— 195 — Wybrane uniwersalne procesy prowadzące do zmian   w językach świata Ireneusz Kida Uniwersytet Śląski, Instytut Językoznawstwa, Filologia Angielska, ul. Grota-Roweckiego 5, PL 41-200 Sosnowiec, ireneusz.kida@us.edu.pl Članek  obravnava  različne  pojave, kot so preglas,  harmonija  samoglasnikov  in gramatikalizacija,  ki povzročajo  jezikovne  spremembe. Zdi se, da  so ti  procesi univerzalni,  saj so zanačilni  za  številne svetovne jezike. V razpravi  so primerjani  angleški,  nemški, švedski, latinski, španski, francoski,  arabski,   poljski, srbski, makedonski, romunski, grški in finski jezik ter tok pisin. The article discusses various  processes,  such as umlaut,  vowel harmony,  leni- tion and  grammaticalisation,  which lead  to language  change.  These processes  seem to be universal  and  they can be found  in numerous  languages  of the  world.  Aspects of the following languages  are  going to be discussed here:   English, German,  Swedish, Latin,  Spanish, French,  Arabic,  Polish, Serbian,  Macedonian, Romanian, Greek, Finnish and Tok Pisin. Ključne besede: sprememba  jezika,  preglas,  harmonija  samoglasnikov,  gra - matikalizacija Key words: language  change, umlaut,  vowel harmony,  lenition, grammati- calisation Pierwszymi zjawiskami, o których chciałbym tutaj wspomnieć, są  umlaut (zwany  także mutacją)  oraz  harmonia wokaliczna. Są to dwa  przeciwstawne   względem  siebie procesy,  z których  pierwszy  dotyczy  regresywnej  asymilacji  samogłoskowej, natomiast  drugi  działa  progresywnie,  aczkolwiek te dwa  proce- sy posiadają  jedną  rzecz  wspólną, a mianowicie w obydwu  przypadkach  mamy  do czynienia  z przyciąganiem  dźwięków samogłoskowych idącym w parze   z wyrównaniem  ich poziomów na  wykresie  samogłosek. W historii języków  germańskich,  w tym angielskiego, jednym  z najczęstszych  rodzajów  umlautu był  i-umlaut 1  skutkujący  pewnymi anomaliami  w obszarze  rzeczownika,  a   1  Poszczególne  rodzaje  umlautów nazywa  się według  dźwięków powodujących  mutacje   samogłosek. Ponieważ  w tym rodzaju  umlautu dźwiękiem powodującym  mutację  jest  -i-, nazywa  się go i-umlautem. Możemy ponadto  odpowiednio  wyróżnić  także a-umlaut,  u-umlaut, itp.,  które zachodzą  np. w językach skandynawskich  (por. Gordon  1981).  1.01 Izvirni znanstveni članek – 1.01 Original Scientific Article — 196 — Slavia Centralis 2/2021 Ireneusz Kida dokładniej  w tworzeniu  form liczby mnogiej (por. Fausto 1980). Otóż zre - konstruowaną  pra-germańską  końcówką liczby mnogiej rodzaju  męskiego  jest *-iz, po której  dodaniu  do form  liczby pojedynczej  rzeczowników  dźwięk  *-i-, będący wysoką samogłoską przednią,  przyciągał  do swojego regionu  inne   samogłoski, takie jak a, o, u, powodując  ich palatalizację.  Na przykład,  kiedy  do pra-germańskiego  rdzenia  wyrazowego  *man-, otrzymanego  od liczby po- jedynczej  rzeczownika  *mannaz, dodawano  końcówkę liczby mnogiej *-iz, to  uzyskiwano  formę  *manniz (por.  