ACTA 111 STRIAE • HI • 2(102 • 1 primljeno: 2001-12-2 J UP K 94(497.5 Pula): ¡79 7" 16/18" ubojstva1 smaknuča u puli (xvii. - xix. stol ječe) Slaven BERTOŠA Sveitčilište u Rtjeci, Filozofski fakultet u Puli, HR-52100 Pula, i vara Matetiča Rcnjgnva ! e-mail; miroslav.bertosa@puJiinet.hr IZVLEČEK Podatki iz matičnih knjig dodobra dopolnjujejo obstoječa spoznanja o razširjenosti števila ubojev na puljskem območju. Zapiski o pokopu mrtvecev so pogosto vsebovali tudi informacije o tem, kako je kdo umrl. Posebej so bili zabeleženi uboji kot človekova nenaravna smrt. Podobno velja za usmrtitve, ki so jih izvrševali po naročilu oblasti. Usmrčeni so lahko bili le ujeti razbojniki, tako da drugih podatkov v matičnih knjigah ni. V puljskih matičnih knjigah najdemo zapiske o 30 ubitih osebah. Tu in tam zasledimo le splošen navedek, da je šlo za uboj, v nekaterih primerili pa jc uboj natančno opisan, kot tudi kraj, kjer je bilo - agrešeno takšno dejanje. Ključne besede: uboji, usmrtitve, matične knjige, Pulj OMICIDI ED ESECUZIONIA POLA (XVII-XIX SECOLO) SlNTESl I dati contenuti nei registri parrocchiali integrarlo bene le conoscenze giá esistenti sulla dijfusione degli omicidi nel territorio di Pola. Le annotazioni relative alia sepolíura contenevano spesso anche informazioni suite cause di mone. L'omicidio, quale causa di mone non naturale, era annotate in modo particolare. Lo stesso valeva nei casi di esecuzione capitals, eseguita su ordine delle autoritá. Es sendo me s si a mone solo quei banditi che venivano catturati, nei registri non es isto no dati sugli altri. Nei registri di Pola sono riportati i dati inerenti l'uccisione di 30 persone. In alcuni casi ci si limita a riferíre genéricamente che si tratta di omicidio, in altri si specifica meglio come lo s tess o s ¡a stalo ese güilo e si aggiunge una descrizione del luogo teatro del fatlo. Parole chiave: omicidio, esecuzione, registri parrocchiali. Pola 63 ACTA JUS VRIAE • 10 ■ 2002 • 1 Slini BERTOŠA. UOOJKTVA 1 SMAKNUOA V: POLI (\V'il. - XIX. STOUEČE), ftj-SO UVODNE NAPOMENE Arhivsko gradivo matičnih knjiga grada Pule (za razdoblje od XVII. do XIX. stolječa), posebice ono koje se odnosi na matice umrlih, dobro upotpunjuje postoječe spoznaje o raširenosti broja ubojstava na području Pule zbog toga što su bilješke o ukopu mrtve o s obe Cesto sadržavate i podatke o lome na koji je način netko umro. Ubojstva su se, kao neprirodni način završavanja života, posebno bifježtla u matice. Slično vri jedi i za smaknuča koja su se obavljala po naredbi predstavnika vlasii. Smaknuti su, dakako, bili samo uhvačeni razbojnici, pa o drugima podataka u maticama umrlih nema. U XVII. i XVIII. stolječu čitava je mletačka Istra vrvjela razbojnicima. Razbojništvo je u njoj imalo dugu tradiciju. ali je tek od velikih kriza u XVII. stolječu i migracijskih kretanja počelo poprimaii drastične oblike. Osoba kažnjena progonstvom zbog poč i njen i h nedjela u izvorima se nazivala banditom (bctudito). Pojedinci osudeni na progonstvo istjerani su iz sredine u kojoj su živjeli i radili i na taj su način postajali dio svijeta marginalnih. lako svi ljudi s draštvenog ruba nisu bili zlikovci njihov je život najčešče vodio u razbojništvo. Polittčki i pravni mehanizmi istarskog društva "reproducirali" su razbojništvo i dio podanika gurali na društvene margine. Osude na progonstvo cesto su od običnih ljudi stvarale razbojnike (Bertoša. 1989,28). Presude na progonstvo bile su značajni uzrok smanjivanja broja stanovnika, jer su počiniteiji zločina, u strahu da ne budu uhvačeni, bježali izvan državnih gratijca. Mnoga izvješča mletačkih rektora u čitavoj Istri, pa tako i Puli, svjcdoče da su lokalne viasti bile zabrinute zbog takvog stanja (Bertoša, 1989, 202-203). lako su razbojnici i prognanict slojječima živjeli u tkivu istarskog društva, predstavljali su pogubni simptom društvenog nereda, a t velike krize koju je proživljavala Mletačka Republika (Bertoša, 1989,218). UBOJSTVA Puljske matične knjige umrlih u razdoblju od 1625. do 1815. spominju 30 osoba koje su život završiie nasilnom smrču. Katkada se samo opčenito navodi daje riječ o ubojstvu, a ponekad je zapisan i precizniji način njegovog izvršenja, uz opis mjesta gdje je došlo do čina. Ubojstva nisu zabilježena jedino u razdobljima 1639.-1665., 1755.-1783., te 1798.