Fonemy s i z w procesie rožnicowania sztokawskiego obszaru jçzykowego
PRZEMYSEAW BrOM
Univerza v Bielskem-Biali, Fakulteta za humanistiko in družbene vede, Ul. Willova 2, PL - 43-309 Bielsko-Biala, pbrom@ath.biel.sko.pl
_ scn ii/1 [2009], 73-84 _
Na štokavskem dialektalnem območju še vedno potekajo procesi, ki povzročajo diferenciacijo posameznih jezikovnih standardov. Po razpadu Jugoslavije so se take aktivnosti povečale, ker so bili posamezni jeziki razglašeni za uradne jezike novonastalih držav. Fonema s in z sta pomemben primer diferenciacije črnogorskega jezika v razmerju do ostalih jezikov, ki slonijo na štokavski dialektalni osnovi. Pred prevlado unifikacijskih teženj sta dobila oba fonema status dialektizmov. Ker se pogosto pojavljata na črnogorskem jezikovnem območju, bi ju bilo potrebno kot pomembna elementa vključiti v normo črnogorskega jezika. Prispevek obravnava pomembnost fonemov s in z v procesu diferenciacije standardov štokavskega jezikovnega območja.
In the area of the Štokavian dialect there have been processes aiming at diversifying particular language standards. These activities have gathered pace ever since the South-Slavic national community disintegrated. The Montenegrin area is characterized by the occurrence of developed forms of the phonological process of iotization - including the Jekavian. The products of that process - the phonemes S and z -existed in all Montenegrin dialects to a significant degree. Nowadays it is possible to classify them as important elements of the norm of the Montenegrin language because of their frequent occurrence in the contemporary language standard.
Ključne besede: jezik, standard, Črna gora, fonemi
Key words: language, standard, Montenegro, phonemes
Przemiany spoleczno-polityczne, do ktorych doszlo w Europie w ci^gu ostatnich kilku dziesiçcioleci, doprowadzily do zmiany porz^dku ustalonego po zakonczeniu II wojny swiatowej. Zmianom ulegly dotychczasowe granice - wyznaczone nie w wyniku procesow etnicznych i kulturowych, lecz bçd^ce
— 73 —
Przemyslaw Brom
efektem konfliktow i kompromisow mi?dzy silami polityczno-gospodarczymi. Powstal problem budowania struktur mlodych panstwowosci w warunkach rožnorodnosci etnicznych, nierownych warunkow gospodarczych i calego szeregu innych utrudnien - od dzialan mi?dzynarodowych korporacji do konfrontacji wspolczesnych ideologii. Upadek systemow totalitarnych, post?-puj^ca integracja w strukturach Unii Europejskiej, procesy globalizacyjne a nawet rozwoj wspolczesnych srodkow komunikacji - wszystkie te elementy wplywaly na wzbudzenie wsrod spoleczenstw europejskich potrzeby tož-samosci narodowej. Proces ten przebiega w sposob niezwykle ciekawy na slowianskim obszarze j?zykowym. Wi?kszosc Slowian znajdowala si? w XX. wieku w strefie wplywow systemow totalitarnych. Niestety, pozostawanie pod wplywem wspolnej ideologii ograniczalo mozliwosci rozwoju poszczegolnych narodow, zawsze bowiem oznaczala ona dominacj? silniejszego - nawet w ramach wspolnych struktur panstwowych. Szczegolna sytuacja miala miejsce na sztokawskim obszarze j?zykowym - tam bowiem jednym z kompromisow niezb?dnych do funkcjonowania panstwa byla potrzeba zdefiniowania wspolnego j?zyka služ^cego do codziennej komunikacji. Wynikaj^ce z tego nieuwzgl?dnianie potrzeb tožsamosci poszczegolnych narodow musialo w efekcie doprowadzic do przemian, ktorych efektem jest dzisiejszy obraz spo-leczno-polityczny Balkanow.
Na tym tle niezwykle ciekawa wydaje si? byc sytuacja j?zykowa w Czarno-gorze. Kraj ten bowiem, po dlugim okresie pozostawania w stanie politycznej i gospodarczej zaležnosci, znajduje si? obecnie na etapie uzyskiwania rzeczy-wistej niezaležnosci. Pozwol? sobie przedstawic kilka faktow z najnowszej historii: po kilku wiekach wzgl?dnej autonomii, wiek XX to w historii Czarnogory okres pozostawania w ramach wspolnego systemu panstwowego - po II wojnie swiatowej w Socjalistycznej Federacyjnej Republice Jugoslawii. Idea zjednoczenia Slowian trafila w Czarnogorze na niezwykle podatny grunt. Tendencje panslawistyczne uczynily Czarnogorcow naturalnymi sojusznika-mi komunistow w procesie tworzenia Jugoslawii. Funkcjonuj^ca w nowym panstwie struktura federalna spowodowala podniesienie Czarnogory do rangi republiki. Stala si? ona jednoczesnie beneficjentem znacz^cej pomocy finan-sowej, ktora spowodowala przyspieszenie rozwoju kraju i jego industrializacj?. Rozwoj byl jednakže nierownomierny. Dopiero w latach 80-tych XX wieku wybrzeze czarnogorskie stalo si? znanym regionem turystycznym. Rozpad federacji jugoslowianskiej postawil kraj w trudnej sytuacji. Po wyborach w 1990 roku znaczn^ sil^ polityczn^ Czarnogory stala si? partia komunistyczna, popieraj^ca rozpad federacji. Jednakže w przeprowadzonym w 1992 referendum niepodleglosciowym, 95,96 % glosuj^cych opowiedzialo si? za pozostaniem w zwi^zku z Serbia, z ktor^ to Czarnogora utworzyla wowczas now^ Zwi^zkowq Republik? Jugoslawii. W 2003 Zwi^zkowa Republika Jugoslawii przeksztalco-na zostala w luzniejszy zwi^zek pod nazw^ Serbia i Czarnogora. Ustalono že po trzech latach každa z republik zwi^zkowych b?dzie miala prawo rozpisac referendum w sprawie niepodleglosci.
