Zb. gozdarstva in lesarstva, L. 19, št. 1, s. 273 - 290, Ljubljana 1981 
UDK 63 l. 82 :63 l. 4 
U'l,'ICA,J MII~ERAI,NIH DJUBRJ:VA. NA PRJ:NOS NEKIH RA,TA,;RSKI.R KUL'l,'URA, 
NA, ZE.MI,JIŠTIM,I\ OŠ'l'EO:N;I:,M RUOA;R,SKIM . RADOVIMA. . . . 
Radoslav Filipovi6*, M±od,ra,g Kotlaji6**, Steva,n S;i:Il);t.6*, 
Dragan Markov±d* 
IZVOD 
Istraživanja su vršena na ošte6enim zemljištima rudnika uglja -
Koluba,ra. Višegodišnji poljski ogled izveden je na jalovinama u 
Zeokama, gde je prva faza rekultivacije izvedena sa finim ravna-
njem 1 usevom lucerke, 
Cilj ovih istraživanja je da se na osnovu eksperimentalnih rezulta-
ta izvrši izbor useva: pšenice, uljane repice, kukuruza, pivskog 
ječma i krompira, koji 6e dobro rasti i davati ekonomične prinose 
pri odredjenim tretmanima (I-55 kg/ha - N, P2o5 , K20; II-110 kg/ha - N, P2o5 , K20; III-165 kg/ha - N, P2o5 , K20J. 
Za vreme ogleda pra6en je potencijal snabdevenosti hraniva u jalo-
vinama, odnosno agrohemijske osobine i vodno-fizička svojstva ja-
lovine. 
A,BSTRA.CT 
'l'he Effect of Mineral Fertilizers on the Yield of Some Crops 
Growri on Soil Dan1aged by Mining Works. 
'l'hese investigations were performed on soil damaged by mining 
works in the Kolubara Coa,l Mine. Field experiments were performed 
in the course of several years on the deposits of excavation site 
of the Zeoke Coal Mine, where the first phase of recultivation 
was performed - the sowing of lucerne. 
The aim of these investigations was to determine the choice crops 
(wheat, rape, maize, beer barley or potatoes) and the optimum 
rate of fertilizer: I-55 kg/ha (N, P2o 5; K2o); II-110 kg/ha (N, P2o5 , K20); III-165 kg/ha {N, P2o5 , K2o) in order to obtain the best. yield. 
During the experiment which lasted several years, the potential 
supply of nutriests and the physical and agro-chemical caracteris-
tics of barren soils were examined. 
----.-.--.----.--------,-,"!"'\"""·-· 1 
*Ova istraživa,nja, finansirana su od SOOUR-a-RErK "KOLUBARA.", 
Radna_organiza,ciJa_za proizvodnju lignita,, La;zareya;c 
*viši naučni sarad,nik, dr.polj.n., dipl. fiz. hem., I:NEl', Zemun 
**stručni sa,radnik, mr. za,l!jt. ži.v .sred., dipl. t.ng. a,gJ;,, Laza.revac. 
*viši naučni sara,d,nik, dr.polj.n., dipl,ing, šum,, rNEP, Zemun 
*stručni saradnik, dipl.fiz.hem., INEP, Zemun 
273 
UVOD 
Udeo uglja u izvo:r:ima ene.rg1.Je naše zemlje je znatan. Tako da nes-
tašica naftinih derivata u svetu pa i u našoj zemlji namece inten-
zivnije korišcenje sopstvenih izvora energije, prvenstveno poveca-
nje proizvodnje i korišcenja uglja. Kao posledica povecane eksplo-
atacije uglja ispoljava se povecano zagadjenje prirodne sredine, 
oštecenje plodnog zemljišta i uništavanju biljnog pokrivača. Prema 
torne neophodno je blagovremeno sagledati prostorno uredjenje veli-
kih kompleksa (na hiljade hektara) oštecenog zemljišta rudarskim 
radovima površinskih kopova uglja. Jedna od najvažnijih komponenti 
prostornog uredjenja oštecenih zemljišta rudarskim radovima je re-
kultivacija i to posmatrano sa više aspekata prostornog korišcenja 
oštecenog zemljišta. Rešavanje ovog problema mora biti blagovreme-
no i sistematično uz znatnu intervenciju društva i naravno dodat-
nih ulaganja, kako bi se oštecena zemljišta sistematski i blago-
vremeno rekultivisala u odgovarajucim namenama korišcenja (poljo-
privrednu proizvodnju, rekreativne centre, parkove, šume ili pak 
za urbana naselja). Istraživanja na zemljištima oštecenim rudarskim 
radovima (jalovinama) rudnika uglja u Kolubari vrši se u cilju iz-
bora povoljnih doza djubriva i najpovoljnijih kultura koje ce uspe-
šno rasti i razvijati i davati dobre prinose na jalovinama pri od-
redjenim agrometereološkim uslovima. Jalovine nemaju formiran ad-
sorptivni kompleksi imaju slabija agrohemijska svojstva u odnosu 
na normalna zemljišta kao i vodno-fizička svojstva i zato je neop-
hodno primeniti djubrivo (mineralna i organska) i druga meliorati-
vna sredstva u cilju poboljšanja pomenutih svojstava. Na odlagali-
štima površinskih kopova obavljena je prva faza rekultivacije (rav-
nanje, obradjivanje, djubrenje i setva lucerke). 
MA,TERIJAL I METOD RADA 
Izvodjenje petogodišnjeg poljskog ogleda vrši se na lokaciji ogla-
gališta površinskog kopa "D" rudnika Kolubara u Zaokama, gde je 
p;r;ethodne. četiri godine bila zasejana lucerka i zaoran drugi kos u 
četvrtoj godini. 
