Jovan P. POPOVIČ*
' Advokat i publicista, Beograd
Privatna arhivska grada (privatni arhivi) u zakonima država jugoistočne Evrope
POPOVIC, Jovan P., Private Archives in the Archival Legislation of the South East Europe. Atlanti, Vol. 17, N. 1-2, Trieste 2007, pp. 157-171.
Original in Bosnian, abstract in English, Italian and Slovenian
The question of safeguarding and handing of archival documents, which is to found privately, is just such as the question of existence of archives. As that problem is presented in all world archives, but on the other hand is not equally expressive in all countries. The expansion and its degree depends mostly how legislation saves, protects and offers safeguarding the documents, from the origin of documents till delivering of them to archives, and because of development of public conciseness and the conciseness of protection of archival documents as the documents of cultural heritage as cultural good thing. At the beginning of my lecture I may put the question what is really a private archives. In the former socialistic states, that my lectures concern, the private archives werefamily andpersonal archives. My wish is of course in that to show, how the states at southeast Europe legislative saved the protection of "special archival documents". In former Yugoslavia a private archival documents mostly appears under the legalprotection of archives. The character of the ownership of records or archives presented a legal regulation in the trend of protection.
1. Dr. Bogdan Lekic, Neki problemi zaštite i preu-zimanja arhivske grade koja se nalazi u privatnim arhivima «ARHIVIST», zv. 38, Beograd 1988.
Pitanje zaštite i preuzimanje arhivske grade koja se nalazi u privatnom posedu prisutno je onoliko koliko i postojanje arhiva. lako je taj problem prisutan kod svih arhiva u svetu on nije u podje-dnakoj meri izražen kod svih zemalja. Stepen njegovog ispoljavanja zavisi pre svega „u kojoj meri zakonska regulativa obezbeduje zaštitu arhivske grade od njenog nastanka, pa sve do predaje arhivu i stepena razvijenosti društvene svesti i svesti gradana o potrebi i značaju zaštite arhivske grade kao kulturnog dobra."1.
Na samom početku postavlja se pitanje šta se smatra privatnim arhivima? Pod privatnim arhivima u ranijim socijalističkim zemljama (države koje obuhvata referat) uglavnom su se smatrali porodični i lični arhivi.
Ma koliko se davao i daje prioritet fondovima državnih i društvenih organa i organizacija oko kojih se iscrpljuje glavna energija arhivskog delovanja ipak u pojedinim trenucima i nepopunjenost fondova, privatni arhivi stignu u prvi plan (ratne i druge sporedne prilike). Svakako, ne samo u drugim prilikama vec i uopšte privatni arhivi su izuzetno važni, te bi posebnu brigu trebalo posvetiti njiho-voj zaštiti i sve to normativno na najbolji način urediti.
Tema ovog referata nije da definiše šta su to privatni arhivi i obrazlaže koji sve arhivi mogu biti ili su privatni arhivi i šta se smatra privatnom arhivskom gradom, jer je to svima znano, (porodični i ličmi arhivi, arhivska grada privatizovanih preduzeca, političkih stra-naka i partija, verskih zajednica i drugih imaoca arivske grade), vec da se iznese kako su i u kojoj meri države na području Jugoistočne Evrope zakonodavno rešili zaštitu ove „posebne arhivske grade"?.
U bivšoj SFRJugoslaviji, iz koje su nastale šest novostvorenih medunarodnih i medusobno priznatih država, privatna arhivska grada je uglavnom bila stavljena pod sistem pravne zaštite arhivske grade. Karakter vlasništva ove grade nametnuo je onu pravnu regula-tivu u pogledu zaštite, koja je morala voditi računa i o interesima društva i interesima i pravima vlasnika grade (zabrana iznošenja grade u inostranstvo bez odobrenja nadležnog organa; arhivi imaju pravo da je i obavezu da je evidentiraju, ko ima pravo preče kupovine, za-branu prodaje izmedu fizičkih lica i dr). Uglavnom moglo se reci da su postojale dobre zakonske norme i jasne pojmove u teoriji, ali je praksa bila dosta manjkava. Različiti su bili razlozi. Arhivski zakonski propisi „stavljali su" arhivima u nadležnost zaštitu celokupne arhi-
vske grade na prostorima bivše SFRJ, pa samim tim i pravnu zaštitu privatne arhivske grade2.