74	^Slo-vio- Centra lis 1/2009
Fonemy s i z w procesie rožnicowania sztokawskiego obszaru jqzykowego
21 maja 2006 odbylo si? referendum niepodleglosciowe. Wedlug Panstwowej Komisji Wyborczej, 55,5 % glosuj^cych opowiedzialo si? za niepodleglosci^ Czarnogory. Liczba glosow za secesj^ spelnila tym samym podwyzszone wy-mogi stawiane przez Uni? Europejsk^, konieczne dla uznania niepodleglosci panstwa (prog 55 %). Tak niewielka roznica (zaledwie 0,5 %) pokazuje jednakze jak zlozona byla sytuacja wewn?trzna kraju. 23 maja 2006 prezydent i premier Serbii uznali wynik referendum niepodleglosciowego. W kolejnych dniach ak-ceptacj? deklaracji niepodleglosci oglosily w specjalnych oswiadczeniach Unia Europejska oraz m. in. Albania, Bosnia i Hercegowina, Bulgaria, Chorwacja, Macedonia, Rosja i Stany Zjednoczone.
3 czerwca 2006 parlament kraju proklamowal niepodleglosc. 28 czerwca 2006 Czarnogora stala si? 192 czlonkiem Organizacji Narodow Zjednoczo-nych. 17 pazdziernika 2007 roku parlament uchwalil najnowsz^, obowi^zuj^cq obecnie konstytucj? Republiki Czarnogory.
Uzyskanie przez Czarnogor? statusu podmiotu w stosunkach mi?dzynarodo-wych nie rozwi^zuje niestety problemu skomplikowanej sytuacji wewn?trznej kraju. Obecnie intensywnie podejmowane s^ proby sformulowania programu rozwoju swiadomosci narodowej Czarnogorcow. Jest to bowiem proces najtrud-niejszy w przypadku niewielkich narodow, ktore dodatkowo dluzej pozostawaly elementem wi?kszego systemu panstwowego i z tego powodu nie udalo im si? stworzyc systemu instytucji maj^cych na celu ksztaltowanie tozsamosci narodowej. Zagrozenie jest tym wi?ksze, im wi?ksz^ przewag? w strukturach panstwa ma narod dominuj^cy, dysponuj^cy srodkami prowadz^cymi do na-rzucania swoich tradycji i polityki kulturowej. Bardzo cz?sto efektem tego jest asymilacja slabszego narodu, przy czym nierzadko odbywa si? to przy wsparciu ze strony systemow oligarchicznych.
Na sztokawskim obszarze dialektalnym wci^ž trwaj^ bowiem procesy majice na celu roznicowanie poszczegolnych standardow j?zykowych. Dzialania te ulegly znacznemu przyspieszeniu po rozpadzie poludniowoslowianskiej wspolnoty panstwowej, kiedy to poszczegolne j?zyki narodowe zostaly oglo-szone j?zykami urz?dowymi. Wtedy to rozpocz?to powracanie do elementow charakterystycznych dla danego obszaru narodowego.
Jednym z najwazniejszych elementow budowania wspolnoty narodowej jest istnienie jej j?zyka literackiego. W przypadku bliskiego podobienstwa j?zy-kowego sama jego nazwa odgrywa wažn^ rol? w procesie budowania wi?zi w grupie. Za niezwykle wazny uwaza si? psychologiczny aspekt wykorzystywania nazwy j?zyka w szkolach, na ulicy, w domu i pracy, co ksztaltuje przekonanie o odmiennosci grupy. Podkresla si? rowniez znaczenie symboli narodowych, flagi, godla, waluty, folkloru, wydarzen sportowych i innych. Aby j?zyk stal si? trwalym elementem zbiorowej swiadomosci, musi zostac spelniony szereg warunkow. Jednym z nich jest istnienie publikacji potwierdzaj^cych jego proces standaryzacji. Do nich zaliczyc nalezy analizy historyczne, ktore w aspekcie diachronicznym i synchronicznym potwierdzaj^ etnolingwistyczn^ odr?bnosc j?zyka, gramatyk?, ktora stanowi naukow^ weryfikacj? jego stanu faktycznego, jak rowniez publikacje reguluj^ce zasady jego pisowni. Coraz cz?sciej zwraca
— 75 —
	 Przemyslaw Brom 	
si? rowniez uwag?, iz w procesie roznicowania j?zykowego niezwykle istotnq rol? odgrywa istnienie okreslonego systemu leksykalnego, stanowi^cego o odr?bnosci danego j?zyka.
