GIUSEPPE FURI,ANI Il trattato di Giovanni Filopono sui rapporto tra le parti e gli elementi ed il tutto e le parti tradotto dal siriaco VKNKZlÀ prkm1atk qkkioink t+kakiohk cari,1 kkhkakl 1921 GIUSEPPE FURLANI Il trattato di Giovanni Filopono sul rapporto tra le parti e gli elementi ed il tutto e le parti tradotto dal siriaco VKNKZIA prkmiatk okkiuink hkakiomk cauli kkkkaki 1921 Atti dui, Mkalk Istituto Vknkto di hoikmkk, lkttkkk kij akti. Anno accademico 1021-922 - Tomo LXXXI - Parte seoonda. (presentata dai prof. Sen. (i. Tamuasia, m. e., nelFad. if giugno 1921) Il problema del rapporto tra li; parti e gli elementi e tra il tutto e le partì è stato trattato da Giovanni Filopono diffusamente due volte, per quanto possiamo ora vedere. A questo problema filosofico, di massima importanza nella cristologia mono-lisitica, il Filipouo ha consacrato anzi un'opera speciale, che dedicò e spedì a Sergio, allora presbitero, non ancora patriarca d' Antiochia, in forma di lettera ili risposta ad alcuni dubbi che questo gli aveva manifestato in proposito. La lettera è andata perduta nell' originale greco e non ne è rimasta che una versione siriaca, conservata nei codici siriaci 144 della Biblio-teca Vaticana (') (f. 49 b 1 mezzo circa — f. 57 b 2 fine) ed Add. 12, 171 del British Museum (*) (f. 56 a 2 mezzo — f. 64 a 1 line"). Un frammento della stessa si trova inoltre nel codice siriaco Add. 14,532 del British Museum (■') (f. 166 b — f. 175 b). 11 medesimo problema è stato esaminato dall'eresiarca anche nella sua opera maggiore, il Aiain^c, sui fi". 26 a 1 — 26 b 1, (It Abshmant, liibliothenie Apostolicae Vaticanae codiatili nnniu-xeriptorum ratuloffiis, i, 3, pp. 250-202. (2) Wkkiht, Catalogne of Syrìac manmeripts in the liritixh Museum, ucquired silici• the year 1838 [London| IS70, p. 588. (3) Wkioht, l. e. p. 963. 84 G. FUHfiANI (2) 27 b 2 — 28 a 1 e 29 u l-2('), però meno diffusamente di quanto egli lo abbili discusso nella lettera a Sergio. Un accenno allo stesso si trova ancora nella lettera del Filo-pono all' imperatore Giustiniano (-'). Il migliore dei due testi è quello del codice Vaticano. Il manoscritto di Londra presenta bensì molte discrepanze da quello del Vaticano, però quasi tutte rappresentano lezioni corrotte e molto inferiori a quelle del primo. Perciò ho creduto di poter trascurare del tutto il codice Add. 12,171 di Londra. Non sono ricorso neppure al frammento del manoscritto Add. 14,~>:-{2, pure di Londra, perchè anche questo manoscritto è di tipo piuttosto scadente, se posto a confronto con quello del Vaticano. La mia versione latina è letterale. Il codice della Biblioteca Vaticana è cosparso nei margini, specialmente dei fogli che contengono il nostro trattato, di moltissime note, che si possono dividere in tre tipi (s) : I) note che danno una versione diversa di una parola. Il testo ha, per esempio, sdiImoTth, la nota dice : pslto'lth : 2) note clic abbozzano brevemente il contenuto di un capitolo ; 3) note che danno una spiegazione o dilucidazione del testo. Inoltre troviamo poche note marginali scritte con lettere greche. Ilo aggiunto a pie di pagina della mia traduzione alcune note di tutti e tre questi tipi. * * * [V 40 h 11 Porro tractatus eimdem Johannis Pìiiloponi Ale-xandritii, qtinlis sit differentia partium sci licei et elemmtonm el (1) Del codice siriaco 144 della Biblioteca Vaticana. (2) Pubblicata da ino in versione latina in questi Atti LXXX 1247-12155. L'accenno si trova sullo pp. 1255 „ - 1256 4. (3) A. Baumstark. Aristoteles bei dm Syrern poiii V. bis Vili. Jahrhìindert, I., Leipzig 1900, p. 13(5, n. 1, osserva circa queste note : Auf wen die durohaus gleichartigen [questo è falso!] Randscliolien der Ilandsrhriti zuriickgi'lien, verrai fol. 496 eine ' ùttodliO da'blildli 1. Kabban Daniy'él ii berseli ri ebene Vorbeinerkung zur der Sclirift -pi- Eépyiov -spi jispmv v.vX trcoix£'a)v- '''e Scliolien fanden siuli jedcnl'alls sclion ini Arclie-typus unserer Ilandsclirift [?!] inni sind deshalb spiitestens aus dem 8. lalirhuiidert. Ist der Yerfasser etwa Daniel von Saliteli odor Diuiicl bar MoiSf — Vgl. Wright, Short Instar//, 15!) f. 162." il trattato di giovanni filopono ecc. 85 quomodo totalitas et portes inter ne ne hxìieaiit, ad prcsbyterum Sergium. Postulatio igitur et ooniunctio cogitationis sanctitatis amori s Dei fui, o Sergi e presbyter, itermn ad certami na dialectiea exci-tavit [Y 40 b iios, eo quod interrogasti, quomodo in totalitate partes putemus esse, ntriim in potentia tantum, utpote in anima pnerorum diciinns esse conceptus ('), quia quaindiu possibile est 5 animam horum disciplinimi (2) aoeipere posse, an in effectu, utpote iam il li possessio dootrinarnm sit. Dubitatili1 miteni ali ali-quia qualis (opinio) vera sit, cuin eorum quidam liane, eorum autem (alii) illuni pomint. Con tra autem enim eos qui dicunt in effectu partes totulitatis esse, adilueunt et respondunt ei qui ex ld opposito sentiunt. quoti si totalitas una est. partes autem multae (3) aut minime tluae, et unaniquemque earuin in effectu ponimus, ac-eidet multa et unum idem esse aut duo et unum minime. Hoc autem idem est ac si diceremus unum igitur et non unum simul unum esse, et inulta (4) et non multa. [V 50 a lj Erit inique ergo 15 vera in liis antiphasis, quod impossibile (est). Iterum autem contra eos qui dicunt, in potentia esse partes in totalitate, contra istos all'i (8) respondunt dicentes, si totalitas