Poročila - Reports
REGIONALNA LINGVISTIČNA ATLASA: ISTRIOTSKI LINGVISTIČNI ATLAS (ILA), ISTRO-ROMUNSKI LINGVISTIČNI ATLAS (IRLA)
Na povabilo organizatorja simpozija predstavljam dva svoja regionalna atlasa: prvi, istriotski (v sodelovanju z Barbaro Buršic Giudici), je izšel leta 1998, drugi, istroromunski, pa leta 2002 (čez dve leti, 2004, v posebnem zvezku tudi kazala k slednjemu). Obe knjigi je izdala Znanstvena udruga MEDITERAN iz Pulja. Atlasa sta del projekta Istrski lingvistični atlas1 ki je trenutno v zaključni fazi zbiranja gradiva. Za delno objavo sem se odločil, ker gre za dva idioma z zelo majhnim številom govorcev, ki praktično že izginjata, in je bilo potrebno čim prej objaviti zbrano gradivo, da bi ga v pregledni obliki lahko v roke dobili tudi najstarejši govorci in prispevali k njegovemu dopolnjevanju in popravljanju napak. Danes lahko rečem, da je bila taka odločitev smotrna; na mizi imam lep kupček dopolnitev in popravkov, ki jih bom uvrstil v dokončno izdajo.2
V prvem delu članka bodo predstavljeni vprašalnica obeh atlasov in osnovni podatki o istriotščini in istro-romunščini. Sledijo izbrani deli iz peres uveljavljenih jezikoslovcev, ki so pisali o ILA in IrLA. Vsi povzeti deli so v jeziku izvirnika, brez prevoda.
Vprašalnica
Vprašalnica je za oba atlasa enaka. V ILA je dvojezična (v hrvaščini in italijanščini), v IrLA pa trijezična (v hrvaščini, romunščini in italijanščini). Vprašalnico sva izdelala s prof. Fran-com Crevatinom s tržaške univerze s sodelavci: iz Pulja dr. Barbara Buršic Giu -dici in mag. Srda Orbanic; iz Trsta prof. dr. Rada Cossutta, dr. Luciano Rocchi in dr. Marcello Marinucci. Osnova za našo vprašalnico so bili v celoti ali delno objavljeni atlasi romanskih in slovanskih jezikov (ASLEF, SLA, OLA, ALI ...). Osnovna vprašalnica vsebuje 1898 vprašanj, razporejenih v štirinajst semantičnih skupin: 1. Vremenske razmere; 2. Geomorfologija; 3. Običaji in institucije; 4. Telo in občutki; 5. Števniki in opisni pridevniki; 6. Čas in koledar; 7. Življenje, poroka in družina; 8. Hiša in posestvo; 9. Garderoba in dodatki; 10. Hrana in pijača; 11. Živalstvo; 12. Poljedelstvo; 13. Samorasle rastline; 14. Gobe. Če je vas ob morju, je dodanih še 435 vprašanj (1899-2334) s področja pomorstva in ribištva.
Istriotščina in istroromunščina Istriotščina3
Istriotski govori so predbenečanski, avtohtoni romanski govori na istrskem
1	Projekt je bil zasnovan kot mednarodni: z ene strani raziskovalci s tedanje Filozofske fakultete v Pulju, z druge pa raziskovalci z Visoke šole za prevajalce in tolmače v Trstu. Glavna nosilca sva bila jaz in prof. Franco Crevatin. Obe ekipi sta skupno izdelali vprašalnico in določili način zapisovanja. Določene so bile tudi točke, ki naj bi jih vsaka ekipa pripravila za objavo. Po izidu Istriotskega lingvističnega atlasa, iz razlogov, ki jih tu ne bi navajal, je sodelovanje ugasnilo. Projekt od tedaj nadaljujem sam s svojimi sodelavci. Spremenil sem tudi način zapisovanja, ki sem ga uporabil v Istroromunskem lingvističnem atlasu.
2	Seveda te podatke že upoštevam pri svojih člankih in knjigah.
3	Nemški prevod v Filipi 2002: 87-89.
— 191 —
Poročila - Reports
polotoku. Danes tvorijo jezikovni otok 1. stopnje na jugu istrskega polotoka. Ohranili so se samo v šestih krajih: Ro-vinj (it. Rovigno), Vodnjan (it. Digna-no), Bale (it. Valle), Fažana (it. Fasana), Galižana (it. Gallesano) in Šišan (it. Sis-sano). Istriotščina je danes v hudi krizi. živi predvsem v ustih starej ših prebivalcev omenjenih šestih krajev. Mladi jo v glavnem poznajo, a je ne uporabljajo pri medsebojni komunikaciji in niti, ko se pogovarjajo s starejšimi, ki so vsi po vrsti najmanj dvojezični. Uporabljajo ali istrobeneščino (z italofoni) ali hrvaščino (s kroatofoni). Hrvatje iz teh vasi poznajo istriotščino izjemno slabo. Jezik je najbolj ogrožen v Fažani (zdi se, da jo danes v Fažani nihče več aktivno ne uporablja, obstaja pa še vedno več ljudi, ki bi bili sposobni govoriti v tem izumirajočem narečju). Najbolj trdno se drži v Balah. Tudi v Rovinju je težko najti istriotofona, vendar imamo tam nekaj dokaj plodnih pisateljev (npr. Ligio Zanini, Giusto Curto), ki so pisali v domačem narečju in je s tem položaj tega govora v Rovinju bistveno ojačan.
V	vodnjanščini piše pesnica Loredana Bogliun Debeljuh, v balščini pa pesnica Romina Flores.
Jezikovno so istriotski govori močno ogroženi. Vplivi sosednjih govorov (istrobeneških in hrvaških) so vidni na vseh jezikovnih ravneh (fonetski, morfološki, leksikološki in celo prozodični).
V	bližnji prihodnosti bodo najbrž posto -poma zamenjani z istrobeneščino, ker se ne bodo imeli moči obdržati, predvsem zato, ker se imajo istriotofoni za Italijane in ne benečanščine ne italijanščine nimajo za tuja govora, zato ne čutijo potrebe, da bi lastno identiteto branili z domačim govorom. Mnogi istriotofoni se niti ne zavedajo, da istriotščina ne sodi v italijanski diasistem, mislijo, da je to le ena od različic istrobeneščine.
Istriotščina, danes močno venecija-nizirana, je vendar ohranila nekatere značilnosti, ki jo bistveno razlikujejo od istrobeneščine in od furlanščine: npr. končnico -o za benečansko -e (la lato »mleko«, la karno »meso«, sempro »ve-dno«); enotno obliko za 1. in 2. osebo prihodnjika in pogojnika (cantare »pel bom; pel boš«; kantaravi »jaz bi pel; ti bi pel«).
Položaj istriotščine v romanski jezikovni družini še vedno ni določen. Pomembna hrvaška romanista Petar Skok in Pavao Tekavčic menita, da je istriotščina v svoji najstarejši fazi sorodna dalmatščini, večina italijanskih jezikoslovcev (Bartoli, Tagliavini, Pellegrini, Battisti in drugi) pa trdi, da gre le za arhaične benečanske dialekte. Domneva A. Ivea in C. Merla o furlanščini kot izhodiščni točki za istriotščino je opuščena. M. Deanovic je menil, da so istriotski govori popolnoma samostojni v romanskem jezikovnem okolju.