Nakon prestanka jednopartijskog sistema i nagle privatizacije društvene i državne svojine u zemljama koje se ovde obraduju (Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska, Makedonija, Slovenija, Srbija, Albanija, Bugarska, Madarska i Rumunija) i posle uvodenja višepartijskog sistema u „zagospodaruje privatna svojina" čime se rapidno uvecava broj privatnih arhiva, odnosno imaoca privatne arhivske grade.
Samo u manjem broju ovih zemalja je regulisano ko to sme izvršiti uvid u privatnu arhivsku gradu ili privatni arhiv i time pristu-piti njenom nadzoru i zaštiti. U vecem broju zemalja moraju se razrešiti pitanja tretiranja privatne arhivske grade (pozicione ili opo-zicione partije, privatna preduzeca, i dr.). Nastankom mnoštva privatnih preduzeca i drugih privatnih stvaralaca arhivske grade postavlja se i pitanje koji su to upravni organi ili organizacije, sudovi ili agencije koji vode registar tih stvaralaca i ažurno prate njihov rad, razvoj, institute stečaja i likvidacije, da bi nadležni organi i arhivi posebno ako im je to stavljeno u delokrug blagovremeno reagovali? Najčešce su to privredni sudovi ili odredene agencije. Mnogo je tu složenih pitanja kao na primer da li preduzeca stečajem ili likvida-cijom, otkupom i dr imaju pravnog sledbenika i koje taj naslednik ili ce njihovu gradu preuzeti po pravilu nadležni arhiv.
Često se postavlja pitanje koje su ingerencije arhiva prema arhivskoj gradi i registraturskom materijalu koji tranzicionim po-stupkom iz društvene odnosno državne svojine prelazi u privatn vlasništvo ako to izričito nije zakonom propisano? Vlasnici najčešce zahtevaju i dobivaju pripadajucu dokumentaciju kao neotudivi-sasta-vni deo svega onoga što je kupljeno, bez obzira da li je to navedeno ili nije u popisu kupljene popisa imovine.
Rhivisti treba da prate institul^privatizacije i da znaju da li se prodaje sva imovina ili njen deo, odnosno da li je arhivska grada ranijeg vlasnika deo te kupljene imovine? To pre svega iz razloga jer se u praksi često dešava da se Ugovorom o kupoprodaji na bilo koji način ne ukazuje na arhivsku gradu i registraturski materijal i njihov status. Ovom problematikom trebalo bi da se pored ovlašcenih arhiva po-zabave nadležna ministarstva, agencije, sudovi i druge institucije.
Vrlo je korisno znati šta ce se desiti sa arhivskom gradom uko-liko novi vlasnik preduzeca promeni proces proizvodnje i delokrug a takva mogucnost ugovorom nije regulisana? Vlasnicima je uglavnom dozvoljeno da kupljenom imovinom raspolažu „kako hoce", pa i da preduzeca preprodaju. Šta ce se u tom slučaju dešava sa tehničko-tehnološkom dokumentascijom, patetnim, autorskim i licencnim pravom?
Desice se i slučajevi da odredena fabrika stane sa proizvo-dnjom, jer nije u mogucnosti da bez preuzete dokumentacije izvrši, recimo remont mašine, koja je glavni oslonac proizvodnje, ili da promeni odnosno kupi rezervni deo a ne zna koji je tip mašine ili ko je njen proizvodač. Zal^o supropisi, agilna aktivnost ar^hivista i savesnot rad-nika koji se upr^eduzeäma haveposl^ovima dokumenl^adjepredusl^ov za zaštitui te
POPOVIC, Jovan P., Gli archivi privati nella legislazione archivistica dell'Eu-ropa sudorientale. Atlanti, Vol. 17, N. 12, Trieste 2007, pp. 157-171.
Hproblema della salvaguardia e della gestione dei documenti d'archivio, da fondare privatamente, e come quello dell'esistenza degli archivi. Dal momenta che tale problema si presenta in tutti gli ar-chivi del mondo, ma al tempo stesso non assume la stessa rilevanza in tutti i paesi. H grado di sviluppo dipende piu di tutto dal modo in cui la legislazione salva, protegge ed offre salvaguardia ai documenti, dall'origine al momento della consegna agli archivi, e dallo sviluppo di unapuhhlicapresa di coscien^a e dalla presa di coscien^a che la protezione dei do-cumenti d'archivio intesi come hene culturale e da considerarsi come huona azione culturale. All'ini-zio del mio intervento potreiporre la questione su cosa in effetti sia un archivio privato. Nei paesi ex socialisti, materia del mio intervento, gli archivi privati erano gli archivi personali e familiari. La mia speranza e di mostrare come gli stati del sudest eu-ropeo proteggessero per norma di legge gli "archivi speciali". Nell'ex Jugoslavia un documentoprivato per lo piü appare sotto la protezione legale degli archivi. Il carattere delproprietario di documenti o archivi presentava una regolazione legale nella ten-denza alla protezione.
