206 ______STEVA N BUG A RS Kl
Srbi u Temisvaru
Serbs in Temisvar
The author presents the contemporary status of the Serbian community in the Romanian town of Temisvar. At the 2002 population census Serbs in Temisvar numbered some 6000 persons, winch amounts only to 2.2% of the total population of this town. However, the number of all the Serbs living in Temisvar represents almost a third of alt the Serbs in Romania (22.000 according to the 2002 population census) The presence of Serbs in Temisvar has been proven since the 15th century, and they can be ranked amongst the old settlers of the town. Serbs have a relatively wide network of media of national socialization with yearlong tradition at their disposal, including schools (the first one having been founded in 1760) with a particularly important secondary school in Serbian language, and cultural institutions (the first reading society was founded in 1851). The first newspapers (Banatskij almanah. 1827) date in the first half of the 19th century; Especially important for the identity of Serbian minority is Orthodox church. Organizationwise, the Orthodox church municipality of Temisvar is subject to the Patriarchy of Belgrade. 'The author ascertains that adherence to Serbian minority in Romania (and in Temisvar) is not and has never been an obstacle for job seeking or professional promotion. And yet the use of Serbian language is constantly decreasing (mixed marriages), links between members of Serbian community are loosening, and there is less interest in organized activities within associations. Nowadays Temisvar is becoming the biggest Serbian center in Romania due to immigration of Serbs from the rural parts of the country. However, in author's opinion. preservation of Serbian community in Temisvar will primarily depend on the initiative and success of individuals, members of Serbian community.
Keywords: Romania. Temisvar, Serbian community, ethnic identity
Avtor prikazuje sodoben položaj srbske skupnosti v romunskem mestu Ternišvar. Število Srbov v Temišvarju je ob zadnjem popisu leta 2002 znašalo dobrih 6000 oseb. kar pred stavlja le 2.2% celotnega števila prebivalstva mesta Ternišvar. Toda število vseh v Temišvarju živečih Srbov predstavlja skoraj tretjino vseh v Romuniji živečih Srbov (po popisu leta 2002je v Romuniji živelo dobrih 22.000 Srbov). Prisotnost Srbov v Temišvarju je dokazana od l5 stoletja dalje tako. cla je mogoče Srbe šteti med stare naseljence mesta Ternišvar. Srbi imajo na razpolago relativno Široko mrežo medijev narodne socializacije, z dolgoletno tradicijo delovanja: šolstvo (prva šola je bita ustanovljena leta 1760). znotraj katerega ima poseben pomen gim nazija v srbskemu, jeziku; kulturne ustanove (prvo čital-niško društvo je bilo osnovalo leta 1851); v prvo polovico 9stoletja sodi tudi nastanek prvih časnikov - Banatskij almanah, 1827. Posebno mesto v identiteti Srbov predstavlja pravoslav-je. V organizacijskem smislu je pravoslavna cerkvena občina v Temišvarju podrejena beograjski patrijarhiji. Avtor ugotavlja, da pripadnost srbski manjšini v Romuniji (in v temišvarju) ni (ne) predstavljala ovire pri njihovemu vstopu in napredovanju v romunsko družbo. Kljub temu pa avtor ugotavlja, da se raba srbskega jezika krči (mešani zakoni), da se povezave med pripadniki srbske skupnosti rahljajo in da je mogoče opaziti manj zanimanja za organizirano društveno življenje Ternišvar postaja zaradi priseljevanja Srbov iz ruralnega zaledja največje srbsko mesto v Romuniji. Toda domet srbske skupnosti v. Temišvanju bo, po mnenju avtorja, primarno odvisen od prodornosti in uspešnosti posameznikov, članov srbske skupnosti
Ključne besede: Srbi, Temisvar. crkve, škole, političke partije, periodika
207
Grad na Begeju, Prvi do sada poznati pisani pomen Temišvara potice iz 1177. godine. Turci su zauzeli grad 1552, a proterali su ih Austrijanci 1716. godine; od tada počinje moderna is torija Grada na Begeju.
Godine 1716. zabeležena su tri kvarta: Grad, Velika palanka i Mala palan-ka. Novi razvoj Temišvara tekao je ovako: posle 1716. utvrden je centralni kvart Grad (I) i zasnovan kvart Fabrika (II); na dobrima izvan Grada, takoz-vanim Majurevima, nastao je kvart Elizabetin (III), a kasnije i trgovinski cen-tar Jozefin (IV); pozno su u Temišvar uključena prigradska sela: Mehala 1910 (V), Fratelija 1948 (VI), Frajdorf 1950 (VII), Girada 1951 (VIII) i Plopi takode 1951 (IX kvart).
Demografska slika tokom vremena. Srbi spadaju u stari sloj temišvarskoga stanovništva. Nauka nije ustanovila kada se oni prvi put pominju u Temišvaru, ali je to u svakom slučaju bilo pre dolaska Turaka; godine 1481, pri jednoj od mno-gobrojnih bitaka hriščana protiv turške vojske, doselilo se u okolinu Temišvara oko 50.000 duša1; oko 1502, pri despotu Radiču Božiču bilo je novog doseljavan-ja Srba u šire područje, ali koje je opet zahvatalo i Temišvar2. To ne bi trebalo uzeti jednosmerno, jer je, pored naseljavanja, bilo i raseljavanja. jedno od njih zabeleženo je 1551, kao sklanjanje ispred Turaka. U turško vreme, koje je za Temišvar omedeno godinama 1552. i 1716, Srbe su zabeležili pecki kaluderi, koji su 1660, odnosno 1666. godine, ovde kupili milostinju; godine l660. upisano je tridesetak imena, uglavnom srpskih, a 1666. kaluderi su naišli o Božiču, i zadržali se čitavih 10 dana, zapisavši oko 120 imena, koje priložnika, koje za pomen, opet poglavito srpskih3. Opisujuči svoje putovanje okolinom Temišvara negde 1655. godine, Evlija Čelebi4 je naznačio u Temišvaru 36.000 hriščana5.1 iz velikih seoba 1Ó90, odnosno 1737, verovatno je bilo naseljavanja i u Temišvar. Godine 1716, kada je Evgenije Savojski opsedao Temišvar, podržali su ga iz tvrdave Srbi na čelu sa vladikom Nikolom Dimitrijevičem.