Ena od možnih hipotez o položaju istriotščine v romanski jezikovni družini, ki jo predlaga avtor tega članka, bi bila, da se je iz nekoč enotne vulgarne latinščine najprej oblikovalo nekaj sorodnih jezikovnih skupin, iz katerih so se začeli oblikovati romanski jeziki. Pri nekaterih skupinah pa se je razvoj v romanske jezike pretrgal, in so le-te ponovno razpadle na več sorodnih jezikovnih skupin, ki so, neodvisno druga od druge, nadaljevale z razvojem v določene romanske jezike. Menimo, da je tako usodo doživel postlatinski romanski jezik v Furlaniji, Istri in Dalmaciji, ki naj bi po razpadu vulgarne latinščine bil ostal enoten. Domnevamo, da je jezik v teh pokrajinah bil enoten do prihoda Slovanov (VI. ali VII. stoletje) na območja vzhodnojadranskih obal ali pa v njihovo neposredno bližino. Slovani so prihajali v valovih in niso povsod
- 192 --Slavia Centralis 1/2010
Poročila - Reports
dospeli do obale; tam, kjer so, so se zapičili kot klin in ločili romansko prebivalstvo med seboj. Domnevamo, da je prvi klin treba iskati južno od Milj in Trsta, drugi pa okoli Senja (Vinodol). Ti slovanski klini so vzrok, da so iz enotne romanščine naših treh pokrajin začele svoj neodvisni razvoj tri nove skupine romanskih jezikov: furlanski govori na severu, dalmatski na jugu in istriotski v Istri. Od X. stoletja postaja vpliv Benetk (torej beneščine) v Istri in Dalmaciji bistveno večji. Dokončni udarec vsem govorom, ki so nastali iz enotne romanščine Furlanije, Istre in Dalmacije v Istri in Dalmaciji, je zadala beneščina, ki je popolnoma nadomestila večino dalmatskih govorov že med XI. in XV. stoletjem, le na otoku Krku šele proti koncu prejšnjega stoletja, furlanske govore v Miljah in Trstu tudi v XIX. stoletju, istriotske govore (ki so se le delno ohranili do danes) pa najbrž že zelo zgodaj (najbrž zaradi tega nimamo pisanih dokumentov), morda že v X. ali XI. stoletju.4 V slovenskih govorih Istre imamo vrsto romanskih izposojenk, ki vsebujejo predbenečanske oziroma predneolatinske jezikovne prvine (npr. flonda »frača«, Dekani; Flum »reka Dragonja«, Krkavče itd.), ki jih bo treba, če sprejmemo zgornjo predpostavko, imeti za relikte iz predneolatinskih jezikovnih plasti, ki so skupni furlanščini, dalmatščini in istriotščini, in ne za bolj ali manj recentne furlanizme.
Kakorkoli že, bo položaj istriotšči-ne v okviru romanskih jezikov še precej časa ostal odprt problem, ki ga bo mogoče razvozlati šele tedaj, ko bomo imeli popolno sliko istriotskih govorov
in bo moč natančneje rekonstruirati najstarejša stanja. Nič manj pomembne v ta namen niso predvsem leksikološke raziskave hrvaških in slovenskih istrskih govorov, saj bi v njih zagotovo bilo moč najti okamenele predbenečanske jezikovne plasti, prej kot v istrobene-ških govorih seveda.
Istroromunščina5
Istrorumunji su po svoj prilici potomci balkanskih Vlaha koje kao Vlahe ili pak Morlake spominju mnogobrojni srednjo-vjekovni dokumenti iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine (valja imati na umu da su u povijesnim dokumentima to nazivi i za neke druge etničke skupine - npr. pravoslavno žiteljstvo Dalmatinske zagore - tako da se ne može i ne smije svaki zapis koji govori o Vlasima ili Morlaci-ma odmah povezati s rumunjskim etni-kumom). Prvi se put vlaški stočari u Istri spominju u XII. stoljecu, no današnji su istrorumunjofoni vjerojatno potomci Vlaha koji su koncem XV. i početkom XVI. stoljeca iz unutrašnjosti Dalmacije, s područja oko Dinare i južnog Velebita, dovedeni najprije na otok Krk, a zatim i u Istru, na područja opustošena opetova-nim kugama i malarijama - vecina tih doseljenika bili su Hrvati. Ima i teorija o autohtonosti istarskih rumunjofona (Covaz, Maiorescu, Onciul), no te su teze danas uglavnom odbačene. O tomu, da su pristigli upravo iz navedenih pod-ručja, svjedoči i znatan broj čakavskih elemenata u istrorumunjskim govorima kojih u istarskim autohtonim čakavskim idiomima nema, a koje mnogi, preteži-to rumunjski, autori često, bez dublje
4	Več o tem v: Bartoli 1906; Cernecca 1986; Dalla Zonca 1978; Dante, De Vulgari elo-quentia, I: 11; Deanovic 1955; Decarli 1976; Filipi 1987, 2002; Ive 1975; Muljačic 1991; Tagliavini 1972; Tekavčic 1971, 1976.
5	Nemški prevod v Filipi 2002: 91-96.
— 193 —
Poročila - Reports
provjere, olako pripisuju posudenicama iz okolnih slovenskih dijalekata - kao što doduše često čine i s čakavizmi-ma koji postoje u istarskim autohtonim čakavskim govorima a poklapaju se sa slovenskim riječima (npr. varb^ »vrba«, verug% »lanac«, skutq »skuta« itd. itd.). Još u XIX. solječu rumunjofoni su obitavali područje Dubašnice i Poljica na otoku Krku (1819. na tom je govoru svečenik Ivan Feretic zabilježio Očenaš i Zdravomariju, što je S. Pu§cariu obja-vio 1929.). Danas se na Krku više ne govori rumunjskim idiomom srodnim istrorumunjskome, on se ugasio negdje u prvoj polovici XIX. stolječa: ostali su nam samo tragovi u toponimiji (npr. Vrhure = Vrh + -ure »rumunjski mno-žinski nastavak za imenice srednjega roda«, Sekara »raž«) i nekoliko apelativa (npr. puljic »ptica« (< krčkorum. *pulu (potvrdeno za ir.) < lat. *pullius »mlado životinje«, REW 6826 - u standardnom rum. pui znači »pilič«, a za pticu se kaže pasare), čura, čuralo »sito«). Što se Istre tiče, istrorumunjski se prostirao šire nego danas. O tomu nam svjedoče brojni toponimi (npr. Katun, Kature, Fečori = mn. od fečor »dijete, dječak, dečko«), prezimena (npr. Katunaric, Licul, Fa-raguna < rum. fara guna = »bez« + »pastirska kabanica«, Poropat = poro < rum. fara, ir. far(a) »bez«, do hrvatskih usta došlo prije XV. st. dok Slaveni još nisu poznavali fonem /f/ pa se on preno-sio ili kao /p/ ili kao /v/, + pat »krevet«) i apelativi (npr. strpla »ovca koja se još nije ojanjila« = poimeničen rum. pridjev sterp, stearpa »neplodan, -a«, usp. rum. oaie stearpa »neplodna ovca«.