2. Dr. M. Milosevic, Briga o privatnim arhivima u savremenoj arhiviswtičkojpraksi «Sodobni arhivi», Maribor,1987 godine.
POPOVIC, Jovan P., Privatno arhivsko gradivo (privatni arhivi) v zakonih dr-zav jugovzhodne Evrope Atlanti, Zv. 17, Št. 1-2, Trst 2007, str. 157-171.
Vprašanja zascite in prevzemanja privatnega arhivskega gradiva v arhive so prisotna tako dolgo kot obstajajo moderne arhivske ustanove. Ceprav so ti problemi prisotni v vseh arhivih po svetu se ti razlicno resujejo in so odvisni od dikcije zakonske regulative, ki doloca in zagotavlja zascito (tudi) privatnega arhivskega gradiva od njegovega nastanka do predaja v arhiv. Ta zascita je odvisna tudi od stopnje razvoja druzbene zavesti v posameznih drzavah in zavednja obcanov o pomembnosti varovanja privatnega arhivskega gradiva kot kulturne dediscine. Vprvi vrsti avtor definira privatne arhive in jih v casu realnega socializmapove-ze z rodbinskimi in osebnimi arhivi v nadaljevanju pa avtor predstavlja arhivsko zakonodajo v nekaterih drzavah jugovzhodne Evrope s katero se resujejo problemi povezani s tem «posebnim arhi-
3.	U socijalističkom društvenom uredenju koji je do skora vladao prostorima zemalja koje obraduje ovaj referat „privatna svojina je bila ostatak klasnog društva i više ekonomsko pravni odnos i po svom predmetu i obimu ograničena". Lična svojina (primer autorsko pravo) „u ostvarivanju ličnih potreba i prava bila je u principu neograničena"
4.	Nije retka pojava, da se pojavljuju nakupci i prekupci arhivske grade, bilo da je ona u društvenoj odnosno državnoj svojinii, a da se i nakon njihove indetifikacije ih iz raznoraznih razloga mimoilaze propisane sankcije. Dešava se i to da se umesto u nadležnom- javnom arhivu grada nade na deponijama smeca ili na skladištima sekundarnih sirovina. Daleko bolje od toga je da ukoliko ta grada ne dospe u nadležni arhiv, nade u privatni arhiv, jer ce biti spašena. Goruca potreba arhivista i arhiva je da intezivno-nenametljivo rade na sprečavanju ovakvih slučajeva.
5.	U BIH sistem organizovanosti pa i zakono-davnog uredenmja je dosta usloženo i razudeno. Propisi iz arhivskog zakonodavstva kao i za druge delatnosti u Bi H donose se na nivoima: Republike BiH, Federacije BiH, Republike Sr-pske, deset kantona i distrikta Brčko.
Inače poznata je praksa, a što je i logično, da gradansko pravna lica i pojedinci mogu biti i jesu vlasnici arhivske grade koja je nastala njihovim radom.
Mora se vršiti i edukacija stručnih lica koja učestvuju u po-stupcima svojinske transformacije privrednih preduzeca (stečajni upravnici, stečajna veca, likvidacione starešine, odgovorni za oblast registraturskog materijala i arhivske grade u preduzecima i dr).
Vrlo je teško „nametnuti" idealni model za privatizovana preduzeca u zaštiti privatne arhivske grade. No svakako je potr^ebno ogr^aničiti lične slobode i pr^ava vl^asnika koji misije da kupovinom pr^edu^eca mogu r^aspolagati i arhivskom gr^adom i raditi sa njom što hoce.
Nakon prorade zakonskih propisa kojima se regulišu prava i dužnosti privatnih arhiva odnosno propisani postupci zaštite privatne arhivske grade3 u državama Jugoistočne Evrope, došlo se do saz-nanja da je u pojedinim državama daleko bliže i konkretnije regulisana oblast ovog vida zaštite arhivske grade, a u drugim državama to je ili osnovnim ili posebnim odredbama samo načelno propisano, ali se vec i kod njih u pripremljenim predlozima zakona koji su u postupku donošenja to dosta kvalitetnije i savremenije predlaže i razraduje.