Smith 2009). Miała  tutaj  miejsce stopniowa  mutacja rdzennej  samogłoski *-a-, która została przyciągnięta  do obszaru   końcowej samogłoski *-i z końcówki *-iz, a która  po czasie obejmującym kilka  stuleci zamieniła  się  w -e-, oczywiście przechodząc  przez  etapy pośrednie.   Ostateczny wynik tego procesu można zaobserwować  w angielskim słowie  men ‘mężczyźni’,  ‘ludzie’,  będącym liczbą mnogą od man ‘mężczyzna’,  ‘czło- wiek’, oraz  w analogicznych  niemieckich słowach Männer (pl.) oraz  Mann (sg.).  Podobny  proces zaszedł  w takich angielskich rzeczownikach  jak: foot ‘stopa’  > feet ‘stopy’,  goose ‘gęś’ > geese ‘gęsi’  oraz  w następujących niemieckich  rzeczownikach:   Tochter ‘córka’  > Töchter  ‘c ó r k i’,  Mutter ‘matka’  > Mütter ‘m a t k i’,  Kraft ‘siła’ > Kräfte ‘siły’, itp. Należy dodać,  że powyższe angielskie  rzeczowniki,  oprócz  men ‘mężczyźni’,  uległy dalszym  modyfikacjom  fonolo- gicznym  podczas tzw. Wielkiej Przesuwki  Samogłoskowej (w skrócie  GVS),  która  miała  miejsce w okresie  średnio-angielskim  i nieco później (por.  Wolfe  1972). Proces  ten między  innymi odpowiadał  za  podniesienie  długiego  /o:/ do  długiego  /u:/ oraz  długiego  /e:/ do długiego  /i:/ odpowiednio  w foot, goose oraz feet, geese jednakże  pisownia tych wyrazów  obecnie odzwierciedla  wymowę  z czasów sprzed  GVS. Procesem  odwrotnym  do mutacji samogłosek, czy też  umlautu, jest harmonia wokaliczna jako progresywna  asymilacja  samogłosko- wa, w której  samogłoski rdzeniowe,  lub te w bezpośrednio  poprzedzających   sylabach wyrazów  złożonych determinują  jakość samogłosek w sufiksach.  Proces  ten można zaobserwować  w językach fińskim  i  węgierskim, które   nawiasem  mówiąc są dwoma  genetycznie  spokrewnionymi  językami  ugrofiń - skimi. Ogólnie rzecz  biorąc,  jeśli z jednej  strony  w harmonii wokalicznej rdzeń  lub bezpośrednio  poprzedzająca  sylaba zawiera  samogłoskę tylną, to sufiks  również cechować się  będzie samogłoską tylną, natomiast z drugiej  strony,   jeśli rdzeń  lub bezpośrednio  poprzedzająca  sylaba  zawiera  samogłoskę przed - nią, to sufiks odpowiednio  posiadać  będzie  przednią  samogłoskę. Na przykład   sufiks pytający w języku fińskim posiada  formę  –ko, jeśli w rdzeniu  lub w  sylabie bezpośrednio  poprzedzającej  go występuje samogłoska tylna  (u, o lub a), natomiast  przyjmuje  on formę  przednią  –kö, jeśli w rdzeniu,  lub w sylabie  bezpośrednio  poprzedzającej  go występuje samogłoska przednia  (y, ö lub ä).  Można to zilustrować  następującym przykładem:  kartta ‘mapa’ >  karttako? ‘czy mapa?’  vs. minä ‘ja’ > minäkö? ‘czy ja?’ (por.  Aaltio 1971). Zobacz  także: Online  Etymology Dictionary,  i-mutacja –  https://www.etymonline.com/ columns/post/imutate  [Dostęp 09.04.2021]. — 197 — Wybrane uniwersalne procesy prowadzące do zmian w językach świata Co tyczy się procesu lenicji, czyli osłabienia, to może on prowadzić  do  ubezdźwięcznienia,  frykatywizacji,  redukcji,  a nawet  całkowitej utraty  spół- głoski. Przykładem  lenicji jest Pierwsza  Germańska  Przesuwka  Spółgłoskowa  w językach  germańskich  nazywana  Prawem  Grimma,  jako że sformułowana   została  w 1822 roku  przez  Jakoba  Grimma.  