Istrorumunjskim, po broju govornika najmanjim od četiriju povijesnih rumunjskih dijalekata, danas se govori samo u desetak sela i zaselaka u Istri. Osnovna podjela istrorumunjskih govora dijeli ih na sjeverne i južne. Govor-
nici prve skupine žive u mjestu žejane (ir. Žej3n) koje se nalazi na sjevernoj padini Učke, sjeverozapadno od Rijeke, a govornici druge skupine na sjeverno-me i zapadnome rubu Čepičkoga polja u nekoliko mjesta opčine Kršan. Selo žejane ima 102 kuče (mnoge u jako lo-šem stanju, dosta ih je i zaključanih, tj. napuštenih) i 146 stanovnika, mladih od 20 godina dvadeset. Svi oni u najgorem slučaju razumiju istrorumunjski, a velika se večina može bez problema služiti tim idiomom (odlično se njime služi i nekoliko žena koje su se udale iz okolnih neistrorumunjskih krajeva). Valja imati na umu da večina od navedenoga broja žitelja ne živi stalno u žejanama nego u okolnim mjestima i gradovima (Opatija, Lovran, Matulji, ...) i u rodno mjesto dolazi uglavnom vikendom - u mjestu je organizirano kulturno-umjet-ničko društvo, imaju obnovljenu crkvu ali več dosta dugo nemaju ni jedne je-dine gostionice. Bilo kako bilo, žejanci su kompaktni, trude se njegovati vlastite tradicije i da nema nezadrživa iseljava-nja stanovništva, istrorumunjski bi u žejanama imao lijepu budučnost: prema procjenama A. Kovačeca u žejanama je još s početka šezdesetih godina bilo izmedu 450 i 500 istrorumunjofona, a prema popisu pučanstva iz 1991. godi-ne tamo je živjelo samo 189 ljudi što manje-više odgovara i broju govornika. Na jugu su istrorumunjofoni raštrkani po omanjim selima i sveukupno ih ima još manje nego u žejanama. Oni nisu kompaktni i nemaju nikakvih kulturnih ili umjetničkih udruga - u Šušnjevici doduše postoji gostionica koja je uglavnom prazna i sve je češče zatvorena. Prema našoj prosudbi (moglo bi se reči i brojenjima) danas se u južnim selima istrorumunjskim služi samo devedese-tak ljudi - djece gotovo da i nema (prema Kovačecovim procjenama s početka
- 194 --Slavia Centralis 1/2010
Poročila - Reports
šezdesetih bilo je izmedu 800 i 1000 govornika, a prema popisu pučanstva iz 1991. u mjestima gdje se tada još uvijek govorilo istrorumunjskim ukupan broj stanovnika bio je 338 što, za razliku od žejana, ne znači i broj govornika do ko-jega se, prema našim prosudbama, može doči ako od navedenoga broja oduzme-mo nešto više od polovice popisanih. Najviše istrorumunjofona ima u Novoj Vasi (ir. Noselo ili Nosela), četrdese-tak, zatim u Šušnjevici (ir. Susnevicg ili Šušnevicg), tridesetak, u Jesenoviku (s pripadajučim zaselcima) (ir. Sukodru) desetak. U ostalim ih se mjestima može doslovce, osim u jednom slučaju, pobro-jati na prste jedne ruke. U Letaju troje: jedan muškarac koji je tamo i roden (on dobro razumije ali loše govori) i dvi-je žene, jedna koja je idiom donijela iz rodnih Trkovaca (danas prazan zaselak koji spada pod Brdo) i druga koja ga je naučila u osnovnoj školi u Šušnjevici. U selu Brdo (ir. Barda ili Bardo) danas živi dvoje ljudi, oboje istrorumunjofoni, u Kostrčanima (ir. Kostarčan) od 18 žitelja šestoro govori istrorumunjski (ovamo ubrajamo i jednog čovjeka iz Labina koji je odrastao u Novoj Vasi i tamo u djetinstvu naučio istrorumunjski), u Zankovcima (ir. Zankovci) ima šestoro žitelja, pet govornika (jedan se nedavno doselio iz Dolinšcine, zaselka koji je njegovim odlaskom ostao prazan). Zaselak Miheli ima troje stanovnika koji govore istrorumunjskim (dva muškarca koja su tamo i rodena i jedna žena koja se udala iz Dražine - u Dražini živi još šest ljudi od kojih je samo jedan istrorumunjofon). U zaselku Draga od četiri stanovnika dvojica se služe istrorumunjskim, a u zaselku Jelavici od troje jedan. Istrorumunjski se do nedavna govorio u još nekoliko zaselaka: Trkovci, Perasi (ir. Perasi), Grobnik (ir. Gromnik - posljed-nji govornik umro 1998.), Gradinje.
Ukupan broj istrorumunjofona ne prelazi dakle 250. Tom broju valja pri-dodati i Istrorumunje koji su se odselili u istarska i kvarnerska gradska središta a i one koji su emigrirali u Ameriku, Australiju i zemlje zapadne Europe -prema nekim istraživanjima prvi nara-štaj raseljenih istorumunjofona dobro čuva rodni idiom. Radi preciznosti, broju govornika valja pridodati i manji broj govornika istrorumunjkoga koji potječu iz obitelji u kojima se govori čakavski i raznih doseljenika (medu istrorumunjo -fone spada i jedan Albanac).
Nazivi istrorumunjski i Istrorumu-nji učenog su podrijetla i koriste se u romanistici več više od sto godina. Sami stanovnici sebe ne nazivaju tako. U svojoj Historia di Trieste izišloj 1698. talijanski povjesničar Ireneo della Cro-ce pedesetak redaka posvečuje, kako ih sam naziva, Cičima (u izvorniku Chichi). Ireneo della Croce prvi navodi 23 istrorumunjske riječi i sintagme s prije-vodom na talijanski ili latinski i veli da ti stanovnici sebe nazivaju Rumerima. Ako je navod točan, Istrorumunji su u XVII. stolječu sebe nazivali imenom Rumar što prema zakonitostima istroru-munjskoga u potpunosti odgovara etni-ku Ruman i arumunjskome Arman koji se prema lat. Romanus učenim putom preoblikovao u Roman. Nije jasno kako su u dvjestotinjak godina Istrorumunji mogli izgubiti vlastito ime i kako se to ime nije sačuvalo ni u jednom drugom istarskom idiomu. Prema svim popisima pučanstva nakon II. svjetskoga rata Istrorumunji se izjašnjavaju jednako kao i okolno pučanstvo u Istri. Oni ne osječaju jedinstvo s rumunjskim nacionalnim korpusom i sebe nazivaju onako kako se i izjašnjavaju u popisima, a užu pripadnost izražavaju prema mjestu u kojem žive: Žejanci »žejanci«, Susnevci ili Šušnevci »Šušnjevci«, Kostarčanci
— 195 —
Poročila - Reports
»Kostrčanci«, Novošani »Novovašani, čak. Novošani«, Brijani »čak. Brijani« itd. Osobito u žejanama, izjašnjavaju se kao Hrvati. Okolno stanovništvo Istro -rumunje naziva Vlasima ili Cicima, no oni sami sebe tako ne zovu. Svoj idiom pak Istrorumunji nazivaju pridjevom od mjesta stanovanja: žejanski, susnevski ili šušnevski, novošanski, brijanski itd. ili sintagmama (cuvinta) po žejansku, (ganej) po susnevsku ili po šušnevsku, po novošansku, po brijansku itd. U južnim selima svoj jezik nazivaju i vlaški »vlaški« odnosno vlašk% limbe »vlaški jezik« ili po vlašku »po vlašku«. U literaturi se navodi da za »govoriti istroru-munjski« Istrorumunji rabe i sintagme tipa po naški, po našu, po naše. Prema našim istraživanjima sintagme toga tipa u istrorumunjskome uvijek, barem danas, znače »čakavski«, a pretpostavlja-mo da je, barem u južnim selima za što imamo podatke, tako bilo i prije jer na isti način sintagmu rabe i Istrorumunji koji su emigrirali u Ameriku prije ili poslije II. svjetskog rata.
