Vetrovi kao mitološka biča u predstavama južnih Slovena u istočnom delu Balkana
Tanja Petrovič
The article explores the relationship of beliefs and notions related to South-Slavic «wind-like» mythological beings such as (h)ala and lam(n)ja, and the lexicon belonging to the semantic sphere «wind names» in the Eastern Balkan area. It is shown that the most salient characteristics of these mythological beings (they are strong, gluttonous, bring diseases and destroy harvests) are used as a motivation for names of particular winds, which confirms high similarity (and often equality) between meteorological phenomena such as wind or storm, and mythological beings in the notions of South Slavs.
Govoreči o predmetu psihološke antropologije, Vendina (1998: 39) ističe da jezik "c.yxuT ogHOBpeMeHHO m MHCTpyMeHToM ynopagoHMBaHUfl Mupa, m 3epKa.oM ^THMHecKo^o MMpoBMgeHMfl". Tvorba reči, njihova semantika i motivacija u ovom kontekstu mogu biti dragoceni izvor podataka o načinu konceptualizacije slike sveta kod govornika odredenog jezika. Analiza leksičke motivacije reči koje pripadaju odredenoj semantičkoj sferi omogučava nam da dodemo do saznanja o tome "KaKue ^^eMeHTbI BHefl3biKOBOM geMCTBMTenbHocTM u KaK cnoBoo6pa3oBaTe.bHo MapKupyroTca, a TaK^e 3agyMaTbCH Hag BonopocoM, noneMy ohm ygepxuBaroTca co3HaHueM" (op. cit., 40). Izbor karakteristike koja če se nači u osnovi leksičke oznake tog predmeta ili pojave isto-vremeno ukazuje na to da je za nosioce datog jezika i date kulture ta karakteristika iz nekog razloga relevantna1.
Slika (ili kulturni model) sveta koju iščitavamo iz jezika može se odrediti kao jezička interpretacija sveta kroz njegovu segmentaciju, opis, uredenje i po pravilu i ocenu (Mačkiewicz 1999), odnosno kao "coKpa^eHHoe u ynpo^eHHoe oTo6paxeHue Bcen cyMMbi npegcraB.eHUM o Mupe BHyTpu gaHHon TpagM^MM, b3hthx b mx cucTeMHoM u 0^epa^M0HH0M acneKTax" (TonopoB 1982: 163). Čovekov pokušaj da svetu prida znače-nje i unese red u njega označava se kao rad na stvaranju nomosa (Todorova 1999: 203), koji odlikuje tipizacija i stvaranje kategorija u koje svrstavamo svoje utiske iz spoljašnjeg sveta. Rad na stvaranju nomosa vrši se putem jezika, odnosno kroz proces imenovanja. Njegova dva osnovna cilja su stabilnost i jasnoča, odnosno konačnost (loc. cit.; isp. i Bruner/Goodnow/Austin 1986). Proces davanja imena, ističe Mladenova (1998: 7), po-drazumeva klasifikaciju svaki put kada se stvori novo ime. Jedna karakteristična osobina ili funkcija iz mentalne predstave o referentu izabira se da bude motiv za novo imenovanje.
1 Isp. i mišnjenje Nikolaeve (1983: 235-236) koja, govoreči o ulozi kvalitativnih prideva u formiranju slike sveta, ističe: „npunucbiBas npegMeTaM u sb.tohmsm oKpy^aro^ero Mupa Te u.u MHbie o6teKTMBHo npucy^ue mm eBoMeTBa, Me.oBeK geMoHCTpupyeT cBoe He6e3pa3.u™e k stmm CBoMCTBaM".
Polazeci od ovih teza, u ovom radu predstavicu leksiku kojom se u slovenskim govorima istočnog dela Balkana imenuju vetrovi,2 a preciznije onaj deo leksike koji je motivisan konceptualizacijom vetra kao mitološkog bica. Za analizu je odabrana leksika iz istočnog dela južnoslovenskog areala, pre svega zato što u načinu života njenih koris-nika, koji svakako utiče na izbor leksičkih sredstava i njihovu brojnost, postoje velike sličnosti, koje su našle svoj odraz i u jeziku.3 U primorskom pojasu u zapadnom delu Balkanskog poluostrva, gde vetar ima veoma važnu funkciju u moreplovstvu i ostalim aktivnostima vezanim za more, i nazivi za njega zbog toga na neki način predstavljaju termines technici i odlikuju se osobinama karakterističnim za takvu leksiku; zato se imena za vetrove često preuzimaju iz drugih jezika (pre svega italijanskog4). U istočnom, pretežno zemljoradničkom i stočarskom delu Balkana, medutim, imena vetrova formi-raju se od domaceg leksičkog materijala, te je moguce uspostaviti vezu izmedu njihove motivacije i jezičke slike sveta njihovih korisnika.
Još jedna činjenica koja može biti izvor podataka o slici sveta i sistemu vrednosti jednog naroda je brojnost leksema u nekom jeziku koje pripadaju odredenoj semantič-koj sferi. Nazivima vetrova u srpskohrvatskom jeziku, pre svega njihovim morfološkim osobinama, bavio se Mihajlovic (1966) koji, dajuci opsežan materijal naziva za vetrove na ovom terenu, ističe njihovo ogromno bogatstvo, a ta se konstatacija može proširiti i na čitav južnoslovenski areal. Objašnjenje za izuzetno veliki broj leksema kojima južni Sloveni označavaju vetrove svakako treba tražiti u uticaju koji vetrovi imaju na njihov svakodnevni život, a taj uticaj povezan je sa njihovim načinom života u prošlosti, u kome su zemljoradnja i stočarstvo bili glavne aktivnosti i osnovni izvori sredstava za život.5 Bogatstvo tvorbeno markirane leksike u semantičkoj sferi prirodnih pojava, ističe Ven-dina (op. cit., 43) okrenuto je "k TeM aTMoc^epHbiM HBneHMHM, KOTOpbie onpegenaroT cpegy o6uTaHMfl [nenoBeKa] u cBA3aHbi c ero 6uonorMHecKMM bhxmb aHueM".
