UDK 82.0/.09Egerič M.
Boris Bulatovic
Filozofski fakultet u Novom Sadu (Srbija)
KRITIČKA OBELEŽJA I TEORIJSKA UPORIŠTA KRITIČKO-ESEJISTIČKOG OPUSA MIROSLAVA EGERICA
Uz pregled Egeričevih teorijskih uvida o književnosti, u radu je dat analitički prikaz najvažnijih odrednica njegovog kritičkog prosedea. Pojedinačno, izdvojene su i interpretirane sledeče karakteristike: 1) stvaralački aktivizam etičko-egzistencijalističke inspiracije, 2) borba za demokratičnost (antidogmatičnost) umetničkog čina, 3) akcentovanje istorijskog konteksta kao značajnog činioca u tumačenju književnih i književno-kritičkih ostvarenja koja u svom jezgru sadrže zaokupljenost etičkim i egzistencijalnim problemima, kao i 4) ispoljavanje širine pristupa u analizi jednostranosti kritičkih nazora srpskih književnih kri-tičara.
Ključne besede: teorija književnosti, autonomija umetnosti, ideološka kritika, moral, istorijski kontekst
In addition to the overview of Egeric's theoretical insights about literature, the paper provides an analytical presentation of the major determinants of his critical process. Specifically, the following characteristics are singled out and elucidated: (1) creative activism of ethical-existential interpretation; (2) striving for democratic (anti-dogmatic) nature of artistic act; (3) emphasis on historical context as a significant factor in interpreting literary and literary critical works concerned with ethical and existential issues; (4) demonstration of a broad approach in the analysis of one-sided critical principles of Serbian literary critics.
Keywords: literary theory, autonomy of art, ideological criticism, morality, historical context
1 Uvodne napomene
Kada je reč o proučavanju književnosti, Egerič ne prednjači u teorijsko-metodo-loškom smislu i njegov kritički postupak je blizak srpskoj impresionističkoj kritičkoj tradiciji. Stoga, imajuči u vidu odsustvo razvijenijih metodoloških uvida u kritičar-skom opusu Miroslava Egeriča, u cilju definisanja njegovih kritičkih načela potrebno je iči »zaobilaznim« putem - analizom njegovih konretnih književno-kritičkih tekstova.
Egerič nije mnogo pisao o književnoj teoriji, medutim, uz implicitnu poetiku njegovog kritičarskog postupka koju je moguče iščitati iz njegovih kritičkih ogleda, postoji i nekoliko tekstova u kojima se on primarno bavi teorijskim aspektima pro-učavanja književnosti, u kojima prednost daje kritičkom duhu izučavaoca literature u odnosu na metod kojim se u svojoj analizi služi. Tako, najpre u svojoj disertaciji Književno i kritičko delo Dorda Jovanovica, u poglavlju »Jovanovič kao književni
teoretičar«,1 Egerič (1969: 118) je zabeležio da »svaka prava književna kritika, skri-veno ili neskriveno, sadrži sopstvenu teorijsku osnovu ili nudi elemente za jednu ta-kvu osnovu književnoj misli«. Ističuči važnost i potrebu postojanja teorijske osnove u kritičarskom poslu, koja omogučava i donošenje preciznijeg suda o problematici književnog dela, Egerič (1969: 119) nedvosmisleno ističe da »kritika bez teorijske osnove predstavlja, ustvari, samo uslovno kritičku misao«. Napomenučemo i to da uvodni tekst Srečne ruke (pod naslovom »Srečna ruka: razmišljanja o prirodi poezije, o duhu i metodu u razvitku srpske kritike«), o kome če biti više reči, predstavlja svojevrstan Egeričev nastavak i razradivanje stavova o duhu i metodu u književnoj kritici koje je prvobitno izložio u svojoj studiji o Bordu Jovanoviču, a zatim u Delima i danima (u eseju »Delo i kritika: razmatranja o moralnom, socijalnom i estetskom smislu književne kritike«).
Iz Egeričevih navoda u pomenutom poglavlju iz njegove studije o Bordu Jovanoviču, moguče je uočiti dve osnovne kategorije kojima Egerič pridaje presudan značaj kada promišlja o potrebi teorijskog uobličavanja kritičkog postupka književnog tumača - kritički duh i pogled na svet (koji proističe iz kritičkog duha). Pomenutom prilikom, pišuči o Jovanovičevim teorijskim nazorima, Egerič je najpre istakao primarni značaj pogleda na svet književnog kritičara, odnosno njegov pogled na priro-du odnosa izmedu stvarnosnog sveta i umetnosti, i jezgrovito ga obeležio kao »mi-saono uporište« u dosluhu sa poukama i saznanjima iz istorije (minule i suvremene), filozofije, sociologije, psihologije, etike i istorije umetnosti. Uz to, on bliže odreduje pogled na svet kao »promišljen način na koji probudeno biče kritičarevo prima svoj položaj u svetu« (Egerič 1969: 120). Po Egeriču (1969: 120), Osnovne uloge tako definisanog pogleda na svet jesu »čuvanje kritičareve misli od neodredenosti«, kao i »centriranje duhovne moči u kritičaru na bitna ispunjenja, održavajuči trajnu vezu sa bitnim pitanjima o smislu, prirodi i posledicama umetničke aktivnosti«. Pre nego što pažnja bude usmerena na drugu bitnu kategoriju, kritički duh, osvrnučemo se nakrat-ko na osobine za koje Egerič smatra da svaki autentični književni kritičar ili esejista mora, kao preduslove, neizostavno da poseduje. Po njegovom videnju, nezaobilazne odlike koje kritičar treba da ima jesu živa intuicija i zaoštrena umna sposobnost, kao i »protejska sposobnost« (koju izdvaja citirajuči Jovana Skerliča).