Nedvosmisleno je, da u svim državama postoji privatna arhivska grada i privatni arhivi ali da se tom institutu ne daje svuda pripadajuci prioritet.
Arhivska grada u privatnom vlasništvu s obzirom na njen značaj po pravilu mora uživati posebnu zaštitu u zakonodavno pra-vnom sistemu svake zemlje.
Medutim, treba istaci da ni u jednoj zemlji nije na sveobuhva-tan ili savremeni način regulisana ova oblast zaštite (digitalni i drugi oblici zaštite .
U svim državama je skoro na istovetan način propisan postu-pak prava preče kupovine za slučaj njenog otudenja4. Svi privatni arhivi odnosno imaoci arhivske grade bez obzira dali su njeni stva-raoci ili su na bilo koji način došli u njen posed, (izuzev putem krivičnog dela, zbog čega ce im biti oduzeta grada i protiv njih pod-neta prijava nadležnom organu) imaju pravo na besplatna stručna uputstva od strane arhiva.
Različitosti u pravnom regulisanju načina zaštite privatne arhivske grade i status privatnih arhiva nema potrebe ovde komentarisa-ti ili čak komparirati, jer se to vidi iznošenjem važecih odredbi propisa iz zakona o arhivskoj delatnosti u državama koje obraduje referat.
Referat obraduje kako su, pre svih, novostvorene države sa prostora bivše SFRJ5, (Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Slovenija i Srbija), a onda u granicama saznanja i zemlje Jugoistočne Evrope (Albanija, Bugarska, Madarska i Rumunija) pravno regulisale pitanje zaštite arhivske grade privatnih arhiva (privatne arhivske grade) prema važecim propisima.
DRŽAVE SA PROSTORA BIVŠE SFR JUGOSLAVIJE
CRNA GORA
Zakon o arhivskoj djelatnosti6 ne ističe posebno privatne arhive. Medutim, u članu 3. Zakona se nabraja što sve čini arhivsku gradu pa izmedu ostalih subjekata nabraja i onu koja je nastala u radu:...„
predu^eca, društava, graäansko-pravnih lica, istaknutih naučnih, kulturnih, javnih,političkih i drugih ličnosti be^^ obzira na vreme i mesijo nasl^anka"
U sledečem članu Zakona se kaže da registraturski materijal i arhivska grada uživa zakonsku zaštitu bez obzira kome pripada i da li je evidentirana.
U nadležnost Državnog arhiva Crne gore nabraja i obavezu „da vrši zaštitu arhivske grade iz svih perioda istorije Crne Gore koja se nalazi na njenoj teritoriji ili se na nju odnosi". Ove odredbe se posredno odnose i na privatne arhive bilo da se radi o gradi koja je nastala u radu političkih partija ili stranaka, privatnih preduzeča, istaknutih kulturnih, javnih, političkih i drugih ličnosti, odnosno porodičnih i ličnih arhiva.
Navedenim Zakonom data je i nadležnost Državnom arhivu Crne Gore da „vrši kontrolu nad radom stvaralaca i imaoca arhivske grade kao jednom od vidova zaštite arhivske grade.
Zakon dozvoljava pravnom i fizičkom licu da arhivsku gradu koja je u privatnoj svojini može prodati, stim da Arhiv ima pravo preče kupovine. Stranom državljaninu je zabranjena prodaja arhivske grade.
Drugi propisi kojima se ureduje zaštita privatne arhivske grade, njeno mesto i uloga u privatnim arhivima nisu poznati. Stvaraoci i imaoci arhivske grade mor^aju biti upuceni na navedene odredbe Zakona, po kojima su dužni da ne pr^ave smetnje kod uvida, u pružanju stručne pomoči i eventualno preuzimanju grade u Arhiv i sl." I ovakva normativna regulativa bez obzira na njenu neeksplicitnost je obavezujuča a time i korisna u zaštiti privatne arhivske grade.
Ipak treba što pre urediti i ovu oblast zakonske regulative da bi privatni arhivi odnosno privatna arhivska grada imala solidnu zaštitu.
SRBIJA
Zakon o kulturnim dobrima7 u svojim odredbama posebno ne ističe institut „privatni arhivi". No to ne znači da zakonodavac i arhivska služba u Srbiji nisu dovoljno zainteresovane za zaštitu privatne arhivske grade i da se nije stručno i savesno delovalo. Član 27 nave-denog Zakona predvida da arhivsku gradu koju štite nadležni arhivi
čini i ona grada nastala u radu ".....verskih zajednica, kao i pojedina-
ca, bez obzira na to gde je i kada je nastala i da li se nalazi u ustano-
6.	„Službeni list R CG" broj 25/92 i 87/94.