Vetar kao mitološko biče
U narodnim predstavama Slovena vetar se personifikuje - zamišlja se kao živo bice a) koje se krece, b) na čiju se "volju" može uticati, c) koje je akter odredenih radnji,
1	d) čija pojava ima odredene posledice po čoveka i svet koji ga okružuje - pre svega po njegovo zdravlje i imanje. Navedeni elementi u narodnim predstavama povezuju ili poistovecuju vetrove sa mitološkim bicima; za slovensku tradicionalnu kulturu je, naime,
2	Leksika srpskih i makedonskih govora analizirana u ovom radu potiče iz etnografskih i leksikografskih izvora, dok je leksika iz bugarskih govora uglavnom dobijena u Arhivu Ideografskog rečnika bugarskih dijalekata, univerzitet "Kliment Ohridski" u Sofiji.
3	Na ovu sličnost ukazuje i Mladenova (1998: 3-4), koja ističe "convergence in language and culture observable now in the Eastern Balkan peninsula (...) In spite of the unwillingness common to people of various nationalities in the Balkans to admit it, they are driven by much the same spirit and understanding of the world and hold similar values."
4	Npr. lebic (Lopud, Deanovic 1954: 163), lebicada (Hvar, Mihajlovic 1966: 112) < it. libbici "vetar koji duva iz Libije", grego (Lopud, Deanovic 1954: 158) < it. "vetar koji duva iz Grčke", fortuna (Lopud, Deanovic 1954: 157), termuntana (Vrbnik na Krku, Žic 1899: 238), tramontana (Boka, Nakicenovic 1913: 419), tremuntana (Korčula, Mihajlovic 1966: 117), trunba marina (Vrbnik na Krku, Žic 1899: 238), meštral, garbin (Poljica, Ivaniševic 1903: 208), ragan (Lopud, Deanovic 1954: 168) < it. uragan itd.
5	Na isti način, Kovalev (1996: 58) veoma ograničen fond astronima kod Rusa objašnjava „3eMnegenbMecKMM xapaKTepoM ux gesTenbHocTM, KoTopas He 3aBucena b TaKoM cTeneHM ot pacnonoxeHus 3Be3g Ha He6e, b KaKOM ^TO 6bino gns nyTemecTBeHHMKoB u MopennaBaTenes, KoTopbiM He6o Bcerga BepHo cnyxuno u Ha-gexHHMM MacaMM, u BbiBepeHHbiMM reorpa^M^ecKMMM KapTaMM».
karakteristična isprepletanost predstava o mitološkom biču i vremenskim prilikama (jak vetar, stihija). "Specifičnost uzajamne veze 'demon - stihija' ne uključuje samo predstave o demonskim oblicima nepogoda, nego se nepogode poimaju i kao ispoljavanje aktivnosti mitskih biča, sfera njihovog boravišta, način njihovog kretanja, sredstvo koje prenosi bolest, štetu" (Bjeletič 2002: 81; isp. nnoTHHKOBa 2001). Na poklapanje predstava
0	mitološkom biču i vetru ukazuju i sledeče leksičke potvrde: sh. vetruška "vihor, vila koja po narodnom verovanju, pokreče vrtložni vetar" (Zaglavak, RSANU), bug. cmuxux «zmaj sličan hali; vetar, vihor, samovila; samovila i stihija su 'sestre-vihruške'» (TepoB; isp. nnoTHHKOBa 1988: 123), rus. dijal. Bixop «vihor, nečista sila koja kao da se nalazi u vihoru», BixopHuü «mitsko biče», Bixopb «nečisti duh» (CPHT). Takode, nnoTHHKOBa (2000: 248-249) ističe da se na balkanskoslovenskoj teritoriji predstave o vetru i vihoru vezuju i za mitološka biča tipa vila, samovila, samodiva (Rodopi, Pirin, Makedonija, zapadna Bugarska, istočna Srbija, jadranska obala), a u zapadnoj Bugarskoj se prepliču
1	predstave o vetru-samodivi i vetru-hali (isp. i Bjeletič 2002: 77); isp. i bug. caMOBuna, caModuBa 'jak vetar'. U Skopskoj kotlini, nastanak vetra koji se kovitla objašnjava se time da se na visini tuku vile. Mak. vetrišta i vile su identični pojmovi, dok se bug. BuxpymKu ponašaju kao hale - fijuču i savijaju se (nnoTHHKOBa 2001).
Personificiranje vetra je u osnovi onih obrednih praksi kojima se vetar nastoji «odobrovoljiti». Tako su u Makedoniji rasprostranjeni rituali pozivanja vetra na ručak ili večeru na Uskrs ili Sirni ponedeljak; u nekim vojvodanskim selima su posle ručka (na Božič) odlazili na gumno i napijali zdravicu vetru (Bosič 1985: 156). Isto tako, da bi se vetar «odobrovoljio» da duva u vreme vejanja žita, iznosili su mu hranu (specijalni hleb, mleko, rakiju) i govorili: «Ajge, BeTpe, ga BenepaMe, a neTOCKa Ha ryMHo ga hm gyBam» (SD I, 358, s.v. BeTep). Radi vetra povoljnog po stoku i prinose, Makedonci slave S. Iliju, a Srbi Sv. Stefana, koga zovu i Sveti Stevan Vetroviti. U Bosanskoj Krajini Sv. Atanasije i Sv. Sisoje poštuju se kao vjetreni sveci, koji zrelo klasje i suvo seno čuvaju od vetra. (loc. cit.). Od vetra i nepogode ili njima ekvivalentnih demona (h)ale, lam(n)je, selo i prinose štite i «dobri» vazdušni demoni-zaštitnici koji se na istoku balkanskoslovenskog areala nazivaju sh. zmaj, zmajevit čovek, zmajevi čovek, alovit čovek, mak. 3Mej, 3Mex, bug. 3Meü, 3Maü (nnoTHHKOBa 1998a: 159). U okolini Kruševca zabeleženo je verovanje, da vinograde čuva ala koja se, kada se približava druga, štetna ala u vidu gradonosnih oblaka, pretvara u pticu ili pile i upušta u borbu sa njom. Ukoliko «dobra» ala izgubi bitku, domačinovo imanje propada. Zato se uoči Božiča izgovarao blagoslov Sačuvaj Bože našeg čuvara alu (Zečevič 1981: 152-153). Prema predanju iz Rodopa u bugarskoj, selo je imalo lamju sa devet glava i devet repova koja ga je čuvala od Turaka i razbojnika, a prema srpskom predanju sa Kopaonika, hala kraju u kome živi obezbeduje rodnost i štiti ga od delovanja drugih hala (SM, 331, s.v. lamja). Isp. i tekstove basmi protiv gradonosnih oblaka iz Dragačeva: Nazad, nazad alo! Vamo je veča ala, čuvaj se! (op. cit., 560, s.v. hala); Ne idi alo na alu! | Ova moja ala dosta | taki' alaprogutala! (Toncroñ / ToncTaa 1981: 58).
