Jovan P. POPOVIČ*
* Laweyer and journalist, former director Archives of Yugoslavia, Belgrade
Krivične i prekršajne mere u zaštiti arhivske grade i mere zaštite arhivske grade za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata
POPOVIC, Jovan P., Criminal and Violation Regulations for Protection the Archival Material in Natural or Man-Made Disasters. Atlanti, Vol. 18, Trieste 2008, pp. 157-167.
Original in Serbian, abstract in English, Italian and Slovenian, summary in English
The legislation authorities in almost every coutry in the world - in their criminal acts (archival material destruction or withdrawal) as well in the bylaws or special archival acts (in Criminal sanctions chapters of the legislative texts) have proscribed measures (criminal acts and violations) which protect archival and documentary material by threatened penalties, among other measures. The author of this Paper suggests the empirical measures for the protection of the archival material in the events of treatened war and war situations as well, experienced during the bombardment of Federal Republic of Yugoslavia in 1999 by NA^TO a^ll^iance.
Postojanje jedne države i njena kultura ne može se zamisliti bez istorijskih dokumenata koji če to posvedočiti.
Kultura i njena dobra su jedan od najvažnijih segmenata države i njenih gradana. Arhivska grada je kulturno dobro, a njena zaštita preduslov za trajan proces obogačavanja lljudi.
Čovek bez svoje kulture-istorije, svoga porekla i nasleda je otuden, izgubljen u najgrubljem smislu značenja pogodan za tlačenje. Arhivska grada je večiti izvor crpljenja istorije. Upravo i zbog toga arhivska grada mora uživati posebnu zaštitu. O tome se staraju pre svih zaposleni u arhivima i registraturama. Zakoni o arhivskoj delat-nosti država ureduju celokupnu oblast zaštite arhivske grade. Ta dokumenta svaka država čuva uglavnom u svojim arhivama. Arhivi su tesno povezani sa unutrašnjim i spoljašnjim životom svake zemlje i sa njima se u javnom i medunarodnom odnosu postupa kao i sa svakim javnim dobrom1.
Ovaj rad iz obilja vidova zaštite arhivske grade obraduju dva oblika zaštite i to; zaštitu arhivke grade krivičnim i prekršajnim (upravnim) merama i zaštitu arhivske grade za slučaj rata sa osvrtom na iskustvo u SR-Jugoslaviji prilikom NATO bombardovanja 1999 godine.
I
KRIVIČNO - PRAVNA ZATITA ARHIVSKE GRADE
1. Arhivski fondovi Arhiva Jugoslavije, manje više, predstavljaju kompletan dosije Jugoslo-venske države i njenih najviših organa vlasti; u njima su zabeleženi razvojni putevi, padovi i uspesi svih oblasti društvenog i državnog života Jugoslavije. Isto tako fondovi, lični fondovi i zbirke Arhiva predstavljaju jedinstvenu memo-riju o nastanku i postojanju Jugolovenske države u svim oblicima i oblastima života u njoj - od zakonodavstva, državnog uredenja i njego-vog funkcionisanja, do politike, ekonomije, prosvete, kulture, religije. Grada je svedočanstvo i o životima velikih ličnosti i običnih ljudi. Zbog toga Arhiv je bio i ostao nezaobilazna arhivska ustanova u svakom ozbiljnijem izučavanju naše novije istorije, istorije svih naroda i gradana koji su u njoj živeli a koji danas žive u novostvorenim državama, bivšim republikama SFRJ.
Zbog značaja arhivske delatnosti, bez obzira na pozicije arhiva u raznim zemljama sveta, različite političke sisteme, neujednačene stepene tehničko-tehnološkog razvoja i slično, države trebaju i mo-raju biti zainteresovane kako im funkcionišu arhivske službe u vršenju delatnosti od posebnog interesa. Kao preduslov za zaštitu arhivske grade neophodno je nadzorom nad registraturama-pisarnicama kon-trolisati primenu propisa iz kancelarijskog poslovanja kako bi se u startu sačuvala operativna i druga dokumenta iz kojih če se kasnije izdvojiti arhivska grada.
Arhivsko zakonodavstvo nedvosmisleno najbolje odslikava, ne samo kako je regulisan pravni sistem zaštite i koriščenja arhivske grade, več i stepen razvoja arhivistike kao nauke, arhivske službe i
društvene svesti o potrebi zaštite arhivske grade kao nezamenljivog multidisciplinarnog istorijskog izvora. Raznovrsnost i bogatstvo po-dataka i informacije o svim društvenim aktivnostima koje su sadržane u arhivskim izvorima, prvorazredni su izvori saznanja o istoriji svakog društva u celini i u njegovim pojedinostima. Otuda je razumljivo što svako društvo posvečuje odgovarajucu pažnju arhivskom zakonodav-stvu, a time i arhivskoj službi kao delatnosti od posebnog društvenog interesa.
Osavemenjavanje arhivske službe u skladu sa revolucionarnim razvojem tehnologije , novih oblika meduljudjske komunikacije i novih elektronskih oblika zapisa, nužno se nameču nova rešenja koja moraju da odgovore
imperativu vremena. Novi propisi moraju da daju savremena rešenja. Naime, u večini zemalja več je normativno regulisano „elektronsko poslovanje i arhiviranje". U tim propisima posebno značajni su uslovi koji se utvrduju za elektronsko arhiviranje takve grade. Ti arhivirani elektronski podaci i dokumenti imaju valjanost dokaznog sredstva kako u sudskom i upravnom postupku tako i u računovodstveno inspekcijskim i drugim postupcima. Elektronski oblik zapisa je jednako pravan pisanom obliku na papiru, svakako ukoliko su oni dostupni, čitljivi i podesni za kasniju upotrebu. No, ipak i pored pravne i čitljive valjanosti tih zapisa, smatramo da se još uvek odredena grada mora čuvati uporedo takode u papirnom obliku.
Države koje nisu zakonski regulisale pitanja elektronskog poslovanja i arhiviranja to moraju uraditi u najskorije vreme, kako bi išle u korak sa ostalim državama koje su to uglavnom več i uradile2.