-1815. U drugim periodima bilo ih je svakih nekoliko godina, a katkad i više u i Sloj godmi U Knjiži umrlih, u vrlo kratkom zapisu, spominje se koncem travnja 1638, Andrea zvan Modena (prema mjestu podrijetla), vojnik kapetana Leonija, koji je ubijen. Pokopan je u crkvi Sv. Pranje.1 1 Fu Amazzato Andrea dem Modena sotdaio det sigitor Capitan Leoni, fu sepoUo a San France&co 64 ACIA HLSTItlAE - 10 • 2002 ■ 1 sijvi-n bektoSa:X'bojstva i smaknuCa í puli ' intervennero g!i inolto Re.verendi signori Giovanni Marin Mismas, Mauio Spare, Domenico de Piazza, Nadalin Razzo Canonici et lo sopra-detto Curato (DAP, LM, 266,5. Ustopnda 1676.). 5 Fu imerfetto il Reverendo Pre Domcnico Damiani da Dignano capitata hoggi in questa Ciuä senm Häver havuto tempo di rice ver i santissimi sacramenti, il di hu Cttdaverefu lévalo dalia strada, dove ACTA ilISTRIAE • 10 • 2002 • i Slaven BERI OSA. L UOJSTVA ! SMAKNUCA U PUU (XVII. • XL\ STOUEO-. i. «-SO Messer Domcnico del Bclto u dobi od 30 godina umro je od rana dobivenih nožem, vjerojatno u nekom napadu. Prije smrti uspio se ispovijediti i primiti poma-zanje. od kanonika Cipriotta. Pokopan je u crkvi Sv. Pranje, a u knjig u je upisan početkom siječnja 1702.6 Na brdu Sv. Lor, izmedu Galižane i Šijane, ubijen je Andrija Simonie z van Omut. Bio je žiteij seia Loborike, a smrt je nastopila u dobi od oko 30 godina. Ostao je bez sakramenata, a pokopan je na groblju Sv. Tome. U knjigu ga je - početkom veljače 1704.- upisao kanonik Porporino Cipriotto, koji je i vodio obred ukopa.' Ubojatva su se, dakako, često dogadala usred noči. Primjerice. u Knjiži umrlih sredinom svibnja J 712. upisan je mistro Iseppo Cresci, zidar iz Pule, koji je udobi od 35 godina ubijen na cesti i to u četiri sata noču. Nije primio nikakve Sakramente. Tijelo je s ceste gdje je ležalo odneseno u crkvu Sv. Nikole, a zalim u katedralu, gdje je ukop i obavljen prema uobičajenim pravilima. Na obredu je bilo pet svečenika: arhidakon Gobbi, skolastik Giovanni Maria Bottari, Natalino Razzo, Zuanne Bonifacio i kurat koji je obavio upis u knjigu.s Puljanin Nicolö del Caro ubijen je u polju, gdje je umro ne uspijevši se ispovijediti. Nakon što je obavljen očevid tijelo je, ti nazočnosti župnika Bernarda Lonardela, odneseno u crkvu Sv. Anturia, gdje je pokopano prema uobičajenoj proceduri. U knjigu je upisan koncem srpnja 1719.9 giaceva mono, g fu partato nella Cailudnale accoiiipngnato dtt me Curato, e dn molti altri SacerdvH e Clero, e di ¡á imovamente lévalo de licentia de suoi parenti, fu accompagtiaio da tiítto ¡í Re ve-rtndissimo Capiiolo per carita vino al ¡ido del Porta, dove imbarcato, fu condono á Dignano per vía di Furnia, ed ivi sepolto (DAR LM. 267. 25. ruina i689 >. 6 Pausó ad altra vita messer Domenieo de! Bello temo di Coliellate d' atmi 30 marca, itebbe il sacramento delta Penitenta, et I' oglto sattto ammiiiisíratogli dal Reverendissimo signar Canónica CipriMto Setiiore, fu sepolto nella Chiesa di San Francesco accompctgnato dal stidello signar Canónico (DAP, LM, 267,6. sijcínja 1702.). 7 Andrea Simonich delta Omut d' aitni 30 área, habitante in ¡./¡varigo, fu interfolio aopra il monte di San Lauro e non hehbe iticun sacramento, fu sepolto nel CUniterio di San Tomasa aa.oinpagnato da me Porporino Canonice Cipriano (OAP. LM, 267, 6 veljaíe 1704.) S Fu inieifetto tnistro Iseppo Cresci Mitrara habitante in (¡uesta Citta d' oran' 35 circo, al/' liare 4 di notte, sema luwer bavulo iI lempo di rice ver i sanlissimi sacrnmeilli, il di lui Cadavere fit levarlo dalla Jirada dove giaceva moría e fu portatu nella Chiesa di San Nicoló accontpagnato da me .wttosc.ritto Curato de licenza e poifu leva ni el accompagnato do tinque signori Canonici cinc dal Reverendissimo signar Archidiácono Gobbi, Giovanni María Bottari Scolastico, Naialmo Razio, Zuanne Bonifacio, me xottoscrilto Curato, accompagnato al Cemcieria della Chiesa Canedrale et ivi fu sepolto con le iolile foutíoni, fu ultimo di circolo il Reverendo signor Scolasiicn Bottari (DAP, I.M, 267, 15. svibnja 1712.). 9 Fu interfería Nicclo del Caro di (¡tiesta Citta in campagtia, ove morse intonfesst? per esser súbito spiruto doppo falta misione delta giusliciafii levato il yuo C.ttrpo da dove giaceva morto et portara nella Chiesa di Sant' Antonio de Padova fu accompagtiaio da me Don Bernardo Umardel Curato et da a/rn de! Clero a! sacrario di (¡ucsto Cathedrale, et ivi fit sepolto con le solite tsequie (DAP. LM, 267,30. sipnja 1719.). 