Kretanje vetra
Personifikacija vetra ogleda se i u činjenici da se vetar, osim glagolom sh. duvati, bug. dyxa, karakteriše glagolima koji impliciraju kako polaznu tačku kretanja,6 tako i
6 U razmatranom arealu, izuzetno su brojni i nazivi vetrova motivisani pravcem iz koga vetar duva. Taj pra-vac može biti uspostavljen u okviru apsolutnog sistema orijentacije (strane sveta, odredene goeografske
semantički elemenat voljnog vršenja radnje inače katakterističan za čovekovo kretanje - vetar sh. dolazi, ide, bug. udBa. Personifikacija je uočljiva i kod onih naziva vetrova mo-tivisanih pravcem iz kojeg vetar dolazi koji se formalno poklapaju sa ojkonimima ili et-nonimima: bug. BpaHmuH, (Čustendil), caMOKOBe^ (Čustendil, Debelilak), cmpaHÓMap (Ihtimansko), co$uaHe^ (Botevgrad), cBummoBnuüa (Nikopoljsko), BapHanuama (Ko-zičino), MayepuH (Golemanovo), May.apuH (Bojnica), MadwapuH (Kula), cp^óuH (Botev-sko), cp^óuHa (Vidinsko), poMwew (Bregovo), sh. vidinlija (Timok, Stanojevic 1927: 180), segedinac (Sremski Karlovci, Pančevo, Mihajlovic 1966: 116), sofijanac (Krajište i Vlasina, Nikolic 1912: 103), šumadinac (Kolubara i Podgorina, Pavlovic 1907, cit. prema Mihajlovic 1966: 119), bugarin (Vranjska Pčinja, Mihajlovic 1966: 104), madar, madarac (Ključ, Beograd, Kolubara i Podgorina, Donje Dragačevo, Mihajlovic 1966: 112). Za-nimljivo je da se u južnoj Srbiji i imenovanja za mitološko bice (h)alu stvaraju po ovom tvorbenom modelu: Bugarka, Ruskinja, Ilinka Rumunka (SM 559, s.v. hala).
Mitološko bice u obliku vetra
Predstava o vetru kao mitološkom bicu realizuje se leksički onda kada je za naziv vetra kao motivacija poslužio ili način njegovog duvanja, ili posledice koje to duvanje ima po čoveka, njegovo imanje i prinose. Po pravilu, te su posledice negativne, jer što je veci značaj nekog objekta ili pojave za čoveka, veca je i verovatnoca da ce leksičko obra-zovanje koje ih označava sadržati vrednosni sud (Mackiewicz 1992: 14). Vendina (1998: 42) navodi da je za semantičku sferu "vremenske prilike" karakteristična leksika koja se grupiše oko negativnih vrednosnih polova: "Han6onee apRoe cnoBoo6pa3c>BaTenbHoe BbipaxeHue nonynunu uMeHa, Bxoga^ue b HOMUHaTUBHbin y^acroR 'aTMOc^epHbie u KnMMaTMHecKMe ABneHMfl' OTHOCH^necH k Mupy aHTu^HHOCTen (nnoxaa noroga u conpoBoxgaro^ue ee goxgb, CHer, Mopo3, BeTep uTg.)". Negativna ocena naročito je prisutna upravo u grupi imena za vetrove koja su motivisana posledicama po prinose i imanje jer narodna svest daleko češce tvorbeno markira negativne nego pozitivne posledice.
Za južnoslovenski areal karakteristična su imena vetrova koja se poklapaju sa na-zivima za mitološka bica (cf. SD I, 359, s.v. Bemep). Vetrove imenovane na ovaj način sa predstavama o mitološkim bicima povezuje ili njihova jačina, ili štetne posledice koje njihovo duvanje donosi.
tačke): bug. WMn'aKKm (Pazardžik), (Trnovsko), üyK (Vidin), ceeepn'aKú (Sušica, Samokov, Veliko Trnovo), 3anadnuaK^m, 3^nadn'aK^ (Pavlikeni), peHUUKO "BSTtp romto ugBa ot R^Mcypa" (Čustendil), u3¿opeK "BSTtp romto gyxa ot nnaHMHaTa" (Blagoevgrad), 3a¿opun "BSTtp romto gyxa ot ropaTa" (Varna), sh. sever (Levač, Bušetic 1903: 464; Zaglavak, Stanojevic 1913: 11), zapad (Mlava, Jovanovic 1903: 257), zapadni vetar (Banjani, Tomic 1949: 291), zapadnjak (Donje Dragačevo, Erdeljanovic 1902: 8), jug (Mlava, Jovanovic 1903: 257; Levač, Bušetic 1903: 464), jugovina (Gornja Pčinja, Trifunoski 1964: 17), istok (Vranjska Pčinja, Nikolic 1903: 105, Temnic, Mijatovic 1905: 253), istočnik (Trifunoski 1964: 17), banjanin (po Čustendil-banji, Vranjska Pčinja, Nikolic 1903: 102), klisurac (Donje Nerodimlje, Kosovo, Uroševic 1965: 8) itd., ili relativnog sistema orijentacije (tj. topološke orijentacije, koja se uspostavlja na osnovu karakteristika reljefa i najčešce se pri imenovanju vetrova realizuje kroz opoziciju gore:dole): bug. ¿opn'aKa, donn'aKa (Lomsko), donny samvp (Karlov-sko), donnua samvp (Novozagorsko), donnxK (Carevište), dynnaK (Razlog, Ruse, Plovdiv), ¿ypnaK (Pavlikeni), ¿opnxK (Pleven), ¿opuy eamvp, ¿opnu eamvp itd., sh. gornjak (Vlasotince, Kostic 1953: 12), gornjac (RJAZU), gornji vetar (Zeta, Jovicevic 1926: 364), gornjiot vetar (Krajište, Nikolic 1912: 30), dolnjak (Senta, Mihajlovic 1966: 107), donji vetar (Zeta, Jovicevic 1926: 364), itd.