U odnosu na druge rumunjske dija-lekte istrorumunjski je najsličniji dač-korumunjskome, a podosta se od svih dijalekata rumunjskoga jezika razlikuje nadasve zbog različitih adstrata: u istrorumunjskom nema turcizama, osim preuzetih iz čakavskih govora (npr. žepu »džep«), nema neogrecizama, a ni-su poznate ni pojave uvjetovane tzv. balkanskim jezičnim savezom (objekt se ne ponavlja osobnom zamjenicom, funkciju infinitiva nema sintagma da + prezent nego se infinitiv, koji je uvijek bez a, rabi kao u čakavskom). Višesto-ljetna prožimanja s čakavskim idiomi-ma uzrokom su sve češcih kalkiranja i hrvatskih slovničnih i leksičkih modela, pa se tako red riječi u istrorumunjskom tijekom stoljeca izjednačio s čakavskim, a razvile su se i dvije nove slovnične
kategorije: srednji rod slavenskoga tipa (koji se oblikuje s pomocu morfema -o), koji potiskuje srednji rod rumunjskoga tipa (dvorod), i glagolski vid (istrorumunjski je tako postao jedini romanski idiom koji razlikuje svršene, trajne i učestale glagole koji se tvore s pomocu čakavskih morfema). Pod utjecajem čakavskoga u svim se mjestima gjde se govori istrorumunjski, osim u Šušnjevi-ci i Novoj Vasi, gubi opozicija odredeni vs. neodredeni član za mnoge imenice ž. r. na promjenom tog neekonomič-nog glasa u -a što izjednačuje oblike za odredeni i neodredeni član (npr. o kaprf »jedna koza« - kapra »koza« ^ o kapra - kapra). Dakako, ima i elemena-ta koji su zajednički istrorumunjskome i drugim rumunjskim dijalektima. Stari se leksik poklapa u svim rumunjskim dijalektima, u istrorumunjskom kao i u svim ostalim rumunjskim dijalekti-ma oblik za dativ jednak je obliku za genitiv, odredeni je član postponiran, naglasak nikada ne pada na član i ne mi-jenja se u izvedenim oblicima ako nema glasovnih promjena. I istrorumunjski poznaje rotacizam intervokalnoga l koje prelazi u r, no rotacizam n > r (npr. bur »dobar« - rum. bun, mire »meni« - rum. mine, p3re »kruh« - rum. parne) na sinkronijskoj ga razini razlikuje od ostalih rumunjskih dijalekata, dok ga na dijakronijskoj dovodi u svezu s govori-ma u Maramurešu, pa neki rumunjski lingvisti (Popovici, Caragiu-Mariotea-nu) drže da se istrorumunjski formirao sjeverno od Dunava, a za Popovicia istrorumunjski je dačkorumunjski dija-lekat prenesen u Istru.
Kako je vec rečeno osnovna je podje -la istrorumunjskih govora na sjeverne i južne. Izmedu ovih dviju skupina vec dugo dugo vremena ne postoje nikakve veze (a prema konfiguraciji terena su-deci nije ih bilo ni u doba doseljenja),
- 196 --Slavia Centralis 1/2010
Poročila - Reports
tako da se razvijaju potpuno neovisno jedna od druge.
žejanski je konzervativniji od južnih govora: čuva više starih rumunj-skih riječi (npr. cuvinti »govoriti« u žejanama vs. ganej na jugu, anceleže »razumjeti« vs. razumi ili kapi, oste »rat« vs. vojske ili gvere), dvopadež-na sintetična deklinacija sačuvana je puno bolje nego na jugu. Ipak, u južnim su se selima sačuvali imperfekt (jo lukrajam »ja sam običavao raditi«) i dvorod (npr. ur hrušt »hrušt (Melo-lontha melolontha)« - doj hrušture u Žejanama vs. ur hrušt - do hrušture u južnim selima) pa su po tomu južni govori konzervativniji.
Južna su sela otvorenija inovacijama od Žejana. Razlika u posudenom leksiku znatna je zbog različitih tipova govora na žejanskom i čepickom po-dručju (npr. tisuc »tisucu« u Žejanama vs. miiar na jugu).
I sami se južni govori medusobno razlikuju, i to na leksičkom (npr. aze u Brdu vs. asteze u Šušnjevici) i na gla-sovnom planu (npr. mutar^ u Šušnjevici vs. muiare u Brdu). Ne tako davno Šuš-njevica se, i manji dio Nove Vasi, do nedavna od ostalih mjesta razlikovala po tomu što nije razlikovala glasove c, z, s od č, ž, š (realizirali su se pretežno piskavi glasovi): danas samo jedan govornik, i to izuzetno rijetko, ostvaruje svoje izričaje rabeci samo piskave fo-neme i uglavnom realizira opozicuju s nešto umekšanim šuštavim glasovima, osim č vs. c, dakle č, ž, š vs. c, z, s, nekolicina te foneme realizira upravo navedenom opozicijom, dok ostali Šuš-njevci danas dosljedno razlikuju šuštave od piskavih fonema.
Danas je u svim mjestima, osim u Šušnjevici i Novoj Vasi gdje se dosljedno čuva, uočljiva tendencija da finalno otvoreno -e u imenica ž. r. prelazi u -a što još uvijek omogučuje opoziciju jd. vs. mn. i u imenica koje tvore množinu na -e, ali, kako je več rečeno, potire opoziciju izmedu članova: o cäsq »jedna kuča« - do cäse »dvije kuče« u Šušnjevici i Novoj Vasi; o käsa - do käse u ostalim mjestima. U večine starijih imenica, koje se bitno razlikuju od istro-mletačkih i talijanskih oblika, otvoreno e prelazi u obično e, no opozicija jedni-ne i množine još je uvijek zadržana jer takve imenice nemaju mn. na -e (npr. u Žejanama o muiäre »jedna žena« - do muier »dvije žene«). U svim istroru-munjskim govorima jasno je uočljiva i težnja da se oblici za jd. i mn. imenica m. r. izjednače (npr. ur škakovac »jedan skakavac« - doj škakovac »dva skakav-ca«), ali u večine se starih imenica čuva manje-više originalni tip množine (npr. ur pork »jedan prasac« - doj porč »dva prasca«).
Istrorumunjski se govori još od vremena doseljenja razvijaju izvan bilo kakvih institucija i to je, uz stoljetnu istrorumunjsko-hrvatsku dvojezičnost, nedostatak izvornoga folklora te bilo kakva osječaja pripadnosti rumunjskom etnikumu, kao i konstantno smanjivanje broja govornika, uzrokom da se jezična slika istrorumunjskih govora bitnije mi-jenjala več nakon dva ili tri desetlječa, a kako danas stvari stoje, interval če se mijene sve više i više smanjivati sve dok istrorumunjski potpuno ne nestane iz uporabe. Za pretpostaviti je da če duže trajati u prekomorskim zemljama nego doma.6
6 Več o tem v: Caragiu Mario^eanu 1975; Caragiu-Mario^eanuet al. 1997; Filipi 1995, 2000; Kovačec 1971, 1998; Maiorescu 1900; Popovici 1909, 1914; Pu^cariu 1926, 1929; Sarbu, Fratilä 1998.
— 197 —
Poročila - Reports
Atlasa
V naslednjih dveh poglavjih povzemam nekaj mnenj iz objav priznanih jezikoslovcev. Vsi citirani deli so v jeziku izvirnika.
ILA
Iz uvodne besede akademika Augusta
Kovačca1 (•••)
Molti atlanti linguistici, in particolar modo quelli trattanti le lingue romanze, pubblicati in questo secolo, come pure vari studi fatti sulla base di questi scritti e atlanti, hanno dimostrato chiaramente quanto uno studio cartografico appro-fondito di vari idiomi presenti in un certo territorio, possa risolvere molti dubbi sul loro sviluppo interiore e sui loro legami e influenze comuni.
Il prof. P. Tekavčic, uno dei massi-mi conoscitori della situazione e storia linguistica in Istria, giá negli anni set-tanta propose la stesura di un atlante linguistico dell'Istria per poter dipanare la matassa delle molteplici connessioni romanzo-slave/slavo-romanze (come pure quelle intraslave e intraromanze). Quale punto di partenza propose i principi organizzativi di un questionario, di scelta di punti e informatori, volendo in tal modo far risaltare la ricchezza delle informazioni linguistiche che un atlante siffatto potrebbe porgere. Purtroppo, quando il prof. Tekavčic espose i propri progetti non ci fu abbastanza interesse, ne uomini ne mezzi, per portare avanti un tale progetto. Del resto da un centro all'infuori dell'Istria un progetto simile e difficile da portare a termine senza sforzi e mezzi enormi.