66 ACTA HI,STRIAE • IB • 2002 • i Síjtoi BERTO^A í'BOJ SI VA I SMAl, VUC7\ I PULI (NVIf. - XIX STOLfECT). W-W Niti žene, dakako, nisu bile poStedene ubojstava, premda se kao žstve takvog nasilja spominju znatno manje od muškaraca Na iokaiiretu Valmade, na p ulj s kom području, iznad obiiznje ccste, ubijena je Elena, udovica Mattija 1 radogne iz Vaiture. Mrtvo tijeio našao je puljski kurat, kojemu je netko očito javio daje potrebno doči podijeliti sakramente. Nakon obavljenog, očevida tijeio je preneseno u grad i to u crlcvu Sv, Roka, a odatle u katedral u, gdje je pokopano. Obred je vodio kapelan (maiisoiiario, tj. nmnsionano) (Battisti, Alessio, 1975, 2353-2354) Galiani. Žena je umrla u dobi od oko 54 godine, a u knjigu je upisana sredinom lipnja 1725.10 U puljskim je maticama zabilježena i smrt rnessera Nicolda Staganellija, kojeg je u Pomeru ubio njegov sin kod kojeg je stanovao. U dobi od oko 54 godine umro je u puljskom hospitalu karno je vjerojatno prenesen, primivši sve potrebne sakramente od pomerskog župnika, a pokopan je u katedrali. Obred ukopa vodio je župnik Bernardo Lonardel, koji gaje i upisao u Knjigu umrlih koncem ožujka 1726." I razni službenici kneza-provi dura i njegove pratnje Cesto su život zavrtava I i na nasilan način. Početkom lipnja 1738. ubijen je Paolo Forati iz Bergama, kavaljer u pratnji puljskog kneza-providura Francesca Andree Pasqualiga. Život je završio po-sljednjeg dana mjeseca svibnja na području Muntiča, sela pod puljskom jurisdik-cijom. Na zahtjev njegovih rodaka donesen je u Pulu. Nakon očevida ustanovilo se da je ubijen puščanitn metkom. Izcrkve Sv. Antuna opata tijeio je preneseno u crkvu Gospe od Milosrda, gdje je •■• uz uobičajenu procesiju -• i pokopano. Uz priorovu ovfast obredje vodio svečenik Niccolo Biasoletto.12 10 Fu interfetta Elena reiitta del quondam Manto Tradogna delta Vi!¡a di Altura sopra cuca strada vicina al loco detto Valmala nel ristmtodi questa Città, qttale do nte sottose.rltto Curato,tu rilrovam triorta e giacatte tielf istcssa via, partito per mmbttrargH 11 necessarlj sacrameiui de ordine deila Ginstltia ju leveita da li dtivti pace w? e pórtala ín questa Città uetta Chie.su di Sao Rocho, et de licentia etc., fu aceompagnata alia Ca.tte.diale da me sudato Curato, et dnl Reverendo Mansonario Galiani fii sepolta nel Cemiterio di questa Caítedrate con le soiite esequie, et ivi giace, morse in età di anuí 54 circa (DAP. LM, 267, 13. lipnja 1725 ). 11 Fu iitletfetío relia Villa di ¡'amer messer Nícalo Stagatlflli dette Chcchi habbitante nella stessa Villa da suofiglia qual iese I' anima al Signare in questa Città nel Hotpitatc, hebbe tutti li Saniissimi Sacramenti itecessaríj aihitinistrat! dnl moho Reverendo slgitor Piovano di Pomer per esser di lut Parodio de ordine. fit sepoha nel Cemiterio di questa Cattedrale acc.ompagnato da me. Don Bernardo Lonardel Curato tí da inolti del Clero alla Cattcdrale, et ivi g iace, morse in età d' antti 54 circa (DAP, LM, 267,26. oiujka 1726.). 12 !l signar paolo Forati Bregamattea Cavalier di Corte nei reggimento dell' Eeceüeiitissimo Coitte Provveditor Francesco Andrea Pasqtialigo in età d' anni ... stato interfetto nel gionm precedente nel distretto di Montichio giurisdktone di questa Città, de ordine delli suai Ere.di, <> sia di questa Giustitia fu porlato à questa Città fatta la vivisione svoperta, che da una archibusata fu interfetto, da nte Curato fu lévalo i! Cadáver nella chiesa di Sanl' Antonio Abbate accompagnato con due altri Religiosi alia chiesa della Beata Vergiise delta Misericordia, í'f ivi sepulto con le sohte esequie dal moho Reverendo signoi don Nicolo Hiasoletto agento del moho reverendo í'fídre Prtor (DAP, JLM, 268, ! lipnja 1738.). 67 ACTA JUS VRIAE • 10 ■ 2002 • 1 Slavni 8ERT0SA: UOOJSTVA I SMAKNLTA U PUI.I (XVII - XIX STOUEf !:l. 6J-80 Službenik providurovog dvora, 30-godišnji Francesco Bendaci zvan Pancoto iz Venecije ubij en je koncem prosinca 1744. u pucnjavi u Vaituri. Pokopan je u katedrali, a na obredu ukopa bio je čitav kaplol (poimenično se spominje posljednji u nizu kanonik Donati).1-1 Podatak o Bendacijevom ubojstvu u ptiljskim je matičnim knjigama ponovljen još dva puta. Prvi se put odnosi na upis o krštenju njegovog tek rodenog sina Francesca početkom rujna 1745. Maj k a djeteta zvala se Antonia i bila je kci Bernardina Budicina iz Pule, tj. zakonita supruga (zatim udovica) spomenutog Bendacija. Zabilježeno je da se ubojstvo dogodilo u Vaituri te da se radilo o služ-beniku providurovog dvora. No, ovdje se pokojnik spominje pod imenom Niccolóí Dječaka je krstio kanonik Natale Razzo. a kumovi su bili Píetro Vio i Teodora, kci Gerolama Bradamantea, zlatara iz Pule.1'4 Drugi se put Bendacijevo ubojstvo spominje u upisu o Prancescovcj smrti petnaestak dana poslije. Dječak je pokopan na gradskom groblju, a obred su vodili sakristan i župnikov zamjenjk, svečenik Antonio Cipriotto.15 Cuvari reda ubili su početkom srpnja 1747. na