U ovim petogodišnjim istraživanjima proučavace se potencijal snab-
devenosti hranljivim elementima jalovina, fizičke i agro-hemijske 
osobine jalovina i na taj način utvrditi optimalni nivo i način 
djub;r;enja. Odabrace se odgovarajuce biljne kulture za uspešno ga-
jenje i davanje prinosa na pomenutom supstratu i uporediti sa pri-
nosima na normalnim zemljištima. 
:rzv;ršen je izbor biljnih kultura i to: dve ozime kulture: pšenica 
i ulj ana repica i. tri j are kulture-kuk1;1:uz, l?~ v~~i j e~am. i krompir. 
Ogle.dna parcela je. yelič;i..ne O, 75 ha. V1.segod1.snJ i polJ ski o~led 
na jaloyina,ma yec se d,:r:ugu godinu izvodi (1979) na pomenutoJ loka-
c;i.ji sa tri J?onaylj?t;nja ;i. t:r:;L tretmana (I, U, P:IJ; 
l - 55 kg N/ha; 55 kg J.> 2o5/ha; 
U -110 kg N/ha;llO k.g Pz05/ha; 
III -165 kg N/ha;l65 kg Pz05/ha; 
274 
55 kg KzO/ha 
110 kg K20/ha, 
165 kg K20/ha. 
Prihranjivanje useya, i,zvršeno je KAN--OII) (27% N ;l to po navedenim 
tretmanima: I - ],O kg N/ha; U - 20 k~ N/h.a; nr „ 30 kg N/ha, Ve-
ličina osnovnih parcela zadr:za2a je ista, kao u prethodnoj godini 
setve (16,15 x 9,1,5 = 147,77 m) sa med,jura,stojanjem 0,5 m. Posle 
jesenje žetve izyršeno je uzimanje poremecenih i neporemecenih 
uzoraka zemljišta od 0--20 cm i od 20--40 cm radi odredjivanja fizi-
čkih i agrohemijskih osobina jalovina,. Rano u jesen 1978. godine 
izvršena je osnovna obrada parcela za setvu useva. Zatim je povr-
šina istanjirana normalno na pravac oranja. Posle toga mineralno 
djubrivo je rasporedjeno po parcelama prema navedenim tretmanima 
za ozime. kulture i na kraju zatanjirano i podrljano. Primenjeno 
je mineralno djubrivo 11:11:11. Setva pšenice "Novosadska rana l" 
(oko 280 kg/ha) izvršena je u oktobru 1978. godine. Znatno ranije 
tj. krajem septembra izvršena je setva ulja.ne repice sorte "Gorčin­
ski" (16 kg/ha). Prihranjivanje pšenice i ulja.ne repice izvršeno 
je prema navedeni.m tretmanima početkom marta 1979. godine. Uzima-
nje uzoraka pšenice i uljane repice u fazi zrelosti za odredjiva-
nje prinosa useva izvr2eno je polovinom jula 1979. godine, a uzeto 
je 8 kvadrata od 0,5 m na različitim mesti~a. Osnovna obrada zem-
ljišta za jare kulture izvršena je takodje u jesen 1978. godine, a 
ostala obrada izvršena je u aprilu, kao i premena mineralnih djub-
riva po tretmanima. 
Setva pivskog ječma izvršena, je početkom aprila i to sorte "Union" 
(170 kg/ha) na dubini od 3-5 cm. Setva krompira sorte "Dezire" iz-
vršena je početkom aprila (1500 kg/ha). Takodje izvršena je setva 
kukuruza ZP-SK-46a (dvolinijski - 15 kg/ha) u drugoj polovini apri-
la 1979. godine. Prihranjivanje jarih useva izvršeno je sa KAN-om 
u maju prema navedenim tretmanima. Način uzimanja uzoraka (u fazi 
zrelosti) za odredjivanje prinosa useva pšenice, tj. pivskog ječma 
je isti kao i za ozime kulture. Prinos krompira odredjen je iz 
preseka jednog celog reda (bilo je 14 redova u parceli) i to u 
septembru 1979. godine. Takodje poželjno je navesti da je bilo ve-
likih problema za očuvanje ploda kukuruza od raznih ptica. Posle 
žetve uzeti ~u uzorci jalovina u neporemecenom stanju pomocu cilin-
dara (100 cm) na 20 i 40 cm dubine za odredjivanje vodno fizičkih 
i meha,ničkih osobina jalovina. Takodje, uzeti su uzorci jalovina u 
poremecenom stanju od o-20 cm i 20-40 cm radi odredjivanja agro-he-
mijskih osobina i granulornetrijskog sastava. 
Laboratorijsko ispitivanje jalovina 
- Granulometrijski sastav (mehanička svojstva) 
Priprema jalovina po medjunarodnoj "B"metodi, a izdvajanje frak-
cija po pipet metodi. Tekstura, klasa deposola odredjena američ­
kim trouglom (Soil suryey staff, 1951; JDPZ, 1971), 
- Specifična teži,na jalovina odredjena je metodom va,zdušnog pikno-
metra, po Langeru. Uzorci ~aloyina (neporemeceni) uzeti pomocu 
cilindra, Kopeckog (100 cm), Odredjene su; 
- zapreminska tezina ja,loyi_na i. 
- ukupna, poroznost. 