Zakonodavci skoro svih zemalja sveta, kako u krivičnim zako-nima "uništenje ili prikrivanje arhivske grade" tako i u „sporednim-posebnim zakonima" pre svih u zakonima o arhivskoj delatnosti (po-glavlja "kaznene odredbe"), propisali su odredbe (krivična de a i prekršaji) kojima se pored ostalih i zaprečenim merama, štiti arhivska grada i registraturski materijal. Time je arhivsko zakonodavstvo ne-dvosmisleno postalo jedan od najprimarnijih vidova zaštite arhivske grade i registraturskog materijala.
U svim savremenim zemljama nijedan oblik delatnosti ne može se zamisliti bez zakonske regulative jer se njome ureduju sve oblasti društvenog života. U oblasti arhivske delatnosti normativni vid zaštite ima izuzetnu važnost, ne samo zbog velikog broja subjekata: imalaca i stvaralaca, a samim time i ogromne količine arhivske grade, več zbog njene neprocenjive vrednosti.
Ahivski propisi ne samo da stvaraju preduslov za zaštitu i koriščenje arhivske grade, več u istorijskom smislu su nesumnjivo najbolji izvor saznanja kako je normativno štičena arhivska grada.
Preovladuje broj država, koje krivično pravnu zaštitu arhivske grade propisuju odredbama krivičnih zakona. Medutim, kod jednog broja država krivično-pravne sankcije propisuju materijalni zakoni (zakoni o arhivskoj delatnosti ili recimo zakoni o kulturnim dobrima i sl.) i to u poglavljima kaznenih odredbi.
Krivično pravna zaštita arhivske grade propisuje se za počinioce
POPOVIC, Jovan P., Leggi anticfimine pef la pfotezione del materiale afchivisti-co in caso di disastri naturali o prodotti dal'uomo. Atlanti, Vol. 18, Trieste 2008, pp. 157-167.
La cultura e le sue risorse costituiscono uno dei settori piu importanti per ogni stato e per i suoi cittadini. Il materiale archivistico e una risorsa culturale, cosi la sua conservazione di-vieneprerequisito per un processo continuo di arricchimento della gente. Un essere umano, senza la sua cultura e la sua storia, il suo pas-sato e la sua eredita, diviene alienato, perduto e soggetto ad ogni sorta di abuso. Il materiale archivistico e una risorsa perenne per la ricer-ca storica. Questa e la ragione per cui deve essere protetto, innanzitutto e soprattutto da-gli esperti impiegati nelle istituzioni archivi-stiche e nelle organizzazioni produttrici di archivi. Ogni Stato regolamenta questo settore adottando leggi nazionali e locali. I legislatori includono nei loro codici penali articoli che trattano della distruzione e detenzione del materiale archivistico e nelle loro leggi archi-vistiche vi sono capitoli riguardanti le pene previste che tutelano e proteggono il materiale archivistico e documentale con la loro applica-zione. Una legislazione archivistica e conditio sine qua non per la protezione del materiale archivistico e documentale. I danni possono essere classificati come naturali o prodotti dal'uomo. Calamita naturali sono terremoti, tornadi, cicloni, tifoni, eruzioni vulcaniche e siccita; quelle prodotto dall'uomo possono ri-sultare da errori umani, come spandimenti d'acqua, fuoco, esplosioni e impatti. Anche le azioni terroristiche, la guerra ed i conflitti armati possono essere considerati come calamita prodotte dall'uomo. La protezione dalle cala-mita e regolamentata dalle convenzioni e rac-comandazioni inte^azionali, oltre che da leggi statali e locali. L 'autore suggerisce inoltre alcune misure frutto delle proprie esperienze durante i bombardamenti NATO sulla Jugoslavia del 1999.
2. Dr Vladimir Žumer Elektronsko poslovanje i arhiviranje dokumentarne i arhivske grade časopis «Arhivski anali» broj 3, Novi Sad, 2006 godine.
POPOVIC, Jovan P., Kazenska in pfekfskovna zakonodaja za zaščito arhivskega gradiva v naravnih nesrečah in nesrečah zaradi človekove malomarnosti. Atlanti, Zv. 18, Trst 2008, str. 157-167.
Pridobitve kulture so prav gotovo najboljši delež v vsaki državi oz. civilizaciji. Arhivsko gradivo je prav gotovo takšen delež, zato vsaka država ščiti svoje arhivsko gradivo tudi z arhivsko zakonodajo, med katero spadajo okoliščine, ko gre za naravne nesreče ali za nesreče, ki jih povzroča človek. Med slednje spadajo vojne, terorizem in drugi družbeni konflikti. Zaščita pred temi nesrečami je tudi na meddržavnem nivoju v obliki konvencij in priporočil. Avtor v svojem prispevku daje nasvete, kako ravnati v primerih vojne, ki je bila v Jugoslaviji v letu 1999, ko jo je napadel NATO.
SUMMARY
Culture and its assets create one of the most important segments of every state and its citizens. Archival material is a cultural asset, thus its preservation becomes the precondition for a continuing process of enrichment of people. A human being, without its culture and history, its past and heritage becomes alienated, lost and subject to every kind of abuse. Archival material represents an everlasting source for history research. That's why it has to be protected, first and foremost by the experts employed in archival institutions and by those working in the archives creating organizations. Each state regulates this area by adopting archival laws and bylaws. Legislators include in their criminal statutes articles that deal with "destruction or withhold of the archival material" and in their archival laws chapters like "penalty statements" wishing to preserve and protect the archival and documentary material by applying those articles. The archival legislation is the precondition for the protection of the archival and documentary material. Disasters can be classified as either natural or man-made. Natural disasters are those caused by natural phenomena,
krivičnih dela-težih povreda zakona, odnosno odredbi kojima se štiti arhivska grada („uništenje, prikrivanje, oštecenje, iznošenje u ino-stranstvo bez odobrenja nad ežnog organa ...").