7 ILA, str. 11-12.
Quasi vent'anni dopo il progetto è stato ripreso ed è iniziata la sua realiz-zazione, partita questa volta dall'Istria stessa. Il prof. Goran Filipi, docente di lingua italiana presso la Facoltà di Pedagogia di Pola, parlante trilingue croato-sloveno-italiano, è riuscito dopo anni di pazienti preparativi in collabo-razione con il prof. Franco Crevatin di Trieste a iniziare i lavori sulla stesura dell'Atlante linguistico dell'Istria. Sulla base delle conoscenze linguistiche odierne è stato stilato un questiona-rio, determinati i punti che danno il quadro più completo della situazione e dei rapporti linguistici del luogo, sono stati previsti i possibili profili degli in-formatori, dopodiché si è passato alla realizzazione del progetto con le prime interviste. Dato che per la raccolta del materiale in tutti i punti previsti ci vuo-le un lungo lasso di tempo (anche per la mancanza di intervistatori qualificati), il Filipi ha avuto la felice idea di dare la precedenza a quegli idiomi che sono in fase di estinzione e per i quali una di-lazione delle interviste comporterebbe danni irreparabili per quel che riguarda la raccolta dei dati. Non ha voluto at-tendere cioè la stesura dell'Atlante per intero, basato sulla raccolta dei dati di tutti i punti predeterminati. Due degli idiomi che sono destinati a scompari-re entro breve tempo sono l'istrioto (o istroromanzo; localmente detto anche bumbaro, latino) e l'istrorumeno (anche valacco, ma quest'ultimo ha vari significati). L'istrioto è oggi quasi completamente venezianizzato, tutti i suoi parlanti sono bilingui (oltre all'istrioto parlano l'istroveneto, di nazionalità sono italiani), ed una buona parte di loro sono anche trilingui (parlano pure il croato). Senza istituzioni proprie, re-
— 198 —
■^Slav-La Cenara lis 1/2010
Poročila - Reports
legato in pochissime enclavi alquanto chiuse in se stesse, l'istrioto sta mano
a mano scomparendo.
(...)
Questo primo libro dell'Atlante lin-guistico istriano riporta un esame sinot-tico dei costrutti linguistici delle parlate istriote in tutti quei punti nei quali questo idioma si e conservato fino al giorno d'oggi. In questo testo sono state poste 2334 domande (ed ottenute relative risposte) agli abitanti di Dignano, Gallesano, Rovigno, Sissano e Valle (le domande poste erano pertinenti in base al luogo dove si facevano). Per poter situare le risposte ottenute nella realta linguistica e comunicativa del luogo, sono stati trattati anche altri centri abi-tati non istrioti quali Pola (istroveneto), Sanvincenti, Zabroni, Altura e Lisigna-no (croati). Sebbene questa sia un'area piuttosto delimitata in essa troviamo una grande diversita linguistica nel-la quale si rispecchia gran parte della storia culturale e linguistica dell'Istria e nello stesso tempo e un'occassione piu unica che rara per permettere ai linguisti di poter osservare "dal vivo" lo sviluppo dei contatti linguistici nelle situazioni comunicative reali.
Iz ocene Žarka Muljačica8
Questo libro rappresenta il primo volume del "sottoprogetto" Atlas Linguarum Histriae (Lingvistički atlas Istre i Kvar-nera) (...) Sebbene sia una cosa piutto-sto insolita che un atlante sia dato alle stampe parzialmente, la redazione ha deciso di presentare i due primi volumi (...) prima della realizzazione dell'opera intera. Ad agire in questo modo essa e stata costretta dall'agonia in cui si trovano oggi l'istrioto e l'istrorumeno,
8 Muljačic 2005a.
i quali "sempre piu velocemente stanno segnando il passo, cedendo il loro posto all'istroveneto ed al ciacavo, cié, rispet-tivamente, all'italiano ed al croato nei livelli superiori di comunicazione" [17].
Questo volume si basa su un questio-nario con 2334 domande (che riguar-dano lessemi, sintagmi e qualche volta brevi proposizioni). La sua costituzione é stata agevolata dai numerosi lavori del prof. Pavao Tekavcic (...), ossia da uno dei massimi conoscitori della situa-zione e della storia linguistica in Istria {opomba 5: Cfr. P. Tekavcic, Per un atlante linguistico istriano (con speciale riguardo ai dialetti istroromanzi), Studia Romanica et Anglica Zagabren-sia, 41-42 (1976), 227-240, e molti altri lavori dello stesso autore (...)}. (...) Si é tenuto conto soprattutto delle note sei localitá nelle quali l'istrioto si é conservato fino al giorno d'oggi: Dignano (Vodnjan), Gallesano (Galizana), Rovigno (Rovinj), Sissano (Sisan) e Valle (Bale), Fasana (Fazana). (...) Per poter situare le risposte ottenute nella realtá linguistica e comunicativa del luogo sono stati trattati (...) altri centri abi-tati vicini non istrioti (...) Le domande poste erano pertinenti in base al luogo dove si facevano. Siccome solo quattro delle undici localitá si trovano sul mare (Rovigno, Fasana, Pola Lisignano), le domande del 15° gruppo "Marineria" (...) non sono state poste agli abitanti delle rimanenti sette localitá (in qual-che caso non é stato possibile trovare in tutte le localitá costiere una risposta soddisfacente (...)). Mutatis mutandis cose analoghe sono avvenute nei gruppi 1°-14° in ambienti "dissadatti": alludo a nomi di molte piante campestri (...). funghi (...) e uccelli {Opomba 8: G. Filippi ha esordito con una serie di studi
— 199 —
Poročila - Reports
sull'ornitonimia di studi sull'ornitoni-mia di tutte le lingue che si parlano in Istria e nella isola di Veglia (Krk). Cfr. la monografia Istarska ornitonimija. Etimologijski rječnik pučkog nazivlja, Rijeka, Izdavački centar Rijeka, 1994, 298 p., contenente una cartina con i no-mi di 135 localitá (di cui nove si trova-no sull'isola di Veglia).} per cui alcuni degli (...) informatori non hanno potuto offrire il dato richiesto.
(...) questo volume rappresenta una messe enorme di informazioni interes-santi per i romanisti (e non solo per gli studiosi dell'istrioto ma anche per quelli
dell'istroveneto) e per i croatisti. (...)
Iz ocene Pavla Tekavčica9
1. Poznata komplicirana jezična stratifi-kacija u Istri i, naročito, sociolingvistič-ki inferiorni položaj dvaju minornih (i geografski dijametralnih) idioma, istri-otskoga (mi radije govorimo o istro-romanskom) u jugozapadnoj Istri i istrorumunjskoga (sjeverno i južno od Učke), nalažu da se ti idiomi što prije ispitaju i zabilježe, jer svakim danom sve više uzmiču pred brojnijim i pre-stižnijim jezicima, hrvatskim i istro-venetskim odnosno danas standardnim talijanskim. Zato je dobrodošlo djelo dvoje profesora Pedagoškoga fakulteta u Puli (...).
3. Odgovori na ta 2334 pitanja vrlo su bogat i vrijedan materijal, koji ce poslužiti kao osnova za niz lingvističkih studija. Tu se dakako radi prije svega o medusobnim sličnostima i razlikama, koje su toliko raznovrsne, da u to ovdje ne možemo potanje ulaziti, pa cemo samo upozoriti na vrlo velik broj (vi-
9	Tekavčic 1998.
10	IrLA, str. 7-10.
še od 80) odgovora koji su potpuno ili gotovo podudarni na cijelom ispitanom području (npr. br. 58: »kamenolom«: kava (dipietre); br. 998: »kramp, pijuk«: pikon, pikun; br. 1667: »špinat«: spinasi i var., itd.), što dokazuje homogenost aree a ujedno i opravdanost uključe-nja istrovenetskih i hrvatskih točaka. Nasuprot navedenim odgovorima stoje slučajevi u kojima se pojedini odgovori znatno razlikuju (samo jedan primjer, nasumce izabran: br. 1657 »neplodna biljka«: u 9 ispitanih točaka dobiveno je čak 8 različitih naziva). Izmedu tih krajnosti nalazimo cio niz gradacija. S obzirom na to da su u zadnjem poglavlju ispitane samo 4 luke, jasno je da su tamo slučajevi potpune podudarnosti češci, pa ih ne treba posebno obrazlagati ni ilustrirati.(...)