REZULTATI OGLEDA, I DISKUSJ:JA, 
Svi podaci preds-tavljaju drugu godinu (197-9) istraživanja rekulti-
275 
vacije jalovina u peto9od,;išnje,ll\ poljsko)l) 09],ed,u u pogled,u J?r:i.mene 
djubriva, izbora kul,tU;i;'i;!. i. mo9ucnos.ti_ J?O;LjoJ?:riv:i;-edne p:roizvodnje. 
u tabeli, l. pri.kaza,n je .mehaničk.i sastav jal.ovini:,, i. sadrž&j humusa 
u p!'ocentima na dubinama od, 0--20 i od 20--40 c)l), DeJ?osoli su razli-
čitog morfološkog izgleda i boje. Dubi.na, J?bjed.inih slojeva ili ho-
rizonata je različi,ta, ~to vazi_ i za teksturni sasta._ Na području 
kopava pojavljuju se de.posoli, koji uglavnom pripadaju glinušama, 
peskovitim ilovačama i peskovima, sa mogucim prelazima izmedju svih 
teksturnih kategorija, Peskovito ilovasti deposoli su rastresiti, 
porozni i dosta dobro drže vodu. Siromašni su sa humusom, azotom 
i fosforom, a srednje obezbedjeni lako pristupačnim kalijumom. Kao 
pto je vec navedeno iz tabele l. se vidi velika heterogenost rezul-
tata, što je normalno kad se uzme u obzir da su jalovine kipane sa 
različitim mestima i dubinama, Takodje manji je sadržaj čestica 
gl,ine (0,002 mm) tj, sve vrednosti su manje od 20% (izuzev jedne). 
Interesantno je da je znatan sadržaj sitnog peska i praha, prema 
teme jalovine Kolubare pretežno spadaju u laka zemljišta. Položaj 
09ledne parcele. nije povoljan 1 jer je nizi u odnosu na okolno zem-
ljište, što se odražava na prevlaženost jalovina u mikrodepresijama 
za vreme velikih padavina. 
Procentn~sadržaj humusa u posmatranim dubinama profila jalovina je 
raznoliki još uvek ;relativno mali. Verovatan razlog što neke vred-
nosti sadržaja humusa u pojedinim dubinama su znatno vece je pri-
sustvo uglja. 
U tabeli 2. prikazane su vodno-fizičke osobine jalovina i to posle 
6 godina ;rekultivacije i pre rekultivacije, Odnos zapremine čvrste 
faze l gasne faze u suvom stanju jalovina je varijabilan sa neznat-
ni111 intervalom promene. 
P;roces poboljšanja vodno-fizičkih osobina jalovina je vrlo spori 
to naročito poboljšanje strukturnosti, što karakteriše formiranje 
agre.9ata i optimalnu distribucij u pora po veličini, kao i odnos 
čvrste, tečne i gasne faze u nezasicenom stanju. Agrohemijski re-
zultati iz prošle godine pokazuju da se sadržaj hranljivih eleme-
n~ta znatno povecao, ali su jalovine još uvek siromašne u pogledu 
sna,bdevenosti azotom i lakopristupačnim fosforom. 
Statist;tčki podaci prosečnog prinosa ratarskih kultura za užu 
Srbiju 1977. godine (SGJ-1978): kukuruz 3.650 kg/ha; pivski ječam 
;L,970 k9/ha; uljana repica 1,490 kg/ha; pšenica 3.020 kg/ha i 
krompir 9,600 kg/ha. 
Navedeni J?Odaci su J?rikazani radi poredjenja dobijenih prinosa 
ispitivanih kultu:i;-a na jalovinama u Zaokama tj. sa prosečnim pri-
nosi'Jllčl. istih kultura 9ajenih na normalnim zemljištima u užoj Srbiji 
'1,977. 9odine. 
u ta,beli 3, prikazan je. p;i;-:i,nos jarih kultu:ra kuku;ruza i pivskog 
ječJl)a, Pc;,bije.ne. srec\nje vrednosti su od tri, ponavljanja sa standar-
dnOJll..deytjac;i.joJI} i ob;i;'a,djerie su t-testc;,ll), Tale.od.je od;t;-edjen je fak-
tol;' U korelacije izll}edju J?:rimenje.riih doza djubriva i prinosa useva, 
Jc.ao ± linearna regres1,..ona prava. Analiza ;rezultata t-testom u tabe-
li 'Qka,:zuje da, J?Ostoj;L t:rec± stepen značajnosti u prinosu kukuruza 
j._zzjedju tretmana (1) t (2). Takodje je isti stepen značajnosti 
276 
Tab. l. Mehan,ičk;i (teksturni) sastav jalovina i sadržaj humusa u % (deponija jalovina u Kolubari) posle 
6 godina rekultivacije (4 godine lucerka i 2 godine izvotljenja poljskog ogleda) i pre rekultiva-
cije. 
Mechanical (textural) content of barren soil and humus content in% (barren soil deposits in 
Kolubara) after 6 years of recultivation (4 years-lucerne and 2 years of field experiments) and 
before recultivation. 
Profili uzoraka 
Sample profiles 
1 
Krompir 
I/1-doza djubr. 
Dubina Humus 
profila 
Depth of % 
profile 
(cm) 
2 3 
Krupan pesak Sitan 
Coarse sand pesak 
>0,2 Fine 
mm% sand 
0,2-0,02 
mm% 
4 5 
Prah Glina Ukupan Ukupna Tip jalovine 
Dust Clay pesak tehn. 
