Miejsce standardu burgenlandzkochorwackiego wsrod jçzykow indoeuropejskich
Artur Slçzak
Akademia Techniczno-Humanistyczna, Wydzial Humanistyczno-Spoleczny, Ul. Willowa 2, PL - 43-309Bielsko-Biala, aslezak@ath.bielsko.pl
- scn ii/2 [2009], 100-106 -
Jezik gradiščanskih Hrvatov se je razvil iz severozahodnih hrvaških dialektov med 15. in 17. stol., zato gradiščanski Hrvati ob čakavskem in štokavskem narečju govorijo tudi kajkavsko narečje (zahodna Madžarska). Za ta narečja so značilni številni arhaizmi, obogatena pa so tudi z mnogimi neologizmi. Jezik gradiščanskih Hrvatov je standardiziran v obsežni slovnici Gradišcanskohrvatska gramatika (Željezno 2003).
The language of Burgenland Croats was based on Croatian dialects from the 15 to 17th centuries. Native speakers of the standard use three dialects of the Croatian language, mainly Shtokavian and Chakavian, and Kajkavian, in which there are preserved many archaisms and neologisms. The standard of Burgenland Croats was included in the grammar published in Eisenstadt (Gradišcanskohrvatska gramatika, 2003).
Ključne besede: jezikoslovje, narodne manjšine, slovanski jeziki, jezik gradiščanskih Hrvatov, slovnica
Key words: linguistics, native minorities, slavonic languages, the language of Burgenland Croats, grammar
Jçzyki indoeuropejske to te, ktore siç rozprzestrzenily z terenow Indii do za-chodniej Europy i dziçki temu faktowi otrzymaly sw^ nazwç. Jednak to nie przestrzen jest warunkiem przynaleznosci, poniewaz na tym obszarze istniej^ takze jçzyki nieindoeuropejskie, np.: wçgierski, finski i estonski, turecki itp. Z drugiej strony istniej^ takze jçzyki indoeuropejskie, ktore rozprzestrzenily siç na tereny daleko wykraczaj^ce poza obszar Europy i Azji. Dlatego jçzy-kami indoeuropejskimi nazywamy wszystkie te i tylko te, ktore z powodow
— 100 —
- Miejsce .standardu burgenlandzkochorwackiego wsrodj$zykow indoeuropejskich -
podobienstwa genetycznego uznane zostaly za spokrewnione mi?dzy sob^. Porownuj^c pojedyncze slowa i osobliwosci gramatyczne niektorych j?zykow zauwažamy, že wykazuj^ one rožne stopnie podobienstwa mi?dzy sob^. W zwi^zku z tym dzielimy je na wi?cej podgrup, do ktorych zalicza si? j?zyki narodow slowianskich.
J?zyki te wykazuj^ najmniejsze zrožnicowanie zarowno w obr?bie leksy-ki, jak i struktury gramatycznej. Ich wyražne pokrewienstwo jest wynikiem požnego rozpadu na poszczegolne j?zyki. Przypuszcza si?, že Slowianie do III wieku n. e. poslugiwali si? jednym j?zykiem z nieznacznymi rožnicami dialektycznymi (Por. Težak, Babic 1996: 9). Ze wzgl?du nie tylko na warunki geograficzne, ale i podobienstwo w budowie gramatycznej i slownictwie wyrož-niamy trzy grupy j?zykow slowianskich: zachodni^, wschodni^ i poludniow^.
Grupa zachodnia (polnocno-zachodnia) obejmuje nast?puj^ce j?zyki: polski, kaszubski,1 dolnolužycki, gornolužycki, czeski i slowacki. Do tej grupy naležy rowniež wymarly w XVIII wieku j?zyk polabski.
Na grup? wschodni^, najbardziej zwart^ o najwi?kszej liczbie užytkowni-kow, przypadaj^ j?zyki: rosyjski, bialoruski, ukrainski, rusinski, lemkowski (Por. Slawski 1988: 909).