iu elleetu sit, ncccssariuui erit, etiain partes huius omnino in elleetu esse. Eorum enim qune ad alic|iiiil (sunt) sunt totalitas et partes. Etiani enim totalitas par- 'io tinnì est totalitas, et partes totalitatis sunt partes. Utpote igitur quomodocumque oniiiis (") earuin est, sive in potentia sive in effectu, etiain reliqua (ita) necessario erit. Et aliter (7) igitur erit quisque deprecator huius verbi (8). Si totalitas cuin in effectu est, (1) nota innrg. : doctrinarum. (2) il. in. : in effectu. (3) n. in.: utpote materia et forma, ot anima et corpus. (4) il. in.: plui'alitatcm et non pluralitatem. (5) il. ni.: quod coutitetur etiam a vobis et ab illis qui dicunt ili cifcctii esso partes in totalitate. (0,1 n. ni.: totalitatis et pnrtiam ■:• Totalitas partium (est), et totalitas in effectu est. Ergo etiain partes sic. Et si in potentia (sunt) partes, etiam totalitas (in potentia est). (7) li. m.. alio modo. (8j n. in. : quod ilieit, quomodo totalitas se bubel, ita et partes se lui bere. 8G G. FDHIiANI (4) partes (autem eius) in potenti» sunt nec in effectu — ninne enim qnod in potentìa dicitnr esse non adhuc ita est, |V "i0 a 2] seti potest fieri ut hic, utpote pner qui in potentia grammaticue l'st> cuia adhao autem non sit grammatious, potest fieri grammatious, 5 et id quoti in potentin caliduin est, ut a.jua frigida potest fieri (•alida — si igitur partes totalitatis in potentin sunt in ea lieo in effectu, non adhuo qaidem sunt partes. possunt autem fieri partes. Ergo neque totalitus in effectu est (») totalitas, seil in potentia tantum. Ex partibus enim est totalitas, qnomodo caliditas (*) illa 10 in igne. Si autem non dioat quis in effectu esse oaliditatem, seil in potentia tantum, nec ignis in effectu erit calidus. Ergo nec ignis est, cimi oalidus non sit, sed in potentia est ignis. Sed po-sittini (») est in effectu esse ignem (<). Erit (») ergo idem [V 50 b 1) et non erit. Et si igitur etiam partes totalitatis in potentia 15 sunt, ex partibus autem totalitas, neque totalitas erit in effectu. Sed positum est esse totalitatem. Ergo erit totalitas propter as-suinptionem, nec erit iterimi totalitas, eo quod in potentia sunt partes huius. Ab omni igitur earum verbnni in dnbitatione est, cimi nec in effectu partes esse possint nec in potentia. Dubitatio ■2» i|ui(lem igitur talis est. Ea autem, quae nobis videntur de bis, nos etiam apte (®) dicemus, interrogationi tuae oboedientes. Ne cessarium autem nobis est ad theoriam horuin (7) praedefinire aliquid et recordari (8) : aliqui antiquornm saepe genera vocant totnlitates, utpote eam substantiae, species autem, in quas divi-25 duntur, partes nominant. [V i»0 b 2| Corpus (") enim scilicet et (1) èst in effectu cod. (2) n. in. : ex qua est et appellatur calidus ignis, ut ex colore et figura et induotione seorsuni, quia in effectu sunt in eo. (3) n. in. : confessimi est. (4) il. in.: caliduin. (5) il. ni. : in verbo. (6) n. in.: interrogationi tuae et iusso illi quod dicit: oinne quod petit a te, da ei ! (7) il. ni.: totalitatum et i>nrtiuiu. (8) n. in.: modos totalitatum et partium, rationaliter et naturaliter. (!)) n. ni.: corpus autem scilicet species ((uidem (est) sulistantioe, genus nutem corporis animati. (5) II. TRATTATO DI GIOVANNI FILOPONO BCC. 87 incorporeuni partes substantiae sunt. Eadeni miteni analogia ('), iti est auteni niensurii. scilicet oomparatione, et species et genera quae a se invicem, iinuiiiquidque eoruni pars scilicet et totalitas est. Corpus eniin substantiae quidem est pars, eoruni auteui quae ex eo dividuntur, aniinatuin scilicet et inanimatimi, totalitas. Ite- 5 rum auteni aniinatuin, cimi pars sit corporis, totalitas est cornili quae sub eo, aniinalis dico et plantae et Jioo'fj-o'). Similiter, cimi animai pars sit corporis animati, totalitas est rationalis et irratio-nalis. Et lioc modo usque mi atomos, Socratem ut dicain et I'bito-nem, qui lioininis partes siint, speciei illius quae magis propria est. 10 Saepe uutem iterum eidem, cum valdo natiiniliter investigent, di-scernunt totalitates a geueribus scilicet et speciebus quae divi-il u il tur, diccntes (3), ut genera dividuntur in species, [V 51 a 1J ut miteni totalitates in partes, alia autem ut voces lioinonymioac dille re liti a significiitionuni. Et certuni est eos non idem pittare esse 15 genera scilicet et species et totalitates et partes. C'unì autem linee ita dicantur ab antiquis, etiani nos mine, similiter divisio-neui quidem disoeruentes generum in species et illa.ni totalitatis in partes familiares, de bis tantum ili hac exaiiiiiiatione, quae praeposita est, verbum facieinus. Esempli gratin, ut dividitur hoc 20 animai (:|) aut haec pianta in partes suas, et ea quae siinilia sunt in partibus (') et illa quae non sunt siinilia in partibus (®), aut boc liguuiii aut aqua aut ignis et, ut generaliter (,!) dicani, oninis atomorum ijiii huiusmodi. Si eniui nullus atonioruin genns est aut species — totalitas autem quaedam est in relatione ad par- 25 tes suas — neque genera et species vero totalitates vocantur. Hoc autem demonstrat et differentia divisionis eorum. Unuinquod-que autem enim [Y 51 a 2| il lo rum in divisione nihil naturae suae destruit. Remunet autem ut erat, ac si divisimi non esset. (1) anoldgiyd cod., et in itiarg. ANOAOl'IA (aie) maiusculis literis exaratuni. (2) n. ni.: alii|iiid in aliquo XI inodis dicitur. Kt primo quideili i Miniloi ut Kciius in gpeciobus, altero autem ul totalitas in partibus. Hoc est quoti diclini, quo et inni diuit quoti difterunt genera speciebus. (8) n. ni. : non universale, sed hoc aut illud. (4) n. in. : ut caro et ossa. (5) li. in.: ut caput et aianus et pedes. (fi) saryó'Itli cod., n. in. : siuipliciter, non deliiiite. 