U poglavlju »Jovanovič kao književni teoretičar« (poglavlje iz doktorske teze), Egerič je predstavio kritički duh kao kategoriju nadredenu kritičarevom pogledu na svet. Osnovno atributsko svojstvo kritičkog duha Egerič je poetično odredio kao »oštrinu« duha, posredstvom koje kritičar autentičnom živošču osnažuje svoj pogled na svet. Prisustvom ovih osobina kritičarskog mišljenja - živog pogleda na svet i oštrine duha - kritičar utiskuje pečat lične vizije, kao i živost i dubinu doživljaja u svoje oglede, čime se pogled na svet iz pera književnog kritičara obznanjuje kao izrazito dinamičko posedovanje tog pogleda. Dinamički kritički duh na taj način postaje osnov za još jednu bitnu poetičku odliku Egeričevog teorijskog shvatanja funkcije književne kritike: aktivni i angažovani pristup kritičara književnim deli-
1 Važna napomena je da se deo poglavlja »Jovanovič kao književni teoretičar« u kome Egerič iznosi sopstvena teorijska promišljanja o književnoj kritici ne nalazi u objavljenoj verziji njegove studije o Bordu Jovanoviču Reč u vremenu, nego samo u prvobitnoj verziji knjige, koja je napisana kao doktorska i teza.
Kritički duh književnoga kritičara i esejiste, kao drugu značajnu kategoriju, Egeric nije u svojoj doktorskoj tezi o Bordu Jovanovicu detaljnije obrazložio i razvio, ali je to docnije učinio u druga dva teksta. U oba preostala rada Egeric promišlja pitanje važnosti kritičkog duha u poredenju sa značajem kritičkog metoda. Pitanjem odnosa izmedu kritičkog duha i metoda Egeric se najpre bavio u eseju pod naslovom »Delo i kritika: razmatranja o moralnom, socijalnom i estetskom smislu književne kritike« (Egeric 1975: 83-124), a zatim i u uvodnom tekstu Srečne ruke, čiji je naslov »Srecna ruka: razmišljanja o prirodi poezije, o duhu i metodu u razvitku srpske kritike«. Kritički metod po Egeriču (1975: 108-109) predstavlja »snagu redukcije u duhu kritičara; izdvajanje iz spektra mogucih pristupa književnom delu onog ili onih koji bi, primenjeni na ispitivanje književne tvorevine, dali najbolje, najtačnije rezultate [...] Kritički metod fiksira duhovni pogled kritičara, odreduje njegove granice, ne dopu-štajuci raspinjavanje van izabranog puta i okvira«. Jezikom slike, Egeric (1994: 14) je u dva svoja teksta opisao kritički metod kao »mlaz svetlosti koji duh baca prema tami književnog dela u uverenju da ce on omoguciti da se najpotpunije prodre u prirodu dela«, a kritički duh kao »ono što čini intenzitet svetlosti«.
U svom tekstu »Delo i kritika«, Egeric (1975: 108) definiše kritički duh kao »pu-nocu kritičareve ljudske prirode koja posredstvom dela prelazi u izraz, u ukupnost svojstava i mogucnosti, vrlina i mana, sjaja i slabosti jedne indivudualnosti. Iako može biti i realizacija odredenog kritičkog metoda, kritički duh se ne poklapa sa njim i u večoj meri odreduje intenzitet i dubinu, snagu i trajnost kritike nego kritički metod«. Ova Egericeva konstatacija na nedvosmislen način ukazuje na prednost koju on daje autentičnoj snazi duha kritičara u odnosu na teorijsku zasnovanu metodologiju koju primenjuje u tumačenju književnih ostvarenja.
2 Egericev kritički prosede
U nastavku ovog rada pokušacemo da - na primeru knjige Srečna ruka - uočimo, odredimo i interpretiramo ključna autopoetička kritička obeležja kritičko-esejistič-kog opusa Miroslava Egerica. Srečna ruka, Egericeva zbirka ogleda o srpskim pe-snicima i književnim kritičarima, pruža izazovan podsticaj za istraživanje njegovih kritičkih načela i afiniteta, kao i njegovog kritičarskog i ljudskog pogleda na svet (u stvaralačkom i egzistencijalnom smislu) buduci da ga ona, prema uvidima autora ove studije, na autentičan način i definiše kao književnog kritičara. Uz to, Srečna ruka omogucava i sagledavanje dominantnih sfera Egericevog interesovanja kada je reč o njegovom tumačenju srpske pesničke i kritičke tradicije (od petnaest eseja sedam se odnosi na kritiku sa početka 20. veka [od toga čak pet na Skerlica], dok se četiri teksta odnose na srpsku poeziju i kritiku iz 1950-ih i 1960-ih godina).
Vitomir Vuletič (1992: 76) navodi da je Srečna ruka »usmerena ka stvaralačkom vaspostavljanju razvojnog toka naše poezije i kritike«, te da njena koncepcija (po modelu književne istorije) ukazuje da »istorijska komponenta postupno trajnije urasta u Egericev odnos prema književnosti kao duhovnom činu i kao umetničkom oblikovanju doživljavanja i oblikovanja sveta«. Slobodan Rakitič (2003: 45) takode ističe književno-istorijsku kompoziciju Srečne ruke, beležeči da ona predstavlja »sažetu
istoriju srpskoga pesništva i srpske kritike kroz različita tumačenja, u stogodišnjem sledu«. Slično Rakiticu, i Slavko Gordič (1994: 178) naziva ovu Egericevu knjigu »sažetom povešcu srpske poezije i kritike«. Naša pažnja, medutim, nece biti usmere-na na ocenjivanje književno-istorijskog karaktera Srečne ruke, njenu strukturu, prikaz prirode susreta izmedu pesnika i kritičara, niti na valjanost odabira pesničko-kri-tičarskih susreta, nego na odredivanje ključnih odlika Egericevog kritičkog sistema i glavnih oblasti njegovog istraživanja. Smatramo da ce takav pristup obezbediti bolji i svestraniji uvid u celovit Egericev kritičko-esejistički korpus (Bulatovič 2011). Pri tome, i njegovi tekstovi o srpskim proznim piscima posle Drugog svetskog rata sadr-že neka od najbitnijih kritičkih obeležja koja cemo izdvojiti na primeru knjige Srečna ruka. Dakle, odstupanje od hronološkog prikaza Egericevog opusa nije proizvoljno, nego je uzrokovano namerom da njegovo delo predstavimo u svim bitnim kritičko-poetičkim odrednicama. Za primenu ovakvog pristupa, od presudne važnosti nije bilo toliko pitanje reprezentativnosti Srečne ruke u smislu kvaliteta i značaja (književno-istorijskog, stilskog, ili u kontekstu drugih njegovih knjiga), koliko se njena reprezentativnost - u ovom slučaju i za naše potrebe - ogleda u tome što Egerica, kako smo vec naznačili, na autentičan način definiše kao književnog kritičara.