Natomiast obszar poludniowoslowianski, najmniej liczny ze wzgl?du na užytkownikow rodzimych j?zykow, wedlug najnowszych podzialow, wyrož-nia kolejne standardy j?zykowe: serbski, bosniacki, chorwacki, czarnogorski (Zob. szerz. Brom 2007), slowenski, bulgarski, macedonski oraz stanowi^cy przedmiot niniejszego artykulu: burgenlandzkochorwacki, ktory z racji swej peryferyjnosci i wielkiego podobienstwa genetycznego do j?zyka chorwackie-go, zazwyczaj nie byl ujmowany w tego typu klasyfikacjach. Za poludniowoslo-wianski w istocie naležy uwažac takže cyrylo-metodejski j?zyk staro-cerkiew-no-slowianski, najstarszy j?zyk literacki Slowian (Slawski: op. cit., 969-977).
W przypadku tych j?zykow stosuje si? jeszcze jeden, wyražnie rožnicuj^cy, podzial na dwie cz?sci: zachodni^ i wschodni^ (Por. Stieber 1979: 15-16). Pierwsza z nich obejmuje obszar j?zy-kowy b?d^cy glownie pod wplywem oddzialywania kultury, literatury (j?zyk lacinski), sztuki i religii historycz-nych prowincji Cesarstwa Rzymskiego, druga zas - Bizancjum. Do zachodniej cz?sci zaliczamy dzisiejsze standardy literackie Chorwatow, Slowencow oraz Chorwatow burgenlandzkich.
Genetycznie j?zyk burgenlandzkochorwacki wywodzi si? z polnocno-za-chod-nich dialektow chorwackich XV-XVII w. Dlatego dzisiejsi burgenlandzcy Chorwaci posluguj^ si? nie tylko narzeczem czakawskim i sztokawskim, ale takže kajkawskim. Obecnie zdecydowana wi?kszosc tzw. kajkawcow zamiesz-kuje tereny zachodnich W?gier (Zob. Slawski 1962: 83-116).
Narzecza burgenlandzkochorwackie charakteryzuj^ si? licznymi archaizma-mi, a jednoczesnie s^ wzbogacone przez wiele neologizmow, ktore pokrewnym j?zykom poludniowoslowianskim przedstawiaj^ si? jako obce. Stalo si? to za
1 Nie wszyscy j?zykoznawcy uznaj§ kaszubski za odr?bny j?zyk i traktuj^ go tylko jako silnie archaiczny dialekt j?zyka polskiego.
— 101 —
Artur Slqzak
spraw^ utraty przez chorwackie dialekty - podczas przesiedlen ludnosci chor-wackiej na nowe tereny - w przeci^gu stuleci zywego kontaktu z pierwotnym obszarem j?zykowym (macierz^ chomack^), przez co nie dokonal si? pelny rozwoj j?zyka (Por. Ernst: op. cit., 250).
Podobnie jak w Chorwacji, tak i w burgenlandzkiej diasporze widoczne s^ znaczne roznice wewn^trzdialektalne. Standardowy j?zyk burgenlandzkich Chorwatow ma swoj punkt wyjscia i oparcia w mowionej czakawszczyznie ikawsko-ekawskiej (por. realizacja prasl. jat'); jest pod wyraznym wplywem j?zyka niemieckiego i w?gierskiego oraz w nieznacznym stopniu slowackiego. Oddzialywania te nie ograniczaj^ si? jedynie do leksyki, ale rowniez silnie za-znaczaj^ si? w strukturach skladniowych i fonetyce (Zob. Neweklowski 1969: 94-115) mamy do czynienia z ikawsko-ekawsk^ realizacja praslowianskiego jat\ ktora jest najbardziej charakterystyczna dla cz?sci srodkowej dialektu czakawskiego.
W wi?kszosci przypadkow *e dalo i: por. bižat, človik, dite, divičica, gri, mišat, Nimac, pinezi, ripa, sidit, snig, sime idt. W niektorych przypadkach realizacja *e jest e: por. biela (powstale od bela), blied (od bled), brieza, briest, ciela, ciesta, died, dielo, lieto, sieno, stiena, susied, tiesto, zviezda, želiezo itd (Por. Težak, Babic 1995: 20-22).