88 g. furi.ani (6) Esempli gratin, substantia, cum secatur in corpus et in incorporale, et animai in rationale et in irrationalo, nulluni «[iiidquaiii ohi liino ( ') ilestruuut naturile «une. Siiniliter ncque specie». Exein-pli gratin, homo, equus, cnui in atoinos dividiintur, in hominem •> quemdam, exempli gratin, in Petrum et Pauluni, et in queindam equum, exempli gratin, in Pegasum, in Orionem. Sed autem totalitas, qnae dividitur, ntpote Socrates, in partes suas, non re-mnnet iterimi ut erat. Xeque totalitas in unaquaqiie parti uni sua-ruiii est, ut geiius in unaquaque specierum, et spccies in linoni quoque atomorum. Socrates enim et homo est et animai et corpus et substantia. Si igitur non eadem est divisio [Y 51 b l| generimi et specierum et divisio totalitatis in partes suas, conveniente!' ergo illu quae eiusmodi sunt ad theoriam praepositani niittiinus. Solimi autem ile illis quae prineipaliter sunt totalitates |."> et partes verbum facimus. Simili cimi bis autem et eo qii 'd nihil eorum quae vocantur totalia, genera soilieet et species, existen-tia (*) propria iis est. Totalitas enim, dicit (:l) Aristoteles, aut nihil est aut ultima (')• In theoria (®) enim tantum cogitationis genera et species consistunt, cum ab atomis cogitatio ea adduci oat (") et colligat (7), utpote saepe (leinoiistraviniub (8). Et quid igitur necessariuni est, nos inaniter docentes de iis quibus propria existentia 11011 est, arte logica liti ac si a se atque per se exi-stant ? De iis autem igitur tantum quae in atomis, totalitatihus [Y 51 b 2| scilicet et partibus, verbum facieiuus. Acquimi nu-25 tein iterimi est, nos etiain alimi praerecordari, quod quasi" (si) idem (esset) aliqui quandoque adducunt, partes scilicet et ele-nienta, appellationes miteni borimi magis difterie, cum (|uamdiii quidein elementa omnia appullent, id est partes et dementa, (li 11. in.: oinnino scilicet parte parva. i2i quotile ood., seti corrigendimi qù.vyomo, ut nota marginalis praebet. (3) n. 111.: ili topica (b. tópTql). (4l 11. 111.: quae in cogitarono ultima in genere comprelienditur. (51 11. 111.: cum enim soriptor liunc sormonem ilixerit, iiondum lapsus i-rat in haoresim illaui quae dicit Divinitatem aliam ab liypostasibus. utpote commune liarum, et ergo ita liic dicit. (Ri 11. 111.: smiiiit. (Ti 11. 111.: ut minili commune clliciat. (8) n. m.: in aliis rpa^lnostris. (7) Ili TIIATTÀTO IH GIOVANNI PlliOPONO ECC. S!J quamdiu auteni iterimi omnia generaliter partes nominent, ex analogia quadani, ut disi, nomina eorum discernentes, eo quod partes elementn vocent et iterimi elementa partes. Sed auteni valile differunt liaee inter se inviceni. Elemento quidem enim illa sunt, quorum ne Hnumqiiidqiic aliquo (modo) (') dillert in compo- 5 sito a reliquia, sed omnia in se (*) et in compositum vadunt (:l), ut terra et ner, nqua seilicet et ignis, quae in omnibus compo-sitis mixta sunt, in neryis, in carnibus, in ossibns et in omnibus oorporibus, in plantis, |Y Ò2 a t| in metallis. Nullnm enim est oorporani compositorum, neque membrum etsi parvissimum, quod 10 non partioeps sit qttatuor eleinentorum. Similiter et illa quae animata sunt se habent ad auimam et corpus. Etinm illa enim, quae ex anima et corpore composita sunt. unuini|u0d(|ue membrorum qualecumque sit et qunlitercumqae sit, animatam est, eo quod anima efficiens est vitae in corporibus. Itaque est et in clv Partes autem principaliter omnia ea quae non in totum iil quod ex iis oomponitur et non in se iuvicem vadunt (6), etiamsi illae il) il. in.: ncque in consistenti» propria in loco, cum dividitur, ncque in consistentia propria in loco, nini coniungitiir, neque in conser-vatione differentiae, cimi non consistit proprie, ut anima et corpus ut materia et forma. (2) n. m. : miscentur. 1,3) n. ni.: confunduntur, quod etiam patiuntur yyyÀ cuiii misi-entur, etiam qiialitates elementorimi, quae confunduntur in compositis neque diviiluntur neque servatili1 qualitas ililferentiao carlini inter se. l'4) limar deblisó. (5) swudlió'o coti., in marg. nota aynóyówóthO. (0) n. m.: confusa et mixta sunt. 00 o. FUULANI (8) sint quae in totalitutem unificantur ('), utpote muri domus et tec-tuin et porta aut petrac et ligna et lateres et si aliuil quidquam ad existentiam* domus requiratur, et etiam in anininlibus illa quae scilicet similia in partibus voeantur, nervi et ossa et venae 5 et organa illa quae ex bis, manus, caput, pectus, et quae bis similia sunt. Diiferentia quideni scilicet elementorum et partium talis est. Cum autem, ut praedixi, saepe quamdiu aecidat, eos metaphoricc etiam partes clemcnta vocare et dementa partes, hoc ne quidquam, ut opinor, nocebit ad theoriam fnturam. Non 10 enim circa nomina, sed circa res, qtiomodo est natura eornm [Y 52 b 11 quae huiusmodi, scrutamur, utrum scilicet in potentia an in effectu sint in eo quod ex eis componitur. Partes (2) ergo illae, quae in uiioquoquc atomorum scilicet elementorum, de qui-bus dicere proposnimus, sunt, (sunt) omiies illae quae natura 15 babent dividi aut in ipsis rebus (:l), ut anima rationalis a oorpore, aut unumquodquc ex organis (•') aut similibus (fi) in