereo-typowym stanowisku, že katolik to Polak, natomiast ewangelik - Niemiec, ktore na Slqsku Cieszynskim bylo absolutnie bezpodstawne (Josiek 1997: 165). Rownie nieaktualne jest na Slqsku Cieszynskim samo stwierdzenie: Polak - katolik (Gra-bowska 1995: 69).
W ostatnich austriackich spisach ludnosci wyznanie ewangelickie deklarowalo 21,5%, a po obecnie czeskiej stronie rzeki Olzy nawet 25% populacji. Naležy od-notowac, že na wzrost liczby ludnosci wyznania katolickiego miala wtedy wplyw liczna imigracja taniej sily roboczej z Galicji (Josiek 1997: 165). Do zaniku Au-stro-W^gier ewangelicy na Slqsku tworzyli jeden kosciol ewangelicki obejmuj^cy obszary od miasta Aš na zachodzie Czech po Bukowina na wschodzie, od Bielska na polnocy po Triest na poludniu. Cieszynskie zbory byly odzwierciedleniem zborow ewangelickich w calej monarchii. Na Slqsku Cieszynskim dzialalo wtedy 18 zborow; najwi^cej ewangelikow deklarowalo propolsk^ orientaj narodow^, drugie miejsce zajmowali Niemcy a trzecie - Czesi. Polacy tradycyjnie wyražnie inklinowali w strong wyznania augsburskiego (Szymeczek 2010: 218).
2 Odtamy protestantyzmu na czeskim Slqsku Cieszynskim po roku 1920
W 1920 r. doszlo do podzialu politycznego dotychczas jedynego Sl^ska Cieszyn-skiego na cz^sc polsk^ i czesk^ - tzw. Zaolzie. Byl to wynik zmian politycznych na mapie Europy Srodkowej po rozpadzie monarchii. Wraz z podzialem jednolitego regionu doszlo rowniež do podzialu jednej ewangelickiej organizacji koscielnej na dwie, ktore od tego czasu rozwijaly samodzieln^ dzialalnosc religijn^. Protestan-tyzm nadal rozwijal si§ wi§c po obu stronach granicy; po stronie czeskiej w 1930 r. ponad 1/3 ludnosci miejscowej tworzyli ewangelicy. Warto dodac, že „na Slqsku Cieszynskim znajduje si§ jedno z najwi^kszych skupisk polskich ewangelikow, ja-kie w ogole istniej^ na ziemiach etnicznie polskich" (Grabowska 1995: 71). Polska miejscowosc Wisla lež^ca w Beskidzie Sl^skim, jest jedyn^ gmin^ w Polsce, ktora wykazuje przewag^ ewangelikow.
Kosciol ewangelicki na Zaolziu nadal jest planowo dwuj^zyczny (trzecim j§zy-kiem obrz^dku koscielnego byl j^zyk niemiecki), choc nie zawsze bylo to zgodne z czeskimi interesami narodowymi. I niemieckimi tež. Na przyklad w okresie II wojny swiatowej, gdy region ten naležal do Trzeciej Rzeszy Niemieckiej, senio-rem ewangelickich zborow zostal zwolennik hitlerowskiej ideologii, ksi^dz Paul Zahradnik, przedstawiciel Deutsche Evangelische Kirche. W tym trudnym okresie polscy pastorzy zostali pozbawieni služby duszpasterskiej i przesladowani. Ogol-nie jednak za j^zykiem polskim užywanym w liturgii przemawialo i przemawia: lepsze zrozumienie, tradycja (zawsze tak si§ modlono, prowadzono naboženstwa),
— 61 —
Jana Raclavska, Irena Bogoczovä, Jin Muryc
fakt, že jest bližszy kulturowo („bližszy sercu"), že jest on w odczuciu wierz^cych bardziej uroczysty, „ciekawszy", bogatszy w srodki leksykalne.