Prema našem uvidu, najvažnija uporišta i karakteristike Egericevog kritičarskog pogleda na svet (koje je moguce zapaziti u njegovim tekstovima iz pomenute knjige) o kojima ce biti reči u daljem toku izlaganja jesu sledece: stvaralački aktivizam etičko-egzistencijalističke inspiracije, borba za demokratičnost (antidogmatičnost) umetničkog čina (kao duhovne aktivnosti), akcentovanje istorijskog konteksta kao značajnog činioca u tumačenju književnih i književno-kritičkih ostvarenja (koja u svom jezgru sadrže zaokupljenost etičkim i egzistencijalnim problemima), kao i is-poljavanje širine pristupa u analizi jednostranosti kritičkih nazora srpskih književnih kritičara (pre svega se to odnosi na kritiku Jovana Skerlica i Borda Jovanovica). Kada je reč o poslednjoj medu navedenim karakteristikama Egericeve kritike, pod širinom pristupa podrazumevamo da sam Miroslav Egeric nije bio jednostran pri-likom tumačenja tudih jednostranih kritičkih stavova, kao i da je zainteresovano tragao za motivacijom i prirodom takve isključivosti koju je, ne opravdavajuci je, nastojao da razume i istakne u slučajevima kada ona nije bila inspirisana zlonamer-nošcu kritičara.
2.1 Etičko-egzistencijalistička dimenzija
U njegoševski intoniranom uvodnom tekstu Srečne ruke (početne reči glase »Borba, teška i neprestana, koju čovek vodi sa sobom i sa svetom oko sebe...«), koji bi se mogao čitati i kao autorov odnos prema ljudskoj egzistenciji, Egeric (1994: 7) podvla-či vrednost aktivističkog pristupa čoveka prema životu i stvaranju, gde čoveku »koji živi autentičnim životom i raspoložive misli« suprotstavlja onoga koji je živeo na površini života »facetiranim pogledom muve« (kao negativni pandan). Ceneci aktivan odnos prema životu gde čovek oseca da nije živeo uzalud i da je »učinio koliko je mogao«, Egeric (1994: 7-8) ne razotkriva eksplicitno u ovom uvodnom tekstu o kakvom karakteru ljudskog aktivizma je reč, nego se to može pretpostaviti iz nekoliko navoda
u kojima pominje život »u saglasnosti sa pojmom čovek« i »čovekovu dužnost u svetu«, kao i na osnovu analize konkretnih tekstova. U tom smislu, od važnosti je pet eseja: tri se nalaze u vezi sa Skerlicevom kritikom (odnose se dakle na početak 20. veka, na period pre izbijanja Prvog svetskog rata), a dva na ključne pesnike i kritičare iz 1950-ih godina (iz vremena okršaja socrealističke ideološke kritike i modernista) - Popu i Pavlovica medu pesnicima, a Mišica i Mihiza medu kritičarima. Pri tome, eseji »Markovic i Skerlic o književnosti«, »Skerlicevo shvatanje poezije« i »Veljko Petrovič i Jovan Skerlic« jasno ukazuju na moralistički vid aktivizma o kome Egeric govori u predgovoru knjige, dok je čvrstu vezu koja postoji izmedu eseja »Vasko Popa i Zoran Mišic« i »Miodrag Pavlovic i Borislav Mihajlovic« sa uvodnim tekstom nešto teže uočiti. Ipak, da je reč o izrazito moralističkom (ili moralno-egzistencija-lističkom) karakteru ljudskog i kreativno-umetničkog aktivizma, kristališe se tek nakon temeljnijeg ispitivanja i dovodenja u vezu poslednja dva pomenuta teksta sa uvodnim, tj. posle uzimanja u istraživačko razmatranje ovih ogleda koji sadrže reperne tačke u odnosu na Egericeva shvatanja izrečena u uvodnom tekstu.
Iako se iz Egericevih izlaganja u Srecnoj ruci o etičkoj dimenziji u književno-umetničkom i kritičkom stvaralaštvu može nedvosmisleno prozreti da je životni i umetnički aktivizam za koji se on zalaže moralističkog (odnosno moralno-egzisten-cijalističkog) tipa, naznačicemo signale iz njegovih ogleda koji kao »reperne tačke« neposredno svedoče da je pomenuti aktivizam upravo etičke prirode. Smatramo da je istraživački napor u cilju utvrdivanja karaktera aktivizma koji Egeric akcentuje u svom uvodnom tekstu neophodan, buduci da aktivistički odnos prema životu i stva-ranju može biti različitog tipa, i sam po sebi ne predstavlja nužno moralnu kategoriju. (Moguc je slučaj i da se čovek i književni stvaralac angažovano zalaže i za nešto što ne proističe iz njegovog istinoljubivog uverenja, nego iz interesa i ostrašcenosti. Primeri za to su u srpskoj književnoj tradiciji brojni).2
Kako je vec rečeno, u uvodnom tekstu (»Srecna ruka: razmišljanja o prirodi poezije, o duhu i metodu u razvitku srpske kritike«) Egeric manje piše o književnoj teoriji i kritici, a osnovnu temu predstavljaju njegove refleksije o ljudskom i stvaralačkom delatnom aktivizmu. Ogled »Skerlicevo shvatanje poezije« može se čitati kao nasta-vak i dopuna eseja »Markovic i Skerlic o književnosti«, s obzirom na to da Egericevi zaključci (o etičkom izvorištu i istorijskoj uslovljenosti kritičkih stavova Svetozara Markovica i Jovana Skerlica) iz teksta o Markovicu i Skerlicu čine polazište za njegova razmatranja u narednom eseju. Egeric (1994: 54) je utvrdio glavne sličnosti u kritičarskim načelima Markovica i Skerlica: misija književnosti po njima ima op-štečovečanski karakter, obojica »odbacuju umetnost radi umetnosti«, a književnost shvataju kao »ispit ozbiljnosti, zrelosti, socijalne i nacionalne odgovornosti«. Iako im izriče zamerku povodom utilitarističkih nazora i neposedovanja dovoljno širine u odnosu prema književnim delima, Egeric ističe da njihova kritika ne proizilazi iz sujete nego »iz visoko postavljenog horizonta etičkih vrednosti«, snažno odbacujuci »civ-
2 Karakterističnim primerima za ovu tvrdnju medu srpskim kritičarima iz druge polovine 20. veka možemo smatrati, na primer, Marka Ristica i Radomira Konstantinovica. Takode, krajem 20-og i početkom 21. veka, u vreme naglašenih idejnih, ideoloških, stranačkih i interesnih ostrašcenosti i krajnosti u srpskom društvu, takvi primeri su i medu piscima veoma brojni (krajnosti sežu do toga da izrazito zlonameran i hipokritski odnos prema vlastitom narodu biva predstavljan kao borba za humanost i ljudska prava).