Na tym tle wspolczesna sytuacja j?zykowa na sztokawskim obszarze j?zyko-wym jest niezwykle skomplikowana. Mamy bowiem do czynienia z sytuaj w ktorej po blisko dwoch stuleciach funkcjonowania wspolnego standardu serbsko-chorwackiego/chorwacko-serbskiego doszlo do upadku idei wspolnego j?zyka. Poszczegolne narody dawnej Jugoslawii po upadku wspolnoty panstwo-wej wracaly do swojej odmiany j?zyka, nadaj^c mu nazw? narodow^ i czyni^c urz?dowym. Istnieje zatem wspolny, ogolnosztokawski system j?zykowy, w ramach ktorego funkcjonuj^ poszczegolne standardy: bosniacki, chorwacki, czarnogorski i serbski, pelni^ce w poszczegolnych krajach funkcje j?zykow urz?dowych.
Aparat poj?ciowy w dziedzinie poludniowoslowianskich j?zykow literackich jest zroznicowany, terminy w poszczegolnych j?zykach nie zawsze si? ze sobq pokrywaj^. J?zykoznawcy poludniowoslowianscy cz?sto wprowadzaj^ swoje typy klasyfikacji.1 Charakterystyczne dla tego obszaru jest m.in. rozroznienie poj?c standardni jezik (j?zyk standardowy) i narodni jezik (j?zyk narodowy). Standardni jezik to j?zyk neutralny, skodyfikowany, pozbawiony indywidu-alnych cech osobowych uzytkownika. Ma charakter ogolny, jest w sposob selektywny przystosowany do wykorzystywania przez docelow^ grup? (spole-czenstwo) i jako taki stanowi srodek komunikacji. Natomiast narodni jezik jest silnie nacechowany stylistycznie, emocjonalnie, nieskodyfikowany - uzywany zarowno w mowie potocznej, jak i literaturze rozumianej jako sztuka slowa. Chociaz nie podlega bezposrednio standaryzacji, nie oznacza to, ze nie zawiera w sobie elementow normy j?zykowej. Jest swego rodzaju syntez^ elementow normatywnych i nienormatywnych, tworem bogatszym, bo nie poddawanym nieustannemu wplywowi czynnikow kodyfikacyjnych.
Struktura j?zyka czarnogorskiego obejmuje przede wszystkim elementy strukturalne ogolnej, szerokiej, ponadnarodowej normy sztokawskiej, wspolnej dla j?zykow: chorwackiego, serbskiego, bosniackiego i czarnogorskiego.2 Dla tych narodow stanowi^ one element wspolny, l^cz^cy - nie b?d^cy przeszkodq w procesie wzajemnej komunikacji. Jednoczesnie w systemie j?zykowym istnieje norma szczegolna, powstala spontanicznie podczas naturalnej standaryzacji - procesie o charakterze socjolingwistycznym. Stanowi^ j^ liczne elementy o charakterze interdialektalnym lub ponaddialektalnym, a ktore zostaly juz cz?sciowo skodyfikowane jako standardowe w publikacjach ostatnich kilku-nastu lat.3 O ich duzym znaczeniu decyduje dyferencja - s^ one elementem charakterystycznym wyl^cznie dla j?zyka czarnogorskiego i odrozniaj^cym go
1	Por. D. Brozovic: Standardni jezik. Teorija, usporedbe, geneza, povijest, savremena zbilja. Zagreb, 1970.
2	Por. Nikčevic 1997b.
3	Por. Nikčevic 1993b: 8.
- 76 --Slavia Centralis 1/2009
Fonemy s i z w procesie rožnicowania sztokawskiego obszaru jqzykowego
od pozostalych j?zykow obszaru sztokawskiego i szerzej - od innych j?zykow slowianskich.
Trzecim elementem systemu j?zyka czarnogorskiego - o najmniejszym zakresie wyst?powania - jest grupa regionalnych zjawisk j?zykowych, ktore nie weszly w sklad szeroko rozumianej normy czarnogorskiej i pozostaly elementem literatury i historii j?zyka narodowego. Ich brak przynaležnosci do wspolczesnego standardu czarnogorskiego nie oznacza jednak, že stanowiy element obcy temu j?zykowi. Przeciwnie, procesy normatywne w j?zyku czar-nogorskim nie zostaly jeszcze zakonczone i wiele elementow staje si? cz?sciy skladowy rozwijajycej si? normy j?zykowej.