0,02-0,002 (0,002 Total glina Type of 
mm% mm% sand Total barren soil 
0,02 techn. 
c_lay 
8 O 02-
0 -00.Z 10 6 7 ~ %(9) 
peskov. irovača 
Potatoes 20 2,17 1,0 75,8 8,4 14,8 76,8 23,2 sandy loam 
~ IL 1-dose_ f ert. _____ ---·-.~---------------------------------------------------------------------------------..., ..., Krompir . 
Il-1-d d'ub peskovita oza J r. 1 . . 1 v Potatoes 40 1,06 1,0 50,8 22,4 25,8 51,8 48,2 g in.i ovaca 
ILl-dose_fert._ ---------------------------------------------------· ________________________ sandy_silt_loam 
Pšenica - Whaet peskov.ilovača 
I/2-doza djubr. 20 2,17 1,0 78,2 7,8 13,0 79,2 20,8 
I/ 2-dose _ fert. ---·· ________________________________________________________________________ sandy_ loam ____ _ 
Pšenica - Wheat peskov;ilovača 
i/~=~~!: ~t~~- 40 1,91 0,0 67,4 15,0 17,6 67,4 32,6 sandy loam _ L ________________________________________________________________________________________________________ _ 
Pivsk~ ječar;i peskov.ilovača 
III/3 doz.dJubr. 20 1 37 1 O 72 4 11 6 15 O 73 4 26 6 
Beer barley ' ' ' ' ' ' ' 
IIIL3-dos. fert%. ·------- -------------------------------------------------- -------------------sandy - loam ----
Pivski ječam pesak 
III/3-doz.djubr. 40 O 51 1 O 80 O 10 O 9 O 81 O 19 O 
Beer barley ' ' ' ' ' ' ' sand 
II :i: LJ-go§ • ~ert. --------------------------------------------------------- ---- ----- - --- ---- - ------------------
l 2 3 
Kukuruz 
Nastavak tabele l. 
Table l. continued. 
4 5 6 7 8 9 10 
III/3-doz.djubr. peskov.ilovača 
~~iz;_dos.fert. 20 1,64 o,o 67,4 15,0 17 1 6 67,4 32,6 sandy loam L ____________________________________________________________________________________ - ----------------
Kukuruz 
~ III/3-doz.djubr. 40 l 17 ll,0 60,2 12,2 16,6 71,2 28,8 
...:i Maize ' sandy loam 00 
IIIL3:dos~fert~--------------------------------------------------------------------------------------------
peskov.ilovača 
Neobradj.zemljiš. 
- jalovine 20 l 06 6 o Untilled soil ' ' 
peskov.glin.il. 
49 ,o 23,0 22,0 55,0 45,0 sandy silt loam -earren_soil ______________________________________________________________________________________________ _ 
Neobradj.zemlj. pesak 
- jalovine 40 0 29 l 0 80,0 10,0 9,0 81,0 19,0 sand Untilled soil ' ' 
- barren soil 
""' --'l 
'° 
Tabela 2. Vodno-fizičke karakteristike jalovina u Kolubari, posle 6 godina rekultivacije 
i pre rekultivacije. 
Table 2. Hydro-physical characteristi-s of barren soils in Kolubara, after 6 years of 
recultivation and before recultivation. 
Profili uzoraka 
Sample profiles 
Krompir 
Duvina 
profila 
Depth of 
profile 
(cm) 
Zapremina čvrste 
faze jalovina 
Volurne of solid 
phase - barren 
soil3 _ 3 cm . cm 
Ukupna poroznost 
jalovina 
Total porousness 
of barren soil 
3 -3 cm . cm 
Specifična gustina 
jalovina 
Specific density 
of barren soil 
g.cm -3 
Zapreminska 
gustina jalovina 
Bulk density of 
barren -joil 
g.cm 
I/1-doza djubriva 20 o 505 o 495 2 90 1 45 
Potatoes ' ' ' ' ILl-dose_fert. ________________________________________________________________________________________ _ 
Krompir 
I/1-doza djubriva 40 O 490 O 510 2 79 1 37 
Potatoes ' ' ' ' ILl-dose_fert. _______________________________________________________________________________________ _ 
Pšenica - Wheat 
I/2-doza djubriva 20 o 430 o 570 2 83 1 22 IL2-dose_fert. __________________ , _________________ , __________________ , ___________________ , ________ . ___ _ 
Pšenica - Wheat 
I/2-doza djubriva 40 0 470 0 530 2 74 1 29 IL2-dose_fert. __________________ , _________________ , __________________ , ___________________ , ____________ _ 
Pivski ječam 
III/3-doz.djubr. 20 0,490 0,510 2,89 1,39 
Beer barley IIIL3-dos.fert. ____________________________________________________ • __________________________________ _ 
Pivski ječam 
III/3-doz.djubr. 40 0,550 0,450 2,73 1,46 
Beer barley III L 3-dos • f ert. __________________________________________________________________________________________ _ 
Kukuruz - Maize 
III/3-doz.djubr. 20 0,460 0,540 2,95 1,36 IIIL3-dos.fert. _______________________________________________________________________________________ _ 
Kukuruz - Maize 
III/3-doz.djubr, 40 0,490 0,510 2,97 . 1,46 
IIIL3-dos.fert. ______ -------------------------------------------------------------------------------· _ 
Neobr,jalovine 20 0,510 o,490 2,95 1,39 
Untilled bar.soil 
Neobradj.Jalovine 4o o,Soo o,SoO 2,91 1,37 
Untilleq bar.sqil 
Tabela 3. Prinos jarih kultura pivskog ječma i kukuruza (kg/ha) u 1979. godini gajenih na zemlji-
štima oštecenim rudarskim radovima u Kolubari (tretmani doze djubriva, prinos useva, 
t-test i faktor korelacije, kao i regresiona prava (y=ax + b). 