tinske oblike života kao oblike lišene ljudskog dostojanstva«. Stoga, bez obzira što je Egeric odmeren u oceni vrednosti tog razdoblja srpske kritike (poslednje trecine 19. i početka 20. veka), te da Markovicevi i Skerlicevi modeli mišljenja o književnosti ne mogu biti »jedini i pretežni oslonac«, uočljivo je da Egeric pravi kvalitativnu razliku izmedu utilitarizma dvojice navedenih kritičara (kao vid »plodne jednostranosti«) i dogmatskih utilitarističkih shvatanja propagatora socijalističkog realizma (prema čijem posleratnom ideološko-kritičarskom radu ima izrazito negativan odnos).
U tekstu »Skerlicevo shvatanje poezije«, Egeric (1994: 70) - sumirajuci svoju analizu Skerlicevog moralističkog i nacionalno-pedagoškog shvatanja poezije - beleži kako »čovek treba i mora da osvoji smisao svog postojanja delanjem, za Delo«. Ovaj iskaz možemo posmatrati kao repernu tačku u relaciji prema uvodnom tekstu pošto, kako navodi Egeric, aktivizam pronalazi svoje najpotpunije ostvarenje upravo u »Delu«, odnosno u duhovnom ili materijalnom uobličenju nekog aktivnog životnog i stvaralačkog nastojanja. Imajuci u vidu da je citirani iskaz naveden kao svojevrstan rezime ili poenta u ovom Egericevom tekstu, u kojem je etički vitalizam izdvojen kao dominantna karakteristika Skerlicevog »delanja« i aktivnosti, uočljivija je na taj način i čvrsta veza koja u kritičkom duhu Miroslava Egerica postoji izmedu aktivizma i etičnosti. O etičkom uporištu utilitarističkih zahteva koje je Egeric zapazio u anga-žovanoj kritici Svetozara Markovica i Jovana Skerlica ce u docnijem toku izlaganja u ovoj studiji biti više reči.
Interesantno je, zatim, uočiti dve slične reperne tačke i to u Egericevim ogledima o Vasku Popi i Miodragu Pavlovicu, začetnicima modernizma u srpskoj poeziji posle Drugog svetskog rata. Prvo, kao najvišu vrednost Popinog pesničkog angažmana u Kori Egeric (1994: 141) je izdvojio »stoički i ponosit mir nad opasnostima koje prete suštinskim ljudskim vrednostima«. Posredstvom ove misli, kojom se afirmiše Popina duhovna negacija i stvaralačka pobuna protiv »opasnosti koje prete suštinskim ljudskim vrednostima«, na uverljiv način bi se mogla potvrditi ključna osobi-na Egericevog kritičkog prosedea (etički aktivizam).3 Drugo, pesništvo kao poetsko aktivističko opiranje zlu Egeric pronalazi i u opusu Miodraga Pavlovica. Ovde Egeric uvodi istorijski kontekst i pominje Korejski i Hladni rat. (Uvodenje istorijskog konteksta, kao karakteristika Egericevog kritičkog postupka, višestruko je važno u analizi njegovih kritičkih pogleda). Istorijski trenutak u kojem se pesnik Pavlovic oglasio Egeric (1994: 146) opisuje kao vreme kada su »u ime kraljevine dobra, šireni na mnogim stranama tamni vilajeti zla« i kada je »čovek, u vecoj meri nego ikada, postao deo nemilosnih celina, čestica u slepoj igri sila«. Zaokupljen takvim problemom egzistencijalne fizičke i duhovne čovekove ugroženosti, Miodrag Pavlovic se, po Egericu, oglasio kao čovek i umetnički stvaralac. Zato, tvrdnja da je Pavlovic »po-digao zavesu nad svetom prividne harmonije« (Egeric 1994: 176) posvedočuje da se njegova pesnička aktivnost ukazuje u Egericevom videnju i kao vid egzistencijalne ljudske i moralne pobune.
3 Nasuprot Egericevom tumačenju (kao i tumačenjima Zorana Mišica, Damnjana Antonijevica, Aleksandra Petrova i drugih) Popine poezije u kome je akcentovana njena etičko-egzistencijalna vrednost, nemački slavista Rajnhard Lauer je na ideološki pristrasan način sagledavao pesništvo Vaska Pope. Ovakav vid ideološkog tumačenja iz 1990-ih godina je ustupio mesto Lauerovoj novijoj analizi (iz 2010. godine) koja naglašava estetske domete Popine poezije i njene intertekstualne veze (Lauer 2010).
2.2 Borba za antidogmatičnost, modernost i demokratičnost književnost
Egeric se tokom 1960-ih godina, povodom žestokih književnih sukoba koji su od kraja 1940-ih vladali na relaciji socrealizam-moderna književnost, jasno odredio i afirmisao kao kritičar zalažuci se za modernističke tendencije u srpskoj posleratnoj književnosti, boreci se pri tome protiv preovladujuce i nametnute ideološke matrice koja je odlikovala teoriju socijalističkog realizma i dogmatsku književnu kritiku neposredno posle Drugog svetskog rata.4 Pri tome, treba naglasiti da posle Rezolucije Informbiroa iz 1948. godine negativna kritika socrealizma kao estetičke doktrine nije više bila politički nepodobna, ali je represivna ideološka kritika zadržala neiz-menjen odnos prema književnim pojavama koje nisu bile po meri državno-partijske kulturne politike (Lasic 1970; Pekovič 1986; Boškovič 2003).