Postavlja se opravdano pitanje šta je to krivično delo, odnosno prekršaj, ko je subjekt a ko objekt u počinjenom krivičnom delu ili prekršaju? Krivično delo je društveno opasno delo koje je zakonom odredeno kao krivično delo.
Prekršaj je manje društveno opasno delo, koje može može biti propisano ne samo zakonom, vec i podzakonskim aktom-uredbom. Krivično delo se sastoji iz dispozicije i sankcije. Oba dela su pravila ponašanja. Nikada se ne primenjuju oba. Ako se primenjuje sankcija znači nije poštovana dispozicija, dok ako se poštuje dispozicija ne primenjuje se sankcija.
Svako krivično delo ima svoj objekat pa i krivično delo „uništenja ili prikrivanja arhivske grade...". Objekat radnje krivičnog dela je arhivska grada ili registraturski materijal iz kog nije izdvojena arhivska grada. Znači objekat radnje krivičnog dela koji može biti ugrožen, uništen, ukraden, iznet van zemlje, nezašticen i sl. je arhivska grada. Zaštitni objekat krivičnog dela su društvena - državna kulturna dobra od interesa za državu.
Radnja krivičnog dela može se sastojati iz činjenja ili nečinjenja. Pretežno dela iz ove oblasti nastaju činjenjem: uništenje, prodaja, nedozvoljeno iznošenje u inostranstvo, prikrivanje, oštecenje, prisvajanje arhivske grade i registraturskog materijala. Krivična dela nastala nečinjenjem su propuštanja koja je subjekt morao preduzeti da nebi došlo do „oštecenja, uništenja, krade i dr". Svako krivično delo ima posledicu.
Subjekt krivičnog dela može biti samo fizičko lice (čovek).
Svest o značaju arhvske grade i snazi autentičnog dokumenta , dakle, nezaobilazna je kategorija u zaštiti arhivske grade, i tamo gde je ona prisutna, kod svih onih koji rade ili su u kontaktu sa do mentom, nikakve mere prinude ui represije nisu ni potrebne. Naža iskustva pokazuju da je takvih malo, a da su brojni i jači oni koji u arhivskoj gradi vide stari smešni i nevažni papir na kome su ispisane, po njihovu tekucu praksu i potrebe, nekorisni podaci. Razvijanje ko-ektivne svesti o o značaju arhivske grade je proces koji podrazumeva evoluciju i koji se ne postiže globama i kaznama. Tradicija u tome na balkanskim prostorima je presudna kategorija.
Za vodenje krivičnog postupka i za izricanje mera nadležan je sud. Sud utvrduje dali ima ili nema odgovornosti, pa ukoliko utvrdi da je učinjeno krivično delo, presudom odreduje mere i izriče visinu kazne u rasponu od zakonskog minimuma do zakonskog maksimu-
P
ku-ost
ma.
Mere koje izriču prekršajni organi u prekršajnom postupku (sudije za prekršaje) predvidene su zakonima o arhivskoj delatnosti (zakonom o kulturnim dobrima i sl). Mere koje se izriču su mate-rijalnog karaktera. Kazne se izriču pravnom licu (imaocu ili stvaraocu arhivske grade, arhivima i dr), kao i odgovornom fizičkom licu imao-ca ili stvaraca arhivske grade odnosno registraturskog materijala. Ukoliko pravnom licu bude izrečena prekršajna mera, logično je da
če se izreči prekršajna mera i fizičkom licu.
Broj zaprečenih prekršajnih mera (sankcija) kojima se štiti arhivska grada i registraturski materijal je dosta obiman3.
Ranijim krivičnim zakonima ili materijalnim propisima (zako-nima o arhivskoj gradi) u svim republikama na prostorima bivše SFR-Jugoslavije propisivane su kazne zatvora, odnosno novčane kaz-ne za počinioce krivičnih dela odnosno prekršaja. To su mogle raditi jer je normativno regulisanje zaštite arhivske grade bilo u nadležnosti republika. Kazne za počinioce krivičnih dela nisu bile ujednačene. One su na nivou republika koje su samostalno donosile propise bile različite, čiji su se maksimumi kretali od 3 do 8 godina.
Bilo je neujednačenosti i u tome da su pojedine protivzakonite radnje u jedinoj republici svrstavane u krivična dela, a u drugoj u prekršaje, ili uopšte izostavljene.
Nije bilo razloga da se za isto počinjeno krivično delo predvidaju različite kazne, jer je po arhivističkim pravilima i zdravoj logici, arhivska grada svuda jednako vredna. U novostvorenim državama, sa prostora bivše SFRJ, koje su nakon osamostaljivanje doneli nove zakonske arhivističke propise, krivično pravna zaštita arhivske grade dosta je ujednačena.
Obimnost zadatih dužnosti iz zakona su obaveze kako za stva-raoce tako za imaoce registraturskog materijala i arhivske grade i arhive, odnosno pre svih za zaposlene u registraturama i arhivima. Samo za neispunjavanje ili propuštanje propisanih zakonskih obave-za, shodno odredbama poglavlja kaznenih odredbi, izriču se sankcije.
Svrha kažnjavanja kako za krivična dela tako i za prekršaje ima za cilj: opštu i specijalnu prevenciju. Opšta prevencija je vaspitni uti-caj na druge da ne čine krivična dela ili prekršaje, dok bi specijalna prevencija bila sprečavanje učinioca da ne čini krivična dela ili prekršaje i njegovo prevaspitavanje.