Sve su to, nažalost, samo kvalitativne procene, a tačne brojke nalazimo tek u ugarskim popisima u drugoj polovini XIX veka, pa i to tek od 1880. godine, jer je
iS * -is
1	Dr Dušan J. Popovič, Srbi u Vojvodini, Knjiga prva. Novi Sad, 1990, str. 81-82.
2	Isto, str. 121-122.
3	Svet. Matic, Katastig pecki iz 1660-1666, "Glasnik Istoriskog društva u Novotn Sadu", Sveska 11, Knjiga V Sveska 1, Sremski Karlovci, 1932, str. 76-77.
4	Dr Dušan J, Popovič, navedeno delo, str. 254.
^ Ako je na mestu pretpostavka da su to bili poglavito Srbi (Dr Dušan J. Popovic, navedeno delo i str.), teško je objasnitt gde su oni i kako nestali, jer se u nastavku sreču mnogo manje brojke.
208
Stevan Bugarski: Srbi u Temi.švaru
u ranijem popisivanju beležena samo veroispovest, pa je opet samo približno odredivanje broja Srba u celokupnom broju pravoslavaca.
Prema zvaničnim popisima6, broj Srba u temišvaru kretao se ovako:
	T (Grad)	T (Fa-brika)	T (Mehala)	Ostali	Svega	A %	B %
1854.					1770	8,6	
1880.					1752	5,2	
1897.	183	641	914		1738		
1900.	359	1060	839		2258		
1910.					2482	3,4	
1920.	333	817	648		1798	2,2	3,67
1930.	540	574	667		2156	2,4	4,85
1940.	455	523	537		2498	2,3	5,76
1956.					3065	2,2	6,59
1966.					5146	2,4	11,63
1977.					6268	2,3	14,95
1992.					7748	2,3	26,64
2002.					6270	2,2	27,84
A - procenat Srba u celokupnom stanovništvu Temišvara B - procenat Srba Temišvaraca u celokupnom broju Srba u Rumuniji
Dakle, u apsolutnim brojkama, broj Srba u Temišvaru je tokom poslednjih 150 godina bio u stalnom porastu, ali istovremeno, usled naglog razvoja Grada na Begeju, njihov udeo u celokupnom stanovništvu je bio u stalnom opadanju. Konačno se apsolutni broj Srba u Temišvaru učetvorostručio, ali se istovremeno njihov udeo u temišvarskom stanovništvu smanjio, takode četiri puta.
* * *
6 Madasu u pitanju zvanični podaci. treba napomenuti dase oni ponekad razlikuju u raznim izvorima, čak i u državnim izvestajima, jer se pokatkad objavljuje broj Srba zajedno sa brojem Hrvata i Slovenaca. Na rasvetlja-vanju ove problematike najviše je uradio LJubomir Stepanov, pa sam njegove proračune (knjiga Savez Srba u Rumuniji, Temišvar, 1997) najviše koristio.
Razprave in gradivo, Ljubljana. 2005. sl. 46	iZ?
Drugi je vid da povečanje broja Srba u Temišvaru nije odraz povečanja opšte-ga broja Srba u Rumuniji. Broj Srba u Rumuniji bio je u opadanju, kao što sledi-
1924.	1930.	1940.	1956.	1966.	1977.	1992.	
44.078	44.413	43.405	40.517	38.236	35.929	29-080	
Dakle, broj Srba u Rumuniji u razdoblju 1924-2002. sveo se na polovinu, dok se broj Srba u Temišvaru u istom razdoblju utrostručio. Broj Srba u Temišvaru je narastao uglavnom doseljavanjem srpskog seoskog stanovništva na račun praznjenja srpskih sela u okolini.
Problem je, medutim, u negativnom prirodnom priraštaju. Ostarelost manjin-skih populacija dovodiče dalje do spektakularnih padova. Prema mojim nalazi-ma, od svih brakova u srpskim porodicama u Rumuniji, samo 25% imaženu ispod 39 godina, što znači da nam je, i samo teoretski, tek četvrtina brakova plodna, pa treba očekivati da če u narednoj generaciji pad iznositi čitavih 75%. Trenutno je u Temišvaru stanje nešto bolje, ali opšte stanje če sigurno uticati i na Temišvar.
Veroispovest i verska organizacija. Srbi u Temišvaru su pravoslavne verois-povesti. L! staro vreme imali su opštestva u Gradu i u Velikoj Palanci. Sadašnje, več tradicionalno, organizovanje nastalo je na teritorijalnom načelu nakon izgradnje novoga Temišvara po izgonu Turaka 1716. godine, i obuhvata tri crkvene opštine: Gradsku, Fabričku i Mebalsku. Ostali kvartovi podeljeni su medu ovim crkvenim opštinama sa izraženom nameram da se one brojčano uravnoteže; ipak je Gradska crkvena opština najmnogobrojnija.