Kao književni kritičar, Miroslav Egeric je, kako je vec naznačeno, ispoljio aktivno zalaganje za demokratičnost i slobodu umetnostičkog govora, protiv upliva ideološke utilitarnosti i jednostranosti u književno-umetničko stvaranje. S druge strane, njegov kritički duh je zaokupiran problemima etičke prirode u literaturi, te bi i njegov odnos prema trecem talasu modernizma u srpskoj književnosti (koji u Srecnoj ruci oličavaju pesnici Vasko Popa i Miodrag Pavlovic, kao i kritičari Zoran Mišic i Borislav Mihajlovic Mihiz) trebalo posmatrati u tom kontekstu, imajuci na umu obe navedene karakteristike Egericevog kritičarskog pogleda na svet.
Književno-poetičke borbe (sa presudnim udelom ideološke komponente medu protagonistima socrealizma) nakon Drugog svetskog rata protiv instrumentalizacije književnosti (u političko-ideološke svrhe) i za oslobadanje srpske literature od ideoloških stega dvojako su uticale na Egericevu privrženost posleratnom modernističkom književnom senzibilitetu. Najpre, iz intelektualnog opiranja Miroslava Egerica dog-matizmu i utilitarnim shvatanjima o dužnostima književnih stvaralaca sledstveno je proizašlo i njegovo zalaganje za modernitet u srpskoj posleratnoj književnosti. Medutim, »srecni« Egericev afinitet za posleratni modernizam u značajnoj meri proishodi i iz njegovog preovladujuceg interesovanja za književnost koja kao bitnu idejnu komponentu sadrži kompleks problema etičke prirode, odnosno duh etičko-egzistencijalne pobune.
U tom smislu, kada se uzmu u obzir Egericeva uverenja o potrebi borbe za an-tidogmatično i moderno u literaturi, kao i njegovi nazori o primarno moralističkoj dimenziji književog stvaralaštva, na primeru srpske posleratne poezije iz 1950-ih godina su se podudarila ova dva ključna obeležja književno-kritičkih stavova Miroslava Egerica.
4 Slična ideološka matrica je postojala i u socijalnoj literaturi kao i u književnosti novog realizma u periodu od sredine 1930-ih godina do početka Drugog svetskog rata. U pomenutom predratnom periodu, ideološka matrica na polju književnosti je predstavljala samo partijsku doktrinu (te je činila imperativni zahtev prema piscima književne levice), dok je nakon dolaska komunista na vlast ova doktrina postala državno-partijska (odnosno univerzalno važeca). Miroslav Egeric prema predratnoj fazi ideologizirane književne umetnosti ima znatno manje kritičan odnos (primer Dorda Jovanovica, kao i primeri predratnog pisanja Milana Bogdanovica, Velibora Gligorica i Marka Ristica - ovu trojicu kritičara Egeric posmatra kao opoziciju književnom dogmatizmu).
2.3 Istorijski kontekst
Iako bi, naoko, Egericeva pozicija (kao književnog kritičara i istoričara) u odnosu prema utilitarnom i modernom u srpskoj književnosti mogla izgledati paradoksal-nom - buduci da je povodom književnog nasleda iz prve osmine 20. veka njegovo in-teresovanje prevashodno usmereno na ono što bismo mogli nazvati »utilitarističkim konceptom« Jovana Skerlica, dok je povodom ideoloških sukoba iz 1950-ih godi-na nesumnjivo svojom pažnjom na strani novog i modernog - Egeric u tome ipak biva dosledan glavnim načelima svoje kritičarske misli i prakse. Stoga je neophodno podrobnije se usredsrediti pažnjom na jedan od faktora koji otklanjaju pomenuti privid paradoksalnosti.
U prethodnim razmatranjima vec smo nagovestili važnost istorijskog konteksta, koji predstavlja trecu bitnu karakteristiku Egericevog kritičarskog prosedea. Isto-rijske okolnosti su, kako tvrdi Egeric, nalagale i zahtevale ozbiljnost i stvaralačku preokupiranost egzistencijalnim pitanjima. U tom smislu, za Egeriča (1994: 57) se Skerliceva borba za moralno i nacionalno zdravlje ne ukazuje samo kao kritičarska samovolja, nego i kao »ozbiljnost, zrelost, duh slobode i odgovornosti prema vremenu, zanos samoodricanja i lične žrtve«. Kada je reč o izučavanju srpske književno -kritičke misli i poezije, moguce je uočiti izvesnu bliskost izmedu dva književna (i istorijska) razdoblja u vezi sa kojima se Egeric najčešce i sa najvecim razumevanjem oglašava kao kritičar. Reč je o periodu »prve moderne« (sa naglaskom ne na poeziju, nego na srpsku kritiku i njene predstavnike - Jovana Skerlica, Bogdana Popovica i Slobodana Jovanovica) koji je prethodio izbijanju Prvog svetskog rata, kao i o trecem talasu srpskog modernizma 1950-ih godina i 1960-ih godina. Ono što čini dva navedena razdoblja bliskim u Egericevom videnju (kako se to može utvrditi istraživačkim pristupom njegovim kritičkim esejima) jeste shvatanje umetnosti kao dužnosti prema čovečanstvu i postojanje etičkog izvorišta u duhu književnog stvaraoca kao svojevr-stan odgovor na istorijska iskušenja.