partibus, nut illae quae in ratione (") tantum et theoria (7) (dividuntur), ut ani-malia irrationalia (8) et piantile et corpora illa quae iis subsistunt. Neque enim esse possunt sine iis quae sulisistunt, eo quod si-20 militudine flaniinae exstinguuntnr morte et in aliquid quod 0111-BÌno non est vadunt, ut qualitates (9) illae quae igneiu consti-tuunt. Harum ergo partium scilicet elementoruiu quaedam quideni in potentia sunt in totalitate, quaedam autem in effectu. In potentia quidem, utpote in corpore quatuor [Y 52 b 2] dementa, -25 aqua, aer, terra, ignis. Ex bis scilicet mixtae sunt substantiae. (1) n. in.: coknerentia partis ad parteni, ut lapidum et laterum et reliquoruni aut coniunotione partium cimi se invicem ad consistentiani totius, ut capitis et inanuuin et reliquorum. (2) n. m. : partes scilicet elementa illa quae in unoquoqne elementorum. (3) il. m.: in effectu. (4) n. in.: caput et manus et pedes et reliqua. (5) n. in.: nervi et venae et ossa ot reliqua. (fi) cod. niellilo, n. m. : methnappqonoytO = Wyos npo^opixó? (?), sed inalili! /.i\">c ìv5iì!>sto;. (7) ii. in.: dividuntur in quantitates, id est, cogitatione quae solvi! coiisistentiain canini, scilicet totalitatis carlini. (8) mlìlotlio lò coti. (SI) swudlio'è cod.. in marg. nota praebet aynoyowotlió. (0) ii. thattato iii giovanni fiiiopono kcc. SII Neque oniui aqua ili effectu est in corporibus oompositis, neque terra neque ignis, ncque aer, sed in potentia tantum. Et tali modo in potentia, ut composituin solvi possit in unamquoilque horum in specie sua, non autem in eadem numero eis ex quibus in principio compositum est. Quomodo enim illa quae iam de- 5 struota sunt iterimi fiereut ? Qualitates (•) autem eorum, id est autem calor et frigus et siccitas et liumiditas, ìnixtionem et tem-peramentum ili composito sustulerunt. Et propter hoc in diniiiiu-tione (est) puritas eorum. Illa enim quae opposita sunt contra aguiit in se invicem. Et propter hoc puritas uniuscuiusque eorum 10 cimi iulìrmatur, una qualitus (*) inixta ex duobns fit, ut ex varia mixtione albi et nigri, si acciilat, maculatum fiat (a) aut prasi-nuni aut smtiragdum (') aut [Y 53 a 11 alimi quid huiusmodi. Sed mixtione varia ealidi ed frigidi qualitates (5) nielline quae coni-plentur siile nomine sunt. Hoc etiam accidit et in mixtione sicci lo et liumidi. Ergo et veritas qualitatum eorum in conipositis de-struitur. Et soluin igitur in oompositis elementa in potentia sunt, quia possibile est interdum unum ex bis qualitatibus opposita uppreheiulore ("), et iterimi fieri aut valile calidam aut frigidam utpote in principio, iutelligendum autem, cum oompo- 20 situili solvutili-. Itaque et de sicco et humido. Et iterum et de iis quae continua sunt (7), exempli grafia, ligiium decem cu-bitoruni, in potentia sunt partes huius, id est decem cubiti. Unusquisque enim eorum pars est. Olirne enim continuum divisibile est, id est, dividi potest, neque ecce iam in effectu est 25 divisimi. Si autem dividatur in decem pedes, ut dicam, continuum illud unum destruitur |Y 53 a 2| et fit discretum scilicet et multa. (1) àttdhó'è cod. (2) swudlió'ó ood. (3) il. ni. : viiriiis ex albo et nijjro. (4) ii. ni.: oyaneuni, aut color lapidis Lazuli [cod. l'azur sic (5) Swudho'é cod. (li) n. in.: tìriiiaiu fieri, superare. (7) n. in.: postillimi) demonstravit ìnoduiu potentiae illius quae e mixtione qualitatum olomeiitoriiiii lit in corpore, cum debilitontur effec-lus eorum in co quod ex illis oonsistit, pergit et demonstrat etiam illuni alium inoduiu potentiae, quae cum prior sit iu rebus utpote differentiae in generi bus, postea exit ad effectum secundum denionstrationes quas sumit, ut qualitates vidoatur in effeotu in eonsistentia specierum. ti. EUBI* A NI (10) Dcoem enim ligna ex (') pedibus Ht illiul unum, lluius autem numeri decem, partes sunt unaquaeque hnrum decem singuluri-tatum, neque (sunt) partes illius unius continui, quoti divisione dcstructum est. Non enim ergo remansit unum, ne<|ue continuae 5 (sunt) partes Iiuius. Quia ergo unaquaeque singularitatum pars est decadis et illa t|uae discreta sunt discretionis ncque illius unius discreti quoti destructum est, mauifestum est, illas decem singularitates, priusqnam divisimi sit illud. non solimi in potcntia Imius fuisse, sed etiam totalitatem carum, iti est autem, decas in 10 potentia erat in continuo ilio, quoti nondum divisimi fuerat. Hoc autem iterimi etiam hinc manifestum est, onme continuum in im-uieruni sino fine esse divisibile. Lignum igitur illud decem pedum, quoti nondum divisum est, non solum in decem sectiones dividi potest, sed etiam in vigiliti et triginta et multas [Y 53 b 11 itelo rum, si onme continuum numero infinito divisibile est. Si ergo in numeros niultos sine fine est divisibile onme continuum et propter hoc neque (numerus) decem neque quisquam aliorum numerorum in effectu est in continuo, ergo neque ille (numerus) decem sin-gulariter (a) erat partes ligni, ille decem pedum in potentia nec in "20 effectu (est). Ergo et totalitas barimi partium, iti est autem decas, solum (") in potcntia erat in eo. Si enim numerus quantitatis di-scrctorum (4) est, ergo quando de continuo numerimi quendam dicimus, exempli gratin, decem, quinquaginta, eentuin, lignum decem pedum aut centum dicentes esse aut malum (■'■), ut dioam, 25 mille, manifestum est, nos in potcntia numerum horuni dicero, do bis omnibus dicentes ili vidi posse ea [V 53 b 