Sadašnja Gradska crkvena opština zasnovana je sredinom 18. veka pri Sabornoj crkvi hrama Vaznesenja Gospodnjeg, izgradenoj 1848. godine. Mada je od starine u njoj bilo i pravoslavaca drugih narodnosti, osobito Grka, Srbi su uvek imali vodeču ulogu, tako da prilikom jerarhijske podeleu Karlovačkoj mitropoliji 1864. godine u njoj nije ni povedena deobna parnica.
Sadašnja Fabrička crkvena opština zasnovana je takode sredinom 18. veka, pri crkvi hrama Svetoga Veliko m učenik a Georgija, izgradenoj 1755. godine. I ti njoj je tokom vremena bito i pravoslavaca drugih narodnosti, osobito Grka i Rumuna. Prilikom jerarhijske podele u Karlovačkoj mitropoliji Rumuni su pokrenuli deob-nu parnicu, ali su je izgubili.
Sadašnja Mehalska crkvena opština zasnovana je pod kraj 18. veka pri crkvi hrama Svetoga Nikolaja, izgradenoj 1796. godine. Prilikom jerarhijske podele u
210
Stevan Bugarski: Srbi u Temi.švaru
Karlovačkoj mitropoliji, na osnovu deobne parnice, Srbima, kao jačoj zajednici, pripala je crkva. a Rumunima je isplačena odgovarajuča namira.
U organizacionom pogleda u Temišvaru je sedište Okružnoga protoprezvit-erata temišvarskog7, ali i sedište Pravoslavne srpske eparhije temišvarske, podredene Beogradskoj patrijaršiji. Eparhijski presto je upražnjen pravno od 1932, prelaskom vladike Georgija (Letica) na Banatsku eparhiju, a činjenički več od saraoga povlačenja srbijanske vojske iz Temišvara 1919. godine. Eparhija je pod upravora arhijereja administratora kojeg odredi Sveti sinod Srpske pravoslavne crkve.
Crkvene opštine deluju kao pravna lica, mada je status Eparhije s državno-pravnog stanovišta nesreden.
Osim pravoslavaca, u naše dane sreču se Srbi i u takozvanim neoprotes-tantskim skupštinama: medu baptistima, pentikostalcima, adventistima i slično, ali je njihov broj neznatan, tako da ne postoji druga srpska verska zajednica, sem pravoslavnih.
Pored vernika, tokom poratnih godina bilo je ljudi koji su se izjašnjavali kao ateisti. Oni su to činili bilo što su zauzimali društvene položaje, boječi se da ih ne izgube, bilo iz pomodarstva. Ipak su to činili poglavito pojedinci, i nisu poznate cele porodice koje bi se izjašnjavale ili ponašale kao ateisti. U srpskom stanovništvu Temišvara praktično nema nekrštenih i neopojanih. Začudo, izves-no vreme nije se redovno venčavalo u crkvi. Sada je to ponovo zavedeno, nešto iz verskih pobuda, a nešto zbog lepote i svečanosti samoga čina.
Jezik. Čini se izlišnim tvrditi da Srbi u Temišvaru govore srpskim jezikom. Ipak, treba uzeti u obzir da su Srbi u Temišvaru od vajkada u neznatnoj manjini, tako da su maltene vekovima bili upučeni da govore stranim jezicima. Zbog toga je, bar od 20. veka, srpski jezik kojim su govorili Temišvarci bio mnogo nepravilniji od srpskoga jezika kojim se govorilo u selima, osobito što je bilo praktično čisto srp-skih seoskih sredina. U gradovima je bio veči i broj mešovitih brakova, u kojima se nije govorilo srpski, o čemu je još Crnjanski slikovito pisao: da gospode u crkvi pitaju: Joco, vas zagt er8? Zanimljivo je da se gubljenje jezika nije odražavalo, kao što najčešče biva, gubljenjem leksike, nego gubljenjem maternje melodije, tako da su se temišvarski Srbi raspoznavali po to me što su naglaskom zanosili na nemač-ki, rumunski ili madžarski.
-k -k *
7 Naziv je tradicionalan; prema terminologiji sadašnjega Ustava Srpske pravoslavne crkve odgovara mu arhi-jerejsko namesništvo.
® Was sagt er?, nem. Sta on to kaže? (Miloš Crnjanski, O Banatu i o Banačanima, Novi Sad, 1989, str. 50).
Razprave in gradivo. Ljubljana, 200^. št. 46
211
Po dolasku seoskog stanovništva u grad, dogodile su se dve naporedne pojave: najpre se u gradu čuo bolji srpski, zatim su i pridošlice potpale pod uticaj stranih jezika na kojima su se svakodnevno morale sporazumevati sa sredinom. To se manje osetilo u prvoj, ali mnogo više u drugoj generaciji, koja je počela sve više zanositi na tude, i upravo se najpre kod školske omladine počeo gubiti tonski, muzički akcenat.
U novim uslovima broj mešovitih, osobito rumunsko-srpskih brakova se povečao, a u mešovitim brakovima intelektualaca najčešče se ne govori srpski.
Dok je nekada temišvarska omladina medu sobom govorila madžarski i nemački, sada se i u srpskoj gimnaziji u Temišvaru za vreme odmora sve više čuje žagor na rumunskom jeziku. Mata je uteha što je stanje isto i u ostalim manjinskim gimnazijama.