U Skerlicevo doba, dominantni književni koncept je - pod uticajem dramatičnih istorijskih okolnosti i posledično isključivim zahtevima književne kritike za visokom etičnošcu - prerastao iz romantičarskog u utilitaristički (koji restriktivno naglašava potrebu za očuvanjem nacionalnog i moralnog zdravlja u književnosti). Nasuprot tome, moralna, intelektualna i antidogmatska pobuna nastala u težnji za autonomni status književne umetnosti i postavljanjem visokih etičkih merila u literaturi u god-inama nakon Drugog svetskog rata (sa početkom apsolutne dominacije vladajuceg režima i komunističke ideologije u svim sferama kulturnog i javnog života) vodila je, suprotno primeru Skerlicevog doba, ka oslobadanju književnosti od utilitarizma (kao i od ideološkog predznaka) i stvaranju moderne umetničke koncepcije. Naglasice-mo i to da izmedu utilitarističke prirode Skerlicevih shvatanja o zadacima i funkciji književnosti i ideološko-utilitarističkih shvatanja marksističkih posleratnih kritičara i pisaca (iz 1940-ih, pa i 1950-ih i 1960-ih godina) postoji bitna vrednosna razlika. Naime, Jovan Skerlic nije kao kritičar nastupao sa političko-ideološke pozicije (iako su i njegov, kao i docniji partijsko-ideološki utilitarizam stavljali književnost u službu ciljeva i zadataka koji nisu izvorno njeni). Sa vecom tačnošcu bi se moglo ustvrditi da je Skerliceva kritičarska pozicija više ljudska negoli ideološka, ili da je njegova
ideologija pre književna umesto politička. Utilitarizam njegove pozicije je uslovljen takvim pogledom na svet koji je Egerič (1994: 99) najbolje opisao apostrofirajuči »duhovno bratstvo« Jovana Skerliča i Veljka Petroviča koji po njemu oličavaju »dva intelektualna i moralna nespokojstva zagledana u dubinu osobenosti nacije kojoj su pripadali, u sudbinska pitanja koja je valjalo rešavati da bi se opstalo kao narod i kao stvaralačka mogučnost«. U tekstu o Petroviču i Skerliču, citirajuči jedan navod Mio-draga Pavloviča o etičkoj inspiraciji Petrovičeve poezije, Egerič (1994: 93) navodi da Pavlovičeve formulacije »ne priznaju u največoj meri važnost istorijskog konteksta u pesništvu«. Za Egeriča (1994: 98), valjano Skerličevo tumačenje značaja i prirode Petrovičeve poezije sugeriše da »u srečnim prilikama kritika može biti i neka vrsta intenzivirane duhovne senzibilnosti za problem vremena nad kojim odjekuju i duh pesnika i duh kritičara«. Kao primer pogrešne interpretacije pesništva Veljka Petroviča, Egerič izdvaja površnu i zlonamenu kritiku Radomira Konstantinoviča koji sarkastično tumači Petrovičeve stihove za koje tvrdi da nisu »izraz plemenskog jedinstva svojte nego, prosto, samo izvor materijalne plodnosti«.
O istorijskom kontekstu u drugoj polovini 19. veka i prvoj četvrtini 20. veka (do početka Drugog svetskog rata) Egerič je najviše pisao u esejima »Markovič i Sker-lič o književnosti«, »Dis i Skerlič«, »Skerličevo shvatanje poezije« i »Milutin Bojič i Jovan Skerlič«. Markovičev prenaglašeni kult razuma, borba protiv »romantične ideološke pozlate« u književnosti, kao i njegov zahtev da se se narod mora osloboditi od zabluda, suočiti sa stvarnošču i njenim problemima i pokazati socijalnu odgovornost, ima po Egeriču objašnjenje u istorijskim prilikama. Egerič je, uporedujuči raspoloženje nacionalne razočaranosti i otrežnjenja koje je vladalo u decenijama posle revolucije iz 1848/49. godine (medu Srbima iz Južne Ugarske prvenstveno) sa raspršenjem iluzija i očekivanja posle San Stefanskog i Berlinskog kongresa (1878), doveo u vezu uzroke bliskosti Markovičevih i Skerličevih stavova. Egerič je i sam, tumačeči Skerličevu poziciju, imao na umu ozbiljnost i opasnost istorijskih dogadaja na početku 20. veka: nerešeno nacionalno pitanje, Austro-Ugarska aneksija Bosne i Hercegovine, Balkanski ratovi i blisko izbijanje Prvog svetskog rata. Stoga je sma-trao da su nepovoljne istorijske prilike predstavljale ključni uzrok Skerličeve moralne i socijalne isključivosti (u kritičkim videnjima). Prateči razvojni tok Skerličevog kritičkog rada, Egerič (1994: 64) je izneo zapažanje da se on do prvih godina 20. veka afirmativno odnosio prema pesničkom individualizmu, i da je tek od 1904. za-uzeo poziciju rigidnog kritičara »sluteči u večoj meri iskušenja pred kojima se nalazi Srbija, stešnjena izmedu velikih i močnih neprijatelja«, kao i da je Skerlič imao redak »sluh za istorijsko, za anticipacije istorijskog toka« (sa poslednjom konstatacijom bis-mo se samo delimično mogli složiti). Osobine koje je Egerič izdvojio kao zajedničke za Markovičev i Skerličev kritički sistem jesu: primat sadržine nad formom, kritičko razmatranje društvenih pojava, potreba da književnost uzme oslonac u istorijskoj i socijalnoj realnosti (socijalni utulitarizem Markovičev u književnim shvatanjima), otklon od naglašenog individualizma u umetnosti, »potreba da se bude na evropskoj i svetskoj visini socijalne i kulturne misli« shvatanje umetnosti ne kao igre nego kao dužnosti prema čovečanstvu i »etičko odjekivanje na sve što se bitno u društvu zbiva« (Egerič 1994: 55). U tekstu »Dis i Skerlič« Egerič je dao, na pozitivistički način, čitavu sliku društveno-istorijskih i kulturnih okolnosti pod kojima se pojavila
Skerliceva reakcija na Disovu pesničku zbirku Utopljene duše. Kao značajne istorij -ske i kulturne dogadaje u vreme neposredno pre i posle Disovog dolaska u Beograd 1903. godine, Egeric je naveo Majski prevrat, pokretanje Srpskog književnog glasnika (1901), osnivanje Beogradskog univerziteta (1905)5 i Srpske književne zadruge (1892).