2| quae subsi-stunt, net- in clfectu, quorum huiusmodi omnia partes eorum sunt, si non idem efficiemus esse efl'cctum et diMcretioncm et po-tentinm et continuitatem, quod non est possibile. Ergo eum nu-30 ineruni ponimus supra continuum, pedis si accidat aut cubiti, (1) n. ni. : per. (2) n. in.: uno modo numeri, couiunetini decem. liti n. ni.: solum. (4) n. ili. : iiuautitatis diserò tao. (5) coti, l'awrò = Xaflpa (?), iiialus (mivis) ; n. m. lifjniiin illiul cui libala est; vestis (nut instrunicntum) quae Gonfiatura vento, quoti ligninn carinaiu [saqoroyo] appellimi aut l'awrhó («te/), quae metitur numero mille. (11) il tjiattato di giovanni fii.opono kco. 93 aliquo modo dividimus id, sapra omne cubitorum aut pedina signum poneates. Demonstratam est ergo manifeste, non solimi partes continui, utpote mine Ugnimi deeem cubitorum in potentia est, sed etiam totalitatem partium, id est decadem, in effectu <|iiidem magnitudinem fuisse (') et unum continuum, ctianisi quid- jj quain horum quae existunt natura non aptuni sit ut dividatur, ut sol aut ut una ox stellis aut corpus caeleste, quae, cum magna sint, intellectu sunt divisibili a sine fine, etiamsi uumquam ilivisio eorum in cogitatione ad signum (-) perveniat. De partibus qnìdein ergo, scilicet illis quae in potentia, et totalitatibus, omnia in quae [Y 54 a 11 huiusmodi. In effectu autem partes scilicet et totalitates sunt, utpote illae quae in corpore nostro, quae vocantur similia in partibus, nervi, venae, caro, ossa, et organa illa quae ox eis (s) consistunt aut aliquid earum, (■•) caput (s), pedes, manus, cor, venter, et in plantis radioes, trunci, rami et omnia ea 15 quae his similia sunt. Ea enim quae in locis remota sunt a se invioem, illa etiam principaliter partes sunt. Ea autem, quae in totum compositum vadnnt ("), elementa sunt compositi, neque partes. Tn eis ergo quae discreta sunt (7), id quod ex omnibus coni-positum est (R), unum est principaliter et totalitas partium suaruni. 20 Partes autem multae in effectu, quia etiam totalitas hariun in effectu est. Ex his igitur similibus in partibus consistunt organa, ex orgauis autem animai totum aut pianta, cum nulla quidem pravitas ili hoc sit, ut quibuBdam placuit. Non enim idoneum est idem multa esse et unum [V 54 a 2| in effectu. Hoc eiiini non possibile est. Sed in 25 eo quidem, quod ad totalitatem (attinet), animai aut pianta unum est unumquodque horum, nec multa, in eo autem quod ad partes, (1) il. ili.: iiuantitiis ligni maglia, priusqiuim divisimi essot in ef-fectu. (2) il. ni. : ad cnmplotioncni .signi, scilicet ad cflectiim non pervenit. (8) n. ni.: ox similibus in partilius, capite et podibus et inanibus et reliquia. (4) n. in.: aliquid earum animai aut plantam vocat, quae ex similibus ili partibus aut orgauis consistunt. (5) n. ni.: liaec sunt organa. (6) u. ni. : aut confusione aut mixtionc. (7) il. m.: in locis. (8) n. m. : scilicet consistit. 94 ti. FCTIUjAMI (12) mnlta noe unum. Discreta enim sunt lutee a se invieem, etiainsi continua (') sint in totalitate sua. Non enim, ut putaverunt quidam (s), totalitas niliil alimi est, nisi oniues partes sitimi (:l). Hoft enim in aliis redarguimus (4). Etiam mine autem breviter dicemus. 5 Possibile enim est, partes lecti et domus, lapides dico et ligna et omnia ea quae domum efliciunt, propinqua* esse et tangere se invieem, ut accidit. Sed neque lectus est primum (5), neque so-cundum (") domus. Sed cum aptantur partes et forniam lecti aut domus accipiuut, inde est totalitas. Antea autem sia in potcntiu 10 erat totalitas, nec in effeotu, utpote etiam partes eius in potentia erant. Ergo [V 54 b 11 neque si quisquam animai aut plautam quandam cogitet, omues partes simili (7) positas totalitatem (") nominare (ei) licet, cum non sit eis quidem igitur cum positione seilicet ad se invieem et cohaerentia illa uuno (B). Hacc nec ani-15 malis nec piantile est totalitas. Nec enim unaquaeque partiuin utilitatem seilicet et effectum suum praebet, cum non nptatur ('") ita utpote est nane. Totalitas ergo non simplicitcr (") omnes partes simili est, sed id quod ex omnibus partibus componitur, cum positionem naturalein ('-) seilicet ordinem, qui aptatur uniouique '20 haruin in propinquitate mi reliquas, sumiiut. Si autem quis, cum eis quae (manifeste) videntur pugnans, dicat non esse partes ani-malis in effectu, illa seilicet organa et similia (in) partibus, sed utpote res quidem in ellectu esse, cariiem, ossa, nervos, caput, manus, utpote [Y 54 b 2| partes autem animalis in potentia tan- ti) n. m.: ;) nec punctum, nec alimi quidquam qualecumqne eorum quae non partialia (7) (sunt). Si autem et singularitntem imititi-naliter vocet quis totnlitatem. aut punctum, nonne necesse est 10 metaphoricitate (") itsus nominum cum hoc etiam res has nntii-ram (9) suam mutare Propter hoc nec elementa (10) principnliter partes vocamus, neque partes elementa. Omnis enim pars, aut [V 56 a in potentia est in eo (") cuius est pars, eo modo quem exposuimus. aut in effectu (lj). Terra autem et aqua et 15 duo (l3) illa reliqua, nec in effectu sunt in compositi» — aorram-pantur enim, ut demonstravimus, id autem (]iiod non est (l4), quo-modo erit pars eius quod est?(111) — nec in potentia, si quis di-ligenter inquirat ('"). Sin autem aocidat ex destructione compositi terra quaedam aut aqua, sed alia est numero praeter ea ex qui-20 bus (l7) est id qnod corruptum est. Nec igitur sunt |>artes eae, quae sunt, eius, quod non est, eae, quae uuiic sunt ('*), eius. quod (1) |isp!