8. Ovdje prikazani Istriotski ling-vistički atlas popunjava veliku prazni-nu, daje obilan materijal i tako predstavlja vrlo vrijedan znanstveni materijal, pa njegovi autori zaslužuju puno priznanje za uloženi trud i postignuti rezultat. Zato s pouzdanjem očekujemo njihove naredne publikacije.
IrLA
Iz ocene Augusta Kovačca10
S Istriotskim lingvističkim atlasom što su ga 1998. objavili prof. dr. Goran Filipi i doc. dr. Barbara Buršic Giudici započelo je ostvarivanje značajnoga je-zikoslovnoga projekta, Jezičnoga atlasa Istre, što ga je još 1970-ih godina suge-rirao prof. dr. Pavao Tekavčic, nedvoj-beno jedan od najboljih poznavatelja jezičnih odnosa u Istri i istarske jezične povijesti. Četiri godine nakon objavlji-
— 200 —
sS'la-Via Centra lis 1/2010
Poročila - Reports
vanja prvoga sveska izlazi i drugi sve-zak atlasa, Istrorumunjski jezični atlas, za koji je grada na terenu prikupljena prema istome upitniku i prema identič-noj metodologiji kao i za istriotski atlas. Tako se cjelovita sinoptička jezična slika Istre počinje sastavljati od onih njezi-
nih idioma koji su danas najugroženiji.
(...)
Otkako od polovice devetnaestoga stoljeca o Istrorumunjima i njihovu jeziku imamo manje ili više stalne vijesti, prvo se uočava da se broj govornika istrorumunjskoga neprestano smanji-vao, a smanjivao se i prostor na kojem se istrorumunjski govorio. Još u dru-goj polovici XIX. st. istrorumunjski se prestao govoriti u Skitači (početkom XIX. st. idiom blizak istrorumunjskom ugasio se i na otoku Krku, u Poljicima), do drugoga svjetskog rata u Grobniku i Gradinju, a u drugoj polovici XX. st. takoder praktično i u Letaju i još nekim zaselcima. Dovoljno je podsjetiti da je još početkom šezdesetih godina XX. st. u istrorumunjskim selima i zaselcima živjelo oko 1500 stanovnika (od toga samo u žejanama oko 500), i gotovo su svi govorili istrorumunjski. Danas je broj stanovnika tih sela pao ispod jedne trecine tadašnjega, pa se u žejanama jedva može nabrojiti oko 100 stanovnika (koji svi još govore istrorumunjski), a i u južnim naseljima ima ih ukupno jedva 100 (od kojih neki istrorumunjski govore rijetko ili vrlo neredovito). Takoder se odmah zamjecuje da u istrorumunjskim naseljima gotovo i nema djece (ona su s roditeljima u gradu gdje se mogu školovati), medu stanovnicima prevladavaju oni koji su dobrano zakoračili u »trecu dob«, a bez djece ni jezik
nema buducnosti.
(...)
Vec 1960-tih su i hrvatski, i rumunj-ski, i njemački dijalektolozi upozorili
na opasnost da istrorumunjski uskoro nestane, a tada se još mnogo moglo uči-niti da se taj idiom spasi. No upozorenja ili poticaji koji su u to doba dolazili iz Hrvatske nisu se u saveznoj državi razmatrali, osobito kada su dolazili od filologa. Socijalistička Rumunjska odbijala je i spominjati svoje manjine (Istrorumunje, Arumunje, Meglenoru-munje, Vlahe) u tadašnjoj Jugoslaviji - ne želeci se miješati u unutarnje stvari dobroga susjeda. Kada su pale totalitarne ideologije i mnoge barij ere medu državama, i kada je fetiš proleter-ske diktature zamijenjen fetišem divljeg kapitalizma i bacanja radnika na ulice, okolnosti nisu postale mnogo povoljni-je (osobito ne u Hrvatskoj kojoj je bio nametnut rat i koja se našla u teškoj gospodarskoj recesiji), a mnogo toga na istrorumunj skom prostoru vec je bilo uništeno. (...)
Čemu znanstveni i kulturni interes za očuvanje takva sicušnog idioma? Taj idiom kondenzira u sebi barem pet stoljeca jezične i kulturne povijesti Istre i još nekoliko stoljeca jezične i etničke povijesti drugih hrvatskih krajeva, pa je podjednako dio identiteta Istre i cijele Hrvatske. U njemu se ogleda i povijest rumunjskoga jezika, koji se kontinuirano piše istom od početka XVI. st., pa je postojanje istrorumunjskoga jedna-ko dragocjeno kao kada bi se pronašao kodeks na rumunjskom jeziku iz XIII. ili XIV. st. Kada je predmetom čisto lingvističkoga znanstvenog istraživa-nja, jednaku vrijednost u načelu imaju idiomi kojima se služe stotine milijuna ljudi i kojima govori nekoliko desetaka osoba. Što se istrorumunjskoga tiče, on pak je dragocjen za proučavanje jezika u kontaktu i jezičnih interferencija. Kao idiom bez vlastitih »obrambenih« institucija, primao je lako u svim razdjelima strane elemente (ponajprije hrvatske, ali
— 201 —
Poročila - Reports
i druge), ugradio ih u svoj sustav i tako korjenito izmijenio svoju tipologiju. Kada su početkom 1950-ih sustavno popisani i opisani glavni tipovi jezično-ga kontakta i jezične interferencije, za što je trebalo pabirčiti iz svih europskih jezika i mnogih jezika drugdje u svijetu, desetak godina poslije moglo se utvrditi da se gotovo svi bitni tipovi kontakta i interferencije mogu posvjedočiti u istro-rumunjskom. Kontinuirana istraživa-nja toga idioma u posljednjih četrdeset godina pokazuju kako se on, upravo zato što ne posjeduje vlastite institucije, mijenjao daleko brže i korjenitije nego drugi idiomi koji posjeduju razvijene obrambene mehanizme. Atlas prof. Fi-lipija ima dvostruku vrijednost: on sustavno donosi gradu iz svih punktova gdje se istrorumunjski danas govori i najbogatiji je sinoptički repertoar rječ-nika na ukupnom prostoru; zbog takve potpunosti sustavno se može usporediti gotovo sve što je zabilježeno u ranijim razdobljima s današnjim stanjem, pa bi se mogla napisati interna povijest istro-rumunjskoga u posljednjih četrdesetak godina.
Profesor Filipi je svojim Istrorumunj-skim jezičnim atlasom podigao prekra-san spomenik tomu zapostavljenomu idiomu, učinimo nešto da to ne bude epitaf istrorumunjskomu.
Iz ocene Žarka Muljačica11
Questo libro, prefazionato da August Kovačec (...) costituisce il secondo volume dell ALIS (v. la recensione prece-dente12). Gli altri testi introduttivi (...) sono trilingui (...). Gli undici villaggi in cui vivono gli ultimi istrorumenofo-
ni (...) e i due villaggi croatofoni (cia-cavi) loro vicini, analizzati qui in base allo stesso Questionario usato nellAt-lante Linguistico Istrioto, si trovano sulle pendici del Monte Maggiore (...), dunque abbastanza lontano dal mare. Per tale ragione ili Filipi ha deciso (...) di omettere la parte finale del Questio-nario, ossia le domande riguardanti la "Marineria" (...) Gli utenti consul-teranno innanzi tutto le "Note intro-duttive" [25-29] e la "Mappa" [31], accompagnata dalle "Abbreviazioni" e i nomi degli "Informatori" [32-33], in tutto 45, di cui 33 vivono in situ (il piu vecchio e nato nel 1914) e 12 a Rudna Glava. (...)