gradskim poljanama Pilippa, sina mistra Mattichija Gobba iz Valture. Zabilježeno je da Filippo odmah nije mogao govoriti, pa je od kanonika Margante uvjetno osloboden sakramenata. Umro je za manje od sat vremena. U nazočnosti župnikovog pomočnika, koji je poslije obavio i upis u Knjigu umrlih, tijelo je zatim odneseno u župnu crkvu u Vaituri, gdje je i pokopano.16 Fior Perotič, sin pokojnog Andrije, ubijen je hladnim oružjem u dobi od oko 22 godine početkom kolovoza 1754. Čin se dogodki u dva sata noču, a z bog trenutne smrti nije uspio pri miti niti jedan sakramenat. Mrtvo je tijelo doneseno u katedralu, te nakon obreda - uz nazočnost pomočnog kanonika Demorija, župnika, dvojice sve- 13 Pasad do questa vina !u una Ambugiata datia in Altura Francesco Bendaci delta Pancoto da Veuezia officiale di corte de tumi 30 circa, a! quale fu dutta sepultura nel Sacrario detla Caliedrale; Acconpagnato dalla q di que! Üevcrendissiiiw Capitón? fu ultimo di circulo i! Reverendissiino signar Canónico Dtmatti (DAP, LM, 268, 29. prosinca 1744.). 14 Francesco figlio postumo del quondam Niccoló Bendaci officiaí di corte ucdso nella Villa d' Altura e di Antonia .figlia di Bernardin Budicin sua legitiima consorte, fu baite&fíto da me Canónica Nótale Razar Curato. Patrim al Sacro tona furono Pietra Vio e Teodora figlia di Domino Gerohmo Bradamante orefict ambíliabbitaittiin (¡tiesta Ciitá (DAP, LM, LB, 244, 10. rujna 1745.). 15 Francesco figlio postuma del quondam Francesco Bendaci officiale uciso hi Altura e in quesia Citrá seppellito, e di Antonia figlia di Bernardin Budicin di quema Cit'ci sita legittima consorte, niorse appena nata, e fii sepolta nel Campa Santo, accompagnato dal signar Don Antonio Cipríotm Vice Curato, e dal signar Sagrestano (DAP, LM, LM, 268, 25. ruina 1745 ). 16 Fifippojiglio di mistro Matñclúo Gobbo della Villa di Altura, fu mterfelto dalli sbiri sulla Piaña della Cittá, quale súbito resto privo di parola, fu assolto sub conditione dal Reverendísimo signar Canónica Maigarita e manco de un ora apira. Fu levato il Cadavero et da me sudeuo Coadunare Curato fu accompagnato nella Chiesa Parochiale di Altura, e ¡vi fu dallo sepolinra (DAP, LM, 268, 2. srpnja 1747 ), ÓS ACTA HISTKlAfc • JO • 2002 • I SU«*» BER10SA UBOJHTVAI SMAK.NUČA U PUl I (XVU.-XIX STOUEČE}. 63-80 cenika i jecinog klerika - pokopano na gioblju,17 Fior Perotič bio je pripadnik naj-češee spominjane obileiji u puljskim matičnim knjigama. Ubojstva su se dogadala i na movu. Pavon Angelo Ravagnan iz Chioggie u dobi od oko 27 godina ubijen je iz zasjede noču u svojem čamcu na obali i to tako da je pogoden metkom iz puške iznad lijevog oka. Tijelo su na ukop otpratiii sakristan, i dakoni Seo i Capolicchio. Pokopan jc u katedrali, u grobnici br, 1 Brače od Ružarja ko j a se nalazi kod Male Gospe od kora (Šetka, 1976, 136; Cortelazzo - Zolli, .1984, 285), a u knjigu je upisan u veljači 1788.18 Zuanne de Toffi, 30-godišnjak iz Sišana, život je završio nasiiom smrču. umro je od zadobivenih rana. Oprost od s a kram sna ta dobio je od kanonika Ivana Mihovilovica zbog, kako je ubilježeno, dovoljnih znakova koje je umiruči pokazivao. Isti je svečenik uz njega bio i u trenutku smrti. Klerik Muazzo i kurat koji je oba vio upis u knjigu umrlih otpratiii su tijelo do crkve Sv. Antuna, a iduči je dan ono pokopano na groblju.!il Zanimljivo je i ubojstvo koje se dogodilo sredinom travnja 1796. U dobi od oko 16 godina pronaden je mrtav Jakov, sin Jakova Radoloviča iz Marčane. Ubijen je puskom, a tijelo je nadeno u dubokoj jami koja se u lokalnom govoru naziva fojbom na zemlji zvanoj Saraglia di Magno, na lokalitetu Tataro. Tijelo je do nese no do katedrale, gdje je i pokopano. Obred su vodili sakristan i kurat koji je izvršio upis u Knjigu umrlih.20 Vrlo je zanimljiv i sljedeči upis. U polju je koncem siječnja 1797. ubijen Petar Kujica, siti pokoj nog Frane i to u dobi od 35 godina i 6 mjeseci. Tijelo je odneseno s 17 Fior Per O! ich quondíui i Andrea de mini 22 circa, fu la nolle antecedente ínter/cito alte due detla nolle con arma de ferro, venza esser aminstraio alcim Sacramento della Clnesa per esser subito sptrato. Paxsd da questa vita qudl fu paríalo alia Chiem Cattedrale e ivi falto le estequie e potfii portatto e accumpagnato ai satrario, e ivi fit sepolta. acco/apagnaio da me Canónica Coadiutore de. Mori Parodio el due Sacerdote un Chierico (DAP, LM. 268,4. kolovoza ¡754.). 