|>, miro l'od., n. m.: meryO ME PIO, sed legendum MGPIZQ. 12) n. m. : nominata. (H) ii. ni.: in loco et in alteritate positiouis. (4) li. m.: quae non sectn est, id est, corporis cuiusdiim. (5) n. m.: totalitas. (6) n. ni.: co quod noli secatili'. (7) n. ni.: utpote quae non secantur. (8) ii. m.: homonymia. (9) li. in.: et alias fieri, quae participes cum illis sint nominis. (10) ii. ni.: neque propter honionymiain elementonim cum partibus. (11; a. m.: in continuo aut composito, cum dividitur aut solvitur. (12) il. m.: ut partes indivisibilis. (13) n. in. : elementa. (14) n. ili.: subsistens in puritate sua. (ló) a. ni. : subsistens et t-ompositum. (1") in. : eius (?) osse potentiam,quod natura prnedituin est (inkhoiil ire in offectuni. (17) ii. m.: elcmentis totalibus et puris. (18) n. m. : coiisistenlia propria. (17) ii» trattato di giovanni fit.ol'ono kcc. 90 iìiiu destructuin est. Nec iterimi possunt esse (purtes) eius quod ergo iterimi non est numero idem. Circa clementi! autem illa quae se inviccm non (') destruuntur in composito, utpote in igne ealiditas et siccitas et Ievitas aut anima nostra rationalis et corpus, et generaliter circa [Y ÒG b 1| omnia ea quae ex materia 5 et forma composita sunt (a), quapropter ea (") partes compositi non dicimus, sed elemento, siiperius praedixinius. Etiiim enim forma quidem, inateriac est forma, et ad illuni est ci adsiimptio. Et materia autem formae est materia. Neque quidem forma totalitatis alicuis (est) materia, niagis autem eius quod ex materia io et forma componitur. Elementa enim compositi (') materia et forma (sunt), neque partes (•'•). Differunt igitur manifeste elementi! et partes. Cum enim id, quod ex materia et forma componitur, dividitur, utpote animai aut arbor aut lapis, uut in similia ili pnrtibus aut in dissimilili in partibua aut in amlio, sectiones huius- 15 moili (") partes eius quoti divisimi est appellantur, cum una-quaeque earuin compositionem ex materia et forma conservet. Divisio enini illa, quae in elementa prima aut simpliciter (;) in inateriam et formimi, aolvit conipositioneni (*). Ex quo manifesta est differentia quae [V 56 li 2J inter se inviccm, pnrtium scilicet 20 et eleinentorum. Propter liane oausain totalitatem diximus (a), 11011 ut quis crederet, utpote forniam (10) quae positi! sit supra compositionem partium, aut ut supra domimi et navoni figuram huius-niodi, aut supra oarnein et ossa niixtionem eleinentorum luiius-modi quae est formae naturali, et, ut ita dietim, simulaeruui carnis 25 (1) 11. 111.: quae non eversa sunt aut desierunt a l'aciondo linee eoni-positione sua. (2) 11. in.: si corpora (pagliré) sint. aut corpora (gflimé). (Hi 11. 111.: qualitates elementoruin et ammani rationalem et corpus, timi etiam material» et forniam. (4) 11. in.: eius quod ex materia et forma. (5) 11. ni.: quia unuinquodquo non in loco proprio oonsistit, sccun-«litui ordinem partium, et ergo non fit totalitas. (tìi 11. 111. : siiuilium in partilius et ilis(siiniliuin). (7) 11. 111. : simpliciter (pslto'itli). (8) n. in.: partium compositi ex materia et forma. (9) 11. 111. : supra oompositum, utpote eompositum ex partilius. et ilivisiliile in lias tantum. (I0.| odliso cod., 11. in. diluitilo = figuram. 100 a. fuulani (18) et simulacruin ossium. Et etiam ipsi Aristoteli placuit oninino 11011 idem osse cameni scilicet et id quod carni est. Caro quidem enim est quod ex materia, «lieo autem mixtionem huiusmodi ele-mentoruin et simulacruin carnis quoil ei est, quod forma carnis 5 nominatur. Quod autem est carni non (est) totalitas, sed solum eo quod dicitur caro, quod est forma carnis. Quia etiam navis est id quod (est) ex lignis et ex materia reliqua et ex figura huiusmodi (')■ Navis autem tantum est figura huiusmodi, quae supra matonaia cius posita est | V 57 a 11. Similiter et de uiui-10 quoque uliorum. Alternili est id quod est os (2) et alternili id quod ossi est (s), et homo (*) scilicet et quod honiini est (5). Forma ergo illa quae posita est supra inateriani, non est totalitas, sed forma (est) haec materiae huins quae subiecta est. Etiam illa l'ornine est materia. Similiter et de unoquoque, sive natnralia sint 15 haec, sive artificialia ("). Totalitas autem illa quae ex omnibus partibus illis quae locis (7) divisae sunt cimi compositione quae necessaria et apta (*) illis est et propinquitate naturali ad se in-vioem, ut dixi, est aut artificialis. — Et cimi haec audivisses, o Deuni amans Sergie, valile recto respondisti et nobis dubium ma-20 nifestavisti : si totalitas non est forma illa quae est posita supra ìnatoriani, ut demonstravisti ("), sed illa quae ex omnibus partibus consistit cimi forma quae est in compositione earuni, in qualibus ergo partibus [V 57 a 2| erit totalitas, cu in non sint partes aline praeter illas ex quibus consistit totalitas ? Cuni autem prò hoc 25 verbo pugneinus, etiam nos dioimus, quamquam partibus donius aut animalis ratio (I0) materiae sit ad forinam (") scilicet figu- (1) li. ni. : ex qua dicitur navis. (2) n. ni. : in ossiaitia sua. (3) il. ni. : qualitaB et quantitas et positio et reliqua. (4) n. ni.: qui ex anima rationali et corpore et qui vivus, rationalis, niortalis et reliqua. (5.1 11. in.: rectitudo staturae, latitudo ungnlarani, quantitas corta, virtus, vitium, calvitium et reliqua. (fi) n. m.: quae ab liominibus operali tur