Društveno stanje i zanimanja. U pogledu društvenoga stanja i zanimanja stanovništvo Temišvara je od davnina vrlo raznoliko.
U samom Gradu živeli su blagorodni, plemiči. Mada su oni nosili predikate po svojim posedima i tamo imali dvorce, po dostojanstvu su i u Temišvaru (Gradu) držali kuče i u njima bivali više nego li na posedima. Dalje je u Gradu bilo velikih uglednih trgovaca, tako da se u Sabornoj crkvi znalo gde su trgovački stolovi?. Bilo je i intelektualaca: sveštenika, učitelja, advokata, lekara, činovnika, nižih i viših oficira. Kučevlasnici su takode bili na dobrom glasu. Grad je bio kvart izabranika.
U Fabriki su živele poglavito zanatlije, mali trgovci, baŠtovani i nešto mesne inteligencije. Bilo je i gradskih žitelja koji su imali kuče i imanja u Fabriki i zbog nečega bili privezani za ovaj kvart. Neki od njih su se i sahranjivali u Fabriki, ali su u nadgrobnim natpisima naglašavali da su "burgeri"10 temišvarski. U svakom slučaju, ako Fabrika i nije dosezala dostojanstvo samoga Grada, ona je bila ugtedan kvart i stanovništvo mu je bilo privrženo.
Mehala, kao selo, sastojala se poglavito od zemljoradnika, koji su se uz to bav-ili pomalo i stočarstvom, uglavnom kultivisanjem manjih parcela, baštovanstvom za temišvarsku pijacu itd. Mada je i ovde bilo zanatlija, oni nisu bili ni tako brojni, ni tako produktivni kao Fabričani. Mesna inteligencija (sveštenik, učitelj i niže
činovništvo) takode se i ovde podrazumeva.
* * *
9 Slobodan Kostič, Grobovi episkopa i graclana temišvarsklh u Pravoslaunom srpskom sabornotn hramu temišvarskom 1757-1838, Temiivar, 1938. str. 32.
Burger, nem gradanin.
212
Stevan Bugarski: Srbi u Temi.švaru
Zanimljivo je da se to stanje dugo održalo. Mada je posle Prvoga rata praktično nestala kategorija blagorodnih, a po zakonu, i privilegovanih, struktura temiš-varskoga stanovništva se dosta reško razlikovala po kvartovima, u smislu da je u Gradu uglavnom bila "gospoda", u Fabriki - zanatlije, a u Mehali - "paori'\ Evo zani-mljivog pregleda zanimanja Srba u temišvaru 1940. godine:
	Grad	Fabrika	Mehala
Broj srpskih kuja	32	61	118
Broj Srba trgovaca	22	8	0
Broj Srba zanatlija	32	71	18
Broj Srba vlasnika fabrika	1 (kožara)	1 (drndara)	0
U opštem razvoju Temišvara u okviru takozvane industrializacije zemlje, kada su u Grad na Begeju pohrlile mase seoske omladine na zanate i škole, a odraslog stanovništva u državne fabrike, srpsko stanovništvo u Temišvaru je potpuno ¡zmenilo svoju strukturi) po zanimanjima. Sada se, s jedne strane, obrazovao brojni sloj fabričkih radnika, s druge pak strane osetno se povečao broj srpske dece s visokom, a osobito sa srednjom spremom, koja su se zapošljavala u struci ili u administraciji. Dok su 1940. bila svega 2 Srbina lekara, 1 profesor i 6 advokata, sada su srpska imena nicala medu inženjerima, lekarima, pravnicima, ekonomistima, pored več tradicionalnih učiteljskih, profesorskih i svešteničkih profesija.
Ako čemo iskreno, pripadnost srpskoj manjini nije bila ni u čemu prepreka da se napreduje u karijeri. Direktor največega temišvarskog preduzeča (Mašinska fabrika) dugo je bio Srbin inž. \orde Bošnjak; direktor Poštansko-telegrafske uprave u Temišvaru opet je dugo bio Srbin, inž. Nebojša Rosic; sekretar gradske opštine dugo je bio Srbin, učitelj Milorad Blagojev; ne samo da se podrazumevalo da če Srbin biti direktor Srpske gimnazije, nego je sada i direktor najčuvenije temišvarske gimnazije "K.D.Loga" Srbin, prof. dr Aleksandar Radovan; direktor jednoga od velikih gradevinsih trustova u Temišvaru je Srbin, inž. Dušan Vukovan itd.
U uslovima nastalim posle 1990. godine izvesni broj Srba, naviknut na poslovanje u državnoj službi, nije se snašao kada su se državna preduzeča počela pri-vatizovati ili zatvarati, ali izvesni broj se i snašao: generalni direktor jedne od največih trgovinskih firmi u Rumuniji, "Metro", je Srbin Temišvarac; brojni Srbi - sa više ili manje uspeha - otvaraju sopstvene firme, utvrdujuči svoje prisustvo u privrednom životu Temišvara.
Razprave in gradivo. Ljubljana. 2005. št. 46
-213
Srpske škole. Srpske osnovne Škole su osnivane po kvartovima koje su Srbi naseljavali i spadaju medu najstarije škole koje se pominju u Temišvaru: u Fabriki je školsko zdanje zidano 1760, u Mehali pod kraj 18. veka11, a u Gradu je Teodor Jankovič Mirijevski, pod pokroviteljstvom Srpske eparhije, pri več postoječoj školi, počeo predavati "po novoj normi" več 1776. godine12.