18 II Patrón Angelo Ravagncm della Cittá di Ckiosa in eta d' armi 27 circa itella pastara none alle ore 7 fu coípito in questa Riva nella propria Barca da una: Archibugiatta sopra /' achia sinistra, il quale fit accompasnaío á questa Catted rale da me. dal signar Sacrista, e due diaconi Sea e Capoíichio. e fu seppoho iiell' arche deili Confrati del Rosario appresso la MadoneHa del Coro mañero I. (DAP, LM, 269,21. veljaie 1788 ). 19 Zuanne de Toffi da Üissano in etá d' anni JO circa heri sera al!' ore 23 circa, chilate gl' occhi all' Eleniitá per fana di marte violenta origínala da due ferne premonifo della Sacramental Assoluzione dai Reverendísimo signar Canónica Don Zuanne Micovilovich fondata sopra sufficienti contrasegni per quelio luí asserisce, e gli presto ancora la finak assistenza. 1! di luí cadavere accompagnato da me sottoscriUo con il Chierico Muazzo alia Ciuesa di Sata' Amonio appresso il Camp.viUe, e riel giomo segueiuefu sepoltonel Contieno (DAP. LM. 269, 27. stjcCnja 1790 ). 20 Giactmiofigiio di Giacomo Radolovich da Mariana in elä d' anuí 16 circa »ella córreme maitinafu truvato morto d' archibugiata in una pi afonda Fossa delta vulgarmente Foibba in una terra chieunaia Saraglia di Magno appresso ¡I Tataro; e fu paríalo alia Chiesa Caliedmle, ove da me infrascruto Párroco Curato e dal signar Sacrista furono futre le sacre Esequie. e poscia accompagnato e sepolto nel Cimiierio (DAP, LM. 269, 18. iravnja 1796.). 69 ACTA HIS TRIA E • i O • 2002 • 1 sl»v«t eertoša. (mus i va 1 smakí üjca u pui j (xvii ■ xix stoíj kčk.i í3-s0 mjesta gdje se nalazilo i položeno blizu crkve Sv. Matije, gdje je prema pravnim propisima obavljen očevid.21 Kružio je glas da spomenuti kržčanin nije primat? sakramente, pa je župnik otišao do biskupa da se raspita o tome. Biskup je uvidom u popis onih koji u prethodnoj godini nisu primilt sakramente odgovorio da pokojnik nema pravo na crkveni ukop jer nije primio uskršnju pričest. Župnik je odlučio izvršiti biskupovu naredbu, ali je iz straha od Pravde krenuo po tijelo s križem u rukama. Biskup ga je vidio s prozora svoje palače i rmredio mu da se vrati, sto je župnik i učinio. Tako je ubijeni pokopan izvan svetog mjesta. Župnik koji je izvršio upis i obavio ukop zvao se Zuanne Moscarda.22 Naveden je i jedan slučaj ubojstva (i to vatrenim orožjem) u zatvoru. Radilo se o 25-godišnjem Martinu Buž.leti, razbojniku iz Marčane. koji je živio u Galižani. Od-luka o njegovom izgonu donesena je od strane rašporskog kapetana. Kurat Bernardo Lonardel, koji je obavio upis u Knjigu umrlih, zabiiježio je da mu se pokojnik u zatvoru ispovjedio dva puta, no da ostale sakramente iz različitih razloga nije primio. Ubijeni je pokopan u katedrali koncem lipnja 1713.23 Na koncu se valja osvrnuti i na dob ubijenih. Od trideset postoječih slučajeva ona se spominjc u njih dvadcset. Na temelju podataka iz gradskih matičnih knjiga može se zaključiti da su nasilnom smrču život završavale uglavnom mlade osobe. Najstarija osoba imaJa je 54 godine (dva slučaja), a najmlada 16. Najviše je ubijenih (čak 16) bilo u dobi izmedu 21. i 35. godine, a ukupna im je prosječna dob bila oko 30 godina. 2! PriruCnik za siidsko-medicinski oíevid i utvrdrvanjc ttzroka smrti za míeta£ko se podruíje sa&ivao s poCelka XIX. stolieca: usp.: Tortosa, 1809. Buduéi da je rijeí o drogom, ispravljenom i dopunjawm izdanju, vrlnjc vjcrrtjatno da prvo i«ianje potjeie joS iz XVIFi. stoljeca. 22 Pina Cuizza quondam Francesco in cui íl'amii 35 tttesi 6 arca fit inteifetto in cantpagita, ¡l sito cadaverefii purtnto in deposito viento la Cliiesa di San Mattio, fallo ii visoreperto itcm fotmam inris du t/ttesio Ufficio Crimínate .■atante ti voígo che dice va che (¡tiesto Chrisüano non rkeveva i sarramenti della Santa C/nesa. mi portai io sonascritto curato da mnnsignor Vescovo ad informaran per rice ver i sttoi ordini, mi rapóse che <¡¡resto morto i privo affatio delta sepoltura ecclesiastica, perché non aveva rieevtno I' antto prossimo pus sato la Comttnirme Pasqttale facendomi vedere solamente una ¡emplice nota di qtteUi che non avevano ricevnto la Comunión? Ppsquple nel i 796 scritta dal Curato antecessor, asserindo il stidetto Vescovo, che quesfo e tt'corso itella pena latae scutennae e ordinó vocalmente che l'sia sepolto extra eonmnionem S. Matriz Ecclesiae, ed io esegul V ordine, ma per paiten delta Ginstizirt feci alberare la croce e col!' ordine prescritlo della Mesa nt' incaminai per andar a levarlo, csso Vescovo s' aurovava sopra la fenestra del sito palazzo, mi comandó vocalmente che tormusi ittdietro, presten infiera obbedienza e deposi ta stola e fit sepolto fttori dal Sucrario sitie luce siite cruce. Don Zuanne Moscarda parocco Curato di questa Cattedrale hofatio lapresetue nota (DAP, l.M, 269,25. sijeenja 179?.). 