Na osnovu dosada izloženog smatramo:
-	da se arhivska grada i registraturski materijal mora štititi svim
propisanim i dozvoljenim merama kako u redovnim tako i u izmenjenim uslovima;
-	da se Arhivska grada i registraturski materijal moraju štititi
krivičnim i prekršajnim merama,
-	da krivične sankcije za počinioce krivičnih dela koje predvidaju
krivični zakoni država, ili materijalni zakoni koji ureduju arhi-vsku delatnost, kao jedan od vidova zaštite arhivske grade mo-raju postojati;
-	da bi u praksi trebalo, u pogledu arhivske grade i registraturskog
materijala višesmerno i paralelno delovati, počev od raznovr-snih metoda razvijanja svesti o značaju arhivske grade kao isto-rijskog izvora, pa svakako i primene sankcija za one postupke u odnosu na arhivsku gradu, za koje su one i predvidene, jer iste postoje u funkciji zaštite arhivske grade4.
for example: earthquake, hurricane, cyclone, typhoon, volcanic eruption and drought or man-made. which result from the failings of the human race. Ehampeles are, water leakage, fire, ehplosion and impact. Terrorist action, war and armed conflict may also be considered to be man-made disasters. The disaster protection is regulated by the international convetions and recomendantions, by national legislations and bylaws. The author also suggests the measures based on the ehperience and personal knowledge gained in this sense during the bombardment of Yugoslavia in 1999 by the NATO.
3.	Nigde bolje se ne može sagledati šta je ko u lancu obaveza dužan; da uradi ili propusti da uradi ( ako je dužan da to uradi) nego u prekršajnim odredbama zakona, jer se iz zaprečenih mera vide dužnosti-propusti-odno-sno prekršajne mere koje ih opominju, naročito stvaraoce i imaoce arhivske grade i registraturskog materijala. Jovan P. Popovič Zaštita arhivske grade časopis zapravnu teoriju ipraksu «Sud i pravo» Kopaonik 1995 godine.
4.	Fenomen nedovoljno razvijene svesti o značaju arhivske grade kod pojedinaca, ali i u celini, nije jednostavno objasniti. No uglavnom postoje dva razloga. Prvi bi bio u tome da broj-nost i zatrpanost dokumentima i raznovrsnost poslova administracije ne nalazi dovoljno vremena, sredstava i volje da dalje brine o pravil-nom čuvanju arhivske grade, več jednostavno žure da nekako obavljaju svoje tekuče poslove. Drugi razlog bi bio u tome što ima pojedinaca koji nemaju nikakav osečaj za širi istorijski značaj posla koji se obavlja, pa ni volje ni interesa da se dokumenta o tome sačuvaju za potomstvo. Inače, kaznena politika se u praksi se po-nekad pokazala neefikasnom, najčešče i zbog toga što se krivična dela i prekršaji iz ove oblasti u praksi otkrivaju pa i decenijama posle njiho-vog nastajanja. Postoje i takva mišljenja da represivne mere u ovoj oblasti nebi trebalo da budu orjentacija i cilj, jer uništenje dokumenata teško se može rekonstruisati, a i nikakva kazna ne može nadoknaditi štetu. Medutim, autor ovog rada smatra a to je i praksa u celom civili-zovanom svetu da se kaznene odredbe moraju propisivati i striktno primenjivati. Ovo je potrebno predvideti i iz razloga da arhivska grada ne bi poslužila kao sirovina fabrikama hartije, u otpadima i privatnim arhiv. Jovan P. Popovič Zastita arhivske grade časopis za pravnu teoriju i praksu «Sud i pravo» Kopaonik 1995.
ZAŠTITA ARHIVSKE GRADE ZA SLUČAJ NEPOSREDNE RATNE OPASNOSNOSTI I RATA
Iskustva iz prošlosti ozbiljna su opomena da u redovnim uslo-vima treba pripremati zaštitu svih kulturnih vrednosti, a time i arhivske grade, za slučaj da nastupe vanredne okolnosti.
Zaštita arhivske grade za slučaj vanrednih okolnosti: požara, poplava, vulkanskih erupcija, ciklona, zemljotresa terorizma i sl., a posebno za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata regulisano je medunarodnim konvecijama i preporukama, kao i domačim zakonskim i podzakonskim propisima. Imaoci i stvaraoci arhivske grade dužni su da poštuju te propise.
Vekovima ljudi su vodili borbu, strepeli i plašili se prirodnih nepogoda. Pred rušilačkom snagom velikih zemljotresa nestajale su tekovine civilizacije i menjale se geografske karakteristike čitavih područja. Veliki požari uništavali su ili uništavaju čitava naselja, na stotinu hiljada hektara ostaje bez biljnog i životinjskog sveta. Velike poplave, cikloni i druge vremenske nepogode menjaju zemljin reljef. Velike eksplozije, posebno nuklearne energije slučajne ili namerne predstavljaju največu opasnost čovečanstvu. Što reči o globalnom za-grevanju, otopljavanju ogromnih ledenih površina, milionima avio-na koji svakodnevno paraju nebo, pa možda i milijardu automobila koji izduvne gasove puštaju u vazduh i smanjuju potreban kiseonik za opstanak ljudi i životinja. Isto tako namerno se navodno sve to radi za povečanja standarda ljudi i lagodnog života. Vrše se razni ogledi, krči se šuma a time se uništava flora i fauna. I svakodnevne pretnje, zveckanje oružjem i ratovi su su voljne radnje date u moči silnika. Preventiva mora da nastupi. Došao je trenutak kada se mora uputiti apel od strane UN svim šefovima država i vlada da zastanu sa postepenim uništavanjem sveta, o čemu stručni sud svakodnevno daju poznati svetski naučnici.
Ahivska grada štiti se merama redovne zaštite i merama zaštite arhivske grade u vanrednim prilikama.
Redovna zaštita bi bila u: potpunoj primeni propisa iz kancela-rijskog poslovanja; stručnoj valorizaciji arhivske grade; odgovarajučim uslovima smeštaja; adekvatnoj opremi; fizičkom obezbedenju, stva-ranju optimalnih uslova radi biološke i hemijske zatite.
Svi nabrojani oblici zaštite u redovnim prilikama su izuzetno biutni i moraju se primenjivati. Medutim, mikrofilmovanje se u svim uslovima iskazalo kao konstatni oblik zaštite arhivske grade, bitan i za zaštitu u vanrednim okolnostima.