Questo volume sará utile non solo ai romanisti ma anche ai croatisti (dará anche dei dati interessanti sulla fortuna fonetica e semantica di molti germani-smi croati, diventati croatismi dell'istro-rumeno). Cfr. per es. Nr. 230 [230-231] frajer 'fidanzato', frajerica 'fidanzata' (con molte variazioni fonetiche), ossia l'unico modo per esprimere tale concetto in 13 localitá studiate (...). Vedi anche Nr. 728 "I vari pasti durante il giorno"; per "la prima colazione" forme di tipo frustik sono note quasi dappertutto e occupano quasi sempre il primo posto; il tipo marenda, se esiste, indica per lo piu "pranzo". Frustik manca soltanto nel villaggio croato Brgud (...).
Aggiungiamo infine che il volume sotto disamina contiene una densa "Bibliografia". (. )
Iz ocene Petrua Neiescua13
Cunoscuti deci de cateva secole, istro-romanii §i graiurile lor au inceput a fi
11	Muljačic 2005b.
12	Muljačic 2005a.
13	IrLA, str. 11-12.
— 202 —
sS'la-Via Centra lis 1/2010
Poročila - Reports
studiate temeinic abia în a doua jumâ-tate a secolului al XIX-lea çi mai ales, în secolul trecut, când au apârut studii, culegeri de texte însotite de glosare çi monografii ale unor învâtati ca Iosif Po-povici, Sextil Puçcariu, Leca Morariu, Traian Cantemir, Emil Petrovici (dintre românii care nu mai sunt printre noi), Gustav Weigand, Arthur Byhan, Mateo Bartoli, Petar Skok (dintre strâini). Munca lor a fost continuatâ de alti cer-cetâtori ca Richard Sârbu, Vasile Frâ-tilâ çi cel ce semneazâ aceste rânduri (dintre români) çi de August Kovačec çi de Goran Filipi (dintre croati). În mod deosebit trebuie sâ mentionâm aici monumentalele monografii dedicate di-alectului istroromân semnate de Iosif Popovici, Sextil Puçcariu çi August Kovačec.
În prima jumâtate a secolului trecut, ca urmare a aparitiei geografiei ling-vistice ca o nouâ metodâ de cercetare în dialectologie, au fost efectuate câte trei anchete dialectale în sate istroro-mâne, pentru Atlasul lingvistic italian çi pentru Atlasul lingvistic român, ma-terialul cules atunci aflându-se în curs de publicare. Alte anchete dialectale au fost efectuate apoi, aproape paralel de câtre Emil Petrovici çi Petru Neiescu, cu chestionar de 2000 de întrebâri, pus în 4 sate istroromâne, pe de o parte, çi de câtre August Kovačec, pe de altâ parte. Materialul cules de A. Kovačec a fost publicat în monografia aminti-tâ, Descrierea istroromânei actúale, Bucureçti, 1971 çi în Istrorumunjsko-hrvatski rječnik (s gramatikom i teksto-vima), Pula, 1998. Materialul cules de noi, fructificat partial în studii çi articole, este în curs de publicare, cu precâdere sub forma unui Dicjionar al dialectul istroromân în care vor figura toate cuvintele istroromâne atestate pânâ în prezent. În acest dictionar o
pondere însemnatâ o va avea materialul oferit de prezentul Atlas lingvistic istroromân.
Specialist de marcâ în slavisticâ çi deopotrivâ în romanisticâ, cunoscâtor al limbilor italianâ çi românâ, Goran Filipi este deschizâtor de drumuri în dialectologia sud-slavâ, el fiind primul cercetâtor de pe teritoriul fostei Iugos-lavii care aplicâ metoda geografiei ling-vistice în studiul graiurilor. Astfel el a întocmit, împreunâ cu Barbara Buršic Giudici, Istriotski lingvistički atlas / Atlante linguistico istrioto, Pula, 1998. Dupâ experienta reuçitâ dobânditâ la acest atlas, Goran Filipi ne oferâ în lu-crarea de fatâ cel mai complet material comparabil asupra dialectului istroro-mân, prezentându-ne râspunsurile înre-gistrate în 11 localitâti de istroromâni, râspunsuri obtinute cu un chestionar de 1898 întrebâri (la care se adaugâ circa 200 de fraze complete, redate în note). Incluzând în atlas çi douâ sate în care se vorbesc graiuri croate ceacaviene çi unul românesc (din Serbia Orientalâ), se pot urmâri relatiile lingvistice cro-ato-istroromâne çi se pot compara gra-iurile istroromâne cu graiul unei zone din care se presupune câ au pornit în migratia lor spre vest strâmoçii istro-românilor, sau a unei zone învecinate cu aceasta.
Folosind un sistem de transcriere nu prea complicat, bazat pe grafia croatâ, prezentul atlas este accesibil nu numai specialiçtilor, ci çi istroromânilor çi cro-atilor mai putin initiati în probleme de lingvisticâ.
Prin publicarea atlasului dialectologia româneascâ çi cea croatâ, precum çi lingvistica generalâ, se îmbogâtesc cu date noi, teoretice çi practice, notate çi prezentate cu deosebitâ competentâ de câtre autorul lui.
— 203 —
Poročila - Reports
Iz ocene Nicolaea Saramandua14
Another Istro-Romanian atlas is Atla-sul lingvistic istroromân, two volumes, Pola, 2002, 2004 (Index), elaborated by Goran Filipi. It ofers a complete and comparable material of the present Istro-Romanian dialects.
The survey network includes 11 places: žejane (in north), Šušnjevica, Nova Vas, Jesenovik, Letaj, Brdo, Škabici, Trkovci, Zankovci, Miheli, Kostrčan (in south), a Daco-Romanian place: Rudna Glava (Serbia) and two Croatian places in Istria: Brgud, Čepic (čakavjan Dialect). The last two places were questioned in order to compare the lexic and to observe the situation of isolated words. Rudna Glava has 25000 speakers of Daco-Romanian and it has been included in the survey network in order to compare the Istro-Romanian with the Daco-Romanian and the Croatian lexic.
The questionnaire includes 1898 questions from 14 semantic spheres (atmospheric phenomena, the land configuration, traditions and institution, the body and senses, the quality and the quantity of perception, time span, life, marriage and family, etc.). Goran Filipi used in his surveys the questionnaire
edited for Atlante linguistico istriano (...).
The research began in 1995 and finished in 2001. On the basis of the surveyed material, the researcher underlines that, although the Istro-Romanian dialects fall into meridional dialects and the dialect of žejane, each place presents its own features. We notice that meridional dialects are more open to innovation (for example there was noticed the tendency of unification for the singular
14	Saramandu 2008: 191-192.
15	Drpic 2004: 253-304.
and the plural of male nouns, as well as the tendency of losing the final [i] at he female nouns: mul 'er, while the dialect from žejane is more conservative. The same conservationism is manifested at the lexical level. The same dialect from žejane conserves an important number of old forms replaced with borrowings in the southern dialects: cuvinta (lat. conventare) "to speak" (žejane) comparative with ganej in south.
Iz ocene Irene Drpic15 (...)
U Istrorumunjskome lingvističkom atlasu istrorumunjski su govori razgraniče-ni na sjeverne, danas zastupljene samo u selu žejane, i južne, tj. na one u selima Čepickoga polja. U Atlas je uvršteno je-danaest istrorumunjskih punktova: žejane, Šušnjevica, Nova Vas, Jesenovik, Letaj, Brdo, Škabici, Trkovci, Zankovci, Miheli i Kostrčan. Uz njih je autor uvr-stio i dva čakavska govora mjesta Brgud i Čepic te govor rumunjske enklave u Rudnoj Glavi kod Majdanpeka u Srbiji. Obrada je dvaju čakavskih govora u Atlasu važna ponajprije radi usporedbe čakavskoga i istrorumunjskoga leksi-ka, tj »smjerova posudivanja pojedinih riječi«, a Rudna je Glava uvrštena radi usporedbe istrorumunjskoga leksika s leksikom jedne druge rumunjske za-jednice.