(h)ala
Bug. xana, xanemuHa «jaK BeTap» (KoHgpaTeHKo 2002: 64), xana «jak vetar sa kišom, gradom i grmljavinom», nupomcKa xana «vetar koji donosi gradonosne oblake» (Sofijsko), sh. ala «oluja sa gradom, nepogoda» (Homolje, RSANU; Uskoci, Stanič 1990); «jak, hladan, štetan vetar» (Kosovo, Elezovič I; Vasojeviči, Stijovič 1990); «jak vetar, nepogoda» (Vranje, Zlatanovič 1998); timočka hala (Resava); isp. i ala «plamenjača, kiša sa suncem štetna po useve» (Proščenje, Vujičič; Uskoci, Stanič 1990).
U RSANU ala je definisana kao «krilata, proždrljiva neman; babice, nečiste sile koje napadaju dete i porodilju za četrdeset dana; onaj koji je proždrljiv, gramziv, stvo-renje ogromne fizičke snage; oluja s gradom, nepogoda», dok TepoB za bug. xana daje sledeče definicije: «jak vetar, oluja; snažan čovek, junak; proždrljiv čovek; brz, silovit, pomaman; neko izmišljeno biče kao zmaj koje tobože šalje vetrove; veliki zmaj, gospodar nekog osoja, planine, velikog drveta, predela; zmaj, aždaja; samovila, vila». Za večinu navedenih značenja zajedničke su seme 'jačina, silovitost' i 'nezasitost, proždrljivost'.
Slovenski etimolozi nisu jedinstveni kada je reč o poreklu lekseme (h)ala. Neki od njih zastupaju tezu o njenom aloglotskom poreklu - dok je jedni autori tumače kao grecizam (MnageHOB 665, ^nnnnoBa-BañpoBa 1969: 169, Ionescu 1976: 84) i izvode je iz grč. %áAa(a «grad», drugi je smatraju turcizmom dobijenim od tur. ala < "zmija" (Skok I, 651-652, s.v. (h)ala; Kneževič 1962: 139). U drugoj se grupi nalaze autori koji za imenicu (h)ala pretpostavljaju slovenko poreklo: TpyóaneB rekonstruiše psl. *xala/ *xalb kao derivat sa duženjem korenskog vokala od *xoliti 0CC.3 8, 12-13); Radenkovič (2000: 314-315) podupire ovakvu etimologiju, pretpostavljajuči da je hala eufemizam sa značenjem «mazna, ona koja mazi» u vezi sa *xaliti/*xoliti «grepsti, umivati, čistiti» > sličan eufemizmima za druga mitološka biča, ili da je značenje naziva povezano sa nekom od mitoloških funkcija hale. Bjeletič (2002) semantičku komponentu vihora, oluje smatra arhaičnijom od ostalih kad je leksema (h)ala u pitanju i zaključuje da je "hala prvobitno označavala nepogodu, stihiju, a paralelno s njom i demona" (op. cit., 81). Slovensko poreklo (h)ale zastupaju i autori Etimološkog rečnika srpskog jezika (ERSJ I, s.v. ala).
lam(n)ja
U istočnobalkanskom arealu, paralelno sa (h)alom javlja se lamnja, mitološko biče sličnih osobina i funkcija. Ova leksema je grčkog porekla (srgrč. Xápia, Áapía "ogromna riba, zmaj, jak vetar" < stgrč. Áápia "čudovište, strašilo") i u njenoj se semantici prepliču značenja "mitološko biče" i "jak vetar" (Bjeletič 2002: 76, Skok I, 651-652, s.v. lamnja, BEP III, 303); isp. bug. nauum^e "jak vetar (KoHgpaTeHKo 2002: 64), mak. nauja, nauwa, nywa "predvodnica oluje i gradonosnih oblaki koji uništavaju useve" (Bpa^MHOBCKM 1995: 48-49).
Duvanje vetra izaziva negativne posledice
Ekvivalentno opštoj predstavi o mitološkim bičima, u narodnim predstavama vetar vrši odredene radnje koje po pravilu negativno utiču na imanje i domače životinje. Uvek negativnu semantiku nose sledeči glagoli koji se nalaze u osnovi imenovanja vetrova na području istočnog Balkana:
derati
Bug. KOMobep, K030dep (Custendil), depuuape (Lozen), depu6uyna (Črna Gora), dupu6uyn "gyxa ot ceBep; Mopu go6uT^Ka" (Gabrovsko), depu-6uyn (Pavlikeni), depu6uByn (Elensko), depu6uBon (Ihtiman, Bfl 1967: 57), depu-6uBon (Pazardžik), dupu6uByn (Plovdiv), CBUHO^xpe^ (Custendil); sh. kozjoder "kvari stoku - koze i svinje" (Pčinja, Nikolič 1903: 105), kozjoderac (Krajište, Nikolič 1912: 31), svinjoderac (Mlava, Jovanovič 1903: 256); mak. svinjoderec (Veles, Filipovič 1935, cit. prema Mihajlovič 1966: 115), derikokoš (Timok, Mihajlovič 1966: 107).