Mikrofilmovanje arhivske grade ili njeno prenošenje na druge elektonske oblike zapisa i njihova pohrana u odgovarajuče uslove smatraju se redovnom zaštitom arhivske grade. Odlučivanje dali če se arhivska dokumenta mikrofilmovati, skenirati ili preneti na magnetne trake, optičke diskove, magnetnooptičke diskove, filmove, CD, DVD i slično, zavisče od same ekonomičnosi i težine rada na reprodukciji kao i mogučnosti lakše dostupnosti. Poznato je da je mikrofilm pomalo zastareo ali i da ima standardizovani trajan postupak.
Digitalni postupak nije dovoljno istražen u pogledu trajnosti. Iz tih razloga mikrofilm je još uvek od neprocenjivog značaja. To je i razlog da se mikrofilm MOŽE uključiti i kod zaštite digitalizovanih doku-menata5.
Mikrofilmovanjem se omogucava da se u vanrednom uslovima zbog njihovog malog obima, blagovremeno izmesti na za to posebno odredeno mesto čime bi i za vreme rata arhivska grada bila zašticena.
Svi vidovi zaštite kulturnih dobara u vanrednim okolnostima su uglavnom normativno u vidu preventive regulisane. Posebno kada je u pitanju arhivska grada.
Zaštita arhivske grade u vanrednim prilikama ogledala bi se za: slučaj požara, zemljotresa, poplava, ciklona, dezinformacija i neistina neposrednoj ratnoj opasnosti, klasičnih ratova i savremenih nehumanih ratova- vazdušnih napada.
Pošto ovaj rad u svom drugom delu obraduje temu zaštitu arhivske grade za slučaj neposredne ratne okolnosti i rata, to ce u podnaslovu vanrednih prilika biti ne samo o njoj reči, vec i o isku-stvima Arhiva Jugoslavije u zaštiti arhivske grade prilikom tromesečnog bombardovanja SRJugoslavije od strane NATO alijanse6.
Često se postavljaju pitanja kakvim je čudom, Božjom voljom, pukim slučajem, razlučivanjem agresora što treba bombardovati-uništiti ili, najzad, trudom zaposlenih u institucijama koje se bave zaštitom kulturnih dobara, uglavnom spašena arhivska grada i druga pokretna kulturna dobra (muzejske, umjetničke reritetne, bibliotečke i druge vrednosti) prilikom NATO agresije na Saveznu Republiku Jugoslaviju u periodu od 24 marta do 11 juna 1999 godine. Interen-satno je i to da takva pitanja postavljaju čak i oni kojima je dato u nadležnost i koji su najodgovorniji da u svim okolnostima pa i za slučaj rata čuvaju i sačuvaju kulturna dobra.
U situaciji svakodnevnog razornog bombardovanja teško je bilo biti smiren i donositi najispravnije i najcelishodnije odluke zaposlenima, a naročito rukovodstvu Arhiva Jugoslavije koje je imalo odgovornu i vrlo složenu ulogu .
Zaposleni u Arhivu Jugoslavije, kao i u drugim arhivima i arhivskim odeljenjima su se divovski borili i izborili, čuvali i sačuvali ono što je nasušno potrebno našim, širim pa i evropskim prostorima. Aktivnost je bila danonocna. Po pitanju mera za zaštitu arhivske grade, primenjivano je domace važece zakonodavstvo i interni propisi i pla-novi koji regulišu postupanje za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata : Zakon o narodnoj odbrani, Zakon o arhivskoj gradi SRj, Sl.List SRJ broj 12/98, Zakon o kulturnim dobrima „Sl. Glasnik, broj 71/94 i drugi podzakonski propisii i interni akti koje je Arhiv blagovremeno doneo (procena uslova i mogucnosti za funkcionisanje arhiva u ratnim uslovima; plan rada arhiva u ratnim uslovima; plan za sprovodenje mera pripravnosti; plan za mobilizaciju; plan za sk-lanjanje arhivske grade i dr.).
Inače treba napomenuti i to da nijedan pojedinačni plan odbrane za slučaj rat do momenta napada na SR. Jugoslaviju nije predvidao mogucnost se rat može voditi isključivo iz vazduha sa ve-
5.	Marjan Dobern st^-ma trajnega «Tehnični in vseh: elektronskega arhi
6.	U p. godine agresija Predua 19 najrazvijenijih zemalja agresiji neposredno učest
k Mikrofilmovanje kot del si-ihranjevanja podatkov In nski problemi klasičnega in dranja». Maribor 2007.