Table 3. Yield of spring crops of beer barley and maize (kg/ha) in 1979. grown on soil damaged 
by mining works in Kolubara (treatment - doses of fertilizer, yield of crops, t-test 
and correlation factor, as well as line of regressin (y=ax + b). 
Prinos kukuruza 
Yield of maize 
Tretmani 
Treatment 
Prinos kukuruza kg/ha 
P o n a v 1 j a n j a 
Yield of maize kg/ha 
R e p 1 i c a t i o n s 
1 2 3 
Srednja vrednost 
±. stand.deyijac. 
Mean value + 
standard deviat. 
kqLha 
t-test 
Faktor korelacije 
i regresiona prava 
Correlation factor 
and line of regre-
sion 
~ (1) N55P55K55 
o 
6520 6840 6800 6720+174 (1.2)-36,66*** rl. 2=o, 9961 
y=46,7X±_4149 
(2) NllOpllOKllO 924 9400 9280 9306+83 (2.3)-14,10** 
(3) Nl65Pl65Kl65 10240 10540 10560 10446+179 (l. 3)-21,1*** 
t$- 0,95 I stepen statističke verovatnoce - I degree of statistic probability 
t~ 0,99 II stepen statističke verovatnoc~ - II degree of statistic probability 
tt 0,999 III stepen statističke verovatnoce - III degree of statistic probability 
rl. 2. 3. =O ,9727 
y=33,8X+5097 
rl. 3=0,9970 
y=33,8X±_4856 
Nastavak tabele 3. 
Table 3. continued 
Prinos pivskog ječrna 
Yield of beer barley 
Prinos pivskog ječrna kg/ha 
Tretrnani P o n a v l j a n j a 
Treatrnent Yield of beer barley kg/ha 
R e p l i c a t i o n s 
l 2 3 
~ (l) N55P55K55 .... 2525 2825 2750 
(2) NllOPllOKllO 3205 3410 3425 
(3 ) Nl65pl65Kl65 3675 3450 3700 
t ~ 0,95 I stepen statističke verovatnoce -
t -E- 0,"99 II stepen statističke verovatnoce -
tf;0,999 III stepen statističke verovatnoce -
Srednja vrednost 
t stand.devijac. 
Mearn value + 
standard deviat. 
kq/ha 
t-test 
2700+156 (l.2)-20,13*** 
3446+122 (2.3)-2,10 
3608+137 (l.3)-5,93* 
Faktor korelacije 
i regresiona prava 
Correlation factor 
and line of regres-
sion 
rl. 2 • =0,9424 
y=ll,75Xt2053 
rl. 2 • 3 , =0,9307 
y=8,26X+2310 
rl. 3=o,9593 
y=7,4X+229l 
I degree of statistical probability 
II degree of statistical probability 
III degree of statistical probability 
medju tretmanima (1) i (3), Medju tretmanima (2) i (3) postaji dru-
gi stepen značajnosti, faktori korelacije; r 1 2~ r 1 3 i r 2 3 slično se ponašaju ka,o s.tatis.t:Lčke značajnosti očl,reajene 'E.;.'testom· \imaju 
veliki stepen korelativnosti izmedju doze djub;i;i.va i prinosa,). Me-
djutim, posmatrajuci pr:Lnos pivskog ječma nema ;iste statističke 
značajnosti kao kod kukuruza samo izmedju tretmana (1) i (2) posta-
ji treci stepen značajnosti, a medju tretmanima (2) i (3) nema zna-
čajnosti, kod tretmana (1) i (3) postoji prvi stepen značajnosti. 
Faktori korelacije medju tretmanima kod pivskog ječma su manji 
od faktora korelacije kod kukuruza. Moglo bi se kazati da je druga 
doza djubriva i to iz dosadašnjih istraživanja dovoljna za posti-
zanje dobrih prinosa pivskog ječma na jalovinama. 
Na tabeli 4. prikazani su prinosi uljane repice i pšenice kg/ha sa 
svim pratecim pa,rametrima kao u tabeli 3. Statističke značajnosti 
medju tretmanima uljane repice takoreci imaju iste vrednosti kao 
kod pivskog ječma, dok su faktori korelacije nešto nizi. Kod pri-
nosa pšenice najyeca statistička značajnost izmedju tretmana (1) 
i (2) i (2) i (3). Takodje i faktori korelacije imaju visoku vred-
nosti pozitivni su (0,99 i 0,98). 
U tabeli 5. prikazan je prinos krompira sa svim kolonama kao upret-
hodnim tabelama. Kod prinosa krompira važno je istaci da izmedju 
tretmana (1) i (3) postaji drugi stepen značajnosti, dok medju os-
talim tretma,nima sa,mo prvi stepen značajnosti. Interesantno je iz-
vršiti komparaciju izmedju rezultata presečnih prinosa navedenih 
kultura sa područja uže Srbije u.1977. godini (ga.jenih na normalnim 
zemljištima), sa presečnim prinosima istih kultura ga.jenih na jalo-
vinama u Koluba,ri. Prosečni prinos kukuruza na zemljištima (oštece-
nim) je znatno viši od svih,_ tretmana u poredjenju sa prinosom sa 
normalnih zemljištai650 kg/ ha. Naročito je tre6i tretman znatno 
ve6i od presečne vrednosti prinosa sa normalnih zemljišta i to dva 
puta. Takodje sličan je slučaji kod pivskog ječma mada je u ovom 
slučaju odnos prinosa nešto nizi u odnosu na prethodno poredjenje. 