Po tym, jak język pra-germański   (PG) oddzielił  się od  języka  pra-indoeuropejskiego  (PIE), tuż przed  początkiem  okresu  Anno  Domini (AD) jako Nowej Ery,  miało w nim miejsce kilka zmian,   które  odróżniły  go od innych  dialektów indoeuropejskich,  które  również  od- dzieliły  się od PIE, ale mimo to kontynuowały  swoje pierwotne  cechy (jak na   przykład  łacina,  greka,  polski lub sanskryt).  Jedną  z takich zmian  była ogólna   lenicja,  której  doświadczyły  niektóre  spółgłoski w PG odziedziczone  po PIE.  Grimm  poczynił  trzy  główne obserwacje  (por.  Lehmann  2007): 1. pewne pra -indoeuropejskie  bezdźwięczne  spółgłoski zwarto-wybuchowe  (*/p/, */t/, */k/)  stały się  bezdźwięcznymi  spółgłoskami szczelinowymi w pra-germańskim   (odpowiednio */f/, */θ/, */x/); 2. pewne pra-indoeuropejskie  dźwięczne spół- głoski zwarto-wybuchowe  (*/b/, */d/, */g/) stały się bezdźwięcznymi  w języku   pra-germańskim  (odpowiednio */p/, */t/, */k/); 3. pewne pra-indoeuropejskie   dźwięczne  spółgłoski przydechowe  (*/bh/, */dh/, */gh/) stały się dźwięcznymi   spółgłoskami zwarto-wybuchowymi  w pra-germańskim  (odpowiednio */b/,  */d/, */g/). Przykładami  pierwszego  rodzaju  zmiany  są: 1. pra-indoeuropejska   spółgłoska */p/, kontynuowana  w łacińskim słowie piscis, przemieniła  się w  */f/ w języku  pra-germańskim,  a dostrzec  możemy ją chociażby w angielskim  pokrewnym  słowie  fish ‘ryba’;  2. Pra-indoeuropejska  spółgłoska */t/, konty- nuowana  w łacińskim słowie trēs stała się */θ/ w pra-germańskim,  a dostrzec   ją możemy chociażby w angielskim pokrewnym  słowie three ‘trzy’;  3. Pra-in - doeuropejska  spółgłoska */k/, kontynuowana  w łacińskim słowie cor, cordis,  przemieniła  się w pra-germańskie  */x/, dostrzegalne  w angielskim pokrewnym   słowie  heart ‘serce’. Lenicję również zaobserwować  możemy w końcowych  spółgłoskach wyrazów  polskich i niemieckich, gdzie  końcowe dźwięczne  spół- głoski zwarto-wybuchowe  w mowie na  ogół stają się bezdźwięcznymi,  jakby  osłabionymi. Na przykład  w polskim rzeczowniku  gołąb końcowe dźwięczne   /b/ w naturalnej  wymowie zwykle brzmi  jako bezdźwięczne  /p/. Podobnie  w  niemieckim rzeczowniku  Tag ‘dzień’,  ostatnią spółgłoskę dźwięczną  /g/ zwy- kle wymawia  się jako bezdźwięczne  /k/ w wymowie naturalnej.  Inaczej  jest  w języku  angielskim, w którym  ubezdźwięcznienie  prowadziłoby  do zmiany   znaczenia,  co z kolei mogłoby prowadzić  do nieporozumień.  Zatem w języku   tym nie zaleca się  ubezdźwięczniania  dźwięcznych końcowych spółgłosek  zwarto-wybuchowych  w słowach takich jak bad ‘z ł y’,  god ‘b óg’,   flog ‘biczo- wać’, itp., ponieważ  rozmówca  mógłby je wziąć odpowiednio  za  bat ‘n ie t o p e r z’,   got ‘otrzymał’  oraz  flok ‘stado’.  