:riodu od 24. marta do 11. juna 1999. zvršena je agresija na SRJ. To je najveca na svetu posle Drugog svetskog rata. la ju je NATO alijansa, sastavljena od ■eta, od kojih je u alo 10 zemalja sa
1.100 aviona i najsavremenijom vojnom tehnikom. Nad SR Jugoslavijom je obavljeno na 22.500 borbenih letova, a na njenu teritoriju bačeno na 25.000 tona eksploziv " srednih učesnika u agresiji učestvovao i veliki broj drugih agresorima na raspolaganje stav rije, vojnu opremu i instalacije i pružile logističku vojnu i druge NATO nije birao svoje žrtve. Str
a. Pored i je posredno emalja koje su ile svoje terito-na drugi način oblike pomoci. adali su deca,
žene i starci, novorodenčad i porodilje, boilesni-ci na dijalizi, izbegličke kolone, novinari i sni-matelji na radnom zadatku, zemljoradnici na poljima, prodavci na pijačnim tezgama, putnici u autobusima i vozovima, prolaznici na mosto-vima. Razorene su i teško oštecene stambene zgrade, čitave stambene četvrti, porušeni mo-vožnjaci, putevi i železničke pruge, 3rivredni objekti od vitalnog značaja, i radio releji i repetitori, pokidane mreže, brojne zdravstvene i vaspitno-ustanove, kulturni objekti, crkve, groblja i drugi verski objekti takode
stovi i na
rafinerije
televizijsk
telefonsk
obrazovn
manastir
su bili žr
da su uni
menici, u
Upotrebo
bombi
zaranja. U knjiz ili ošteceni broj ička dela, a time
odi
se dalje
i istorijski spo-arhivska grada. om osiromašenog uranijuma, kasetnih drugog hemijskog oružja, a naročito zbog ogromne količne bačenog eksploziva, zagadena je čovekova okolina. Ljudi, životinje i biljke oboljevaju. Bolesti tinjaju. Posledice su, na žalost, teške i moguce ne samo na teritoriji Srbije i Crne Gore, susednih zemalja, vec i za područje Evrope. Vecina direktno stradalih gradana na Kosmetu bili su Albanci, upravo oni radi čije je navodne zaštite izvršena agresija koju su njeni izvršioci nazvali "humanitarnom inter-vencijom". (Citat je izvučen iz Predgovora I toma knjige "NATO homharovanje" koji je napisao Živorad Jovanovic, tada savezni ministarza ino-strane poslove SRJ. Predgovor je napisan u vreme bombardovanja 27. maja 1999. godine.) Kolike su tek bile posledice do prestanka agresije? U vreme NATO agresije samo Arhiv Jugoslavije imao je preko 22 km arhivske grade smeštene na 4 lokacije u gradu. Jedna od njih je bila direktno pogodena. Nekoliko stotina d.m. arhivske grade iz socijalističkog perioda »trenutačno je pretvo-reno u pepeo« u SMUP-u gde je grada smeštena ne zbog vece sigurnosti vec zbog toga što nije bilo smeštajnih kapaciteta u Arhivu. Bez obzira što se radi o gradi koja se može nadomestiti uzročnom vezanošcu arhivskom gradom drugih fondova uništena je vredna količina arhivska grada. Tu je uništena i sva ona arhivska grada i registraturski materijal i druga umetnička dela SMUP-a koja se tada nalazila u toj zgradi. Vojni arhiv koji je smešten u zgradui Ministarstva odbrane pretrpeo je štete i gubitke. Na primer fond Maršala Tita i vecina dokumenata koja se odnose na NOB i Drugi svetski rat, kao i dokumenta o NDH mogla su biti uništena. Zgrada
"je
ed-
lijeg Arhiva Josipa Broza Tita (k sednika Republike), sada Muzeja ist slavije, srušena je. Niko sa sigurnošcu ne može da kaže kako su se odrazili spoljašnji i unutrašnj uslovi na tu gradu (vatra, voda, kiša, prašina mikroorganizmi i sl.). Iako je jedan deo arhi vske grade Jugoslovenske kinoteke blagovreme no dislociran bilo je u neposrednoj blizini gra pa samim tim i štete o čemu la FIAF koja je kr ala i Apel ,,Jugosl
natiranja obavešte odreagov
aln
kao svoj apel uputila više puta"
. profe: ske kinoteke " Ovde nije isti-
je
cano koje su sve posledice NATO bombardo-vanja na nepokretnim i pokretnim dobrima, čak ni koja su se oštecenja arhivskih zgrada i arhivske grade desila na prostorima SRJ, jer o tome se dosta zna. Ipak, pomenimo samo neke od arhiva u Srbiji: u Kragujevcu, Valjevu, No-vom Sadu, Nišu, Šapcu, Užičkoj Požezi, Pančevu i dr. U njima je bilo vecih oštecenja zgrada, ali je arhivska grada spašena. Svakako, Arhiv Srbije je u saradnji sa Ministarstvom za kulturu i konkretnim arhivima preuzeo stručno-tehničke mere da bi se izvršila sanacija
likih visina, pa je to u konkretnosti bila otežavajuca okolnost. Nai-me, kako planovi nisu bili saobraženi takvim okolnostima to su se morali menjati.
Svakako, pristupljeno je potpunoj primeni propisa iz medunarodnih ratifikovanih konvencija o zaštiti kulturnih dobara u oružanim sukobima. (Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba, Hag 14. maj 1954, ratifikovan u SFRJ 29. novembra 1955. i Konvencija o zaštiti svetske kulturne baštine, Pariz 21. novembra 1972, ratifikovan u SFRJ 1974, kao i Pravilnik za izvršenje Konvencije za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba).
Arhiv je u to vreme delovao na unutrašnjem i na medunarodnom planu po prvi put suočavajuci se praktično sa tom strahotom. Radilo se ono što je bila i nadležnost. Svaki od saveznih organa uprave i sa-veznih organizacija dao je svoj doprinos u spasavanju ljudi, imovine i kulturnih dobara i svega što se moglo spasiti.
Arhiv Jugoslavije, u ovom teškom, složenom, osetljivom i od-govornom, skoro presudnom vremenu, s ciljem zaštite kako zaposlenih radnika, arhivske grade i drugih pokretnih kulturnih dobara, preuzeo je brojne aktivnosti na medunarodnom planu.
Očekivalo se da ce odmah medunarodne organizacije prije svih Ujedinjene nacije odnosno UNESCO, ICA (Medunarodni arhivski savet) IFLA; FIAF, reagovati apelom na agresore, da se zaštiti arhivska grada i druga kulturna dobra koja su se nalazila u velikoj opa-snosti, a što im je i bila nadležnost.
Poznato je da UNESO nema za cilj samo da konstatuje, proglašava i unosi u „svoj spisak objekte svetske (UNESCO-ve) kulturne baštine, vec prioritetno i da ih zaštiti u svim vremenskim perio-dima i okolnostima.
Svetska asocijacija arhiva i arhivskih radnika sveta ICA, (oku-plja oko tri miliona članova) dužna je ne samo pored ostalog da unapreduje i osavremenjuje arhivistiku kao pomocnu istorijsku nauku, preko svoje espoziture-direkcije ili UNESCO-a reaguje na svakom delu planete, kada dobiju informaciju da je arhivska grada odredene zemlje ugrožena.
Apeli od strane Arhiva Jugoslavije slani su svakodnevno broj-nim organizacijama i asocijacima u oblasti kulture i nauke u Evropi i svetu. Pisma su upucivana i nadležnim ministarstvima zemalja koje su bile pozvane da intervenišu.