W latach 1923-1950 kosciol ewangelicki na Zaolziu niosl oficjaln^ nazw§ Augsburski Kosciol Ewangelicki na Wschodnim Sl^sku w Czechoslowacji (Augsburska cirkev evangelicka ve vychodnim Slezsku v Československu), po czym kosciol ten przyj^l nazw§ Sl^ski Kosciol Ewangelicki Augsburskiego Wyznania (Slezska cirkev evangelicka augsburskeho vyznani). Po zmianach ustrojowych, konkretnie w 1995 r., za spraw^ owczesnego biskupa Wilhelma Stonawskiego i okolo 12 tys. wiernych kosciol ten rozpadl si§ na dwa odlamy - oprocz wspomnianego istnieje jeszcze Luteranski Kosciol Ewangelicki Augsburskiego Wyznania w RC, ktorego siedzib^ jest miejscowosc Bystrice nad Olši (ma tež zbory w Grodku, Czeskim Cieszynie, Trzyncu2 i Pradze). Každy z kosciolow ma wlasnego biskupa, rad§ koscieln^, wydaje wlasne pisma dwuj^zyczne3 - jedno dla doroslych, drugie dla dzieci. Slqski Kosciol Ewangelicki Augsburskiego Wyznania posiada na Zaolziu okolo 20 zborow i zrzesza ok. 20 tys. czlonkow. Kosciol ewangelicki zawsze rozwijal bogat^ dzialalnosc misyjn^, spoleczn^, dobroczynn^, kulturaln^, edu-kacyjn^, oswiatow^. Wažnym elementem tej dzialalnosci byl i jest j^zyk, jako srodek komunikacji z wiernymi, jako j^zyk Biblii, piesni koscielnych i innych tekstow religijnych, jako element tožsamosci každego czlonka kosciola i calej grupy wyznaniowej, jako j^zyk intymnej rozmowy z Bogiem, kontemplacji, modlitwy. Dwuj^zycznosc cechuje dzialalnosc chorow koscielnych, w dwu j^zykach odbywaj^ si§ naboženstwa dla doroslych i dla dzieci, sluby, chrzty lub pogrzeby. Pastorzy wywodz^cy si§ z Zaolzia mieli možliwosc studiowania w Pradze lub Bratyslawie, w ostatnich latach niektorzy z nich skonczyli studia w Warszawie.
Sl^sk Cieszynski jest pod wzgl^dem wyznan wyj^tkowo tolerancyjny, polskie žrodla podaja, že to obszar z najwi^ksz^ liczb^ wyznan w Polsce. Po polskiej stro-nie granicy prowadzi dzialalnosc 10 Kosciolow i zborow innych wyznan: Kosciol Rzymskokatolicki, Kosciol Ewangelicko-Augsburski, Kosciol Adwentystow Dnia Siodmego, Kosciol Chrzescijan Dnia Sobotniego, Kosciol Metodystyczny, Kosciol Polskokatolicki, Kosciol Wolnych Chrzescijan, Polski Kosciol Chrzescijan Bap-tystow, Zarejestrowany Zwi^zek Swiadkow Jehowy i Kosciol Zielonoswi^tkowy (Suchodolska 1997: 68). W czeskiej cz^sci Sl^ska Cieszynskiego oprocz najlicz-niejszego Kosciola Rzymskokatolickiego, i Sl^skiego Kosciola Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania4 rozwijaj^ aktywnosc i inne koscioly: Czeskobraterski Kosciol Ewangelicki, Kosciol Braterski, Kosciol Adwentystow Dnia Siodmego, Ko-sciol Apostolski, Luteranski Kosciol Ewangelicki, Jednota Braterska w Czechach, Ewangelicki Kosciol Metodystow, Braterska Jednota Baptystow, Kosciol Husycki i Kosciol Swiadkow Jehowy. Do Kosciola Braterskiego (w j^zyku czeskim Cirkev českobratrska) warto odniesc, že Kosciol ten ma tu pomimo oficjalnej nazwy
2	W czeskiej wersji: Hradek ve Slezsku, Česky Tešin, Trinec.
3	Wi^cej na ten temat lokalnych pism ewangelickich patrz Bogoczova 2005.
4	Wedlug ostatniego austriackiego spisu ludnosci (1910) na obszarze požniejszego Zaolzia mieszkalo ok. 133 tys. katolikow, 46 tys. ewangelikow, 3 511 žydow. W pierwszym spisie czechoslowackim (1921) wyznanie katolickie podalo prawie 140 tys. osob, ewangelickie -niecale 49 tys., a w 1931 r. ewangelikow bylo juž tu 54,5 tys. (por. Grabowska 1995: 71).