Znaczycym elementem trzeciej grupy zjawisk j?zykowych sy zasoby lek-sykalne naležyce do narodowego j?zyka czarnogorskiego. To one stanowiy najdobitniejsze potwierdzenie jego odr?bnosci w stosunku do pozostalych stan-dardow sztokawskich. Pomimo istnienia wszystkich podstawowych publikacji opisujycych wspolczesny standard czarnogorski: historii j?zyka, gramatyki i zasad pisowni, nie zostal jeszcze opublikowany slownik. Istnieje wiele przy-czyn takiego stanu rzeczy. J?zyk czarnogorski zostal ogloszony urz?dowym w najnowszej konstytucji proklamowanej 19 pazdziernika 2007 roku, wcze-sniej funkcj? ty pelnil j?zyk serbski wymowy ijekawskiej. Nie istnialy wi?c warunki ku temu, by prace nad slownikiem j?zyka czarnogorskiego zostaly rozpocz?te. Wyjytkiem sy pomniejsze publikacje poszczegolnych badaczy, nie b?dyce jednakže elementem wi?kszego wspolnego projektu. Obecnie prace nad slownikiem trwajy, wydaje si? jednakže, že sama jego publikacja jest kwestiy stosunkowo odlegly. Opracowanie wielotomowego slownika wymaga ogrom-nej pracy zespolowej, dužych nakladow finansowych i przede wszystkim jest procesem niezwykle czasochlonnym.
Czarnogorskie srodowiska naukowe postulujy wi?c rozpocz?cie w pierwszej kolejnosci prac nad opublikowaniem Slownika charakterystycznej leksyki czarnogorskiej. Mialby on zawierae zasoby leksykalne naražone obecnie na silne procesy archaizacji prowadzyce w efekcie do ich calkowitego wyeliminowania z systemu j?zyka. Publikacja ta stanowilaby w istocie kompletna klasyfikacj? montenegryzmow, ktore definiujy tožsamose j?zykowy i narodowy Czarno-gorcow. Argumentem przemawiajycym za realizacjy tego projektu jest fakt rzeczywistego wyst?powania narodowej leksyki na terytorium Czarnogory. Wsrod przeciwnikow pojawia si? najcz?sciej teza o jej nieprzynaležnosci do wspolczesnego standardu j?zykowego. Ty argumentacj? warto zatem poddae krotkiej analizie. Každy j?zyk standardowy jest obecnie poddawany wplywom elementow pozanormatywnych. To wlasnie otwartose j?zyka na nowe elementy umožliwia jego rozwoj. W tym przypadku przedmiotem sporu sy czarnogorskie prowincjonalizmy i regionalizmy, ktore mogy wzbogacie system leksykalny nie naruszajyc jednoczesnie jego podstawowej struktury. Kwestia, czy dany element naležy do normy j?zykowej, czy nie, musi bye jednakže rozpatrywana w szerszej perspektywie. Wspolczesny norm? stanowi bowiem wspominany juž ponaddialektalny, ogolnosztokawski system, wspolny dla j?zykow chorwackie-go, serbskiego, czarnogorskiego i bosniackiego. Jednakže elementy posiadajyce
— 77 —
	 Przemyslaw Brom 	
status dialektalny w jednym ze standardow niekoniecznie musz^ posiadač taki sam status w drugim. W šwietle tego bledem jest analizowanie danego zjawiska j?zykowego w ten sam sposob w ramach dwoch rožnych struktur. Ješli dany leksem poddač analizie poza czarnogorskim terytorium j?zykowym, nie možna mu przypisač niczego wi?cej, niž bycie elementem o charakterze dialektalnym. Natomiast w ramach struktury standardu czarnogorskiego b?dzie on po prostu elementem systemu leksykalnego.
Kwesti^ odmienn^ jest natomiast pytanie o žrodla leksyki b^d^cej trešci^ planowanej publikacji. Proponuje si?, aby byly nimi po pierwsze teksty czar-nogorskie pochodz^ce z okresu sprzed wprowadzenia reformy Vuka Kara-džicia, tj. z lat 1360-1830. Wtedy to bowiem j?zyk czarnogorski przežywal okres swojego najwi?kszego rozwoju. Elementy j?zyka narodowego stanowily wtedy istotn^ cz?šč tworczošci (przekazywanej zarowno w formie ustnej jak i pisemnej), sam zaš j?zyk podlegal procesom utrwalania w šwiadomošci swoich užytkownikow. Požniejszy okres rowniež bogaty byl w dziela mog^ce služyc jako doskonale žrodlo leksyki czarnogorskiej. Jest to tworczošč Petara II. Petrovicia Njegoša, Stefana Mitrova Ljubišy czy Marka Miljanova Popovicia, przede wszystkim zaš Gorski vjenac Njegoša - najwi?ksze dzielo literatury czarnogorskiej zawieraj^ce niezliczon^ ilošč slownictwa charakterystycznego dla tego j?zyka.4 Rožnice w systemie leksykalnym na obszarze sztokawskim w XIX wieku udowadnial sam Vuk Karadžič w swoim Srpskom rječniku z 1818 i 1852 roku. Wyrožnia on w nim liczne formy rdzennie czarnogorskie, okrešlaj^c je jako elementy z „dialektu poludniowego"
Na obszarze narodowego j?zyka czarnogorskiego, zdominowanym przez wymow? ijekawsk^, szeroko wyst^puj^ elementy b^d^ce efektem procesow jotowania. S^ nimi m.in. gloski s i z charakterystyczne dla wszystkich dia-lektow czarnogorskich. Fonemy te s^ elementem codziennej komunikacji na terenie Czarnogory. Istnieje jednakže niewiele tekstow pisanych powstalych w ci^gu ostatnich kilku dziesi?cioleci, w ktorych one wyst^puj^. Powodow takiego stanu rzeczy jest kilka. Za glowny uznač možna trwaj^ce przez caly wiek dwudziesty procesy asymilacyjne, ktorych celem bylo jak najwi?ksze ujednolicenie poszczegolnych j?zykow narodowych w ramach owczesnego standardu serbsko-chorwackiego / chorwacko-serbskiego.