7.	"Službeni glasnik R Srbije" br. 71/1994.
vama zaštite ili van njih."
Arhivi u Srbiji su dužni da pružaju stručnu pomoč u čuvanju kulturnih dobara (gde je uvrščena i arhivska grada)pa i svim sopstve-nicima i korisnicima tih dobara8.
Članom 76 Zakona o kulturnim dobrima (mimo načelnih odredbi) nabraja sve institucije u kulturi koje se bave zaštitom kulturnih dobara i utvrduje posebnim odredbama propisuje nadležnosti koje se isključivo odnose na arhive. Naime, iako se ni ovim članom ne nabrajaju imena subjekata nad kojima arhivi vrše zaštitu, nadzor, i upučuju na način koriščenja arhivske grade, ipak iz stavova 1-3 ovog člana se podrazumeva da arhivi vrše stručni nad^pr i druge predvidene poslove nad arhivskom gr^adom i registraturskim mal^erijal^om koja se nal^a^i van arhiva, (ne kaže gde i kod koga) predl^a^u otklan/anje utvr^denih nepr^avilnosti u pogledu zaštite arhivske gr^ade i vr^še njeno pr^euzimanje, čuvanje i održavanje.
Svakako, to nije dovoljno ali se arhivi u svom delovanju pozi-vaju i na nabrojane odredbe navedenog Zakona. U prilog tome im idu i dva stručna upustva Arhivskog veča Srbije koja su se u praksi pokazala vrlo korisnim. Uputstvo o sredivanju ličnih i porodičnih fondova doneto je 17.VI. 1969 godine. Sledeče godine doneto je i Uputstvo o pronalaženju, evidentiranju, zaštiti i koriščenju arhivske grade u privatnom vlasništvu (17.IX 1970 godine), gde se poseban akcenat daje pronalaženju privatne arhivske grade i uspostavljanju kontakata preko komora ili drugih institucija radi prikupljanja poda-taka o vlasnicima privatne arhivske grade, a zatim njenom evidentiranju i koriščenju. Treba napomenuti da novi Radni tekst Zakona o arhivskoj gradi i arhivskoj službi koji dobija konačnu fizionomiju i u fazi je donošenja, nabraja šta se smatra privatnom arhivskom gradom, a zatim celim jednim poglavljem od devet članova ureduje obaveze stvaralaca i imalaca privatne arhivske grade.
8.	U sastavu Srbije su od 1918. godine pa i Usta-vom od 1990. godine i Ustavom iz 2006. godine: AP Vojvodina i AP Kosovo i Metohija. Propise koje je donosila Skupština Srbije nakon usvajanja Ustava R. Srbije iz 1990 godine odno-sile su se i odnose se i na teritorije obe pokrajine. Medutim, zbog specijalnog statusa AP Kosova donela je Zakon o arhivskoj gradi i arhivima „Framework for provisional Self-Government in Kosovo" od 17. 04.2003 godine. Zakon o ku lturn im dobrima jed instveno ureduje sistem i zaštitu i koriščenje svih kulturnih dobara i utvrduje uslove za obavljanje de-latnosti zaštite kulturnih dobara . Izmedu osta-log ovaj Zakon ureduje i arhivsku delatnost. Bez obzira na nastojanje zakonodavca da na jednom mestu-jednim zakonom do u detalje reguliše sve elemente koji bi obezbedivali potpunu zaštitu svih pokretnih i nepokretnih kulturnih dobara, pa i arhivsku gradu na teritoriji Republike Srbije to mu nije sasvim pošlo za rukom. To se može urediti samo materijalnim zakonom. Od strane stručne arhivističke misli i predloga rukovodstva Arhiva Srbije kao matičnog arhiva bilo je pismenih zahteva da se pristupi izradi jenog takvog zakona. Postignut je rezultat. Uraden je Radni tekst Zakona o arhivskoj gradi i arhivima i dostavljen na dalji postupak radi njegovog donošenja. Uskoro se očekuje njegovo donošenje.
9.	"Framework for provisional Self- Government in Kosovo" od 17.04. 2003 godine.
AP Kosovo
Na prostorima AP Kosova i Metohije u cilju „efikasnog čuvanja i uspešnog koriščenja arhivske grade, usvojen je Zakon o arhivskoj gradi i arhivima"9.