Leksički spoj d(e)rati kožu velike je starine: krakovski praslovesnki rečnik kao praslovenske rekonstruiše izraze: *dbrati / derti dervo, korq, lyko, kožq; *dbrati / derti agng, korvq, kozq, ovbcq, krupy, perbje (SP, s.v. *dbrati).7 U svim nazivima za vetrove koji sadrže glagol derati, on stoji u vezi sa nekom domačom životinjom, što još jednom ukazuje na povlaščeno mesto pojmova vezanih za svakodnevni život i egzisteniciju medu motivacijama za obrazovanje novih imenovanja; semantika glagola derati u južnoslo-venskim govorima proširena je sa značenja "skidati kožu" na "biti, udarati, ranjavati, klati, ubijati" (RJAZU), isp. Dere ga kao vola u kupusu (Vuk posl., 58). Sa ovom semanti-kom, glagol derati javlja se kao konstitutivni element i drugih leksičkih jedinica vezanih za stoku: živoderac "osoba koja loše postupa sa stokom" (Krivi Vir, Rakič 1993: 107); derna godina "zla godina, kad se upropasti stoka ('podere') usled teške zime" (Piva i Drobnjak, Vukovič 1940: 383); nazivi za mesec februar ili mart: bug. KOMO^epe^ "mart", KOMudep "april" (KoHgpaTeHKo 2002: 64); sh. derikoža, derac, derača "Veljača kozja de-rača... Derača dolazi od derati (...) i misli se na uginjavanje koza kad je u toku veljače vreme nepovoljno"; "Sečko seče, marta dere. Zato se mart i zove derikoža, jer onda najviše lipcava stoka" (Vlajinac 1925: 37), derimješinjak "kako u martu lipsava najviše stoke što nema dovoljno hrane, veli se ožujak-derimješinjak" (RSANU), isp. folklorno poredenje Navukao se haljina kao ožujak mješina (Vlajinac 1925: 38).
moriti
Glagoli moriti i derati kao komponente naziva za vetrove stoje u sinonimnom odnosu, s tim što se moriti u ovoj funkciji javlja samo na srpskohrvatskom jezičkom terenu: kozomor (Dubrovnik, RJAZU; Popovo, Hercegovina, Mičovič 1952); "rdavo vrijeme (osobito u prolječe) kad koze crkavaju" (Vuk Rječnik); svinjomorac (Vranjska Pčinja, Nikolič 1903; Negotinska krajina, Timok, Dinič 1988: 254). Loma (2002: 38, f. 70) naziv svinjomorac koji je "rasprostranjen na širem području Srbije" smatra preosmišljenom varijantom naziva sinjomorac "onaj koji duva sa Sinjeg, tj. Crnog mora"8. Ukoliko se, medutim, ima u vidu čitava paradigma imenovanja za vetrove sa komponentom moriti i drugim semantički srodnim glagolima kod kojih je u prvom delu složenice naziv za neku od domačih životinja, postaje jasno da leksema svinjomorac nije samo preosmišljena va-rijanta lekseme sinjomorac. Verovatno ne važi ni obrnuto, pošto su imenovanja za vetrove koji duvaju iz odredenog pravca često formirana po ovom modelu: stari orijentalni sistem povezivanja nebeskih pravaca sa bojama bio je, kako ističe Šubert (2001: 73), popularan i kod slovenskih naroda (isp. i Filipovič 1961), što se ogleda i u nekoliko slovenskih imena za mora: Crveno more je južno more, Crno more je iz pozicije Turaka severno, a Belim morem su Srbi i Hrvati nazivali Sredozemno i Egejsko more, dok su ovim nazivom
7	O folklornim značenjima glagola derati v. Sikimič 1999.
8	O nazivu Sinje more za Crno more v. Loma loc. cit.
Grci i Bugari imenovali isključivo Egejsko more (loc. cit.). U gradi kojom raspolažemo, beli vetar je dosledno vetar koji duva s juga, dakle iz pravca Egejskog mora: isp. bug. 6'an e'amap (Belensko), 6enuua eemvp, 6enoMope^ (Haskovsko), 6enno (Trakija), 6eunaH (Če-pinsko), sh. bel vetar (Vranjska Pčinja, Nikolič 1903: 103), beli vetar (Zaglavak, op. cit.), dok se za druge vetrove nazvane prema bojama ne može, bar u sinhronoj perspektivi, uspostaviti jasan kriterijum za odnos izmedu boje i pravca, tj. strane sveta: bug. H^pHU eem-bp (Lomsko), nepHU e'ampyu južni (Varna), nepeH enm^p severni (Šumen), nepHua eamep zapadni vetar (Gen. Tošev, Ruse), ^huuo eemep zapadni (Custendil). sh. crnijot, crnio zapadni (Krajište i Vlasina, Nikolic 1912: 30), bug. nepeeHKy jugozapadni vetar (Bjalensko), sh. crven vetar (Vranjska Pčinja, Nikolic 1903: 104). Objašnjenje za ovu nedoslednost svakako se može tražiti u jezičkom i kulturološkom uticaju drugih naroda, pre svega turskog, jer su neka imena za vetrove, analogno imenu Crnog mora, preuzeta direktno iz turskog ili drugih jezika.9
Velika je verovatnoča, dakle, da nazivi svinjomorac i sinjomorac imaju odvojene motivacije i da ih ne treba ih izvoditi jednog iz drugog; prvi se zasniva na verovanju da duva-nje odredenog vetra može imati posledice po zdravlje domačih životinja na imanju, dok je u osnovi imenovanja u drugom slučaju prostorna orijentacija korisnika datog imena.