Sličan je sluča,j i kq,d uljane repice. Medjutim kod prinosa pšenice 
na jalovinama· 2690 kg/ ha zapaža se da je nešto nizi od preseka 
na normalnim zemljiš15.ma 3020 kg/ha ·, dok je drugi i tre6i tret-
man na jalovina.ma ve6i ,sao kg/ ha.Prinos krompira na degradira-
nem zemljištu je 18. 76'7 kg/ha. 1Hteo bih da naglasim da prosek pri-
nosa na normalnim zemljištima ima veliku standardnu devizaciju, 
jer je velika razlika u maksimalnimi minimalnim prinosima useva, 
što treba voditi računa pri ovom poredjenju. U celini posmatrajuci 
dosadašnje rezultate prinosa useva na degradiranim zemljištima 
može se reci da se mogu uspešno rekultivisati i koristiti za poljo-
privrednu proizvodnju, naravno uz ve6a ulaganja. Prema torne na de-
·gradiranim zemljištima mogu se posti6i dobri prinosi (posle odre-
djenih melioracija,) uz korišcenje odgovarajucih hibrida useva, 
agro-hemijskih melioracija, dobre mehaničke obrade zemljišta i od-
gova,raju6ih agro-metereoloških useva. U pogledu fizičko-hemijskih 
i vodnih osobina degra,diranih zemljišta situacija je složenija, 
jer se navedene os.ob;i.ne zna,tno SJ?Orije f;ormiraju kao. i strukt1;1ra 
de.gradiranih zemlj išta, i čl,obar sadržaj humusa,, Ta,kodJe, zna,čaJnE;. 
su i preme.ne u ka,pac;i.tetu izmenljivih jona, kao rezervoara hranlJ1.-
vih ma.terija. Preostala istraživanja ce pružiti mogucnost da, se 
još bolje. sa,gledaju problemi rekultivacije degradiranih zemljišta 
i njihovih koriš6enja, u poljoprivrednoj proizvodnji. 
282 
N) 
00 
Tab. 4. Prinos ozimih kultura uljane repice i pšenice (kg/ha) u 1979, godini gajenih na zemljištima 
oštecenim rudarskim radovima u Kolubari (tretmani - doza djubriva, prinos useva, t-test i 
faktor korelacije kao i regresiona prava (y=ax+b). 
Yield of winter crops of rape and wheat (kg/ha) in 1979 grown on soils damaged by mining 
works in Kolubara (treatment - doses of fertilizer, yield of crops, t-test and correlation 
factor, as well as line of regression (y=ax+b). 
Prinos uljane repice 
Yield of rape 
Tretmani. 
Treatment 
Prinos uljane rep. kg/ha 
P o n a v 1 j a n j a 
Yield of rape kg/ha 
R e p 1 i c a t i o n s 
1 2 3 
Srednja vrednost 
± stand.devijac. 
Mean value + 
standard deviat. 
kg/ha 
t-test 
Faktor korelacije 
i regresiona prava 
Correlation factor 
and line of regression 
c., ______________________________________________________________________ _ 
(1) N55P 55K55 2830 2770 2800 2800±30 (1.2)-10** r 1 , 2=0,8451 _____________________________________________________________________________________ y=1L21X+2733 ______ . 
(2) N110P110K110 2890 2850 2860 2866±20 (2.3)-2,17 r 1 _2 _3=0,9083 ---- . ________________________________________________________________________________ y=1L24~+2731 ______ _ 
(3 ) Nl65pl65Kl65 2900 2930 2980 2936+40 (1.3)-4,03* rl. 3=0,9202 
y=l 1 24X+2731 
t ~ 0,95 I stepen statističke verovatnoce - I degree of statistical probability 
t f 0,99 II stepen statističke verovatnoce - II degree of stati.stical probability 
t "0,999 III stepen statističke verovatnoce - III degree of statistical probability 
Nastavak tabele 4, 
Table 4, continued 
Prinos pšenice 
Yield of wheat 
Tretrnani 
~ (1) N55P55K55 
~ 
(2) NllOpllOKllO 
(3) N165p165~165 
Prinos pšenice kg/ha 
P o n a v 1 j a n j a 
Yield of wheat kg/ha 
R e p 1 i c a t i o n s 
1 2 3 
2650 2800 2630 
3865 3800 3970 
3920 3795 4125 
t~0,95 I stepen statističke verovatnoce -
t ~ o,99 II stepen statističke verovatnoce -
t,f0,999 III stepen statističke verovatnoce -
Srednja vrednost 
.:!:: stand.devijac. 
Mean value + 
Standard deviat. 
kqLha 
2693+92 
3878+85 
3946+166 
.t-test 
(l. 2)-11,93** 
(2.3)-1,46 
(1.3)-8,66** 
Faktor korelacije 
i regresiona prava 
Correlation factor 
and line of regression 
rl. 2=o, 9924 
y=21,5X_:tl508 
rl. 2 . 2 .=0,8764 
y=ll, 3X.:!::2252 
rl. 3=0,9846 
y=ll,3X_:t2068 
I degree of statistical probability 
II degree of statistical probability 
III degree of statistical probability 
Tab. 5. Prinos krompira u kg/ha gajenog u 1979. godini na zemljištima oštecenim rudarskim radovima 
u Kolubari (doze djubriva, prinos kg/ha, t-test i faktor korelacije, kao i regresiona prava 
(y=ax+b). 
Yield of potatoes in kg/ha grown in 1979 on soils damaged by mining works in Kolubara (doses 
of fertilizer, yield kg/ha, t-test and correlation factor, as well as line of regression 
(y=ax+b). 