— 62 —
■-S^a-vt-a- Cc-ntytea
Reformacja na Slqsku Cie.szyn.skim w kontekscie miejscowej sytuacji jgzykowej
czeskiej rowniež polski charakter. Od lat 20. minionego wieku korzysta si§ tu nie tylko z czeskich, ale tež polskich spiewniczkow, slucha polskich naboženstw. Stwierdzenie to odnosi si§ szczegolnie do zboru w miejscowosci Grodek (Hradek).
3 Podsumowanie
Za posrednictwem polskiego j^zykoznawcy Stanislawa Rosponda (1985) rozpo-wszechnilo si§ powiedzenie, že Kosciol nauczyl naszych przodkow pisac. Poprzez liturgi^, modlitw^ oraz ogolne przežywanie wiary nauczyl ich tež milosci do j§-zyka (ojczystego), refleksji nad wlasn^ mow^, jej znaczeniem i miejscem w žyciu czlowieka. Dbalosc o j^zyk zrozumialy dla prostych ludzi, nieznaj^cych laciny, byla - obok wartosci, jak np. pracowitosc, rzetelnosc i uczciwosc - od dawna wy-rožnikiem etosu kosciola protestanckiego. Na Slqsku Cieszynskim, gdzie koegzy-stowaly rožne etnosy i grupy wyznaniowe, wspolistnienie obok siebie spolecznosci co najmniej trzech j^zykow (polskiego, czeskiego, dawniej - niemieckiego) i trzech wyznan (rzymskokatolickiego, ewangelickiego i Mojžeszowego) ma dlug^ tradyj Wielosc wyznan byla tu nieodl^cznym elementem žycia codziennego w czasach, kiedy jeszcze nikt nie užywal modnego dzis terminu „ekumenizm".
LITERATURA
Irena BOGOCZOVA, 2005: Nad texty časopisu a kalendare Slezske cirkve evangelicke augs-burskeho vyznani v ČR. Specifika cirkevni komunikace. Ur. Marcela Grygerkova. Ostrava: Ostravska univerzita. Ostrava: Ostravska univerzita. 159-173.
Jan BRODA, 1972: Udzial pastorow w zyciu kulturalno-narodowym Slqska Cieszynskiego w latach 1835-1865. Gorki Wielkie [maszynopis].
Barbara GRABOWSKA, 1995: Religijnosc mlodziežy Podbeskidzia. Spolecznosci mlo-dziezowe na Podbeskidziu. Ur. Tadeusz Lewowicki. Cieszyn: Uniwersytet Sl^ski - Filia w Cieszynie. 67-81.
Zdzislaw HIEROWSKI, Stanislaw ROSPOND, 1948: Jqzyk i pišmiennictwo na Slqsku. Katowice - Wroclaw: Wydawnictwo Instytutu Sl^skiego.
Johan BURCHARD, Dorota BURCHARD, 2008: Morowe powietrze - krotki szkic do historii zarazy na ziemiach polskich w pierwszej polowie XVIII wieku. Nowiny Le-karskie 77, 334-338. Dostop 8. 10. 2018: http://www.nowinylekarskie.ump.edu.pl/uplo-ads/2008/4/333_4_77_2008.pdf.
Wladyslaw JOSIEK, 1997: Nastin vyvoje naboženskych pomeru na Tešinsku do roku 1920. Polska narodni menšina na Tešinsku v ČR. Ur. Karol Daniel Kadlubiec. Ostrava: Ostravska univerzita. 165-183.
Karol Daniel KADLUBIEC, 1994: Cieszynsko-zaolzianska polszczyzna. Katowice: Woje-wodzka Biblioteka Publiczna.
Jan MUTHMAN, 1716: Wiernošč Bogu y Cesarzowi czasu powietrza Morowego nalezqca /.../. Brzeg: Gottfried Tramp.
Blanka PITRONOVA, 1992: Sl^sk Cieszynski w latach 1653-1848. Zarys dziejow Slqska Cieszynskiego. Ur. Mečislav Borak, Dan Gawrecki. Ostrava: Advertis. 45-59.
Kazimierz POPIOLEK, 1976: Slqskie dzieje. Warszawa - Krakow: PWN.
— 63 —
Jana Raclavska, Irena Bogoczovä, Jin Muryc
Jana RACLAVSKA, 2001: Historiajqzykapolskiego na Slqsku Cie.szyn.skim do roku 1848. Ostrava: Ostravska univerzita.