Osnovne škole su ostale pri crkvi, to jest veroispovedne, sve do 1946. godine, kada su gradska i mehalska, na svoj zahtev, pretvorene u državne, a 1948. godine, na osnovu školske reforme, sve škole u Rumuniji su podržavljene. Srpske škole u Temišvaru su i do tada imale srazmerno mali broj učenika i radile u sistemu paralelne nastave, to jest sa jednom učiteljskom snagom u četiri razreda. Posle rata, medutim, broj prijavljenih učenika za srpske škole je počeo opadati, s jedne strane zbog toga što je posleratno naseljavanje Srba bilo u novoosnovanim kvartovima, podaleko od škola, s druge strane što je paalelna nastava sa više razreda bila prevazidena. Tako su i sve tri srpske osnovne škole po kvartovima zatvorene 1959. godine, s tim što je 1968. ponovo otvorena Srpska sekcija pri osnovnoj školi u Mehali, koja i sada postoji, ali i od svoga ponovnog ustanovljenja radi takode u sistemu paralelne nastave.
U meduvremenu su, na osnovu Konvencije o uredenju manjinskih osnovnih škola u Banatu, sklopljene izmedu Rumunije i Jugoslavije 1933. godine, u Temišvaru, 1934. godine, pri Liceju "K.D.Loga", odnosno pri Učiteljsko) školi, osnovane Srpske sekcije. Srpska učiteljska sekcija imala je skromne rezultate. Srpska sekcija niže gimnazije je 1943. prerasla u Srpsku sekciju više gimnazije, koja je 1948, na osno™ školske reforme, postala Srpska mešovita gimnazija u Temišvaru. Pri toj gimnaziji radila je i osnovna škola, tako da su se pod istim krovom nalazili svi razredi (od 1. do 12). Pod raznim organizacionim vidovima ta gimnazija je opstala, i još i sada postoji.
Naporedo sa Srpskom gimnazijom i pod istom upravom, godine 1948. u Temišvaru je osnovana i Srpska pedagoška škola, koja je obučavala učitelje za potrebe srpskih škola u Rumuniji, sve do 1958. godine, kada je ukinuta.
Godine 1950. osnovana je Srpska sekcija i pri Srednjotehničkoj poljoprivred-noj školi za melioraciju u Temišvaru; godine 1954. škola je premeštena u Veliki Semikluš, a Srpska sekcija je ukinuta 1956. godine.
Sem toga, od 1953- u Temišvaru je radila Srpska bogoslovija, koja je 1961. godine zatvorena, pošto je pripremila dovoljan broj sveštenika za ondašnje
potrebe naših parohija.
* * *
'1 Slobodan Kostic: Šematizam Pravoslavne srpske eparhije temiivarske u Kraljevini Rumuniji za 1924. god-inu, Timišoara. 1924, str. 64-65-
'2 Stevan Bugarski, Srpskopravoslavtje u Rumuniji, Temišvar- Beograd - Novi Sad. 1995, sir. 219.
214
Stevan Bugarski: Srbi u Temi.švaru
Sve u svemu, najstabilnija i najdugotrajnija je ostala gimnazija.
Postojanje snažne školske ustanove, Srpske gimnazije "Dositej", sa razredima počev od 1. do 12, nesumnjivo je velika prednost za Srbe u Temišvaru. Ipak, u gradu čije se ognjište prostire na preko 100 kvadratnih kilometara i koji ima preko 300.000 stanovnika, nije uvek jednostavno da deca nižih razreda dolaze u udal-jenu srpsku škoiu, osobito što u svim kvartovima, takoreči na dohvatu ruke, pos-toje rumunske škole.
Ove školske godine Srpska gimnazija ima 278 učenika u 12 razreda, od čega 172 u višim razredima (9-12), a samo 106 u nižini razredima (1-8). Več nekoliko godina zaredom u prvi razred se upisuje ispod 15 učenika, što če se ubuduče negativno odraziti na popunjavanje viših razreda. Svakako, u pitanju je mali prirodni priraštaj srpskoga stanovništva, ali i činjenica da srpska deca pohadaju rumunske škole. Pošto svako ima pravo da se školuje gde želi, nije popularno vršiti statistič-ka istraživanja u tom pogledu. Ipak, istraživanje koje je sproveo Timiški županijs-ki školski inšpektorat 1980. godine pokazalo je da su 1-7. razred dveju srpskih škola u Temišvaru pohadala 223 deteta, a da je u rumunskim školama bilo 320 učenika Srba13. To znači da je, sa stanovišta maksimalnog obuhvatanja srpske dece u srpske škole, široko polje za dalji rad. Ako se taj problem optimalno reši, Srpskoj gimnaziji u Temišvaru ne preti skoro zatvaranje.
Opšta srpska imovina54. Najvažnije srpske ustanove u Temišvaru nesumnjivo su crkva i škola.
Pošto su veroispovedne škole radile uglavnom u crkvenoopštinskim stam-benim zgradama, a Srpska gimnazija je otvorena u nacionafizovanoj zgradi katoličkog samostana, u kojoj se i sada nalazi, srpske škole u Temišvaru nemaju nikakvu značaj nu imovinu.
Što se tiče crkvene imovine, Srbima u Temišvaru pripadaju tri crkve, Vladičanski dvor i crkvenoopštinske stambene zgrade (2 u Gradu, 3 u Fabriki, 2 u Mehali). Pod uzurpacijom je lokacija na kojoj se od 18. veka nalazila letnja rezi-dencija temišvarskih vladika, s tim što je sama rezidencija potpuno demolirana, a posle 1990. na lokaciji su izgradene privatne zgrade. Premda je voden sudski pos-tupak, pokušava se da se proceduralnim radnjama izigra pravo vlasnika, Srpske eparhije.