W miejsce dawnej samogloski e mamy dyftong, ktory rozwin^l si? dopiero pozniej i nie ma nic wspolnego z narzeczem jekawskim.
Bardzo charakterystyczne jest to, iz przed spolgloskami przednioj?zykowy-mi twardymi s, z, t, d, l, r, n pojawia si? regularnie samogloska e (niekiedy tez pisane je, ije), we wszystkich innych przypadkach wystepuje i. Odst?pstwa od tej reguly wystepuj^ w j?zyku gradišcanskochorwackim z powodu zapozyczen z j?zyka chorwackiego (Zob. Jakubinskij 1925: 381-382). I tak na pocz^tku wyrazu i < e z protez^ j: jisti, jilo; i < e w wyglosie por. np.: doli, dvi, gori, nagli, nutri, vani; i < e przed g, k, h por.: big, brig, človik, crikva, grih, oblikal, vlikli, mliko, nikoliko, niki (obok neki), orih, prik, sikira, sikli, smih, snig, uvik i usevik (obok uvek) itd.
Odnosnie wplywu j?zyka slowackiego (Zob. Kučera 1971) nie zauwaza si? znacz^cych roznic pomi?dzy mow^ Chorwatow w Burgenlandzie a tych zamieszkuj^cych okolice Bratyslawy. Najwi?ksze istotne zroznicowanie wy-st?puje w Hrvatskim Grobie. Narzeczem jakim si? posluguje ta niewielka spolecznosc uwaza si? za kajkawskie (Zob. Neweklowski 1978) i faktycznie nosi ono niektore cechy tego dialektu, por. np.: vujna, vujček, bubit, kon, iščem, melin i lef (tylko te dwa ostatnie leksemy maj^ e zamiast a). Pozostale elementy tej gwary posiadaj^ typowe cechy dialektu czakawskiego, oprocz nielicznych, ktorych nie mozna zaliczyc do kajkawizmow; por. np. sztokawskie: dim i blato. W rzeczowniku rodzaju zenskiego wyst?puje koncowka -om, ktora jest rowniez charakterystyczna dla dialektu sztokawskiego.
Oprocz typowych cech, dialekt posiada rowniez takie, ktore sprawiaj^ klopot w zakwalifikowaniu, np. nie dokonala si? jotacja, por.: pohadjati, kratji zamiast
- 102 --Slavia Centralis 2/2009
- Miejsce .standardu burgenlandzkochorwackiego wsrodj$zykow indoeuropejskich -
pohadati, krači. Przez co stwarza si? wraženie, ze burgenlandzcy Chorwaci posluguj^ si? mow^ czakawsko-kajkawsko-sztokawsk^.
Z racji bliskosci genetycznej obu j?zykow oraz oddzialywania kultury slowackiej, a takze znacznego oddalenia od macierzy oraz braku organizacji spoleczno-kulturowych, chorwaccy przybysze ulegli w krotkim czasie w znacznym stopniu nieuchronnej asymilacji.
Cz?sc Chorwatow, ktora pozostala na W?grzech nie jest latwa do zdefinio-wania, poniewaz w wyniku powojennych stosunkow byli oddzieleni od Bur-genlandu i przez to mniej dost?pni (Por. Breu 1970). Najbardziej interesuj^ dla badaczy j?zyka jest spolecznosc osady Vedešin (Hidegseg) znajduj^cej si? niedaleko Szopron. Okresla si? ich jako kajkawcow ze Slawonii. Tymczasem gwara jak^ si? posluguj^ nie pozwala na wysuni?cie jednoznacznych wnioskow co do pochodzenia jej uzytkownikow. Cechuje j^ bowiem sporo czakawskich elementow, a wokalizacja nie przypomina tej z s^siednich (poljanskich i do-linskich) czakawskich osadach. Realizaj praslowianskiego jat' bylo e, ktore wydluzone, razem z dawn^ samoglosk^ e, uleglo dyftongizacji i przeksztalcilo si? w ej, por. np.: mejšam, mrejt, nejmški, s tejm, mejsu, tersej, itp. Realizacj? krotkiego jat' wykazuje dzisiaj: vjeter, djelat, rjepa, itp. Podobne zjawisko wyst^pilo w przypadku dlugiej samogloski o, ktora przeszla w ou, por. np.: vouže (uže), pout (put), mouš (muž), mouka (muka, brašno); krotkie o natomiast w uo, por.: vuodu, luočest, uluovjeni, puoje, itp.