Stanislaw ROSPOND, 1985: Kosciöl w dziejach jqzyka polskiego. Wroclaw - Warszawa -Krakow - Gdansk: Ossolineum.
Aniela rozanska, 1996: Religia jako plaszczyzna funkcjonowania stereotypow w swia-domosci mlodziezy pogranicza polsko-czeskiego. Spolecznosci pogranicza. Wielokultu-rowosc, edukacja. Ur. Tadeusz Lewowicki, Barbara Grabowska. Cieszyn: Uniwersytet Sl^ski - Filia w Cieszynie. 86-98.
Wladyslaw SOSNA, 2015: Barwy luteranizmu na Slqsku Cieszynskim. Katowice: Polskie Towarzystwo Ewangelickie.
Jolanta SUCHODOLSKA, 1997: Kontakty towarzyskie wyznacznikiem tolerancji religij-nej mlodziezy na Slqsku Cieszynskim. Osobowosc i spoleczne funkcjonowanie mlodziezy regionu Podbeskidzia. Ur. Tadeusz Lewowicki. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Sl^skiego. 65-74.
Jozef SZYMECZEK, 2010: Zapas polskych evangeliku v Tesinskem Slezsku o zachovani konfesni a narodnostni odlisnosti v povalecnem Ceskoslovensku. Securitas Imperii 9, 218-236.
REFORMACIJA V TEŠINSKI ŠLEZIJI V KONTEKSTU LOKALNE JEZIKOVNE SITUACIJE
V času širjenja reformacije je etnično, kulturno in jezikovno specifična pokrajina okoli mesta Tešin (Tešin/Cieszyn/Teschen) dobila nove specifike. Reformacija je tu našla privržence med plemstvom (tešinski knezi), izobraženim slojem družbe (duhovniki, učitelji), s pomočjo slednjega pa tudi med preprostim ljudstvom. Luteranska vera je v Tešinski Šleziji postala uradna veroizpoved že okoli leta 1540. Reformacija je bila pretežno poljskega značaja, kar se je pokazalo v učnem jeziku v cerkvenih šolah ter v jeziku bogoslužja in verske literature (prevodi Lutrovih razprav ali izvirna dela). Rekatolizacija te pokrajine se je pričela že v prvi polovici 17. stoletja, v drugi polovici tega stoletja, ko je Tešinska Šlezija postala del habsburške monarhije, pa je rekatolizacijo spremljala intenzivna germanizacija. Čeprav je bil Lutrov nauk prepovedan, so se protestanti še naprej shajali (skrivoma, v lokalnih gozdovih) in s tem ohranjali kontinuiteto razvoja te vere v Tešinski Šleziji. Do bistvenega izboljšanja položaja je prišlo po sklenitvi mirovnega sporazuma v mestu Altranstädt (1707), ko je cesar Jožef I. moral dati soglasje za gradnjo šestih evangeličanskih cerkva v Šleziji. Največja je bila sezidana v Tešinu. V soseščini cerkve je nastala tudi evangeličanska šola. To obdobje je zaznamovala dejavnost pomembnih duhovnikov, med katere sodijo predvsem: Jan Muthmann, Samuel Zasadius in Johann Adam Steinmetz. V razvoju Tešinske Šlezije so bila žal tudi obdobja, ko se je religioznost prepletla z ideologijo in ko je med drugim nastal neresnični stereotip evangeličana Nemca.
Na situacijo v protestantski cerkvi so vplivali pomembni politični in družbeni dogodki v zgodovini Tešinske Šlezije (pa tudi širše). Prelomne so bile naslednje letnice: 1920, ko je bila prej enotna (avstrijska) Tešinska Šlezija razdeljena na češkoslovaški in poljski del (tako je bilo razpolovljeno tudi samo središče pokrajine - mesto Tešin/Cieszyn), 1938 (münchenski sporazum), 1939 (priključitev ozemlja Tretjemu rajhu), 1945 (ponovna razdelitev ozemlja med Češkoslovaško in Poljsko), 1948 (začetek vladavine komunistične partije), 1989 (padec totalitarnega režima), 1993 (razdelitev Češkoslovaške na Češko in Slovaško republiko). Za protestantsko cerkev vsi ti dogodki niso pomenili le spremembe v njenem imenu, temveč tudi v njeni organiziranosti, narodnostni strukturi in živahnosti delovanja.
— 64 —