Lenicja  jest  powszechnym   zjawiskiem  w  gaelickim języku  irlandzkim,  gdzie  istnieje szereg  form  wywołujących osła- bienie początkowych spółgłosek w wyrazach  bezpośrednio  następujących  po  nich (zob. Ó’Domhnalláin  2006; Doyle i Gussman  1997). Na przykład  słowo  an ‘bardzo’  jest jedną  z takich form,  która  jeśli poprzedza  przymiotnik  beog — 198 — Slavia Centralis 2/2021 Ireneusz Kida ‘mały’, to sprawia,  że początkowa  dźwięczna  zwarto-wybuchowa  spółgłoska  /b/ jest wymawiana  jako dźwięczna  szczelinowa  /v/, co znajduje  odzwierciedle - nie w pisowni przez  dodanie  litery  h w bheog. Podobnie  jest z bezdźwięczną   szczelinową  samogłoską /f/ w wyrazie  fuar ‘zimny’,  gdzie  redukuje  się ją do  zera,  czyli w ogóle się jej nie wymawia,  gdy poprzedzona  jest wyrazem  an ‘bardzo’ –  w pisowni odzwierciedla  się to poprzez  umieszczenie  literki  h po f w fhuar. Jeśli chodzi  o gramatykalizację,  Traugott  i König (1991) definiują  to zja - wisko  jako dynamiczny,  jednokierunkowy  proces historyczny,  w którym   elementy leksykalne  z biegiem czasu  uzyskują  nowy status jako gramatyczne,   morfosyntaktyczne  formy,  a tym samym kodują  związki,  które  albo nie były  kodowane  wcześniej  albo były kodowane  w inny  sposób. Gramatyzacja  wydaje   się procesem  uniwersalnym,  który  można  dostrzec  praktycznie  w każdym  ję- zyku  świata.  W niniejszym  artykule  ograniczono  się jedynie  do podania  kilku  przykładów  dotyczących  wyrażania  przyszłości  w językach  indoeuropejskich.   Na początek weźmy staroangielski  czasownik  willan  ‘ch c ie ć’,   ‘p r a g n ą ć’,   ‘ż y- czyć’ który  utracił  swoje pierwotne  znaczenie  i obecnie w języku  angielskim  funkcjonuje  jako czasownik  pomocniczy  will używany  w czasach  przyszłych,   natomiast  puste miejsce dla  wyrażania  pragnień  i życzeń zostało  wypełnione   słowem want ‘chcieć’; jednakże  w języku  niemieckim w pełni zachowało  się to  pierwotne  znaczenie  czasownika  wollen jako odpowiednika  staroangielskiego   willan, a czasownikiem  posiłkowym czasu  przyszłego  jest tutaj  werden, czyli  czasownik  spokrewniony  z łacińskim  verto ‘kręcić’ ,  ‘obracać’  oraz  polskim  ‘wiercić’.  Właściwie rzecz  biorąc  angielska  forma  will jednocześnie  jest cza - sownikiem modalnym  i w określonych  kontekstach  zachowuje  swoje pierwotne   znaczenie,  jak np. w: 1) help me, if you will ‘pomóż mi z łaski swojej’ (dosł.  ‘pomóż mi,  jeśli  chcesz); 2) will you help me? ‘czy pomożesz mi?’  (dosł.  ‘chcesz mi  pomóc?’); 3)  open the door for me, will you? ‘otwórz  mi drzwi,   dobrze?’  (dosł. ‘otwórz  mi drzwi,  czy chcesz?’). Z kolei w języku  szwedzkim   wyznacznikiem  przyszłości  jest forma  ska, która  spokrewniona  jest z angiel - skim czasownikiem  modalnym  shall oraz  z niemieckim sollen wyrażającym   powinność zewnętrzną.  