Prinos krompira 
Yield of potatoes 
Tretmani 
Treatment 
Prinos krompira kg/ha Srednja vrednost Faktor korelacije 
Po na v 1 j a n j a ± stand.devijac. t-test i regresiona prava 
Yield of potatoes kg/ha Mean value + Correlation factor 
Rep 1 i c a ti on s Standard deviat. and line of regres-
~ 1 2 3 k /ha sion 
00 
~ 
(1) N55P55K55 11612 12844 15747 
(2) NllOpllOKllO 17506 17682 17549 
(3 ) Nl65pl65Kl65 18738 18210 19354 
t :!, 0,95 I stepen statističke verovatnoce -
t 1 0,99 II stepen statističke verovatnoce -
t ~ 0,999 III stepen statističke verovatnoce „ 
13401±2123 (1.2)-3,40* 
17579+91 (2.3)-3,21* 
18767+572 (1.3)-5,28** 
r1. 2=o,8608 
y=76X+9183 
rl. 2 • 3 _ =0,8646 
y=48,78X+ll236 
rl. 3=0,9039 
y=48Xi:10717 
I degree of statistical probability 
II degree of statistical probability 
III degree of statistical probability 
P R I L O G: 
Sl. l. Izgled vegetacije krompira i pivarskog ječma. 
Fig.l. View of potato and beer barley crops. 
Sl. 2. Izgled vegetacije krompira (dva tretn)a,na - 3 i 2). 
Fig. 2. Vi.ew of pota to grop (two treatments - 3 i 2). 
286 
Sl. 3. Izgled vegetacije pšenice. 
Fig.3. View of wheat crop. 
Sl. 4. Izgled, yegetacije ulja.ne ,repice na jc1lovinama (Zeoke). 
Fig.4. View of oil rape grown on bai:;-ren soil. 
287 
ZA,KLJUČAK 
Dvogodišnja istra.~iyanja na. oštecenim ze;rnljišti;rna ruda.rskim ;r:adovi-
ma (jalovine) u ZeokaJ.Ua, uka,zuju da, se vodno-,;fi,z;i.čke osobine jalo-
vina neznatno (u grani,cama merne greške) menjaju, a agrohemijske 
osobine malo se poboljšava.ju, ali još uvek su ispod nivoa snabdeve-
nosti biljaka makro h;r:anivima. Zato je neophodna intenzivnija pri-
mena mineralnog i organskog djubriva. 
Prinosi useva u poredjenju sa statističkim podacima (SGJ-78) prose-
čnog prinosa kultura sa teritorije Srbije van pokrajina je viši 
izuzev kod krompira. Kod strnih žita i uljane repice treci tretman 
djubriva nije se pouzdano odrazio na prinosu odnosu na drugi tret-
1l)an odnosno dozu djubriva.Medjutim, kod kukuruza i krompira treci 
tretman se pouzdano statistički odrazio na prinosu odnosu na drugi 
tretman. Prema tome kod strnih žita iz dosadašnjih rezultata može 
se zaključiti da je druga doza djubriva optimalna, a za kukuruz i 
krompir treca doza djubriva. Svaka.ko treba biti oprezan pri ovakvim 
poredjenjima jer prinosi sa normalnih zemljišta odnosno sa privat-
nog poseda imaju veliku disperziju, as druge strane nedostaju po-
daci o primeni djubriva. 
THE EFFECT OF MINERAL FERTILIZERS ON THE YIELD OF SOME 
CROPS GROWN ON SOIL DAMAGED BY MINING WORKS 
R. Filipovic, M. Kotlajic; S. Simic, D. Markovic 
Institute for the Application of Nuclear Energy in Agriculture, 
Veterinary Medicine and Forestry, Zemun 
1sOUR - REIK "Kolubara" 
SUMMARY 
These investigations were performed on the damaged soils of the 
Kolubara Coal Mine. 
A field experiment wa,s performed with three repetitions and three 
treatments: I - 55 kg/ha (N, PO, K20), II - 110 kg/ha (N, P2o5 , 
K
2
0), and III - 165 kg/ha (N, ~255 , K20), using the following crops: wneat, rape, beer barley, maize and potatoes. 
The aim of these investigations was to determine the srops which 
give the best yield and to monitor the hydro-physical and agro-
chemical characteristcs of barren soils. 
Th.e investigations perfol:med so far on soil damaged by !Jlining . 
works i1l)pl,y th.at there. i.s a yery slight change in the hydro-phys1.-
cal ch.aracter;i.stics o;!; ba;r:ren so;i.ls, but thei.r agro-.chemical cha-
:r:a:cteristics are som,ewhat iJIJproyed, their SUJ?j?ly of nutrients 
still, being be.low th.e. nor,rnal leyel. 
r:n comparison to statisti,cal data for the territory of Serbia 
(w-ithciut provinces) for 1977, the crop yi,eld is higher, except for 
288 
potatoes. One. ll)us.t be. cauti.ous with these. CO;nJpa;i;-;i.,sons, s;i.nce the 
yield from norll\al. soil o;f priyate farll}S conaid.e.rably di;i;fers (with 
great deviations), and th,e;i;e. are no aya,i,lable d.a,ta pn the yield 
from a rate fertilize.d soil. 
LITERATURA 
l. Filipovic, R., Stojanovic, D., Kotlajic, M. i Laza,reyic, M.: 
(1979): Istra,žiyanja na zemljištima oštecenih ;rndarskim radovima 
"Kolubara" u cilju izbora najpodesnijih kultura i optimalnih do-
za djubriva radi postizanja optimalnih prinosa. Saopšten na Sim-
pozijumu "Oštecenje zemljišta i problemi njegove zaštite" u 
Lazarevcu od 30. maja do l. juna. 