et possidentur. (7) il. in. : soparatis. (8) n. in. : conscqentia ordinata. (lJ) liwiiyt d.att cod. (10) ii. ni.: ordo et potentia subsistentiae. (11) il. m.: diluitilo = ligura. (19) ir, TRATTATO DI GIOVANNI XILOFONO ECC. 101 ram (>), quae poaita est supra ca, forinam autem non esse totalitatem (leinonstravimus, sed id quod componitnr (s) ex materia (8) et forma. Non ergo principaliter totalitas quidem in partibus (') esse dicitur, quod ab antiquis (■'') dici solelmt. Illae (") enim ergo partes aline enint totalitatis, in quibus id quod ex omnibus partibus 5 componitur esse dicitur. Nec enim in illis quae ante coinpositionem. Non enim erant linee iam partes quaedam (T), quia neque totalitas erat. Nec in illis quae post coinpositionem. F,x eis enim composita est totalitas. Si ergo non possibile est aliquid in se esse | V 57 b 11, generaliter autem illa quae significant id " in ali quo ,,, olirne ilio- ]i> rum aliud in alio est, ut est quidem materia in qua est, et (utpote) in tempore tenipus, et in loco locus, similiter et de omnibus ("), necossariuni est, neque totalitatem in partibus esse. Acci-deret enim sic aliquid in se ipso esse. Sin autem hoc absurdum est, extinguatur ('■>) a propositionibus illis quae " in aliquo „ illa 15 quae dicit unum lumini * esse in partibus „ esse totalitatem, quain-vis in aliis (10) doctrinani antiquorum etiam nos secnti sinius. Cimi autem hoc veruni sit : non sunt partes in totalitate, (et) iterimi : non est aliquid in se ipso, sed : nec unalibet pars in totalitate est, principaliter dicatur. Quod enim niinns est parte ea l'i» in qua (id) diciinus esse, non totalitas est, cum (sit) minus ea. Et valile ergo veruni est [ V 57 b 2| dicere partem totalitatis totalitatis esse partem, nec in totalitate esse. Sin autem dicut quis possibile esse nos iinamquamque partium a se et per se natura- ti) li. in. : utpote ad domimi. (2.) n. in. : totalitas est. (3) il. in.: muteriam quidem Ilio partes ex quibus oonsistentia totalitatis (est) appellai. (4) il. m.: formali) autom figura ni illuni qnae supra coiripositionem suam quae ex partibus. (5) n. ni.: ali Aristotele et Porpliyrio. (6) ii. in.: cum non sint illi aline praeter lias ex quibus consisti). (7) li. ni.: quia nominili coilipositae sunt cum se invicem ut liat totalitas cuius sint partes. (8) n. m.; illis quae in aliquo dicuntur. (ili ti. in.: negetur de partibus et totalitate id quod sunt utpote illa quae dicuntur in aliquo. (10) il. ni.: quae praeter iliaci quod totalitas in partibus est et partes in totalitate. 102 Ci. I-'I'li LA NI (20) liter Ci cogitare et de ca loqui, ut dioaui muiius, pedes, cor et reliqua, ratione naturali quae circa unumquodque horuni, totali-tate non snidata, sed non in unaquaque (-) partium est totalitas, sed in compositione et perfeotione simul omnium. Compositio 5 autem et perfectio omnium totalitas esset. Et in qualilius ergo iterimi partilius liane totalitatem, quae ex omnibus partilius composita est, esse dicere possumus, uisi, ut ilixi, quid in se esse poiiamus, quod ex impossibilibus est ? Kxplieit tractatus logici Johannis Philoponi ad saiictum et IO saorum Sergiuin, patriarckam Antiochiae. a * « Questa soscri/.ione ò sbagliata, perchè Sergio non era allora già patriarca d'Antiochia. Il titolo della lettera, che dà l'argomento di cui tratta lo scritto e il nome del recipiente, chiama Sergio ■ presbitero „. La soscrizione è quindi una aggiunta posteriore, fatta dall' amanuense ili qualche manoscritto quando Sergio non era più conosciuto clic come patriarca d' Antiochia. Sergio fu nominato patriarca il' Antiochia alcuni nmii dopo la morte di Severo, avvenuta nelF anno 543, secondo Giovanni d'Efeso, nell'anno in cui i Barbari, cioè Totila, espugnarono Roma, secondo Mar Michele; quindi verisimilinente nel 540 (8). La nostra lettera è dunque anteriore all' anno 540. Il fatto che essa è diretta a Sergio corrobora vieppiù la tesi del Ecichurdt, che il Eépfts ... rquat?irrt jiot y.s^a/.vj... v.iì tòjv sv àp/ispsòS*. ilwì csXoóyrcov sy/.aÀ/.wirtóji.a del Ite opificio umilili ('), a cui il Filipono dirige il proprio libro, sia il patriarca d' Antiochia ('). (1) ti. ni.: cum intclli^aimis qiiidililatem eius, etiam i|ualitatcs nani ra Ics oius et aocidontnles, et lias verbo itpovopixi» demonstremus. (2) ii. ili.: ut quae dicuntur in se invieem, ut forma illa quae posila est supra compositioncin partium, ut est figura in unaquaque partium. (3) Vedi la prefazione ili G. Keicliarilt alla sua edizione del De opificio mimili del Filopono, Lipsiue 1897, p. X. (4) od. Reicliardt, p. 2 .,-„. (5) Il lieicliarilt crede clic il !)e o/ii/t'cio ninnili sia stato composto invali anni 546-549, clic sono gli anni del patriarcato di Sergio. Il Filo-polio non accenna allatto, nò dirottamente ne indirettamente, alla circostanza clic Sergio è patriarca d'Antiochia. Il libro potrebbe quindi essere anteriore al 540. (21) Ili TRATTATO DI GIOVANNI FIIiOPONO ECC. 10:ì Il nostro autore non ha scritto questo breve trattato a scopo filosofico, egli non aveva cioè 1' interesse filosofico di mettere in chiaro il rapporto tra il tutto e le parti, ma il suo intento era diretto a sostenere mediante argomenti presi dalla filosofia una tesi teologica, e precisamente quella tesi che è il caposaldo della dottrina monofìsitica circa la struttura della personalità del Messia : Gesù Cristo è sorto da due nature e forma una natura. Gesù Cristo o il