W miejsce zgloskotworczego r wyst?puje grupa er por. np.: vert, verč, po-mervu, vugerski, hervacki, itp.
Na wyražne pokrewienstwo z burgenlandzk^ czakawszczyzn^ wskazuj^ zjawiska:
-	duza ilosc ikawizmow (por. np.: driva, razumimo, ulipit, vrime, itp.),
-	džwi?cznosc przed sonantami; por. np.: tag je (tak je), doz je, dičag nam,
-	ubezdžwi?cznienie przy k, por. np.: crikfa, takfa, merkfa, itp.,
-	stopnie wyzsze przymiotnika, por. np.: mlaji, čemernije, itp.,
-	leksyka, por. np.: čuda (mnogo), sakorački (svakakvi), kade, muotinka, de-nas, jedinajs, legjecejnu (lagljeceno, jeftino), itp.,
-	formy czasu przyszlego, por. np.: ču vam poviedat, čemo verč, čemo pout jednuč (poci cemo jednoč), itp. (Por. np.: Neweklowski 1995: 431-459).
Analizuj^c wplywy niemieckie na j?zyk burgenlandzkochorwacki, nie ma-my na uwadze niemiecki j?zyk literacki, lecz jego dolnoaustriackie i styryjskie narzecza. W okresie osiedlania si? ludnosci chorwackie na terenie Burgenlandu i w pobliskich prowincjach, niemieckiego j?zyka w dzisiejszym rozumieniu nie bylo. Prawie w tym samym czasie Marcin Luter rozpocz^l klasc podwaliny pod jednolit^ wersj? literackiego j?zyka niemieckiego, ktory obejmie przestrzen od Austrii i wi?kszej cz?sci Szwajcarii po Morze Polnocne (Zob. Szulc 1988: 808-809). J?zyk Lutra powoli docieral do Wiednia i okolic. Trzeba pami?tac, ze Chorwaci zyli przewaznie w wioskach i nie mieli cz?stego kontaktu z wy-ksztalcon^ cz?sci^ owczesnego spoleczenstwa.
— 103 —
Artur Slqzak
Oddzialywanie j?zyka niemieckiego na burgenlandzkochorwacki narodowy i literacki j?zyk jest ogromny i ma swoj znacz^cy udzial w tworzeniu si?: nowej leksyki (por. np.: prik dati = übergeben, van zgledati = aussehen), form gramatycznych, np. strony biernej (por. np.: muži su pozvani postali = die Männer sind gerufen worden) oraz na struktur? zdania np. warunkowego, por. np.: Ako to razgledam tako se načuditi ne moremo. Jesli np. w slowie fieti (gotov) w wyglosie nie ma spolgloski (fertig), wowczas tej zmiany do-konali Austriacy, a nie Chorwaci. Labialne samogloski ö i ü powstaly pod wplywem niemieckiego; i tak w niektorych osadach dielat brzmi dölat, a pondiljak-pondüljak.
W mowie dolnoaustriackich Chorwatow w zakresie fonetyki wyst?puj^ wlasciwosci austriackich dialektow: por. np.: glijk (Glück), müli (Milch), tabaj (dabei), prauhat (brauchen), šuidl (Schuh), itp. Ciekawym zjawiskiem jest -pomimo že Chorwaci rozrožniaj^ dzwi?czne i bezdzwi?czne spolgloski bardzo wyraznie - przejmowanie niemieckich leksemow bez tego rozrožnienia: por. np.: nempaj-nebenbei.
Wraz z zapožyczeniami leksykalnymi id^ w parze i syntaktyczne germani-zmy por. np.: visit ostat (zapeti, hängenbleiben), äedan je ovdje biu (einer war da, netko je bio ovdje), uon je pied liet star (er ist fünf Jahre alt).