Značaj istorijskog konteksta, kao činioca u tumačenju književnih ostvarenja, za Egerica kao kritičara proizilazi iz potrebe da se sagledaju uzroci specifičnih spisa-teljskih ili kritičkih stavova nekoga pisca ili kritičara. Tako, uvodenje istorijskog konteksta ima dvostruku funciju kod Miroslava Egerica. On upotrebljava istorijsku kon-tekstualizaciju kako bi dao širu sliku društveno-istorijskih tokova koji su imali udela u kreiranju književne ili kritičke svesti i pogleda nekog autora, ali i da, pri tome, kat-kada pokaže, objasni i opravda isključivost u njihovim stavovima i ukaže na uslov-ljenost tih stavova istorijskim kontekstom (prikazujuci etičko izvorište književnog utilitarizma Skerlica, Markovica i docnije Borda Jovanovica). Na Egericev »istori-zam i istorijski način mišljenja i promišljanja literature« ukazala je i Gorana Raičevič (2003: 86). Sa njenom tvrnjom da je istorizam »ono najbolje što nam je pozitivizam ostavio u naslede« i tezom o »pomodnoj antipozitivističkoj pobuni« (Raičevič 2003: 87) koja je vladala u prvoj polovini 20. veka iskazujemo našu saglasnost. Smatramo, pri tome, da bi jednako isključiva bila sva shvatanja po kojima bi sve što je imalo veze sa pozitivizmom trebalo proglasiti prevladanim i zastarelim.
2.4 Analitički pristup
Ukoliko se osvrnemo na uvodni deo izlaganja u okviru ove studije, kao četvrta ključna karakteristika Egericevog kritičarskog postupka navedena je širina njegovog pristupa u analizi jednostranosti i utilitarnosti kritičkih nazora srpskih književnih kritičara, što se u najvecoj meri odnosi na Jovana Skerlica (a zatim na Borda Jo-vanovica i Svetozara Markovica, kao i na eseje o kritičarima štampanim u knjizi Portreti i pamfleti). Nesumnjivo je i vidno Egericevo uvažavanje i obimno istraživa-nje Skerlicevog dela i njegovog pogleda na svet. Naznačeno je, takode, da je Egeric tragao za prirodom i motivacijom kritičarske utilitarnosti prvenstveno kada je takva kritika nastupala, po njemu, sa pozicije koja je naglašavala potrebu za moralnom i istorijskom odgovornošcu književnog stvaraoca. Stoga, vredno je istaci da Egeric ne biva jednostran kada kritikuje druge svoje prethodnike za njihovu jednostranost, što je moguce pokazati na primeru Egericevog videnja poetičkog nesaglasja izmedu Jovana Skerlica (čiji kritički duh Egeric naziva »selektivno logičarskim«) i Vladislava Petkovica Disa. Premda piše sa izrazitim osporavanjem o Skerlicevoj žestokoj kritici Disovih Utopljenih duša, Miroslav Egeric na taj način ne pokušava da diskvalifikuje Skerlica kao kritičara, nego nastoji da traga za motivisanošcu njegove utilitarističke kritičke pozicije, kao i njegove negativne kritičke recepcije Disove poezije. Tako, u
5 Nastanak Beogradskog univerziteta, kao tadašnje najviše obrazovne institucije u Srbiji, imao je gotovo sedamdesetogodišnju genezu. Licej (Liceum Knjažestva serbskog), kao prva viša škola u Srbiji, je osnovan 1. jula 1838. godine u Kragujevcu (ukazom kneza Miloša Obrenovica). Tri godine kasnije (1941), Licej je premešten u Beograd (u Konak kneginje Ljubice). Kao naslednik Liceja, u Beogradu je 1863. godine osnovana Velika škola, od koje je 1905. godine nastao Univerzitet.
Egericevom primarnom fokusu se nije našlo razmatranje o tome koliko je Skerlic pogrešio kritikujuci Disa, nego njegova želja za razumevanjem Skerlicevog pogleda na svet koji je podrazumevao »elan službe za opšte dobro« i socijalnu i moralnu brigu za nacionalni opstanak postavljenu na univerzalni nivo, koju je Skerlic apsolutizovao kao kriterijum prilikom odredivanja vrednosti književnih dela. Uz to, uočljiva je i Egericeva (1994: 61) namera da odbrani Skerlica od olakih i učestalih napada, kao i od negatorskog odnosa potonjih generacija kritičara koji »pretežni deo reputacije stiču ukazujuci šta sve taj genijalni radnik nije video i nije stigao da uradi, umesto da radni vek krunišu delom koje bi pokazalo u čemu su nastavili Skerliceva istraživa-nja«. U tom smislu, karakterističan je sledeci Egericev (1994: 67-68) sud (zabeležen u formi retorskog pitanja i objašnjenja):
Ali ko bi, ako nije sasvim lišen osecanja istorijske drame koja se u to doba nadne-la nad Srbijom, mogao da porekne značaj tih misli sa nacionalno-istorijskog stanovi-šta? Skerlic nije bio lišen osecanja neprolaznosti umetničkih, pesničkih vizija i misli, ali ga je preterano snažno osecanje istorijske i nacionalne drame redovno vodilo ka prejakom akcentovanju ovih vrednosti koje su u oblasti poezije osnaživale njegovu viziju istorijskog toka.
Na taj način, Egeric ujedno i osporava i brani Skerlica kao književnog kritičara: brani etičko izvorište Skerlicevih kritičkih načela, a kritikuje njihovu utilitarnost i jednostranost, koje štetno utiču na kreiranje vrednosnih slika o značaju pojedinih segmenata iz srpskog književnog nasleda i pritom ugrožavaju kontinuitet i celovitost tog nasleda (na čijem zanemarivanju su, na primeru srpske književnosti, insistirale i komunistička i neoliberalna ideologija).
Ukazujuci na negativne posledice Skerlicevog angažovanja u borbi za instrumen-talizaciju literature u cilju snaženja moderne nacionalne svesti (»koja nije evokacija prošle slave i legendi, nego trezveno osecanje nacionalne i socijalne solidarnosti«), Egeric (1994: 73) je pokazao da je Skerlic donosio i pojedine loše i neutemeljene vrednosne sudove. Imajuci naglašeni »sluh za istorijsko i osetljivosti za nacionalno-utilitarno vrednovanje umetničkih fenomena« (Egeric 1994: 52), Skerlic je vlastitim kritičkim sudovima donosio i pogrešne ocene, po kojima su ponekad osrednji pisci bivali favorizovani u odnosu na autore prvog reda. Stoga su, po Egericu, sasvim razumljivi potonji zahtevi kritičara i pisaca za revizijom i preocenjivanjem vrednosti književnih ostvarenja o kojima je Skerlic negativno pisao.