2. Nikolic, D., Djurdjevic, M. i Simic, S. (1979): Mogucnost gaje-
nja poljoprivrednih kultura na jalovinama Kostolca i Kolubare. 
Saopšten na Simpozijumu "Oštecenje zemljišta i problemi njegove 
zaštite" u Lazarevcu od 30. maja do l. juna. 
3. Simic, S., Martinovic, B. i Filipovic, R. (1979): Mogucnosti 
korišcenja rudničke otpadne vode pri rekultivaciji jalovina. 
Saopšten na Simpozijl.Ul)u "Oštecenje zemljišta i problemi njegove 
zaštite" u Lazarevcu od 30. maja do l. juna. 
4. Rastovic, A., Simic, S., Kuzmanovic, U. i Kotlajic, M. (1979): 
Upotreba pepela termoelektrana kao sredstva za melioraciju jalo-
vina. Saopšten na Simpozijumu "Oštecenje zemljišta i problemi 
njegove zaštite" u Lazarevcu od 30. maja do l. juna. 
5. Katic, M., Guconja, A., Nešic, Lj. (1979): Opasnosti od posledi-
ca zagadjivanja i zaštita životne sredine. Saopšten na Simpozi-
jumu "Oštecenje zemljišta i problemi njegove zaštite" u Lazarev-
cu od 30. maja do l. juna. 
6. Nešic, Lj., Kotlajic, M., Mihailovic, M., Kovačevic, S. (1979): 
Nužnost ekološkog angažovanja u sprečavanju degradacije čoveko­
ve sredine u SOUR REIK "Kolubara". Saopšten na Simpozijumu 
"Oštecenje zemljišta i problemi njegove zaštite" u Lazarevcu 
od 30. maja do l. juna. 
7. Resulovic, H. (1979): Prijedlog klasifikacije jalovina sa aspek-
ta njihove plodnosti za rekultivaciju. Saopšten na Simpozijumu 
"Oštecenje zemljišta i problemi njegove zaštite" u Lazarevcu od 
30. maja do l. juna. 
8. Winteringham, P. i Ladonin, v. (1978); Agroecosystem - chemical 
interactions with pa;rticular references to Nitrogen. FAO/IAEA. 
Coordination Me.eting, Piracicaba,, Brazil, 
9. Campbell, A., Pa,ul, A,. a,nd McG;i.11 (1976); ~ffect of cultiya,tion 
and croping on th.e amounts and ;form of Soil N •. P;i:oceedings o;f 
Nitrogen sympos.il.Ul), Albe.sta. 
289 
10. FA,0/UNEP (1978): Enyironniental chell)ica,l,s; Cri.te.ria for the 
protection of pon--hUJl)a,n biota, i.n th.e. context of o1ygriculture, 
forestry, ft.sheries and, fe.ed,. 
11. Frissel, M. and et al (1977): Cycling of mineral Nutrients 
in agricul tural ecosys tem. A,gro-e.cosys tenis• 
12. Filipovic, R. and Simic, s. (1978): The Fate of Nitrogen 
Fertilizer applied in Field conditions. IXth annual Meeting -
ESNA - Brno. 
13. Resulovic, H; Vlahinic, M. i MaruiHc, M. (1975): Neracionalno 
korišcenje poljoprivrednog zemljišta u nepoljoprivredne svrhe. 
Jugoslovenski simpozijum o racionalnem korišcenju zemljišta, 
Pec. 
14. Filipovic, Dj., i Dušic, D. (1975): Zaštita zemljišta od ero-
zije i Problemi njegovog iskorišcavanja. Jugoslovenski simpo-
zijum o racionalnem korišcenju zemljišta, Pec. 
15. Gvozdenovic, R., Babovic, D. i Lalic, R. (1975): Problemi 
organizovanja racionalne proizvodnje na novoosvojenim površi-
nama. Jugoslovenski simpozijum o racionalnom korišcenju zem-
ljišta, Pec. 
16. TANJI, K.J., Fried, M., Van de Pol, R. M. Journal Environment 
Qual, 1977, 6 (2) 155-159, 
17. Wielsen, D. et al. Movement and fate of nitrogen fertilizers 
and othe agrochemicalas applied to soils, 1974, IAEA, PL/539/2. 
18. Rawitz E. et al. Fate of fertilizers in irrigated fields under 
semi-conditions. Second Research Coordination Meeting, Zemun. 
19. Filipovic, R., Stevanovic D. (1978): The role of agricultural 
practices in underground rater pollution by nitrates. FA0/IAEA 
Corrination Research Meeting, Piracicaba, Brazil. 
20. Filipovic, R., Siniic, s. (1979): Effect of agricultural produc-
tion on res.idual and leaching of ni~hogen in soil with particu-
lar reference to isotope studies. X Annual Meeting ESNA, 
Beograd, 0ctober, 1979, 
21. Winteringham, w. P. (1976): Nitrogen balance studies with parti-
cular reference to nitrogen source and mineral nitrogen levels 
asa function of agricultural practices. FA0/IAEA Second Rese-
arch Coord,ination Meeting, Zemun. 
22, Bolt, G. H. a,nd Bruggenwert M. G, (1976): Soil Chemistri -
Deyelop;Il)ents. ;i.n Soil Science 5A, E.lsev. Scient. Publich. conp., 
Ams te.;i;-d,a,m. 
290