23 Murse Martin fruslería da Marzatia habbirame in Gatltsano nelie Fútie di questa Gtusticia per esser stettio bandito dall' lltusirissiltio e Eccelientissimo xigfior Capüagno di Raspo, essendo statto colpita da arma da fuoco, el in etá di anni 25 itt circo, fu morto per ció fu statto confessato da me Curato nelie carcere della giusticia díte olte et non Itebbe Ii dtte seteratnenti altrí per diverse cause, et fu accotnpagtiato da me Don Bernardo Lonardel Curato alta Cattedrale et sepolto nel Sacra no (DAP, LM, 267,23. Irpnja 1713 ). 70 ACTA HLSTR1AE • 10 • 2002 • í staven ütrtosa l'bojstva i smaknuča V p< u 'xvi! • xix stoueče), «3-*« BANDITI, UBOJ1CE, OSUBENICI24 Takve se kategorije ljudi takoder u više navrata spominju u maticama umrlih, a znatno rjede i u maticama kretenih i vjenčanih. Nisu navedeni u razdobljima do 1649., te ud J665. do 1682., od 1684. do 1712., 1732. do 175!., 1755. do 1776., 1790. do 1801. i od 1803. do 1815. U Knjiži kjštenih sredinem studenog 1788. spominju se zatvorenici Bartul Ma-ričtč zvan Pajan i da ? t na Elena, kči pokoj nog Giacoma Santera, oboje iz sela Valture. Bili su zakoniti supruzi čiju je kčer Matiju Mariju spomenutog datuma krstio puljski kanonik Francesco Rotta. Kumovi djeteta bili su nobil Carlo Marinoni i Marija, udovica Pietra Frezze. Odlukom Senata Maričič je zatočen u kaštelu Bubi na car-skom području, a Elena Santer u kitči babice Bettine, supruge mistra Benetta Romana.25 U Knjiži vjenčanih upisan je Matija Fradelčič, koji se koncem svibnja 1660. vjenčao u Puli. Buduči da je Fradelčič bio protjeian iz Savičente, prije obreda -obavljenog od strane puljskog kanonika Giacoma Bonarellija i dozvolom savičeni-skog župnika Grgura Marinčiča koji je obavio propisane napovjedi •••• moralo se dobiti i dopuštenje generalnog vikara Francesca Bartirome za njegovo obavljanje. Supruga se zvala Menega i bila je udovica, inače takoder iz Savičente. a jedan od svjedoka zvao se Silvestre Gobbo.26 U Puli se sredtnom ožujka 1732. udala Eufemija, kči Mate Butkoviča iz sela JurŠičt. Suprug se zvao Jurko KuŽinič, sin pokojnog Mate iz Filipane, a nalazio se u puljskom zatvoni. Kao svjedoci obavljenog čina upsani su Bernardin iz Pule i Piero Malisint, sin pokojnog Domenica, inače službenik providurovog dvora.2' 24 O tûj problematici usp., prímjcrice: Tassiui, 1966; Molmenti, 1989. 25 Mania Maria figlia di Bartolo Marichith detto Pajàn e di donna Etlena figlfa del quondam Giacomo Santèr tutti due dalla Villa Altura retenti nclle Carceri per ordine pubtico del Eceetleitttsiïmo Senaio, cioè detto liortolo uella Villa, o sia Castel'to detto Ciiba ne! Imperio, e la delta Ellena in casa detlù levatrice la signara Bettina moglie di uiistra Rene/10 Romano, la quai Creatura fu nata di legittimo matrimonio, de licetiza parochi, fa battemata dal Reverendísimo signar Canónico Don Francesco Rotia. Padrini fiuotw al Sacro Fonte il Nobil signer Carlo Marinoni e la signara Maria relitra signar Fierro Fretta (DAP, LB, 245.14. siudeuoga 1788,). 26 lo Giacomo Bonarelli Canon:co et Curato rangions! nel santo matrimonio Mattio Fradeldch et Memga fit moglie del quondam Nicole ,,.az tutti due del ternario di San Vincemi el quexto matrimonio io célébrai de Lic.enza del illustre et molla Reverendo signor l're Gregorio Mariiiru.lt Piavano di San Vincenti, havendo lui prima fmio nelia sua cltiesa le solile ptibiicationi, ... alciut impedimento, ma potendo lui cotigiongere ti sudetti nel Sanio Matrimonio per che il sopradefto Mattio Fradelcich Bandito da San Vincenti ... fatlo prima iicenza del Nostro mon signor Reve-rendissimo Don Francesco Bartiroma, Vicario Générale; Il matrimonio lo célébrai nella dite sa del Pomo, testes messer... et Silvestre Gobbo;... iilia mano (DAP, LC, 242, 24. svibnja 1660.), 27 Jttrco Cttsiiiiçlti quondam Motte detla Villa di Filtippan esistente nette prigioni di questa Cirtà e Fumtafigha di Malle Buttcovich délia Villa di Roveria (...) Utstimoni Bernardin B-eh di questa Città 71 ACTA IIISTRIAE • 10 • 2002 - i staven b6rt05a: UBQJSTVA i SMaKWC'aYi IVI.i 31 Fu gmstizjato Marco tjumtdant Giacomo Radolovich da Mariana, per sentenza del 1llustrisximo signar Anzolo Barbo Conté et Provviditor di questa Nostra Ciltá, fu dato sepoltura al Cadavero nel cimiterio di San Francesco accompagnaio dal signar Canotiico Giacomo Cipriotro, per esser il Curato indis-posto (DAP, LM, 266, 20. prositica 1664.). 