U stavu 1 člana 3 ovog Zakona nabrojani su subjekti koji stva-raju arhivsku gradu i druga dokumenta: „javni i nejavni organi, pravna ili fizička lica tokom njihove delatnosti od trajne vrednosti za nauku, kulturu i za opšte javne potrebe". Arhivska grada može biti „javna i privatna" navodi se u članu 6 stav 1, a u stavu 3 istog člana predvideno je ko stvara privatnu arhivsku gradu. Privatna arhivska grada stvara se od fizičkih i privatno pravnih subjekata koji obavljaju poslove, delatnosti ili aktivnosti od opšteg interesa.
Pored toga Zakon je posebnim poglavljem uredio oblast „pri-vatne arhivske grade i privatne arhive". Privatna arhivska grada smatra se ona grada koja se nalazi u svojini fizičkih ili pravnih subjekata. Privatni arhivi se osnivaju, organizuju i funkcionišu i podležu režimu kao i javni arhivi. Ukoliko se menja svojinski odnos konkretne arhivske grade vlasnik privatnog arhiva je dužan da u roku od 7 dana o
tome obavesti kolektiv kosovskih arhiva.
Vrlo je bitno i to što je predvideno da arhivska grada privatnih subjekata u društvenoj svojini koja se transformiše u privatnu svoji-nu ostaje u javnom vlasništvu, upravljanju i javnoj upotrebi. Kod svojinske transformacije društveni pravni subjekti dužni su da u roku od 7 dana informišu Upravu kosovskih arhiva.
Svi subjekti koji po bilo kom osnovu raspolažu privatnom arhivskom gradom dužni su da informišu nadležni arhiv o njenom posedovanju, uredno je čuvaju, i upotrebljavaju i vrše tačnu registra-ciju, da dozvole nadležnom arhivu neometan uvid u pogledu njenog pravilnog postupanja i čuvanja. U suprotnom, nadležni arhiv može privremeno ili trajno oduzeti tu arhivsku gradu.
Arhiv pod istim uslovima za privatnu arhivsku gradu ima pravo preče kupovine. Medutim, kod raspolaganja arhivskom gradom koja je stvorena radom pojedinaca, porodica, nevladinih organizacija, visokih državnih, političkih, javnih, kulturnih i naučnih ličnosti proglašena od istorijskog interesa, javni arhiv je jedini subjekat koji može otkupiti obnosno uzeti u posed tu graäu.
HRVATSKA
Zakon o arhivskom gradivu i arhivima10 vec u stavu 2. člana 2. decidirano kaže „arhivska grada i registraturski materijal zašticena je bez obzira na to u čijem je vlasništvu ili posedu, odnosno kod koga se nalazi, bez obzira da li je registrovana ili evidentirana". Time u načelu Opštim odredbama Zakona zašticena je i grada u privatnom vlasništvu. U Hrvatskoj se dosta ozbiljno prišlo „privatnom arhivskom gradivu" gde čak celo jedno poglavlje Zakona razraduje ovu oblast (član 29-38). Inače, privatnom arhivskom gradom smatra se ona grada nastala radom privatnih i pravnih lica i fizičkih osoba, uko-liko nije nastala obavljanjem javnih i drugih funkcija i ako nije u državnom vlasništvu.
Imaoci privatne arhivske grade po bilo kom osnovu dužni su da vode Upisnik sa sledečim podacima: ime, prezime, matični broj i prebivališta vlasnika, ko je stvaralac te grade, opis sadržaja, vremenski raspon i količina te grade, datum upisa i broj rešenja o proglašenju te grade spomeničkom baštinom.
Na imaoce i stvar^aoce privatne arhivske gr^aäe primenjuju se odr^edbe ovoga Zakona, kao i kod javne arhivske gr^aäe.
Imaoci privatne arhivske grade obavezni su da obaveste nadležni arhiv o njenom posedovanju, da čuvaju tu gradu, srede i izrade popis, te da dopuste ovlašcenom licu nadležnog državnog arhiva i da izvrši uvid, a po potrebi, i sprovede sigurnosno snimanje. Ukoliko imaoc nije u mogučnosti da postupi po ovim obavezama iz bilo kog razloga, Državni arhiv če rešenjem odrediti da se ta grada preda arhivu dok se ne steknu uslovi, odnosno ne postupi po rešenju. Žalbom koja se podnosi Ministarstvu kulture odlaže se izvršenje tog rešenja. Inače, vlasnik privatnog arhiva može tu gradu dati na čuvanje,
darovati ili prodati Državnom arhivu. U tom slučaju koriščenje arhi- io.„Narodne novine" io5/i997.