Cz?sto przyjmuj^ si? nowe wyraženia slyszane w j?zyku niemieckim, po-niewaž nie probowano stworzyc wlasnych odpowiednikow, wzgl?dnie doko-nac przekladu na wlasny j?zyk. Dlatego nie naležy si? dziwic takim tworom j?zykowym jak, por. np.: hajpcat (poluvrijeme, Halbzeit), ersoc (nadomjestak, Ersatz), rignšiam (kišobran, Regenschirm), špuotploc (igralište, Sportplatz). Czasami nacisk obcego wyraženia jest tak silny, že wypiera stare slowa b?d^ce wczesniej standardem, por. np.: frpaj (prošlo, vorbei), gifta se (ljuti se, giftet sich), lajdat (trpjeti, leiden), prauham (trebam, brauchen), raufang (dimnjak, Rauchfang), štot vodie (umjesto, statt), štrajtat (svadati se, streiten) (Por. Brabec 1966).
Z racji bezposredniego s^siedztwa i wzajemnych kontaktow z niemieckoj?-zyczn^ ludnosci^, možemy j?zyk burgenlandzkochorwacki porownac z j?zyka-mi dolno- i gornolužyckim oraz j?zykiem kaszubskim, niezaležnie od tego, czy ten ostatni traktujemy jako j?zyk, czy tež jako dialekt. Stanowi^ one ostatnie relikty j?zykow i dialektow slowianskich, ktore si? kiedys rozprzestrzenialy až po Doln^ Saksoni?, a mi?dzy nimi znajdowaly si? juž dzisiaj wymarle j?zyki: polabski i slowinski wraz z narzeczami (Por. Slawski 1988: 915-934).
Znamienne jest to, že pomimo widocznych granic pomi?dzy sztokawskim poludniem a czakawskim srodkowym i polnocnym Burgenlandem, nie roz-win?ly si? dwa warianty literackiego j?zyka burgenlandzkiego - jeden dla sztokawskich terenow na poludniu, a drugi dla czakawskiej polnocy - tak jak to mialo miejsce w przypadku lužyckich Serbow.
Nie bez znaczenia pozostaje fakt nazywania j?zyka burgenlandzkochorwac-kiego przez samych užytkownikow, ktorzy okreslaj^ go jako j?zyk chorwacki (hrvatski jezik), a z kolei chorwacki j?zyk literacki nazywaj^ hrvacanski (Zob. Benčic 1972: 23).
- 104 --Slavia Centralis 2/2009
- Miejsce .standardu burgenlandzkochorwackiego wsrodj$zykow indoeuropejskich -
Dzisiejsze obszary, na ktorych užywa si? j?zyka burgenlandzkochorwackie-go to dawniej przede wszystkim historyczny Burgenland (ch. Gradišče),2 a dzis glownie austriacki kraj zwi^zkowy o tej samej nazwie oraz zachodnie W?gry (okolice Koszeg, Szombathely i Sopron), poludniowo-zachodnia Slowacja (okolice Bratyslawy), wschodnia cz?sč Dolnej Austrii i poludniowe Morawy -nalež^ce obecnie do Republiki Czeskiej, gdzie jeszcze wsrod niewielu zamiesz-kuj^cych tam chorwackich rodzinach zachowal si? rodzimy j?zyk w rožnych wariantach dialektalnych. Mniejsze skupiska možna spotkač we Wiedniu i w nielicznych diasporach w Ameryce Polnocnej i Poludniowej.
Ostatecznym ugruntowaniem swojej, niekiedy mocno zagrožonej, pozycji wsrod standardow indoeuropejskich bylo dla j?zyka burgenlandzkich Chor-watow ukazanie si? w 2003 roku w Eisenstadt (Željezno) pod red. I. Sučiča monumentalnej Gramatyki gradišcanskohrvarskoga jezika, co jednoczesnie stanowilo zwienczenie wieloletnich prac normatywnych.