72 ACTA JUS VRIAE • 10 ■ 2002 • 1 Slavku 9HRTOŠA UBOJSI VA i SMAKNUCA U PULI (XVII - XIX STOI IKT.I, W-Í9 Šimun Jankovič, 18-godišnjak iz Marčane, sniaknut je početkom kolovoza 1682. Zabil ježeno je da se ispovjedio svečeniku Marinu Carboncinu. zatim svečeniku-učitelju iz. samostana Sv. Pranje i marčanskom kapelanu, od kojih je dobio i utjehu. Pokopan je na groblju Sv. Tome, a obred je vodio kanonik Liberal Vio.32 Valja spomenuti i slučaj Ivana Batoliča iz Šušnjevice, koji je koncem studenog 1714. prema naredbi vlasti strijeljan mušketom. Primio je sakramente od kanonika Ottavija Marzarija, a pokopan je besplatno na groblju katedrale. Neobičnoin se doima činjenica daje osudenika na vječni počinak otpratio puljski biskup Giovanni Maria Bottari.33 U Puli je koncem kolovoza 1715. odlitkom javne vlasti smaknut mušketom Vid Škoravič iz Marčane, napadač na cestama i ubojica. U dobi od oko 28 godina na s mit ga je osudio puljski knez-providur Nicoio Zustinian. Nakon što je primio neke sakramente (oprost od svečenika Masencija iz reda augustinaca, pričest od kanonika Marzarija). na stratiSte su ga otpratili župnik Bernardo I.onardel i neki svečenici. Ukop je, takoder u njihovoj pratnji, obavljen u katedrali.34 Zanunljiv je i slučaj 38-godiSnjeg Pere Stoinilovida iz Marčane, koji je početkom travnja 1725. kao bandit ubijeri po nalogu vlasti u tom selu. Nije primio nijedan sakrament. Seljaci su ga zatim doveli na glavni puljski trg i privezanog izložili uz kameni stup za bandite, nazvan berlina (mada se ta j naziv ovdje ne spominje, opis nedvojbeno pokazuje o čemu je riječ). Stomilovič je tu ostavljen dva dana za primjer ostalima. Knez-providur Angelo Donado naredio je zatim da ga se njegovo t i j slo ukloni i pokopa u katedrali. Obred ukopa vodio je kurat Lonardel, a odobrio ga je sam biskup.35 32 F» Giusticiato Simon Jancovich da Mañana conferíalo el ctmfessata dal moho lüusrre el Reverendo signar Don Marín Carboncin et dal molio Reverendo Padre Maestro del Convento di. San Francesco ct dal Capckmo di Mañana era d' anni iS in circo gli fu dalia sepoilura nel Cenarte no di San Tomaso, et acc.otnpagnato da me Dan Liberal Vio Canónico et Curato (DAP, LM, 266, S. kolovoza 1682,), 33 D' Ordine della úiusticia fii moschcitatú 'Zuanne HatolicU da StisgncvUsa hebbe ¡i saitltssimi sacramenn della Penilenzo, et Commuitione administren dai Reverendhsimo signar Canónico Dan Otra vio Marzori, et fu sepolto riel Cemiterio della Cauedride. accampagnalo per Cariiá da Mon-SÍgnor Itluslrissinio et Reverendissitno Giuseppe Maria Boitari Ves/ovo di quesla Cittá, el dal Reverendissitno Capitoio con le solitefoncioni (DAP, LM. 267, 27. studenoga 1714 ) 34 D' Ordine deila Giustkia fu Mosclteltato Vido Scoravich da Marzivta, Assassino di Strada et Homieidiario in cta di anni 28 m circo, fu siaito condammtio á »torte dali' lUustrissima el Eecellenlissiwo signar Nicolo 7.usuman Conté e ProWeditor di questa Cittá, hebbe. ia Penitenta adminístrala dai molto Reverendo Padre Maniendo del Ordine di San Agosuno, et il Sandísimo Sacramento dell' Eucaristía dal Reveretuüssima signar don Óitavio Morzari Canónica di questa Cattedrale, et .fu accompagnato al Patibolo da me Don Bernardo Lonardel Curato et da allri Reverendissitni Sacerdoñ, et cest pavimente accompagnalo alia Chiesa Cattedrale da me .stidetto. et sepolto nel Sacra.no (DAP, LM, 267. 27. kolovoza 1715.). 35 Fu inttrfelta Pere Slomilovicll delta Villa di Mor ana Bandito di pena Capilale seuza tiaver hauto 73 ACIA H1STIUAE • 10 • 2002 • 1 Siaicn EERTOŠA L'BO.ISTV\ 1 SMAKNUCA 1 • PUU - Simon Jancovich da Marzana (...) era d' anni [8 in circa (LM ¡682) - Messer Paolo ... nella Prigione d' anni 40 (LM 1683) - Zuanne Batoiich da Susgnevizza (LM 1714) - Vido Scoravich da Marzana, Assassino di Strada et Homicidiario in eta d' anni 28 tn circa (L.M 1715) - Pere Stomilovich della Villa di Marzana Band i to di pena Capiíale (...) in etil d1 anni 38 circa (LM 1725) - N. N. d' Altura quale, fu stato retento nelle prigioni d' anni 16 circa (LM 1731) - Jurco Cusinichi quondam Matte della Villa di Fillippan esistente nelle prigioni dt questa Gitta (LC 1732) - Giacomo Stadiriza de Zuanne della Villa Altura Ladro et Omicidiario in että d' anni 36 circa (LM 1752) - Mattio Lillich detto Barcolin della Villa di Carnizza (...) nelle prigioni de anni 60 circa (LM 1754) - Agostin Busiscovich da Sissano in etä d' anni 35 circa (...) in queste Priggioni (LM 1777) - Gaetano Ferdinandj condannato dalla Galera Doífin (...) in etä d' anni 40 circa (LM 1783) - Lodovico Fanin condannato dalla Galera Dolftn (...) in etä d' anni 35 circa (LM 1783) - Antonio Dannoso condannato della Galera Dolftn (...) in etä d' anni 45 circa (LM 1783) - II condannato Giuseppe Cicolini dalla Galera Dolfin (...) in etä d' anni 30 circa (LM 1783) - Bortolo Maricllith detto Pajän dalla Villa Altura retente nelle carceri (LB 1788) - Donna Filena figlia del quondam Giacomo Santér dalla Villa Altura retente nelle carceri (LB 1788) - Gregorio Rumän quondam Giacomo da Lisignan in etä d' anni 40 circa (...) nelle pubbliche carceri (LM 1789) - Lorenzo Smaila (...) nelle pubbliche carceri (LM 1802) 78 acta hi striae; • 10 * 2002 • i Siavcn SERTOSA: UBOJSTVA 1 5MAKNUCA U PUl.l (XVjl . MY STOUF.CEf. ¿3-80 MURDERS AND EXECUTIONS IN PULA (17™ - 1.9™ CENTURIES) Sloven BERTOSA University of Rijeka, Facility of Philosophy in Pula, HR-52100 Pula, Ivana Mateticii Ronjgova 1 e-mail: inirostav.bertcisa@pu.hitiei.hr SUMMARY The details from parish registers have well, completed, the existing knowledge about the great number of murders in the area of Pula (Croatia). Notes about dead people being buried often contained information on how they died. Av an unnatural way of people ending their life, murders were recorded separately. Something similar can be said about the executions carried out by order from a representative of the. political authority. Only arrested brigands could be executed: there are no records about others in the existing registers. In Istria, banditry had a long tradition, although it became highly dangerous only as late as with the onset of the great 17"' centuiy crises and migration movements. In the Pula registers, references about 30 killed people can be found. Occasionally only some general details are given about homicide, but here and there some very accurate details appear as to how the victim was killed, together with the description of the place, where the act was accomplished. Murders were often taking place at night. The registers also refer to the people that died in the city prison, on galleys, and those executed in the city (total 28 cases). Considering that these were mainly people from the surrounding villages, we can conclude that southern [stria was the area in which banditty was practised to a veiy high extent. Key words: murders, executions, parish registers, Pula IZVORI I LITERATURA DA P, EC - Državni arhiv u Pazi mi (DAP), Elenco Cresiitmi (EC): 266, 244,245. DAP, LB - DAP, Liber Baptizatorum (LB}: 242, 243,244, 245. DAP, LC - DAP, Liber Copulatorum (LC): 242, 257,258. DAP, LM - DAP, Liber Mortuorum (LM): 266.267.268, 269. Battisti, C., Alessio, G. (1975): Dizionario etimologico ttaliano, III. Firenze, Barbera Editore. Bertoša, M. (1989): Zlikovci i prognanici. Socijalno razbojništvo u Istri u XVII. i XVIII. stolječu. Pula, Čakavski sabor, Istarska književna kolonija "Grozd". 79 ACTA Hi ,S TRI A E • 10 • 2002 • I Slavcu BERTOŠA- UBOJSTVA i SMAKNUtA IJ PULI {XVII. - XIX. STOUEČE), 63-80 Bertoša, M. (1995): Istra: Doba Venecije (XVI.-XVM. stolječe). Pula, Zavičajna naklada "Žakan Juri". Bertoša, S. (1995): Stari nikopisi i problem njihove analize. Histonjski zbornik, XLVII1. Zagreb, Društvo za hrvatsku povjesnicu, 243-254. Bertoša, S, (2000): Nobili grada Pule od XVÍI. do XIX. stoljeca. Historijski zbornik. LIII. Zagreb, Društvo za hrvatsku povjesnicu, 23-47. Bertoša, S. (2001): Matične knjige kao vrelo demografske, etničke. društvene i gospodarske povijesti Pule (16I3.-1815). Časopis za suvremenu povijest, 1/33. Zagreb. Hrvatski institut za povijest, 175-180. Bertoša, S. (2001a): Prilog poznavanju crkvene povijesti grada Pule od XVO. do XIX. stolječa. Croatíca Christiana Periódica, 47. Zagreb, Institut za crkvenn povijest Katoückog bogoslovnog fakulteta sveučilišta u Zagrebu, 103-148. Boerio, G. (1856): Dizionario del dialetto veneziano. Venezia. Cecchini Editora Carta deH'Istria (1797): Carta dell'Isiria. Riveduta ed auméntala dal Cesáreo Reg-gio Ingegnere Giovanni Antonio Capelaris. L' anno 1797. Pula, Sveučilišna knjižnica Pula. Cortelazzo, M., Zolli, P. (1984): Dizionario etimologico della üngua italiana, I Bologna, Zanichelli. Molnicnti, P. (19S9): 1 Bandiíi della Repubblica Veneta. Viítorio Véneto, De Bastiani Editore. Rezasco, G. (1881): Dizionario del Hnguaggio italiano storico ed amministrativo. Bol o g na, Forni Editóte. Rosamani, E: (1958): Voeabolario giuliano dei dialetti parlati nella regione giuliano-dalmaía. Bologna, Cappelli Editore. Šctka, J. (1976): Hrvatska krščanska terminologija. Split. Tassint, G- (1966): Alcune delle piü clamorose condanne capitali eseguite in Venezia sotto la Repubblica. Venezia, Fiüppi Editore. Tortosa, G. (1809): Istituzioni di medicina forense, I II. Vicenza. 80