162 Jovan P. POPOVIČ
vske grade omoguceno je pod istim uslovima ako se drugačije ne dogovori. I kaznenim odredbama ovim Zakonom štiti se arhivska grada u privatnom vlasništvu.
MAKEDONIJA
Zakon za arhivska grada i Zakon za izmenuvanje i dopolnuvanje na Zak^onot za arhivskata grad^a^^ neposredno u svojim odredbama ne spo-minje institut „prtivatni arhivi" pa čak ni termin arhivska grada u privatnom vlasništvu.
Pod registraturskim materijalom, kao izvorom arhivske grade, smatra se, članuom 2 ovog Zakona i dokumentarni materijal nastao u radu: „... političkih partija, pojedinaca koji samostalno vrše delat-nost ili profesiju fizičkih, i drugih pravnih lica".
Slično kao kod jednog broja zakona koji obraduje ovaj rad, iz člana 3 ovog Zakona da se zaključiti „da se arhivska grada i dokumentarni materijal štiti nezavisno od vremena, mesta i načina njiho-vog nastanka, vlasništva i evidentiranosti".
Članom 9. Zakona, opreza radi da bi se izbegla zloupotrebe predvideno je „da radnici koji imaju registraturski materijal i arhivsku gradu ne mogu za sebe ili za druga lica sakupljati arhivsku gradu".
U poglavlju Zakona „Prava i dužnosti imaoca registraturskog materijala i arhivske grade" predvidene su obaveze i dužnosti imaoca koji posebno ne izdvaja arhivsku gradu privatnog vlasništva. Preduzeca i druga pravna lica, pojedinci koji samostalno vrše svoju delatnost ili profesiju i fizička lica mogu svoju arhivsku gradu da daju na čuvanje ili poklone odredenom arhivu.
Grada u vlasništvu gradansko-pravnih lica i pojedinaca koji samostalno vrše delatnost i fizička lica ne smeju otuditi ili je na drugi način ustupiti stranom fizičkom ili pravnom licu.
Pravo preče kupovine kod prodaje arhivske grade pojedinaca, preduzeca ili drugih pravnih lica ima arhiv. Rok i pod kojim uslovima arhiv nije voljan ili nije u mogucnosti da kupi ponudenu arhivsku gradu predviden je odredbama ovog Zakona. Ovim Zakonom je predvidena i obaveznost nadzora nad arhivskom gradom i registraturskim materijalom pa se pod tim mogu podvesti i svi imaoci i stva-raoci arhivske grade.
BOSNA I HERCEGOVINA
11.	„Službeni vesnik na R.Makedonija", broj 36/95.
12.	Ovde ce se bliže uneti odredbe koje regulišu pitanje zaštite privatne arhivske grade Zakonom o arhivskoj gradi i Arhivu republike Bosne i Hercegovine, dok ce se takode u nešto manjem obimu obraditi i odredbe Zakona o arhivskoj gradi Federacije u Bosni i Hercegovini i Zakona o arhivskoj gradi i arhivima Republike Srpske.
13.	„Službeni glasnik BiH" broj 16/2001.
Republika Bosna i Hecegovina1
Članom 2 Zakona o arhivskoj gradi i arhivu BiH13 predvideno je da je arhivska grada „državno dobro od opšteg interesa i značaja i
deo domače i svetske kulturne baštine i da ona bez obzira na to u čijem je vlasništvu ili posedu mora biti štičena, registrovana i evidentirana". Tim članom je napomenuto i to da se na zaštitu arhivske grade primenjuju i drugi propisi, pa i propisi entiteta.
Poglavljem III „Privatna arhivska grada" obradena je ona grada koja je nastala radom pravnih i fizičkih lica ako nije nastala u obavljanju javnih službi ili u državnom vlasništvu. Arhiv BiH u dogovoru sa entitetskim arhivima utvrduje „popis pravnih osoba imao-ca arhivske grade u privatnom vlasništvu, za koju po svojoj stručnoj oceni utvrdi da je od interesa za državu". O tome se vodi registar. U nadležnosti Arhiva BiH dato je pravo inspekcije nad arhivskom gradom u privatnom vlasništvu. Na imaoce i stvaraoce privatne arhivske grade primenjuju se odredbe ovog Zakona.