BIBLIOGRAFIA
J. BREU, 1970: Die Kroatensiedlung im Burgenland und in den anschliessenden Gebieten. Wien.
P. BROM, 2007: Czarnogórski standard wobec róznicowania jgzykowego poludniowej Slowianszczyzny. Bielsko-Biala.
N. BENCiC, 1972: Abriss der geschichtlichen Entwicklung der burgenländisch-kroatischen Schriftsprache. Wiener Slavistisches Jahrbuch, t. 17. Wien.
I. BRABEC, 1966: Govor podunavskih Hrvata u Austriji. Hrvatski dijalektoloski zbornik II. Zagreb.
L. JAKUBINSKIJ, 1925: Die Vertretung des urslav. e im Cakavischen. Zeitschrift für slavische Philologie I.
Leipzig. 381-382.
K. KUCERA, 1971: Hrvati u Slovackoj. Kalendar Matice iseljenika Hrvatske. Zagreb.
G. NEWEKLOWSKI, 1969: Die kroatischen Mundarten in Burgenland. Wiener Slavistisches Jahrbuch, T. 15.
- -, 1978: Die kroatischen Dialekte des Burgenlandes und der angrenzenden Gebiete. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
2 Na mocy umowy panstwowej z Saint-Germain z dnia 10 wrzesnia 1919 r. Burgenland. zostal utworzony z zachodnich cz^sci komitatów Pressburg, Wieselburg, Ödenburg i Eisenburg. Okreslenie to pochodzi od powtarzajqcej si^ sylaby koncowej -burg w na-zwach wszystkich tworzqcych go komitatów.
— 105 —
Artur Slqzak
—, 1995: Hrvatska narječja u Gradišču i susjednim krajevima. Povijest i kultura gradiščanskih Hrvata. Red. I. Kampuš. Zagreb. 431-459.
A. SZULC, 1988: J^zyki germanskie. Jgzyki indoeuropejskie. Pod red. Leszek Bednarczuk, t. 2. Warszawa.
F. SLAWSKI, 1962: Zarys dialektologii poludniowoslowianskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa, 83-116.
F. SLAWSKI, 1988: J^zyki slowiañski. Jgzyki indoeuropejskie. Tom 2. Pod red. Leszek Bednarczuk. Warszawa.
Z. STIEBER, 1979: Zarys gramatyki porównawczej jqzyków slowianskich. Warszawa.
S. TEŽAK, S. BABIC, 1995: Gramatika hrvatskoga jezika. Priručnik za osnovno jezično obrazovanje. Zagreb.
—, 1996: Gramatika hrvatskoga jezika. Priručnik za osnovno jezično obrazovanie. Zagreb.
MESTO STANDARDNEGA JEZIKA GRADIŠČANSKIH HRVATOV MED INDOEVROPSKIMI JEZIKI
Po najnovejših spremembah v razvoju jezikov imajo južnoslovanski jeziki (njihovo skupno izhodišče je stara cerkvena slovanščina) naslednje standarde: srbski, bosanski, hrvaški, slovenski, bolgarski, makedonski in jezik gradiščanskih Hrvatov; slednji glede na svojo obrobnost in velike podobnosti s hrvaškim jezikom praviloma ni bil upoštevan niti v najnovejših razvrstitvah.
Standardni jezik gradiščanskih Hrvatov se je normiral kot nadnarečna tvorba severozahodnih hrvaških dialektov, ki so se govorili med 15. in 17. stoletjem - čakavščina, štokavščina in kajkavščina. Standardni jezik gradiščanskih Hrvatov je v največji meri uzakonil govorjeno podobo ikavsko-ekavske čakavščine, ostaja pa pod močnim vplivom nemškega in madžarskega jezika, deloma tudi slovaškega.
Standardizacija jezika je ohranila številne arhaizme, v knjižnem sistemu pa so opazni tudi neologizmi in slavizacija jezika, kar je predstavljeno tudi v slovnici Gradišcansko-hrvatska gramatika (Željezno 2003). Podobno kot na Hrvaškem so tudi v gradiščanski diaspori opazne precejšne dialektalne razlike.
106 --SlLvia CenttalL 2/2009