Od czasow reformy Vuka Karadžicia za wlašciwe uwažane byly wyl^cznie formy nalež^ce do ogolnej, ponadnarodowej sztokawskiej normy j?zykowej. W zwi^zku z tym elementy narodowej normy czarnogorskiej posiadaly wyl^cznie status dialektalny. W latach 90-tych XX. wieku, kiedy poszczegolne narody post-jugoslowianskie powracaly do swoich wariantow j?zykowych, w Czarno-gorze - pozostaj^cej w federacji politycznej z Serbi^ - j?zykiem urz?dowym wci^ž pozostawal serbski wymowy ijekawskiej. Czarnogorscy pisarze i publi-cyšci nie užywali form pochodz^cych z j?zyka narodowego, b^d^c zmuszonymi do poddania si? zasadom pisowni wspolnej normy, czasami tež z bardziej pro-
4 Ž. Burovič: Narodni karakter Njegoševa jezika. Lučindan, Cetinje 2001, 29-30.
- 78 --Slavia Centralis 1/2009
Fonemy s i z w procesie rožnicowania sztokawskiego obszaru jqzykowego
zaicznych powodow - preferowane bylo wtedy tworzenie w dialekcie ekawskim, niedostosowanie si? do tego uniemozliwialo niejednokrotnie uzyskanie zgody na publikacj? dziela. Nie bez znaczenia byl rowniez dialektalny status form czarnogorskich - tworcy chcieli unikn^c wykorzystywania elementow spoza normy j?zykowej i wynikaj^cego z tego obnizenia statusu literackiego dziela.
Dubravko Škiljan, opisuj^c znaczenie fonemow S i ž dla j?zyka czarno-gorskiego pisal: „Najblizszy temu, aby uznac go za odr?bny j?zyk nie jest chorwacki, lecz czarnogorski - w momencie kiedy do standardu j?zykowego wprowadzone zostan^ mi?kkie š i ž jako osobne fonemy (...), zostanie doko-nany bardziej zdecydowany krok niz wszystkie zmiany wprowadzone tutaj w celu roznicowania j?zyka. Poniewaz jest to element zdecydowanie definiuj^cy struktur? j?zyka, liczba lub system fonemow" (Škiljan 1996: 41). Stanowisko przeciwne reprezentuje Drago Čupic, pisz^c: „Upor niektorych intelektualistow przy jqzyku czarnogorskim oparty jest nie na rzeczywistych cechach j?zyko-wych, lecz na cechach roznicuj^cych jeden j?zykowy sposob wyrazania od drugiego w ramach j?zyka serbskiego. Jesli zostalyby zaprezentowane roznice lingwistyczne a nie dialektalne, ich stanowisko nie musialoby byc poddawane w w^tpliwosc, lecz takie roznice nie istniej^; nawet na poziomie j?zyk serbski : j?zyk w Czarnogorze. Roznice znajduj^ oni w dialektalnych gloskach S, ž i dz, oraz w cz?sci leksyki. Jesli chodzi o wyst?powanie glosek S, ž i dz, nalezy wspomniec, iz te pierwsze wyst?puj^ we wszystkich dialektach ijekawskich obszaru sztokawskiego, tak wi?c zarowno u Muzulmanow jak i u sztokawskich Chorwatow i jako takie nie mog^ stanowic powodu do tworzenia osobnego j?-zyka czarnogorskiego. Pojawiaj^ si? one wsz?dzie tam, gdzie wyst?puje dialekt ijekawski, nie s^ jednakze fonemami, tzn. nie s^ nosnikami znaczenia ..." (Cu-pic 2002: 21). Obydwa te stanowiska stanowi^ doskonaly przyklad zlozonosci sytuacji j?zykowej w Czarnogorze.
Jedna z tez postawionych przez Čupicia nie moze zostac poddana w w^tpli-wosc - gloski S i ž rzeczywiscie wyst?puj^ rowniez poza terytorium dzisiejszej Czarnogory Najwazniejsza jest jednakze kwestia statusu jaki posiadaj^ one we wspolczesnych standardach sztokawskich. Poza czarnogorskim obszarem j?zykowym fonemy te wyst?puj^ w niewielkim zakresie a ilosc leksemow, w ktorych s^ realizowane jest ograniczona. Dlatego we wspolczesnym j?-zyku bosniackim, chorwackim czy serbskim maj^ one wyl^cznie charakter dialektalny. Za tak zdefiniowanym ich statusem przemawia rowniez kwestia ich pochodzenia - ich pojawienie si? na terytorium wyzej wymienionych j?zykow spowodowane bylo migracjami ludnosci z terytorium Czarnogory.5 Tymczasem w dialektach czarnogorskich wyst?puj^ one bardzo szeroko a w j?zyku mowionym niezwykle rzadko zast?powane s^ przez sj i zj. Z tego wlasnie powodu nalezy je traktowac jako nierozl^czny element systemu j?zyka czarnogorskiego.