Znali smo da nikakav "novi poredak" nece moci da opravda brisanje ljudskih i moralnih normi, haos u medunarodnom pravu, poremecene vrednosti, gubitak ljudske memorije i kulture jednog od najstarijih naroda na Balkanu, bez čijih spomenika kulture i arhivskih fondova, vrednih za istoriju celog regiona i Evrope, za medunarodnu istoriju, za istoriju radničkog pokreta i pokreta nesvr-stanih nece biti moguce ispisati istoriju, a pre svega Evrope, čije su nas pojedine članice napale uništavajuci ih.
lako po našem mišljenju rukovodstva evropskih i svetskih arhivskih, biblotečkih, filmskih, muzeoloških i drugih delatnosti u oblasti kulture nisu najblagovremenije reagovali i slali apele na prave
adrese - adrese agresora (kao i da se i tu umešala politika), ne može se osporiti njihovo zalaganje i zabrinutost da se spasi pokretno kulturno spomeničko blago ovih prostora i šire. Svakako, bilo je tu i opravdavajucih subjektivnih pa i objektivnih razloga. No, najvažnije je da je grada spašena.
Uvedena su stalna dežurstva (u Arhivu je stalno morao biti prisutan direktor ili jedan od zamenika ili pomočnika direktora kao i ice koje je rukovodilo i bilo odgovorno za referat odbrane).
Održavani su sastanci na nivou Koordinacije direktora arhiva u SRJ i na nivou Kolegijuma direktora Arhiva Jugoslavije, gde su dogovarana zaduženja čak i u vreme "signala za uzbunu".
Na osnovu iskustvenih i saznajnih činjenica smatramo da je velika umetnost sačuvati pokretna kulturna dobra u vreme ratnog stanja - agresije, pa čak i u vreme neposredne ratne opasnosti. Isku-stva koja su se desila na našim prostorima nisu mala, niti su posledice male. Sve aktivnosti Arhiva, u tom periodu, bile su preventivnog ka-raktera. Največi propust bi bio-nemo posmatranje i osečaj bespomočnosti u bilo kojim okolnostima pa i za slučaj rata-agresije.
Za vreme agresije uništena je odredena količina arhivske grade i jedan broj pokretnih kulturnih dobara. Upravo ne želeči da se bilo kojoj zemlji, odnosno arhivu ili nekoj drugoj ustanovi u oblasti kulture, nešto slično desi, htelo se, nakon dosta uspešno obavljenih preventivnih mera iskustvom Arhiva Jugoslavije, izneti šta sve treba pre-duzeti da bi se za slučaj rata - agresije spasila arhivska grada i druga pokretna kulturna dobra.
Imajuči to u vidu smatramo da za slučaj rata arhivi bi bili u obavezi da pored zakonskih i podzakonskih propisa i medunarodnih konvencijha koje su primenjivali, donesu i procenu uslova i mogučnosti za funkcionisanje arhiva u ratnim uslovima; plan rada arhiva u ratnim uslovima; plan za sprovodenje mera pripravnosti, plan za mobilizaciju; plan za sklanjanje arhivske grade i dr. Takode za slučaj rata od velikog je značaja i kategorizacija arhivske grade.(razlučiti koja je to arhivska grada koja se smatra državnom ili službenom tajnom i koja bi mogla koristiti neprijatelju; koja je to grada koja ima naročite istorijske i druge vrednosti, i operativna arhivska grada koja je potrebna domačim nadležnim organima za slučaj rata). Ovakva kategorizacija je neophodna da bi se znalo što treba blagovremeno evakuisati na bezbedno mesto, svakako blagovremeno mikrofilmovano ili preneto na neki drugi vid zapisa.
Planovi za slučaj ratnih opasnosti i drugih nesreča moraju biti aktivirani, čineči ih dostupnim svim zaposlenima i operacionalizova-ti ih u granicama racionalnog i mogučeg.
Smatramo da u vreme ratnog stanja - agresije, pa čak i u vreme neposredne ratne opasnosti, arhivska grada treba ostati tamo gde se i naazi, tj. u depoima arhiva. To potvrduju brojna saznanja i iskustva na ovim prostorima (Balkanski ratovi, Prvi i Drugi svetski rat).
Za satelitski nadzor svaka organizovana kolona kamiona pa i ona kojom bi se premeštala arhivska grada mogla bi biti idealna po-kretna meta za trenutno reagovanje. Šteta može biti i "kolateralna", ali kakve vajde kad je nenadoknadiva?
Najbolji vid zaštite za ove prilike je, mikrofilmovanje arhivske grade ili njeno prenošenje na druge elektronske oblike i čuvanja odvojeno od originala, bez obzira na cenu koštanja. Jedna od kopija mora blagovremeno biti izmeštena van zgrade arhiva.
Zgrade arhiva, po mogučnosti, ne bi trebalo da budu gradene, odnosno locirane u blizini vojnih objekata ili institucija koje mogu biti mete napada potencijalnog agresora.
Znake predvidene Konvencijom o zaštiti kulturnih dobara treba blagovremeno pripremiti i istači na vidnim mestima, jer zaračene strane "moraju čuvati i poštovati kulturna dobra".
Kod agresije ili za slučaj rata odmah treba uputiti apel domačim, regionalnim, evropskim i svetskim asocijacijama u oblasti nauke i kulture (UNESCO, ICA, IFLA, FIAF i drugima) da bi one blagovre-meno i glasno reagovale s ciljem "zaštite kulturnih dobara".
Medunarodna zajednica mora da insistira na preciznoj odredbi koncepta "vojne nužnosti" i boljoj zaštiti kulturne baštine u konflik-tnim situacijama. Medunardna zajednica mora da zahteva takode i razradeniji sitstem sankcija za počinioce zločina kojima se ugrožava kulturno naslede.
Po pitanju mera za zaštitu arhivske grade, mora se primenjiva-ti domače važeče zakonodavstvo i interni propisi i planovi koji regulišu postupanje za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata (zakon o narodnoj odbrani, zakon o arhivskoj gradi, zakon o kulturnim dobrima i drugi podzakonski propisi i interni akti).