Jeśli  chodzi o języki bałkańskie, to według Mirić   (2010) istnieją w nich dwa sposoby  tworzenia  czasu przyszłego,  będącego  przykładem  gramatykalizacji,  a mianowicie za  pomocą czasowników  ‘chcieć’  i ‘mieć’, przy  użyciu których  pojawiają się różnice  funkcjonalnie  i terytorialnie   w różnych  językach  bałkańskich reprezentujących  tzw. bałkański Sprachbund,  określany  również  terminem  Bałkańska  Liga Językowa  (zob. Friedman  2017).  Najwięcej mówi się o bałkańskim czasie przyszłym  wyrażanym  konstrukcją,   która  pierwotnie  wywodzi  się od wolicjonalnego czasownika  oznaczającego   ‘chcieć’  (określanego  ogólnie jako volo), po którym następnie pojawia się  bezokolicznik lub struktura  trybu łączącego (np. w południowo-wschodnich   dialektach  serbskich:  će/ću ti pošaljem knjigu ‘wyślę ci książkę’); ten  rodzaj   konstrukcji  znany  jest  zwykle pod nazwą przyszłość dewolitywna.  Istnieje  jeszcze inna konstrukcja,  której jednak poświęca się  mniej uwagi, a która   — 199 — Wybrane uniwersalne procesy prowadzące do zmian w językach świata pierwotnie  wywodzi  się od czasownika  oznaczającego  ‘mieć’ (ogólnie okre - ślanego  jako habeo), jak np. w albańskim kam për të shkruar, greckim  έχο να γράφω /echo na  grfō/,  rumuńskim  am să scriu, macedońskim imam da pišam (‘napiszę’/’mam  napisać’) (Mirić 2010; za Thau-Knudsen  1998: 65). Grama - tyzację znajdziemy  również w wyrażaniu  trybu optatywnego. Na przykład   w języku  polskim cząstka  bodaj ‘niech” pochodzi  od bog daj, co dosłownie   znaczy  ‘Bóg daj’,  podczas  gdy odpowiadająca  jej hiszpańska  forma  ojalá oraz portugalska  oxalá wywodzi  się od  popularnego  arabskiego  wyrażenia  inshallah ‘z wolą Bożą’ pochodzącego  od in shāa l-lahu (dosł. ‘jeśli chce Bóg’; można   je znaleźć  na  przykład  w Koranie,  a ściślej w wersetach  18:69 i 37:102) 2  – jak  widzimy  wyrażenie  to również  zawiera  słowo oznaczające  Boga, które  brzmi   allah. Istnieje jeszcze  wiele innych  ciekawych przykładów  gramatykalizacji.   Otóż języki indoeuropejskie  rozwinęły  kategorie przedimków  określonych  i  nieokreślonych –  pierwsza  z nich z reguły  wywodzi  się z zaimków wskazu - jących, natomiast  druga  z liczebnika  ‘jeden’.  Na przykład  hiszpańskie formy   el (sg.m) i la  (sg.f.),  włoskie il, lo (sg.m) i la (sg.f.)  oraz  francuskie  le  (sg.m)  i la (sg.f. ) są rodzajnikami  określonymi  wywodzącymi  się z  różnych  form   łacińskiego zaimka  wskazującego  ille  (sg.m), illa  (sg.f ), illud (sg.n). Podobnie   w języku niemieckim rodzajniki  określone  der  (sg.m),  die  (sg.f ),  das  (sg.n)  wywodzą  się odpowiednio  z zaimków  wskazujących  der (sg.m), die (sg. f), das (sg.n), lecz jak widać  mają dokładnie  taką samą formę  jak one. Jeśli chodzi  o  rodzajnik  nieokreślony,  to hiszpańskie formy  un  (sg.m),  una (sg.f) wywodzą   się od łacińskiego liczebnika ūnus  (sg.m),  ūna  (sg.f ),  ūnum (sg.n) – dotyczy   to również innych języków romańskich; podobnie jest  w angielskim, gdzie   przedimki  nieokreślone  a, an wywodzą się  ze staroangielskiego  liczebnika   ān ‘jeden’; zauważmy,  że a jest  zredukowaną  formą oryginalnego  an. O ile  rodzajnik  określony  jest bardziej  abstrakcyjną,  semantycznie  słabszą i często  fonetycznie  zredukowaną  wersją  zaimka  wskazującego,  z którego  się wywodzi,  o tyle rodzajnik  nieokreślony  jest bardziej  abstrakcyjną,  semantycznie  słabszą  i często fonetycznie  zredukowaną  wersją  liczebnika,  z którego  się wywodzi.   