5 Por. Skerlic 1955: 87.
— 79 —
	 Przemyslaw Brom 	
Najnowsze opracowania gramatyczne uznaj^ fonemy s i ž za trwaly element normy j?zyka czarnogorskiego. Opiera si? to na zalozeniu iz wspolczesne standardy bosniacki, chorwacki, czarnogorski oraz serbski tworz^ wspolny sztokawski system j?zykowy, jednakze elementy posiadaj^ce status dialektalny w jednym ze standardow niekoniecznie musz^ posiadac taki sam status w drugim. W swietle tego bl?dem jest analizowanie danego zjawiska j?zykowego w ten sam sposob w ramach dwoch roznych struktur. Jesli wspomniane fonemy poddac analizie poza czarnogorskim terytorium j?zykowym, nie mozna im przypisac niczego wi?cej, niz bycie elementem o charakterze dialektalnym. Natomiast w ramach struktury standardu czarnogorskiego s^ po prostu one dwoma sposrod 33 elementow systemu fonetycznego.
Szerokie wyst?powanie pozwala na zakwalifikowanie tych glosek jako cz?sc standardu czarnogorskiego, zas analiza par leksemow pozwala przypisac im funkcj? dystynktywn^, jak np. w parach: senka : Senka, ženica : ženica; seka : seka; Koža : koža i inne. Jednoczesnie nie ma mozliwosci zast^pienia fonemu s w kazdym przypadku przez sj, jak to sugeruj^ niektorzy badacze. Czarnogorskie S nie jest bowiem wyl^cznie wynikiem procesu jotowania gloski s - dowodem s^ niektore antroponimy: Maso, Veso, Muso, Dasko, Puso i inne. Cz?sto zwraca si? rowniez uwag? na roznorodnosc wyst?powania fonemow s i ž; pojawiaj^ si? zarowno w naglosie, np. žena, ženica, Zagora, žato, žalo, žakati, sutra, sen, senina, senka, sever, severika, senokos, senčiti, setiti, sesti, sedeti, sajiti, sajan, sera, saktati, sakčeti, seme, seči, sekira, sedište, sednik, sednica, sok itd.; w srodglosie: ose, klase, osečaj, usedelica, ižesti, ižeden, koži, kožavina, prosek, prijesek, prosed, pasi, pasaluk, posed, sused, prosak, poseči, kiselina, kosčela, useka, oseči, kiselica, jak i w wyglosie: mus, gus, is, mis, gales, jeles, mais, pos.
Cz?stotliwosc wyst?powania s i ž udowadnia Vukic Pulevic w swojej publi-kacji o czarnogorskiej toponimii.6 Wieloletnie badania i ilosc zgromadzonych toponimow pokazuj^ duž^ frekwentywnosc tych glosek w systemie j?zyka czarnogorskiego. Potwierdza j^ rowniez opublikowany w 2003 roku slownik nazw rosli i zwierz^t.7 Znaczenie fonemow s i ž w procesie roznicowania j?zy-kowego wspolczesnych standardow sztokawskich jest wi?c ogromne - stanowiq bowiem potwierdzenie odr?bnosci standardu czarnogorskiego w stosunku do bosniackiego, chorwackiego i serbskiego.
Do niedawna przedmiotem dyskusji pozostawala kwestia zapisu s i ž w j?-zyku czarnogorskim. Obowi^zuj^ce alfabety - zarowno abeceda jak i azbuka - nie posiadaly grafemow odpowiadaj^cych tym gloskom. Dlatego tez tworcy czarnogorscy uzywali roznorodnych odpowiednikow na ich okreslenie: obok wspomnianych juz grup sj i zj pojawialy si? šj i žj a nawet š i ž. Przykladem mog^ byc chociazby Stefan Mitrov Ljubiša czy Vuk Vrčevic, u ktorych znaj-dujemy nast?puj^ce leksemy: šjela, šjednik, pašje, šjena, šjeta, šjen, pošječi,
6	Por. Pulevic 2005.
7	Por. Pulevic, Samardžic 2003.
- 80 --Slavia Centralis 1/2009
Fonemy s i z w procesie rožnicowania sztokawskiego obszaru jqzykowego
šjeme, šjesti, šjajno, našjedne, pošjede, prošjela, šjenokos, sušjed, gušjenica, šjejati, kišjelica, glavošječni i inne. W tym przypadku grafem šj wyst?puje w miejsce brakuj^cego S. Pozniejsi redaktorzy dostosowuj^cy dziela do aktual-nych ortografii cz?sto zamieniali šj na sj, ostatecznie wypaczaj^c pierwotne znaczenie leksemow. Jednakze juz pod koniec XIX. wieku pojawily si? propo-zycje, by wprowadzic do uzycia wzorowany na polskim grafem S. Ostatecznie do czarnogorskiego standardu grafemy te wprowadzil Vojislav Nikčevic. W swoim Pravopisie poswi?cil on fonemom s i z osobny rozdzial, podkreslaj^c tym samym ich znaczenie w procesie standaryzacji j?zyka czarnogorskiego. Obecnie nowe zasady zyskuj^ coraz wi?cej zwolennikow - powstaj^ bowiem liczne teksty tworzone zgodnie z zasadami pisowni opracowanymi przez Nikčevicia.