jesti
Glagol jesti kako komponenta leksema koje označavaju meteorološke pojave ka-rakterističan je za jugoistočne srpske govore: isp. izedina "vetar" (Vranjska Pčinja, Nikolic 1903: 103), maglojedina "gusta i hladna magla od koje u proleče mogu da stradaju biljke" (Vranje, Zlatanovič 1998: 218); u vezi sa poslednjim navedenim primerom može doči i do modifikacije značenja po modelu agens > pacijens: magloedina "ispijeni plodovi ili rastinje koje upropastila (pojela) magla" (Timok, Dinič 1988: 140) ili agens > lokus: maglojedina "mesto gde se zadržava magla" (Vranje, Zlatanovič 1998: 218). Produktivnost ovog tvorbenog modela pokazuju i sledeče lekseme: vukojedina "a. meso, rede i koža i vuna od marvinčeta koje je vuk zaklao; b. bolest koja se dobije kada se jede meso od brava koga je zaklao vuk; c. rane koje dobije novorodenče čija je majka jela meso od brava koga je vuk zaklao ili ujela zmija, od kokoši koju je oteo jastreb i sl.; d. ospa, obično po licu; ranice koje izaziva tuberkuloza kože" (RSANU); "(pripovijedaju) kad žena trudna jede mesa od ovce, ili koze, koju je vuk jeo, onda po njezinom djetetu, kad se rodi, izidu nekakve rane, koje se zovu vukojedina. Vukojedina se kadi izmetom i tijem se liječi" (Vuk Rječnik). Isp. i rus. eonKobae severoistočni vetar (pskov., SD I, 360, s.v. BeTep), sh. vukodavina 'ostatak vune sa ovce koju su pojeli vukovi (Resava, RSANU, Krivi Vir, Rakič 1993: 104), vlkodavina 'a. ono što su udavili vuci pa je ostalo nedojedeno; b. mesto gde vuci najradije napadaju stoku' (Timok, Dinič 1992: 393).
Mitološka biča koja se u narodnim predstavama zamišljaju u obliku vetra, obično se odlikuju proždrljivošču koja je direktno povezana sa štetom koju takva biča izazivaju na imanju. Tako je u pripoveci o odnošenju roda sa njiva (Srbija, Bugarska) hala data u liku mršavog, proždrljivog čoveka, koji iz velikih sudova kusa mleko u koje su udrobljeni crni, zeleni i beli hleb (crni hleb od žita koje je hala obrala ujutru s njiva dok je padala kao
9 Istu pojavu srečemo kod imena vetrova na hrvatskom primorju: ime vetra libecchio (lebič) "potječe iz Sicilije gdje se naziva libbici jer puše iz Libije (PE VIII, 135); za grego, jugositočni vetar na ostrvu Lopudu, Deanovič (1954: 158) kaže da se "taj naziv raširio bez obzira na njegovo geografsko značenje, on zapravo odgovara južnoj Italiji, kojoj je Grčka na istoku, dok je ona za Jadran na jugozapadu".
magla, zeleni - od žita pre cvetanja i beli - od zrelog žita (SM 559-560, s.v. hala). Isp. i izraz Halo nesita! (loc. cit.). I sekundarna semantika imenice ala podrazumeva ovu osobi-nu: ala "proždrljiva, gramziva osoba" (RSANU; Uskoci, Stanič 1990; Vasojeviči, Stijovič 1990); "nezajažljivost, nenasitost; proždrljiva osoba ili životinja" (Prizren, Čemerikič); isp. i definicije lekseme ala u RSANU i xana kod Gerova.
Vetrovi - uzročnici bolesti
Verovanje da su vetrovi uzročnici bolesti prestavlja motiv za njihova imena kao što su bug. 6ecHuo eemep "cnopeg noBepueTo, gyxa bmcoko m aKO hhkoh Hyqynura cTurHe go Hero, yMupa m naga, a aKO Kyne U3age TaKaBa Hyqynura, no6ecHABa" (Čustendil); 6eceH exm-bp "cnopeg egHO noBepue, gyxa bmcoko Hag o6^a^HTe u OTTaM HyqynuruTe npeHOcHT 6onecTTa 6ac Ha 3eMHTa" (Tagarevo), sh. besni vetrovi "tim vetrovima objaš-njavaju besnilo pasa: tica čevrljuga kad odleti do tih besnih vetrova, ugine, padne, pas je pojede i odmah pobesni" (Vranjska Pčinja, Nikolič 1903: 105).
Zaključna razmatranja
U slovenskoj tradicionalnoj kulturi se predstave o mitološkim bičima i vetrovima u visokom stepenu prepliču i često su ova dva pojma izjednačena. U ovom radu smo, s jedne strane, predstavili osobine i funkcije mitoloških biča (h)ala i lam(n)ja, koja se zamišljaju ili u obliku vetra ili kao zmajoliki uništavači prinosa, demoni oluje i proždr-ljivosti (nnoTHMKoBa 1998: 121), i opisali sistem verovanja vezanih za njih i karakteristika koje im se pripisuju. Sa druge strane, dat je leksički materijal sa područja istočnog Balkana koji pripada semantičkoj sferi "imena vetrova", i pokazano je da pojedinačne komponente koje pripadaju sistemu verovanja vezanih za (h)alu i lam(n)ju kao "vetroli-ka" biča služe za motivaciju imenovanja vetrova u pomenutom arealu: vetrovi uništavaju prinose (jedu, suše plodove) i domače životinje (jedu ih, deru, more, dave), donose bolesti kao što su besnilo itd. Sve te osobine nalazimo i kod samih mitoloških biča, izražene u verovanjima, predanjima i ostalim folklornim tekstovima: "Hala ljudima odnosi rod s njiva, prouzrokuje bolesti. (...) Hala odnosi letinu ili, kako se kaže pije bericet - pšenicu, grožde u ranoj fazi sazrevanja (u Bugarskoj se verovalo da ala pada na njive kao gusta magla i obira plod, kao i lamja). Najčešče se za halu veruje da vodi gradonosne oblake (Pomoravlje, Kosovo, Dragačevo, zapadna Bugarska). U basmi iz okoline Knjaževca ala se opisuje kao 'zmija troglavkinja', koja U jedna usta nosi vile i vetrovi, | druga usta - izdat i zle bolesti, | treca usta - učinci i rasturci" (SM 559-560, s.v. hala). I lamja "se spušta u vidu dugotrajne magle na polja ili vinograde kada su u cvetu i odnosi (obira) njihovu plodorodnost.10 (...) U pesmama iz Makedonije i Bugarske, lamja se prikazuje kao razor-na sila koja uništava letinu" (op. cit., 329-330, s.v. lamja).