U Srecnoj ruci, Egeric se analitički odnosi ne samo prema kritičarskoj praksi Jovana Skerlica, nego i prema vrlinama i manjkavostima u delima svojih suvreme-nika Petra Džadžica i Borislava Mihajlovica Mihiza (u nešto manjoj meri), kao i prethodnika Ljubomira Nedica, Bogdana Popovica i Milana Bogdanovica. Pri tome, treba imati u vidu da Egeric, i kada piše o kritičarskoj utilitarnosti (povodom Ne-dica, Bogdana Popovica i Skerlica), kao i o stilskim manama kritičara (Bogdanovic, Džadžic), odnosno o »gubljenju« kritičkog sluha (Borislav Mihajlovic), on to čini na obuhvatan i istraživački način. Istovremeno ističuci vrline kritičara o kojima piše i kritički se osvrcuci na nedostatke njihovog kritičkog postupka (koji proizilaze iz isključivosti, dogmatičnosti, ili stilske nemarnosti), Egeric je uspešno izbegao rizik »apologetizacije« ili potpune negacije (u vidu imamo i tekstove o srpskim kritičarima i iz drugih Egericevih knjiga) nekog kritičara i njegovog opusa. Zahvaljujuci takvom
(analitičkom) Egericevom odnosu u tumačenju kritičkih ostvarenja i dometa srpskih književnih istoričara i kritičara, i njegovi kritički iskazi su dobili na relevantnosti. Valja napomenuti da nije redak slučaj da se istraživači književne i književno-kritičke tradicije na nekritički način odnose prema autorima čije delo interpretiraju.
Iz navedenih razmatranja, možemo ustanoviti da je Egeric, pišuci o kontrover-znim temama iz srpske književne prošlosti, postupao na »taktičan« način. Preciznije, on se na negativan način odnosio prema jednostranosti kritičkih pogleda i zahteva Jovana Skerlica (što je u Srecnoj ruci za Egerica imalo bitnu, ali ne i presudnu važnost),6 ali je uporedo tragao i za rasvetljenjem motivacije i istorijske uslovljeno-sti Skerliceve »vitalističke« kritičke pozicije, akcentujuci njenu visoku duhovnu i moralnu vrednost (što se nalazilo u primarnom Egericevom fokusu). Na taj način, Egeric je, sa jedne strane, »odbranio« Skerlicevu zainteresovanost i brigu za etičke i egzistencijalne probleme (kao opoziciju kritičarima i piscima koji ne haju za isto-rijska iskušenja ili pokazuju nacionalnu indolentnost) od napada koji u potpunosti negiraju (i danas) Skerlica kao kritičara; dok se, sa druge strane, Egeric predstavio kao kritičar nesklon proizvoljnim i jednostrano veličajucim sudovima (čime su, kako je vec napomenuto, njegova kritička uverenja dobijala na relevatnosti).
Literatura
Dušan Boškovič, 2003: Estetika u okruženju: Sporovi o marksističkoj estetici i knji-ževnoj kritici u srpsko-hrvatskoj periodici od 1944. do 1972. godine. Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju - Filip Višnjic.
Boris Bulatovič , 2011: The ethical nature and types of Miroslav Egeric's critical essays on works of recent Serbian prose. Naslede 8/17. 207-217.
Slavko Gordič, 1994: Esej na izmaku veka - prevlast ili rasipanje. Letopis Matice srpske 170/453. 864-912.
Miroslav Egeric, 1969: Književno i kritičko delo Dorda Jovanovica, doktorska disertacija. Novi Sad: Biblioteka Filozofskof fakulteta u Novom Sadu (sign. 10.383).
Miroslav Egeric, 1975: Dela i dani. Novi Sad: Matica srpska. 83-124.
Miroslav Egeric, 1994: Srecna ruka. 2. dopunjeno izdanje, Novi Sad: Dnevnik.
Stanko Lasič, 1970: Sukob na književnoj Ijevici 1928-1952. Zagreb: Liber.
Reinhard Lauer, 2010: Jan Ondruš und Vasko Popa. Serbian Studies Research 1/1. 41-50.
Ratko Pekovič, 1986: Ni rat ni mir: panorama književnih polemika 1945-1965. Beograd: Filip Višnjic.
6 Mnogo odsečnije zamerke Egeric je kasnije uputio povodom Skerlicevog zapostavljanja srpske sred-njovekovne književnosti i štetnog sužavanja ukupnog srpskog književnog nasleda. Upečatljivo svedočenje o ovome se kod Egerica može se pronaci, u vrlo kratkoj i oštroj formi, u njegovom usmenom izlaganju na skupu Letopisu Matice srpske o srpskoj esejistici, koje je objavljeno u pisanoj formi. Vidi razgovor Miroslava Egerica sa Vladimirom Kopiclom u: »Esej na izmaku veka - prevlast ili rasipanje«, Letopis Matice srpske, god. 170, br. 453, 1994, 888-891.
Gorana Raičevič, 2003: Srečna ruka profesora Egerica. Iz srpske književnosti. Ur. Radomir Ivanovic. Novi Sad: Filozofski fakultet. 85-89.
Slobodan Rakitič, 2003: Srečna ruka Miroslava Egerica. Iz srpske književnosti. 4147.
Vitomir Vuletič, 1992: O srpskim piscima: rasprave i ogledi. Valjevo: Valjevska štamparija.
Povzetek
V prispevku so obravnavani Egericevi teoretični uvidi o književnosti na primeru njegove knjige Srečna roka. Sledi analitični prikaz najbolj pomembnih razsežnosti njegovega kritičnega postopka. Tu gre za naslednje lastnosti avtorjevega dela: 1) ustvarjalni aktivizem na podlagi avtorske etično-eksistencialne drže, 2) prizadevanje za demokratičnost (antidogmatičnost) umetniškega dejanja, 3) poudarjanje zgodovinskega konteksta kot pomembnega faktorja za interpretacijo literarnih in kritičnih del, ki se nanašajo na etična in eksistencialna vprašanja, ter 4) zapleten in obenem fleksibilen pristop pri raziskovanju enostranskih nazorov srbskih literarnih kritkov. Avtor se osredotoči tudi ina Egericevo zanimanje za sodobno srbsko poezijo med letoma 1950 in 1960. Miroslav Egeric se je v 60. in 70. letih uveljavil kot eden vodilnih srbskih literarnih kritikov in kot izjemno angažiran intelektualec.