Cz?stotliwosc wyst?powania i neutralnosc stylistyczna fonemow S i z sq najwazniejszymi argumentami za ich wprowadzeniem do wspolczesnej normy j?zyka czarnogorskiego. Jako zjawisko typowe dla jednego j?zyka, gloski te stanowi^ o odr?bnosci czarnogorskiego w stosunku do pozostalych standardow post-serbo-chorwackich, potwierdzaj^ bowiem istnienie mi?dzy nimi struktu-ralnych roznic. Ich unormowanie we wspolczesnym standardzie czarnogorskim jest kolejnym krokiem w kierunku stabilizowania sytuacji na sztokawskim obszarze dialektalnym.
Narod czarnogorski, pomimo ponad tysi^cletniej tradycji panstwowej, wie-lowiekowym tradycjom i odr?bnosci etnicznej, przez dlugi czas znajdowal si? pod naciskiem polityki asymilacyjnej. Rownoczesnie Czarnogora przez wiele wiekow z sukcesami prowadzila obronn^ walk? z obcymi silami pod haslami stworzenia wspolnego, wielkiego panstwa na Balkanach. Wokol tych idealow powstala swego rodzaju wspolnota duchowa podparta wielk^ liczb^ dziel lite-rackich powstalych w celu jej wspierania. Dominuj^c^ inspiraj bylo rowniez wyznanie prawoslawne. Powstal niezwykle silny mit narodowy, ktory zostal skonfrontowany z realiami politycznymi. Demograficznie i ekonomicznie silniejsi s^siedzi przypisywali Czarnogorze i jej mieszkancom rol? opozycyj-n^. Niewielki narod, przez wiele wiekow walcz^cy z wi?kszym i silniejszym wrogiem stal si? ofiar^ wlasnych idealow.
Przez caly wiek XX Czarnogora ze swoim przywi^zaniem do Serbii po-zostawala w swego rodzaju letargu. Obecnie, w dwa lata po zadeklarowaniu w referendum narodowym niepodleglosci, proklamowaniu jej przez parlament oraz uznaniu Czarnogory za niepodlegle panstwo przez instytucje mi?dzynarodowe, Czarnogorcy praktycznie realizuj^ marzenie o powrocie do wlasnej panstwowosci. Kwestie j?zyka, jego statusu prawnego i procesow normatywnych w nim zachodz^cych stanowi^ niezwykle wazny element tych dzialan. Publikacje opisuj^ce narodow^ leksyk? stanowi^ zatem kolejny krok na drodze do wzmacniania i ksztaltowania tozsamosci j?zykowej narodu czarnogorskiego.
— 81 —
- Przemyslaw Brom -
BIBLIOGRAFIA
Przemyslaw BROM, 2007: Czarnogorski standard wobec roznicowaniajçzykowego poludniowej Slowianszczyzny. Bielsko-Biala: Wydawnictwo ATH.
Črnogorski jezik u javnoj upotrebi. Zbornik saopštenja s okruglog stola. Podgorica: Črnogorski PEN Centar. 2002.
Črnogorski jezik bio bi najbolje rješenje. Pobjeda, 21. 10. 2006.
Drago CUPIC, 2002: Ne postoji poseban črnogorski jezik. D. Cupic, E. Fekete, B. Terzic: Slovo o jeziku, Jezički poučnik, knj. 2, Beograd.
Hanna DALEWSKA-GREN, 2002: Jçzyki slowianskie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Žarko BUROVIC, 2004: Črnogorski književni/standardni jezik u dijahroniji i sinhro-niji. Štokavski književni jezici u porodici slovenskih standardnih jezika. Podgorica: Črnogorski PEN centar.
Jezici kao kulturni identiteti napodručju bivšega srpskohrvatskoga ili hrvatskosrp-skoga jezika. Cetinje: Črnogorski PEN centar. 1998.
Jezik kao domovina. Deklaracija Crnogorskog PEN centra o ustavnom položaju crnogorskog jezika. Doclea, br. 3. Podgorica. 1994.
Miloš KOVAČEVIC, 2001: Jedan ili tri jezika? Lingvistički nazivi na srednjojužno-slavenskom području. Jezik i demokratizacija (Zbornik radova). Sarajevo.
Halina KURKOWSKA, 1977: Polityka jçzykowa a zroznicowanie spoleczne wspolczesnej polszczyzny. Socjolingwistyka 1. Katowice.
Jerzy MOLAS, 2005: Čhorwacka dyskusja o statusie i nazwie jçzyka. Studia z Filologii Polskiej i Slowianskiej nr 40\2005. Warszawa.
Milorad NIKČEVIC, 2004: Ogledi / studije / susreti. Apologetika crnogorskog jezika. Osijek: HČDP Čroatica-Montenegrina RH.
Vojislav NIKČEVIC, 1993a: Črnogorski jezik. Geneza, tipologija, razvoj, strukturne odlike, funkcije. Četijne: Tom I, Matica crnogorska.