Pri Gradskoj crkvenoj opštini postojale su, kao zasebna pravna lica, dve znača-
jne dobrotvorne zaklade, čiji se kapital sastojao od po jedne veleljepne zgrade i
* * *
13 Dušan Sabljič, Srpsko ¡kolstop u Rumuniji 1919-1989, Temišvar, 1996, str. 147 i 224-225.
Poglavlje prema; Stevan Bugarski, navedeno delo.
Razprave in gradivo. Ljubljana. 2005. št. 46
-215
zemljišta na kojoj se nalazi, a obe su u strogom centru grada. Jedna od zaklada je vračena (Skarlatin dom), i to kao ruševina, dok je druga (Makrin dom) pod uzur-pacijom, i za nju je več desetak godina u toku sudski postupak. U zamršenom procesu koji traje več desetak godina i koji je stigao i do Vrhovnog suda Rumunije, poslednja presuda, doneta oktobra ove godine, u korist je Srpske crkve. Prsuda još nije konačna, jer druga strana ponovo ima pravo na žalbu.
Učešče u političkom životu i srpske političke organizacije. Srbi su učestvovali u upravi grada: imali su, kao i Nemci, svoj magistrat sve do 1781, kada je Temišvar proglašen za kraljevsku slobodnu varoš; posle toga, u sjedinjenom gradskom magistratu imali su jednak broj predstavnika s Nemcima1,5.
Temišvarski vladika je, po dostojanstvu, bio član ugarske Dijete; posebno je viadika Petar Petrovič bio referendar u Ilirskoj, a po njenom ukidanju u Madžarskoj dvorskoj kancelariji.
Tokom bune 1848-1849. godine temišvarski Srbi su listom podržali temiš-varskoga zapovednika Georga Rukavinu da se grad ne preda Košutovoj vojsci, nego da ostane veran Bečkom dvoru16.
Srbi Temišvarci su podržavali srpske prvake koji su se u parlamentu ili inače zalagali za nacionalna prava. Ipak, neke srpske partije u Temišvaru dugo nije bilo. Prva politička partija osnovana je pod nazivom "Zemaljska srpska narodna stranka" 1934. godine; njeno bitisanje bilo je efemerno, a ukinuta je pred Drugi svets-ki rat.
Tokom rata u Temišvaru je osnovan Stavenski an ti fašist ički front; ova se organizacija zbog mnogih razloga nije mogla ozvaničiti, nego je po naredbi državnih vlasti godine 1945. pretvorena u Savez kulturno-demokratskih udruženja u Rumuniji, koji je raspušten, opet po naredbi vlasti, kao politički nepodoban, 1953. godine. Zatim je, opet iz propagandnih pobuda, 1968. osnovan Savet radnih ljudi srpske narodnosti, kao ispružena ruka Žuanijskoga komiteta Rumunska komu-nističke partije za srpsku nacionalnu manjinu. Godine 1990. osnovan je Savez Srba u Rumuniji, s jasnom naznakom da zastupa Srbe u odnosu na rumunske vlasti. Savez je po svom statutu kao masovna organizacija sa podružnicama i članstvom, ali pošto učestvuje na lokalnim i parlamentarnim izborima on ima i odlike političke partije. Savez je preuzeo na sebe izdavaštvo, novinu i književni
časopis, kulturno-umetničku deiatnost i učestvovanje u političkom životu. Težnja
* * *
" Slobodan Kostič, Grobovi episkopa i gradana temiSvarskih u Pravoslavnem srpskom sabomom hramu temišvarskom 1757-1838, Temišvar, 1938, ser, 15-16.
Stevan Bugarski, Srbi iz Temišvara i okolitie u dogadajima 1848-1849, Zbornik radona nattinag skupa Srspkipokrel u revoluciji 18481849, Novi Sad, 2000, sir. 151-173.
216
Stevan Bugarski: Srbi u Temi.švaru
mu je da, kao i njegovi prethodnici, podredi celokupni društveni život srpske manjine; za to nije dorastao, a na svu sreču - nema, kao prethodnici - podršku državnih vlasti da se svima nametne. Zbog toga su crkve, škole, radio i televizija nezavisne u odnosu na Savez.
Srpske dobrotvorne i kulturne organizacije11. Najstarijom modemom organi-zacijom Srba u Temišvaru uopšte smatra se Sodružestvo ljubitelja knjižestva srp-skog, osnovano 1827. godine. Mada je imalo izvesnu podršku lokalnih vlasti, društvo nije zaživelo, jer nije uspelo da privoli višu vlast da ga odobri.
Godine 1851. osnovano je Društvo Čitališta fabričkog, koje je vodilo i čitalište u jednoj od crkvenoopštinskih kuca fabričke crkve. Mada je zastoj u radu Društva vidljiv još od 1857. godine, kada je umro pokretač D. P. Tirol, ono je začrtalo duboku brazdu u kulturnom životu Srba, tako da je Čitaonica pri Fabričkoj crkvenoj opštini postojala sve do Drugoga svetskog rata, a deo njenih knjiga još i sada se čuva u parohijskoj knjižnici. Knjižnica je poznije bilo i pri Eparhiji, i pri Savezu slovenskih kulturno-demokratskih udruženja, i pri Srpskoj gimnaziji. Sada je najbolje opremljena i najviše poznata Srpska čitaonica koja je pre desetak god-ina osnovana pri Savezu Srba, a u crkvenoopštinskoj prostoriji Sabrne crkve.