Ponadto  ciekawy przykład  gramatykalizacji  można  znaleźć  również  w języ- ku kreolskim  zwanym  tok pisin, jednym  z oficjalnych  języków Papui Nowej  Gwinei, w którym  angielskie słowo stop, oprócz  pierwotnego  znaczenia,  pełni  również  funkcję  czasownika  pomocniczego  odpowiadającego  angielskiemu  to be ‘być’, jak na  przykład  w: yu stap wanpela tisa ‘ty jesteś nauczycielem’,  yu stap wok ‘ty pracujesz’,  itp. Podczas  gdy świadomie język staje się bardziej  przejrzysty,  ikoniczny,  lo- giczny,  a przez  to prostszy,  podświadomie  staje się on bardziej  abstrakcyjny,   mniej przejrzysty,  nielogiczny,  a przez  to trudniejszy.  Wynika  to z faktu,  że  świadomość językowa wzrasta  w sytuacjach anomalnych,  a nawet ekstre - malnych, w których istnieje potrzeba  tworzenia  języka  dla  przetrwania  lub  niezbędnej  komunikacji, jak na  przykład  w sytuacji intensywnych  kontaktów    2  https://corpus.quran.com  [Dostęp 09.04.2021]. — 200 — Slavia Centralis 2/2021 Ireneusz Kida językowych, w których  pojawiają  się zwykle pidginy, a później kreole.  Świado- mość językowa  zmniejsza  się jednak,  gdy język jest już dobrze  ukształtowany,   dobrze  przyswojony  i stabilny i nie ma intensywnego  kontaktu  językowego. W  takiej sytuacji nie ma potrzeby  tworzenia  języka  jak w poprzednim  przypadku,   ponieważ  istniejący już język jest na  tyle dojrzały,  że umożliwia zaawansowa - ną i spontaniczną  komunikację,  w której  pewne elementy językowe na  skutek  intensywnego  używania  utracą  swoją siłę semantyczną  i zostaną  zepchnięte  na   peryferie  abstrakcji,  a nawet  całkowicie znikną,  co zrodzi  potrzebę  zastąpienia   ich nowymi elementami.  Dlatego  języki doświadczają  częściowej lub całkowitej  śmierci, która  jest  jednak tutaj czymś naturalnym  i  niekoniecznie  oznaczać   musi wielką tragedię  dla  gatunku  ludzkiego,  ponieważ  inteligencja  ludzi,  ich  wyobraźnia,  kreatywność  i potrzeby  komunikacyjne  zawsze  wytworzą  mniej  lub bardziej  zaawansowaną  formę  języka,  w zależności  od potrzeb –  w tym  czasie języki ponownie  doświadczą  uniwersalnych  procesów,  z których  niektóre   poruszono  powyżej. BIBLIOGRAFIA Maija-Hellikki AALTIO, 1971: Finnish for Foreigners I. Kustannusosakeyhtiö:  Otava. Aidan  DOYLE, Edmund  GUSSMAN, 1997: An Ghaelige. Podręcznik do nauki języka irlandzkiego. Lublin:  Wydawnictwo  KUL. Cercignani  FAUSTO, 1980: Early  „Umlaut”  Phenomena  in the Germanic  Languages.   Language 56/1, 126–136. Victor A. FRIEDMAN, 2017:  Languages of the Balkans. Oxford  Research Encyclo- pedia.  Linguistics. Dostęp 09. 