Messia è il tutto, ~h o/.ov, le due nature di cui è composto, la divinità e l'umanità, sono le parti, rà pipi]. È chiaro che chi voglia portare un giudizio fondato sulla composizione della persona del Messia, deve conoscere esattamente i concetti filosofici con cui ha da operare. Questo è dunque il motivo profondo, per cui il Filopono ha scritto questa lettera. Il motivo occasionale ò stata la domanda di Sergio, fatta con riguardo alle dottrine mo-nofisitiche, se le parti siano nel tutto soltanto potenzialmente oppure effettivamente (853-.,). Però Sergio sembra aver svolto più ampiamente la sua domanda oppure aver chiesto nuovamente qualche delucidazione, perchè la citazione delle parole di lui alla p. 100,,, e sgg. lascia chiaramente a vedere che il presbitero di Telia aveva dei dubbi non soltanto circa il rapporto tra il tutto e le parti, ma anche circa altri problemi che stanno in nesso con questo. Lo scopo teologico della lettera si palesa chiaramente nelle parole : et valile ergo rerum est ilicere, partem totalitatis totalitatis esse partem nec in totalitate esse, ciò che, fatta la debita trasposizione sul terreno cristologico, vuol dire : Cristo non è in due nature, ma ha_ una natura composta. Esistono due dottrine — dice il Eilopono — circa il modo di esistenza delle parti nel tutto. Secondo alcuni esse sono nel tutto soltanto potenzialmente, Sovdp.EL, secondo altri invece effettivamente, èvspysicf (93-.j). Da tutte e due queste posizioni filosofiche sorgono alcune àrcopfat, che non si possono risolvere così senz' altro. Yi sono cioè argomenti validi da addurre tanto contro coloro che sostengono la prima tesi, quanto anche contro quelli che affermano la seconda dottrina; inoltre si può facilmente dimostrare che incappa in parecchie difficoltà anche chi sostiene 1' effettività del tutto e la potenzialità delle parti. Dimostrato così il problema, il Eilopono si accinge a pre- 104 G. FUBLAKI (22) mettere alcune osservazioni, prima di entrare in una disamina particolareggiata dello stesso. Alcuni tra gli antichi — cioè Aristotele e Porfirio — chiamano totalità i generi e parti lo specie, e così essi arrivano fino agli individui. Nel suo commento alle Categorie (ed. Busso, GAG XIII 1, Berolini 1808, p. 82S0- p. 334) egli osserva infatti che Aristotele diaxpfvsi aòtò toò ts ab; kuépoo; iv 'j/.iiì •ixipyo'/zo? y.al zv> cu; eìSoofc sv févsi (/ai fàp io8ttt So/.st zw; cu; [jipo; sivai zq'j o/.o-j Jwo'i /.ai zb rcìiov o/.ov « eìvai ■ /.al TtiSto /.al ó IIoppòpLo; sv Taì; EtoaY®>T**S e^v.v (cioè p. 8 |-2 ed. Busse). Però il Filipono non vuol confondere le parti collo specie e perciò parlerà soltanto delle parti vere e proprie. E notevole il fatto che a p. 5 i7-2„ 1' autore dichiara limpidamente il proprio nominalismo: In thcoria enim tantum cogita-tionis genera et species consistunt, cum ah atomis cogitatio ea adducat et colligat, utpote saepe dcmonstrnvinms. Si veila anche nel commento alla Fisica (C A G XYI), p. 12 :>-7: ti '(àp sotiv a/,/.o rò sv to!; rcoXXot; fèvae, il 't{ aftpotSt; -àvrwv rtbv /.ara pipo;, ìjfoov zb y.o'.vtò; jràvuwv rwv /.ara pipo; y.atTJifop-o(>p.svov; p. 12 ai-»,;.. 3; (cioè il Xófo;) S'jXXs£a; -à xatà pipo; rjj atSìHjOst è'fvcoópiva rò jeAvtmv ati-poi6p.a, r, àrcXd>$ rò sv ic&6i y.oivóv, Vivo; s/.à/.sosv. E noto che il suo nominalismo elihc per necessaria conseguen/.a il triteismo. Sulla differenza che intercede tra pipo; (p. 89g,i e sgg.) e 5w./sìov (p. 89.i e sgg.) è da vedere quanto dice il Filopono nel commento alla Fisica (ed. Vitelli, GAG XVI, Berolini 1887, p. 7 ^ - p- 87); e p. 7 30 I. e. egli dice degli 6roi/sìa : zi. Ss oroi/sìa oXa 81' oXtav aònàv /.ai S'.à toò Sovfriroii y.s/iùp7l/.sv ... La parola / /wpsìv o'> àv -fj oro'./eìov, rò Ss pipo; o;>. Delineata la differenza tra, gli elementi e le parti, il Filipono afferma, dopo aver dichiarato di non occuparsi degli elementi, ohe alcune dulie parti sono noi tutto in potenza, altro invece in effetto 0 atto (p. 902j-sr.)- In potenza sono i quattro elementi nei corpi, perchè le qualità caratteristiche degli stessi subiscono una diminuzione e coni- (23) IL TRATTATO DI GIOVANNI F1LOPONO ECC. 105 pressione tra loro e perdono la loro purità naturale (p. 91s-9). Si veda quanto il Filopono dice nel commento alle Categorie, p. 159 so-24; c A G, XIII 1, ed. Busse:... oowo -/.ai s~l naC&v "òjv itO'.otYj-ojv oì'sóftai òr-, aórat v.èv xa&'sa'jtàc àvercliatol sìSt xal àvàvstot, sv unoy.sip.svot!; Ss Y'.vópsvai zoì; Swaaoiv, sv -/.al -s'fV/.av. [/.'.Yvoó&at, sn'.tsivoytai y( àvisviai tv, twv svavrimv nXetov r, s'Xattov s7ii;j.i?si. Accade qualche volta anche che una di queste qualità assorbisca e distrugga lo altre, a lei opposte (p. 9118) ; si confronti nel commento alla Fisica (I. c.) p. 418 Sg-M : si yàp èstxpaTéSTspov ì sv zi sj aùrtov, ci[iei zi Xotnà xal p.sra|3àXXsi si? sauro. In atto sono invece rà é|LOtO|i.sp^ (p. 93,,), i quali formano gli organi (p. 9332) che compongono tutto 1' animale (p. 93g3). Si veda il comniento alla Fisica (/. c.) p. 157 7-u : Sov-ltbjSi yòtp Yj srwv aÀ/.o soclv sxaÓTw zò zóis siva; •/.ai a'/./.o tò ti]>5s,.... ("ò [j.sv yàp tóSs etvai zK óóvfrsTOV OY(jj.aivs[, <ór 'jzt/ etneo zh Jwov elvai, zb Ss (mio sivai zb siSo; SYjXoì xati-ò xal IStl T«j) *(;)(;> tò S'Va'.), S~l OS twv ànXwV TaÙtÓV SOTlV SMTEÌV '}u/Y(V •/.ai 'y-r/j, sEvat... xal voùv -/.ai v« siva;. (Licenziate le bozze per la stampa 1/ (/ionio N aprili■ 1922)