Grada je Atlasa šest godina priku-pljivana metodom ispitivanja i tonsko-ga snimanja govornika, na temelju tro-jezičnoga upitnika s 1898 pitanja (na hrvatskom, rumunjskom i talijanskom jeziku). Temelj su upitnika objavljeni (ili djelomice objavljeni) jezični atlasi romanskih i slavenskih govora. (...)
- 204 --Slavia Centralis 1/2010
Poročila - Reports
Posebnost je istrorumunjskih govora medu istarskima neupitna, baš kao i činjenica kojom se uvijek iznova potvrduje koliko je vrijedno bilježiti govore što nestaju zajedno sa svojim govornicima. Atlas je rezultat dugo-
godišnjega istraživanja tih govora, ali i života i običaja njihovih govornika; leksičko bogatsvo u njemu pridonosi rječničkom slaganju mozaika na cje-lokupnu prostoru istrorumunjskih idioma. (...)
VIRI
G. FILIPI, B. BURŠIC GIUDICI, 1998: Istriotski lingvistički atlas / Atlante linguistico istrioto. Pula: Znanstvena udruga Mediteran. (ILA)
G. FILIPI, 2002: Istrorumunjski lingvistički atlas / AtlasulLingvistic Istroromán / Atlante Linguistico Istro-rumeno. Pula: Znanstvena udruga Mediteran. (IrLA)
--, 2004: Istrorumunjski lingvistički atlas / Atlasul Lingvistic Istroromán / Atlante
Linguistico Istro-rumeno. Kazala / Indice / Indici. Pula: Znanstvena udruga Mediteran. (IrLAindex)
BIBLIOGRAFIJA
M. BARTOLI, 1906: Das Dalmatische. Dunaj.
M. CARAGIU-MARIOJEANU, 1975: Compendiu de dialectologie românû (nord-sud-dunûreanû). Bucure^ti: Editura çtii^ificâ §i enciclopedicâ.
M. CARAGIU-MARIOJEANU, Ç. GIOSU, L. IONESCU-RUXÂNDOIU, R. TUDO-RAN, 1997: Dialectologie românû. Bucure^ti: Editura didacticâ §i pedagocicâ.
D. CERNECCA, 1986: Dizionario del dialetto di Valle d'Istria. Rovinj: Centro di Ri-cerche Storiche Rovigno.
G. A. DALLA ZONCA, 1978: Vocabolario dignanese-italiano. Padova: U.I.I.F.-U.P.T. DANTE: De vulgari eloquentia I, 11.
M. DEANOVIC, 1955: Istroromanske študije. Rad Jazu 303. Zagreb: JAZU.
L. DECARLI, 1976: Origine del dialetto veneto istriano. Padova: Edizioni Il Canto del Cigno.
I. DRPIC, 2004: Obogacivanje istarskoga jezičnog mozaika. Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 30. 253-304.
G. FILIPI, 1987: Di alcune parole prevenete del dialetto sloveno di Decani presso Ca-podistria. Atti del 24 Convegno dell' A.I.M.A.V. »Isole linguistiche e culturali all'interno di culture minoritarie: problemi psicolinguistici, socio-linguistici, educativi« (a cura di Nereo Perini). Udine 13 - 16 maggio 1987. Videm. 203-208.
— 205 —
Poročila - Reports
—, 2000: Entomonimi nell'istrorumeno moderno. Processi di convergenza e differen-ziazione nelle lingue dell'Europa medievale e moderna. Udine. 207-232.
--, 2002: Istriotisch. Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens. Bd. 10. Lexikon
der Sprachen des europäischen Ostens. Ur. Miloš Okuka, Gerald Krenn. Klagenfurt/ Celovec: Wieser. 87-89.
—, 1995: Istrska ornitonimija: ptičja imena v istroromunskih govorih. Annales 6/95. Koper: Zgodovinsko društvo za južno Primorsko. 77-78.
A. IVE, 1975: Idialetti ladino-veneti dell'Istria. Bologna: Arnaldo Forni Editore.
A. KOVAČEC, 1971: Descrierea istroromânei actúale. Bucure^ti: Editura Academiei Republici Socialiste România.
—, 1998: Istrorumunjsko-hrvatski rječnik s gramatikom i tekstovima. Pula: Znanstvena udruga mediteran.
I. MAIORESCU, 1900: Itinerar în Istria §i Vocabular istriano-român. Bucure^ti: Editura Libräriei socecu & Co.
Ž. MULJAČIC, 1991: Sullo status linguistico dell'istrioto medievale. Linguistica XXXI. Ljubljana. 155-169.
- -, 2005a: Istriotski lingvistički atlas / Atlante linguistico istrioto. Ur. Goran Filipi, Barbara Buršic Giudici. Pula: Znanstvena udruga Mediteran / Societas studiorum Me-diterraneum. 1998. Zeitschrift für romanische Philologie. Band 121, Heft 2. 375-377.
--, 2005b: Istrorumunjski lingvistički atlas / Atlasul Lingvistic Istroromân / Atlante
Linguistico Istrorumeno. Ur. Goran Filipi. Pula: Znanstvena udruga Mediteran / Societas studiorum Mediterraneum, 2002. Zeitschrift für romanische Philologie. Band 121, Heft 2. 378-379.
J. POPOVICI, 1909: Dialecte române (Rumänische Dialekte) IX. Dialectele române din Istria, Partea a 1A: Texte §i glosar. Halle a. d. S., Editura Autorului.
--, 1914: Dialecte române (Rumänische Dialekte) IX. Dialectele române din Istria.
Partea a 2A: Referinjele sociale, gramaticä. Halle a. d. S., Editura Autorului.
S. PUÇCARIU, 1926: Studii istroromâne, în colaborare cu M. Bartoli, A. Belulovici §i A. Byhan, vol II: Întroducere, gramaticä, caracterizarea dialectului istroromân. Bucureçti: Academia Româna.
—, 1929: Studii istroromâne, în colaborare cu M. Bartoli, A. Belulovici §i A. Byhan, vol III: Bibliografie criticä, listele lui Bartoli, texte inedite, note, glosar. Bucure^ti: Academia Româna.
N. SARAMANDU, 2008: La romanité orientale Bucureçti - Tübigen, Editura Academiei Române - Gunter-Narr Verlag. 191-192.
R. SÂRBU, V. FRÄJILÄ, 1998: Dialectul istroromân. Timiçoara: Editura Amarcord.
C. TAGLIAVINI, 1972: Le origini delle lingue neolatine. Bologna: Pàtron.
P. TEKAVČIC, 1971: Il dignanese di Ive ed il dignanese di oggi. Revue Roumaine de Linguistique. Bucureçti: Editions de l'Académie de la Republique Socialiste de Roumanie. 215-240.
206	(Centra lis l/20l0
Poročila - Reports
—, 1976: Per un atlante linguistico istriano (con speciale riguardo ai dialetti istroromanzi). SRAZ 41-42. Zagreb. 227-240.
—, 1998: Goran Filipi - Barbara Buršic Giudici, Istriotski lingvistički atlas /Atlante lngu-istico istrioto. Suvremena lingvistika, 45-46. Zagreb. 97-111.
Goran Filipi
Univerza na Primorskem, Znanstveno-raziskovalno središče, Inštitut za jezikoslovne študije, Garibaldijeva 18, SI - 6000 Koper,
gfilipi@zrs.upr. si
— 207 —