Svakako, obavezno se mora pristupiti potpunoj primeni propisa iz medunarodnih ratifikovanih konvencija o zaštiti kulturnih do-bara u oružanim sukobima. (Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba, Hag 14. maj 1954, ratifikovan i Konvencija o zaštiti svetske kulturne baštine, Pariz 21. novembra 1972, kao i Pravilnik za izvršenje Konvencije za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba).
Posebna novina je potreba primene Rezolucije Generalne Skupštine MAS-a održane u Kurasaou 24 novembra 2006 godine učinjen veliki korak u iznalaženju najboljih rešenja u vidu preporuka koja se odnose pre svega na zaštiti arhivske grade i na zaštiti arhivi-sta.
Zbog širokog spektra pitanja koja predvida navedena Rezolu-cija je podeljena na Opšte i stručne rezolucije.
U Opšte rezulucije bi spadala poglavlja: Rezolucija o zaštiti arhivista; Rezolucija o ulozi arhivista u očuvanju memorije; Rezolu-coja o zaštiti arhivske grade u slučaju oružanih sukoba; Rezolucija o arhivima u kolonizaciji; Rezolucija o dijeljenju zajedničkog arhivskog nasleda na nekoliko zemalja; Rezolucija o arhivima i njihovoj vezi sa pravosudem, tamnicama i obaveštajnim službama; Rezolucija o podršci arhivskog projekta UNESCO-a o trgovini robljem i Rezolu-cija o usmenom predanju.
U „Stručne rezolucije" su uvrščene: Rezulacija o odredivanju Medunarodnog dana arhiva; Rezolucija o postavljanju arhivske grade on line; Rezolucija o medunarodnim izvorima; Rezolucija o privat-
nim arhivima i Rezolucija o audio-vizuelnom nasledu.
Svaki od navedenih naslova su bitni i stručni putokazi-prepo-ruke za svakog arhivistu i pun doprinos u radu i razvoju arhivske struke pojedinačno i u celini.
Nas u ovom radu naročito interesuje pitanje zaštite arhivske grade u slučaju oružanih sukoba i zaštiti audio-vizuelnog nasleda.
Naime, Rezolucija koja obraduje zaštitu arhivske grade u slučaju oružanih sukoba, kada se najčešče voljno ili nevoljno pljačka ili uništava arhivska grada, a što je potvrdeno i u najsvežijim ratovi-ma, predlaže: da svaka vlada država koja to nije uradila ratifikuje u što kračem roku Konvenciju o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba koja je usvojena u Hagu 1954 godine, kao i njen Protokol iz 1999 godine.
Isto tako zbog preplavljenosti, odnosno sve veče prisutnosti elektronskih nosioca zapisa, „smatra se izazovnim naročito za društva koja su u razvoju i koja se sada suočavaju se sa problemom kako da sačuvaju audio-vizuelno naslede, jer je prisutan sve veči gubitak takvog nasleda".
Za iznalaženje tog rešenja pozvan ja MAS da „saraduje sa relevantnim partnerima, da razvije i primeni sveobuhvatni pristup očuvanja radi zaštite svetskog audio vizuelnog nasleda"
LITERATURA
Važeci zakonski i podzakonski propisi država sa prostora bivše SFRJ, koji regulišu zaštitu arhivske grade i registraturskog materijala. (videti referat: Jovana P. Popoviča Pregledpropisa o zaštiti arhivske grade na prostorima Jugoslovenske države od 1918 godine do raspada SFRJ i propisa koji su doneti u novostvorenim državama, ranije republikama SFRJ, do 2007 godine. Časopis «Tehnični i vsebinski problemi klasičnega i elektronskega arhiviranja». Maribor 2007). Jovan P. Popovič Zbirka propisa iz arhhivske delatnosti SARJ i Savet za naučno-istraživački rad, Beograd-Zadar 1987. Jovan P. Popovič Zakonske regulative o razmejitvi arhivskega gradiva v obstoječi zakonodaji ARHIVI, Ljubljana 1998. Jovan P. Popovič Zaštita arhivske grade i registraturskog materijala krivično pravnim merama Samoupravno pravo broj 4, Institut društvenih nauka-Beograd 1989.
Jovan P. Popovič Značaj arhivskog zakonodavstva i arhiva za zaštitu arhivske grade Pravo i Privreda, Beograd 1998. Slobodan Perovič MoCprirodnogprava Kopaonička škola prirodnog prava, Beogrsad 2008.
Jovan P. Popovič Zaštita arhivske grade i registraturskog materijala krivično pravnim merama Samoupravno pravo broj 4, Institut društvenih nauka-Beograd 1989.
Azem Kožar Arhivistika u teoriji i praksi 2. Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla 2005.
Bogdan Lekič Arhivistika Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
Beograd 2006.
Peter P. Klasinc Arhivi u društvenom sistemu informisanja Arhivist, Beograd 1987.
Peter P. Klasinc R^azvoj arhivistike i arhivske službe u skladu sa razvojem i potrebama elektronskog poslovanja na osnovu novog zakonodavstva u R^epublici Sloveniji Referat podnet na savetovanju arhivskih radnika AP. Vojvodine Novi Sad 2006.
Izet Šabotic Arhivsko zakonodavstvo na nivou Bosne i Hercegovine, «Arhivska praksa», br.5, Tuyla 2002.
Zoran Mačkic Propisi o elektronskom dokumentu «Arhivska praksa» br.7,Tuzla 2004.
Momčolo Andelkovic i Olga B. Giler Pravilnik o preuzimanju, smeštaju, čuvanju, zaštiti i koriščenju arhivske grade u Arhivu Jugoslavije i o profesionalnoj odgovornosti radnika Arhiva u odnosu na arhi-vsku gradu Beograd 1994.
Jovan P. Popovic Spašavanjepokretnih spomeničkih kulturnih dobara za slučaj vazdušne agresije, sa iskustvom skoro tromesečnog bombardo-vanjaNATOsnaga na SRJ1999godine. «Pravni život» Beograd 2008 godine.