Analizirani leksički materijal predstavlja još jednu potrvrda uske veze (i čak istovetnosti) izmedu vetra i mitološkog biča u predstavama južnih Slovena.
10 Isp. sledeči tekst: naduana e ¿vcma Mv¿na | na Cú$uückú paeuo none | He e 6una ¿vcma Mt¿na | Ho e óuna cypa naMa | da cu ade 6ana nmenuu,a | u da 3o6e 6xno ¿po3Óe (MapuHoB 1914: 60).
Literatura i izvori
Bfl 1967: E-bmapcKa ^uaneKmono^UH, co^mh 1967
BEP: E^mapcKU emuMono^UHeHpeHHUK 1-5, M3gaTencTBo Ha BAH, co^mh, 1962-1996.
Bjeletic 2002: M. Bjeletic, Duhovna kultura Slovena u svetlu etimologije: jsl. (h)ala, Dzieje Slowian w swietle leksyki. Pami^ci Profesora Franciszka Slawskiego, Kraków 2002, 75-82.
Bosic 1985: M. Bosic, Božični običaji Srba u Vojvodini, Beograd 1985.
Bruner / Goodnow / Austin 1986: J. S. Bruner, J. J. Goodnow, G. A. Austin, A Study of Thinking, Transaction, New Brunswick, N.J. / Oxford, 1986.
Bušetic 1903: T. Bušetic, Levač, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva, II, Beograd 1903.
Čemerikic: D. Čemerikic, Leksička zbirka iz Prizrena.
Deanovic 1954: M. Deanovic, Pomorski i ribarski nazivi romanskog podrijetla na Lopu-du, Anali Historijskog instituta u Dubrovniku, Dubrovnik 1954, 149-179.
Dinic 1988: J. Dinic, Rečnik timočkog govora, Srpski dijalektološki zbornik 34, Beograd 1988, 7-335.
Erdeljanovic 1902: J. Erdeljanovic, Donje Dragačevo, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva I, Beograd 1902.
ERSJ: Etimološki rečnik srpskog jezika I, Beograd 2003.
^MHMnoBa-BaMpoBa 1969: M. ^nnunoBa-BanpoBa, rp^KU 3aeMKU b cbBpeMeHHUx ó^mapcKU e3UK, co^mh 1969.
Filipovic 1935: M Filipovic, Severna veleška sela, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva 28, Beograd 1939.
Filipovic 1961: M. Filipovic, Nazivanje strana sveta i naroda po bojama, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 29, Novi Sad 1961.
repoB: H. repoB, PeHHUK Ha ó^mapcKU e3UK, 1-5, co^mh 1975-78.
Ionescu 1976: A. I . Ionescu, Emprunts grecs dans la terminologie mythologique des langues balkaniques,
Ivaniševic 1903: F. Ivaniševic, Poljica, narodni život i običaji, Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena, Zagreb 1903, 183-336.
Jovanovic 1903: Lj. Jovanovic, Mlava, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva II, Beograd 1903.
Jovicevic 1926: A. Jovicevic, Zeta i Lješko Polje, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva XXIII, Beograd 1926.
Kneževič 1962: A. Kneževic, Die Turzismen in der Sprache der Kroaten und Serben, Meisenheim am Glan 1962.
KoHgpaTeHKo 2002: M. M. KoHgpaTeHKo, OcoöeHHocm MOTMBa^MM b roBopax óonrapcKoro H3biKa (Ha MaTepnane MeTeoponomnecKon tokchkh, Manuü duaneK-mono^u^ecKUü amnac 6anKaHCKUx h3ukob, Mamepanu nxmo^o pa6oHe^o coBeme-huh, CaHKT-neTepcöypr 2002., 61-65.
Kostic 1953: M. Kostic, Vlasotince, Glas Srpskoggeografskog društva, XXXIII/2, Beograd 1953, 119-129.
Kovalev 1996: r. KoBaneB, AcTpoHMMbi b roBopax BopoHexcKon oönacTM, AKmyan-Hue npo6neMu myneHUx pyccKUx HapodHux ^oBopoB, Mamepuanu MeMBy30BCK0Ü HayHHoü KOH$epeH^u, Ap3aMac 1996.
Loma 2002: A. Loma, Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike, Beograd.
Mackiewicz 1999: J. Mackiewicz, Co to jest „j^zykowy obraz swiata", Etnolingwistyka 11, 7-24.
MapuHOB 1914: fl. MapuHOB, HapogHa Bapa u penurno3HU HapogHU o6unau, C6opHUK Ha HapodHU ymomBopeHUH 28, co^uh 1914.
Micovic 1952: Lj. Micovic, Život i običaji Popovaca, Srpski etnografski zbornik 65, Beograd.
Mihajlovic 1966: V. Mihajlovic, Srpskohrvatski nazivi vetrova, Prilozi proučavanju jezika, II, Novi Sad, 99-125.
Mijatovic 1905: S. Mijatovic, Temnic, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stano-vništva III, Beograd.
MnageHOB 1941: C. MnageHOB, EmuMono^u^ecKu u npaBonuceH penHUK Ha 6?>mapcKux KHUMOBeH e3UK, Co^mh 1941.
Mladenova 1998: O Mladenova, Grapes and Wine in the Balkans. An Ethno-Linguistic Study, Wiesbaden 1998.
Nakicenovic 1913: S. Nakicenovic, Boka, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva IX, Beograd.
Nikolic 1903: R. Nikolic, Vranjska Pčinja u slivu Južne Morave, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva II, Beograd.
Nikolic 1912: R. Nikolic, Krajište i Vlasina, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva VIII, Beograd.
Nikolaeva 1983: T. M. HumraeBa, KanecTBeHHbi npunaraTenbHbie u OTpaxeHue KapTUHbi Mupa, CnaBHHCKoe u 6anKaHCKoe x3biK03HaHue, npo6neMU neKCuKono^uu, MocKBa.