Godine 1869- ozvaničila je svoj rad Srpska pevačka družina temišvarska. Usledile su zatim i druge pevačke družine: Mehalska "Zora" (1903), Kolo mladih Srba (1919), Fabrička "Sloga" (1923), Kolo srpske pmladine (1931). godine; pored ovih bilo je i drugih pevačkih društava, koja nisu nastojala da izrade status pravnog lica. Sve su te družine radile uglavnom do Drugoga svetskog rata.
Godine 1900. registrovana je Temišvarska dobrotvorna zadruga istočno-pravoslavnih Srpkinja, koja je radila sve do Drugoga svetskog rata, kada je priku-pljala pomoč za zarobljenike u tranzitnim logorima, kojih je bilo u Temišvaru.
Posle Drugoga svetskog rata Savez slovenskih kulturno-demokratskih udruženja u Rumuniji, za vreme dok je bio u milosti političkih državnih vlasti, nas-tojao je da potpuno prisvoji celokupnu dobrotvornu i kulturnu delatnost Srba. Tako je 1945. godine preuzeo Eparhijski srednjoškolski internat, Temišvarskoj dobrotvornoj zadruzi Srpkinja uskratio pravo da se stara o internatskoj menzi, a veštim postupkom obustavio rad svih temišvarskih kuturno-umetničkih družina. U stvari, želeo je - ili se od njega tražilo - da postane jedina organizacija Srba u Rumuniji, koja da kontroliše i celokupnu kulturno-umetničku delatnost.
Objedinjujuči u Temišvaru najmanje četiri društva (Pevačku družinu, "Zoru",
* * *
Foglavlje prema: Sava Ilic, Prilog o horshoj delatnosti Srba u Temišvaru i Banatu (1868-1944), Bukurešt. 1978. i Ljubomir Stepanov, Mladost žubori, srcu govori..., Temišvar, 1994.
Razprave in gradivo. Ljubljana. 2005. št. 46
-208
"Slogu" i Kolo srpske omladine), uz to još i pozajmljujuči pevače profesionalce Savez je ostvario na umetničkom planu veoma mnogo, ali se to pokazalo neispla-tivim: pošto je vrlo brzo pao u nemilost političkih vlasti, njegovim ukidanjem 1953. godine ukinute su i sve formacije koje su radile pod njegovim pokričem.
Toga istorijskog momenta i u datim istorijskim okolnostima, nije bilo ni teoretske nade da se obnovi ma i jedno od društava koja su bila žrtvovana radi stvaranja i ugleda Saveza; proces je, nažalost, bio ireverzibilan. Ugled i prestiž koje su Srbi u Temišvaru gradili decenijama istrošeni su političkom voljom koju karak-teriše kratkovidost i neodgovorno nastojanje Saveza, za samo nekoliko godina. Mada su uslovi pod kojima se to sve odigravalo složeni, ostala je konstatacija i gorki ukus da su to Srbi učinili svojom rukom.
Godine 1954. osnovan je Srpski državni ansambl pesama i igara, jedina srpska umetnička profesionalna ustanova u Rumuniji, profesionalna u smislu da su svi njeni članovi bili redovno zaposleni i plačeni. Oni nisu ni izdaleka bili profesionalci, ali su živeli od svoga rada. I ovaj ansambl je imao prvenstveno zadatak poli-tičke propagande i ukinut je čim ona više nije bila potrebna, 1970. godine.
Odmah po rasformiranju ansambla od njegovih članova je obrazovana folklorna grupa "Kolo" u okviru rumunskoga Folklornog ansambla "Banatul"; uz podosta teškoča "Kolo" je radilo do 1991. godine. Takode je na inicijativu bivših članova Ansambla osnovano amatersko društvo "Zora" pri Municipijskom domu kulture, koje je s prekidima aktivisalo do skoro; iz njenih redova izdvojila se pevačka grupa "Sloga", kojoj su kasnije pristupili i tamburasi. Sve su to ostaci ostataka, i njihova se delatnost uglavnom svodila na izvodenje onoga što je neka-da usvojeno.
Nezavisno od njih, godine 1969- osnovano je studentsko Kulturno-umetničko društvo "Mladost", 1988. obnovljen je Hor Saborne crkve, a 1991. osnovana instrumentalna družina "Temišvarski tamburaši".
Sa izuzetkom Državnoga ansambla, nijedno srpsko kulturno-umetničko društvo u Temišvaru posle Drugoga svetskog rata nije imalo status pravnog lica.
Srpska periodika u Temišvarum. Srpska periodika u Temišvaru počela je sa godišnjakom pod naslovom "Banatskij almanah", koji je izdavan 1827-1829. te tako spada medu prve srpske periodike uopšte. Zamišljen kao organ Sodružestva ljubitelja knjižestva srpskog, almanah je prestao izlaziti kada je Sodružestvo
raspušteno. Pri Društvu Čitališta fabričkog izlazio je godišnjak "Tamišvarskij
* * *
Opširnije u Sievan Bugarski, Srpska književna periodika u Temišvaru, "Književni život", XXXIX, ur. 3C100J/1995.
218_Stevan Bugarski: Srbi u Temi.švaru
kalendar", vrlo sličan "Banatskom almanahu", 1854-1858. Naredni almanasi-godišnjaci javili su se tek posle više decenija: "Srpski narodni kalendar" izlazio je 1932-1936, "Kalendar »Temišvarskog vesnika«" - 1938-1947, i "Kalendar »Pravda«" 1948-1951.