—, 1993b: Piši kao što zboriš. Glavna pravila crnogorskoga standardnoga jezika. Podgorica: Črnogorsko društvo nezavisnih književnika.
—, 1997a: Črnogorski jezik. Geneza, tipologija, razvoj, strukturne odlike, funkcije. Četinje Tom II Od 1360 do 1995 godine, Matica crnogorska.
—, 1997b: Črnogorski pravopis. Četinje: Črnogorski PEN centar.
—, 1994: Status i problemi crnogorskog jezika. Doclea, br. 2. Podgorica.
Norma i kodifikacija crnogorskog jezika. Zbornik radova. Institut za crnogorski jezik i jezikoslovlje. Četinje. 2005.
Barbara OČZKOWA, 2002: Wplyw polityki jçzykowej w Jugoslawii na normç jçzyka chorwackiego. Bulletin de la société polonaise de linguistique. Fasc LVIII 2002.
- 82 --Slavia Centralis 1/2009
Fonemy s i z w procesie rožnicowania sztokawskiego obszaru jqzykowego
—, 1999: Zagadnienia sporne w j^zykoznawstwie chorwackim i serbskim po roz-padzie j^zyka serbsko-chorwackiego. Przemiany w swiadomosci i kulturze duchowej narodow Jugoslawii po 1991 roku. Krakow.
Vuk Pulevic, Novica Samardžic, 2003: Fitonimi i zoonimi u toponimiji Crne Gore. Podgorica: Dukljanska akademija nauka i umjetnosti, Odjeljenje za književnost i jezik.
--, 2005: Glasovi s i z u crnogorskoj toponimiji. Zbornik radova sa naučnoga
skupa Norma i kodifikacija crnogorskoga jezika. Cetinje: Institut za crnogorski jezik i jezikoslovlje.
Ferdinand ROSI-LANDI, 1982: Jezik kao rad i kao tržište. „Rad" Belgrad.
Jovan Skerlic, 1955: Istočno ili južno narečje. Pisci i knjige, III. Beograd: Prosveta.
Agnieszka SPAGINSKA-PRUSZAK, 2005: J?zyk-narod-panstwo (dylematy j?zy-kowe narodow Jugoslawii). Riječ, 11/1. Rijeka.
—, 1997: Sytuacja jgzykowa w bylej Jugoslawii. Gdansk: Wydawnictwo Uniwer-sytetu Gdanskiego.
Dubravko ŠKILJAN, 1996: Moc jezika (wywiad). Vreme, br. 304, Beograd, 17. sierpnia 1996. 41.
Emil TOKARZ, 2002: Dynamika rozwoju j^zykow slowianskich konca XX w. Na-rodowy i ponadnarodowy model kultury. Europa Srodkowa i Polwysep Balkanski. Red. B. Zielinski. Poznan: Wyd. Naukowe PAN.
—, 1998: Mikroj^zyki slowianskie - problemy badawcze j^zykoznawstwa porow-nawczego. Nowe czasy, nowe j§zyki, nowe (i stare) problemy. Katowice.
—, 1992: Mit wspolnoty Slowian poludniowych i jego konsekwencje (na przykla-dzie narodow dawnej Jugoslawii). Rozpad mitu i j§zyka? Katowice.
--, 2001: Wspolczesne standardy j^zykowe dialektow sztokawskich. Jgzyki slowianskie dzis. Nowe fakty. Nowe spojrzenia. Katowice.
FONEMA S IN Ž - SPREMEMBE V ŠTOKAVSKEM JEZIKOVNEM PROSTORU
Na štokavskem dialektalnem območju še vedno potekajo procesi, ki povzročajo diferenciacijo posameznih jezikovnih standardov. Po razpadu Jugoslavije se je začelo vračanje k elementom, ki so značilni za posamezna narodna območja. Za črnogorsko območje (tudi jekavsko) je značilna jotacija. Rezultati so razvidni v vseh črnogorskih dialektih. Stanje se do danes ni spremilo kljub številnim poskusom poenotenja od Vuka Karadžica do konca 20. stoletja. Jezikovna poenotenja so v 20. stoletju upoštevala samo oblike, ki so pripadale skupnemu štokavskemu standardu. Posledica tega je izločitev tipičnih elementov posameznih narodnih jezikov iz skupnega sistema. Obstaja le malo besedil 20. stoletja, ki vsebujejo omenjene oblike, saj je za uradni jezik Črne gore bila razglašena srbščina. Z neodvisnostjo so v Črni gori nastali pogoji, ki omogočajo kodifikacijo črnogorske norme in sprejetje splošno rabljenih črnogorskih oblik kot delov jezikovne norme. Fonema s in ž sta pomemben primer razlikovanja črnogorskega jezika v raz-
— 83 —
- Przemyslaw Brom -
merju do ostalih jezikov, ki izhajajo iz štokavske dialektalne osnove. Med jezikovnim poenotenjem sta dobila oba fonema status dialektizmov - ker se pogosto pojavljata na črnogorskem jezikovnem območju, bi ju bilo potrebno kot pomembna elementa vključiti v normo črnogorskega jezika.
84	(Centra. 1L 1/2009