Pavlovic 1907: Lj. Pavlovic, Kolubara i Podgorina, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva IV, Beograd.
PE: Pomorska enciklopedija, Zagreb 1964-1974.
n^OTHUKOBa 1988: A. A. n^OTHUKOBa, ro^HOcnaBHHCKaa HapogHaa geMOHonorua b öanKaHCKOM KOHTeKCTe, Studia Mythologica Slavica 1, 1998, 119-130.
n^OTHUKOBa 1998a: A. A. n^OTHUKOBa, OpameHT 6anKaHCKOcnaBflHCKOH HapogHon geMOHonruu: Bopb6a BO3gymHbix geMOHOB, Cn0B0 u Kynbmypa, tom 2, T. A. AranKUHa, A. O. ^ypaBneB, C. M. ToncTaa (yp.), MocKBa 1998, 158-169.
n^OTHUKOBa 2000: A. A. n^OTHUKOBa, Mu^onorua aTMOc^epHbix u He6ecHbix hbto-hum y 6anKaHCKUx cnaBHH, CnaBHHCKun u 6anKaHCKun ^onbKnop, MocKBa 2000, 243-258.
Plotnikova 2001: A. A: Plotnikova, Demonski oblici vetra u verovanjima južnih Slovena, Raskovnik 101, Beograd (u pripremi).
Radenkovic 2000: Lj. Radenkovic, Mitološki stanovnici voda, Danica. Srpski narodni ka-lendar za godinu 2001, Beograd 2000, 310-316.
Rakic 1993: S. Rakic-Milojkovic, Pastirska terminologija Krivovirskog Timoka, Srpski dijalektološki zbornik, 39, Beograd.
RJAZU: Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb 1880-1976.
RSANU: Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, Beograd 1954-.
Cfl: CnaBHHCKue dpeBHoemu. ^mHonuH^Bucmu^ecKuü cnoBapb, t. 1, MocKBa 1995.
Sikimic 1999: B. Sikimic, Koža deverska, Srpski jezik IV/1-2, Beograd-Nikšic, 337-359.
Skok: P. Skok: Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika I-IV, Zagreb, 1971-1974.
SP: Stownikprastowianski, Wroclaw etc., 1974152
SM: Slovenska mitologija. Enciklopedijski rečnik, Beograd 2001.
CPHT: CnoBapb pyccKux Hapodmix ^0B0p0B, MocKBa-^eHMHrpag 1965-
Stanič 1990: M. Stanič, Uskočki rečnik I, 1990.
Stanojevič 1913: M. Stanojevič, Zaglavak, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo sta-novništva IX, Beograd.
Stanojevič 1927: M. Stanojevič, Prilozi rečniku timočkog govora, Srpski dijalektološki zbornik 3, Beograd - Zemun, 173-194.
Stijovič 1990: R. Stijovič, Iz leksike Vasojeviča, Srpski dijalektološki zbornik 36, Beograd 1990, 121-380.
Šubert 2001: G. Šubert, Boje kao sredstvo orijentacije kod Slovena, Kodovi slovenskih kultura, 6, Beograd, 66-77.
Todorova 1999: M. Todorova, Imaginarni Balkan, XX vek, Beograd.
ToncTOM / ToncTafl 1981: H. M. ToncroM, C. M. Toncrafl, 3aMeTKM no cnaBHHCKOMy H3braecTBy 5, 3a^MTa ot rpaga b flparaneBe m gpyrux cep6cKMX 30Hax, CnaBmcKuu u čanKaHCKuU fionbKnop 1981.
Tomič 1949: S. Tomič, Banjani, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva 31, Beograd.
TonopoB 1982: Mogenb Mupa, Mh^h HapogoB Mupa II, MocKBa 1982.
Trifunoski 1964: J. Trifunoski, Gornja Pčinja, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva 38, Beograd.
Uroševič 1965: A. Uroševič, Kosovo, Srpski etnografski zbornik, Naselja i poreklo stanovništva 39, Beograd.
Vendina 1998: T. M. BeHguHa, ^THo^MH^BMCTMKa, aKCMonorna m cnoBoo6pa3oBaHMe, Cn0B0 u Kynbmypa, tom 1, MocKBa, 39-48.
Vlajinac 1925: M. Vlajinac, Poljskaprivreda u narodnim poslovicama, Beograd.
Bpa^MHocKM 1995: T. Bpa^MHocKM, HapodHa ^eMOHono^uja Ha uaKedoH^me, CKonje-npunen 1995.
Vuk posl.: V. S. Karadžič, Srpske narodne poslovice i druge različne kao one u običaj uzete riječi, Beograd 1972.
Vuk Rječnik: V. S. Karadžič, Srpski rječnik, Beč 1918.
Vukovič 1940: J. Vukovič, Akcenat Pive i Drobnjaka, Srpski dijalektološki zbornik X, Beograd 1940, 185-417.
Zečevič 1981: S. Zečevič, Mitska biča srpskih predanja, Beograd 1981.
Zlatanovič 1998: M. Zlatanovič, Rečnik govora južne Srbije, Vranje 1988.
Žic 1899: I. Žic, Vrbnik na ostrvu Krku, Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena, Zagreb 1899, 221-243.
^CG3: ^muMono^u^ecKuu cnoBapb pyccKo^o x3UKa, H. M. fflaHCKMM (yp.), MocKBa 1975.
Winds as Mythological Beings in the Notions of South Slavs in the Eastern Balkan
Area
Tanja Petrovič
The article explores the relationship of beliefs and notions related to South-Slavic "wind-like" mythological beings such as (h)ala and lam(n)ja, and the lexicon belonging to the semantic sphere "wind names" in the Eastern Balkan area. It is shown that the most salient characteristics of these mythological beings (they are strong, gluttonous, bring diseases and destroy harvest) are used as a motivation for names of particular winds, which confirms high similarity (and often equality) between meteorological phenomena such as wind or storm, and mythological beings in the notions of South Slavs.