Što se tiče samih listova i časopisa, u razdoblju 1851-1856. u Temišvaru je štam pan "Zemaljsko- zakonski i praviteljstveni list", zvanično glasilo provincije Srpske Vojvodovine i Tamiškog Banata. Tokom dva meseca, oktobra i novembra 1851, Milorad Medakovič je izdao u Temišvaru 12 brojeva "Južne pčele", koju je zatim preneo u Novi Sad. Godine 1852. Aleksandar Andrič je pokrenuo list "Svetovid", ali nije sastavio u Temišvaru ni punu godinu, pa se početkom 1853. preselio u Beč. Godine 1878. počeo je izlaziti u Temišvaru politički list "Narodni glasnik", koji je podržavala vladarska kuča Karadordeviča; pri njemu je 1880. izdavan i književni list "Smotra". Oba lista su prekinula izlaženje 1880. godine. Za vreme dok je u Temišvaru boravila vojska Srbije, 1918-1919, izlazio je list "Sloga"; po odlasku Srbijanske vojske iz Temišvara list je premešten u Veliki Bečkerek.
Prvi srpski periodik pokrenut u Rumuniji bio je "Glasnik. Crkveni, školski i društveni list", glasilo Pravoslavne srpske eparhije temišvarske. List je poznije preimenovan u časopis, a izlazio je, s prekidima, do 1946. godine. Godine 1972. Eparhija je obnovila izlaženje svoga glasila, pod naslovom "Bilten Srpskog pravoslavnog vikarijata u Temišvaru", koje je godine 1990. preimenovano u "Glasnik. Crkveni časopis", i pod tim naslovom izlazi i sada.
Privatni političko-informativni list "Temlšvarski vesnik" izlazio je 1934-1947. godine, dovijajuči se i pod raznim predramim diktaturama i pod ratnom cenzuram; ukinut je od na rod no-de mokra tske vlasti, jer je želeo da sačuva nezavis-nost i nije prihvatio predlog da se pretvori u organ novih srpskih posleratnih organizacija.
Levo orijentisana grupa intelektualaca pokušala je 1936. da pokrene časopis "Život"; uspela je da izda samo dva broja. Pozivajuči se više na njegov naziv nego li na program, 1957. je ustanovljen časopis "Novi život", organ Saveza pisaca Rumunije, koji preimenovan (godine 1964) u "Književni život", izlazi i sada, ali kao organ Saveza Srba.
Najdugovečniji srpski list u Temišvaru bio je "Pravda". Pokrenut kao organ efe-mernoga Slavenskog antifašističkog fronta 1944, list je obezbedio priznanje i pomoč političkih državnih organa, pa je menjao i izdavače, i profil, i format, i dinamiku izlaženja, pa i naslov (od 1969 naslov je "Banatske novine"), ali je izlazio sve do 1990. godine.
"Kulturni uputnik" je kao propagandni časopis za kulturu pokrenut 1948. godine; od godine 1955. do prestanka izlaženja 1958. izlazio je pod naslovom "Narodna kultura".
Razprave in gradivo. Ljubljana. 2005. št. 46
-219
Posle dogadaja 1989. kolektiv "Banatskih novina" odlučio je da izdaje nov list, naslovljen "Naša reč", koji je postao organ Saveza Srba u Rumuniji, i kao takav izdaje se o državnom trošku.
Kao zanimljivost, posle nekih nesporazuma u redakciji "Naše reči", godine 2002. počeo je izlaziti u privatnoj režiji časopis maloga formata i tiraža "Zeleni konj ', prvi i jedini srpski periodik koji se u Temišvaru štampa latinicom.
Izdavanje knjiga. Temišvarski Srbi su svoje knjige od starine štampali uglavnom u Pešti i Beču. Srpske štamparije u Temišvaru javljaju se u 19- veku. Mada je štampanje knjiga bilo samo sporadično, u Temišvaru je izdavano iz mnogih domena: beletristike, istorije, geografije, medicine, filozofije, teologije, politike, ekonomije.
Sada Savez Srba izdvaja iz svoga budžeta deo sredstava i izdaje, u manje-više improvizovanim uslovima, godišnje po desetak malotiražnih knjiga, namenjenih uskom čitalačkom krugu. No kada se knjiga odštampa Savez nema mrežu za plasman, pa zato knjige tavore po skladištima i teško stižu u prave ruke. Takvo izdavaštvo, koje tavori na entuzijazmu i na državnim jaslama, ne može biti dugov-ečno i trebalo bi ga na vreme preosmisliti.
Zaključak i perspektive. U Temišvaru sada živi Srba više no ikad, no oni su slabo medusobno povezani i nemaju, kao nekada, dobro organizovani društveni život. Grad na Begeju če i dalje ostati stecište Srba, koji, zbog društvenih prilika, sve više napuštaju seta. Temišvar če, dakle, i dalje sve više opravdavati svoj nadi-mak največega srpskog sela u Rumuniji, ali če sjaj i domet Srba zavisiti uglavnom od prodora pojedinaca. A kako su pojedinci u Temišvaru bili i Dositej, i Vuk, i karlovački mitropoliti Mojsej Putnik, Vikentijejovanovič Vidak, Samuil Maširevič i Georgije Brankovič, i Branko, i Sterija, i patrijarh srpski Vikentije, i Crnjanski i toliki drugi, na Srbima još dugo neče biti da unaprede, nego da dostignu i saču-vaju predstavu koju su o srpskom narodu izgradili njihovi prethodnici.