04. 2021: https://oxfordre.com/linguistics/view/10.1093/ acrefore/9780199384655.001.0001/acrefore-9780199384655-e-348. Eric  V. GORDON, 1981: Introduction to Old Norse. O x f o r d :   O U P. Winfred  P. LEHMANN, 2007: A Grammar of Proto-Germanic. University  of Texas  at Austin. Mirjana  MIRIĆ, 2010: Contact-induced Grammaticalization with Particular Reference to Balkan Sprachbund Future Tenses . 1–24. Dostęp 09. 04. 2021 https://www.academia. edu/4094135/Grammaticalization_of_Balkan_Sprachbund_Future_Tense. Tomás Ó’DOMHNALLÁIN, 2006: Bantús Cainte. Baile Átha Cliath: An Gúm. Jennifer  SMITH, 2009: Old English. A Linguistic Introduction. New York:  Cambridge   University  Press. Erik THAU-KNUDSEN, 1998: Ways to Express Future  Tense in Balkan Langu - ages: Grammaticalization  of Volo and  Habeo with Special Regards  to Eastern  South  Slavic.  Материалы XXVII межвузовской научно-методической конференции преподавателей и аспирантов 11, Балканские исследования. Ed. А. Ю. Русаков.  СанктПетербург: Санкт-Петербургский государственный университет. 64–71. Elisabeth C. TRAUGOTT, Ekkehard  KÖNIG, 1991: The semantics-pragmatics  of  grammaticalization  revisited.  Approaches to Grammaticalization. Ed. E. C. Traugott   and  B. Heine. Amsterdam/Philadelphia:  John Benjamins.  189– 218. — 201 — Wybrane uniwersalne procesy prowadzące do zmian w językach świata Patricia  M. WOLFE, 1972: Linguistic Change and the Great Vowel Shift in English.  London:  University  of California  Press. ŹRÓDŁA INTERNETOWE Arabic Learning Resources. Dostęp 01.09.2021: https://arabic.desert-sky.net/g_vforms. html. Merriam-Webster Dictionary. Dostęp 01.09.2021: http://www.merriam-webster.com. Omniglot. Dostęp 01.09.2021: https://omniglot.com/writing/protosinaitc.htm. Online Etymology Dictionary, I-mutation. Dostęp 01.09.2021: https://www.etymonline. com/columns/post/imutate. Quranic Arabic Corpus. Dostęp 01.09.2021: https://corpus.quran.com. NEKATERI UNIVERZALNI PROCESI, KI SPREMINJAJO JEZIKE SVETA Spremembe  so del naravnih  procesov  in to velja tudi  za  vse jezike. Gre  za  univerzalne   spremembe,  kot so preglas,  harmonija  samoglasnikov  in gramatikalizacija,  ki pogosto  vodijo do nepravilnosti  v jeziku. Preglas, imenovan tudi samoglasniška mutacija, je  značilen  zlasti  za  germanske  jezike, npr.  angleščino,  švedščino  in nemščino.  Nasproten   pojav je samoglasniška  harmonija,  ki je značilna  npr.  za  finščino,  turščino  in svahili. Le- nizacija  ali šibitev je prav  tako značilna  za  številne jezike, med drugim  tudi  za  poljščino,  nemščino  in irščino.  Na spremembe  v jeziku  pa ima največji  vpliv gramatikalizacija,  ki  vpliva na  slovnično zgradbo  in je značilna  za  vse naravne  jezike. V razpravi  je ta proces   predstavljen  na  različnih  jezikih, in sicer  v angleščini,  nemščini,  švedščini,  latinščini,   španščini,  francoščini,  arabščini,  poljščini, srbščini,  makedonščini,  romunščini,  grščini,   finščini  in tok pisinu.