Imaoci privatne arhivske grade obavezni su da je čuvaju, sreduju i popišu, dozvole ovlaščenoj osobi nadležnog arhiva pregled, popis i izučavanje u sigurnosne svrhe, obaveste nadležni arhiv o svim promenama i omoguči snimanje te grade po zahtevu arhiva. Privatna arhivska grada koja dode u posed arhiva koristi se pod istim uslovi-ma koji važe i za javnu arhivsku gradu ako zapisnikom ili dogovorom nije drugačije odredeno.
Ukoliko imaoc odnosno vlasnik privatne arhivske grade želi otuditi svoju arhivsku gradu dužan je prvenstveno ponuditi nadležnom arhivu. Ukoliko u roku od 30 dana arhiv ne prihvati po-nudu vlasnik je može prodati trečem licu. Vlasnici privatne arhivske grade koji nadležnom arhivu prodaju gradu oslobodeni su plačanja svih vrsta poreza. Arhiv može dati premije na naknadu i onim oso-bama koje pomognu u pronalaženju ili evidentiranju arhivske grade.
Nakon pribavljenog mišljenja nadležnog arhiva Veče ministara BiH ili nadležna entitetska ministarstva daju saglasnost o mogučnosti iznošenja iz BiH privatne arhivske grade.
Federacija Bosna i Hercegovina
Zakon o arhivskoj gradi BiH14 posebno ne obraduje-ureduje zaštitu privatne arhivske grade. Verovatno i zbog toga što je to bliže obradeno Zakonom o arhivskoj gradi i arhivima Bi H čije se odredbe posredno odnose i na prostore Federacije BiH.
Članom 9 stav 2 predvideno je da se arhivska grada nastala delovanjem privatnih pravnih i fizičkih lica smatra „njihovo vlasništvo ukoliko nije nastal^a u vršenju javnih vl^asti ili javne službe, ali podliježe stručnom nadzoru Ar^hiva Feder^adje".
Pošto uredenje privatne arhivske grade podpada pod odredbama ovog Zakona to su stvaraoci i imaoci arhivske grade „dužni da kod predaje te grade dati pismeno mišljenje o načinu i uslovima nje-nog koriščenja"
Prema članu 26 ovog Zakona stvaraoci i imaoci arhivske grade u privatnoj svojini dužni su da je prijave Arhivu Federacije i dostave potrebne podatke za evidencije.
14. „Službene Novine Federacije" broj 45/2002.
15.	„Službeni glasnik Republike Srpske", broj 35/1999 i 9/2000.
16.	„Uradni list R Slovenije" br. 30/2006.
Radi naučnih i stručnih potreba Arhiv Federacije BiH može gradu snimati i preduzimati konkretne mere zaštite. Kod eventualne prodaje privatne arhivske grade, to je regulisano na isti način kako je to regulisano Zakonom Republike BiH.
Republika Srpska
Zakon o arhivskoj delatnosti Republike Srpske15 nema posebno poglavlje „privatna arhivska grada ili privatni arhivi", kako je to predvideno u Zakonu o arhivskoj gradi i Arhivu Bosne i Hercegovine, ali se u pojedinim njegovim članovima propisuje: „da se registraturski materijal i arhivska grada nastala u radu privatnih preduzeča, gradansko-pravnih i fizičkih lica privatna svojina i nalaze se pod kon-trolom i zaštitom Republike, odnosno Arhiva Republike Srpske".
Isto tako, svako gradansko pravno i fizičko lice dužno je da arhivsku gradu prijavi nadležnom arhivu i dostavi mu potrebne podatke za evidencije, kao i da za potrebe naučne i stručne obrade Arhiv može snimatii preduzimati druge mere zaštite i da posebno vodi evidencije te arhivske grade i sl. Arhivska grada u privatnoj svojini, gradansko-pravno i fizičko lice ne može se prodati niti na drugi način ustupiti stranom državljanu. Isto kao i po Zakonu BiH regulisan je postupak prodaje arhivske grade u privatnoj svojini i po-stupak kod njenog njenog iznošenja u inostranstvo i dr.
SLOVENIJA
Zakon o var^stvu d^okumentarnih in arhivskoga gradiva ter ar^hivih (ZVDAGA)^^ je kroz poglavlje „Posebna arhivska grada" propisao način evidentiranja i čuvanja posebne arhivske grade, dužnosti vla-snika te grade, uvoz, izvoz, iznošenje kao i prodaju te grade, postupak za slučaj njenog ugrožavanja, učešču države u pospešivanju njenog čuvanja, kao i čuvanje arhivske grade Rimokatoličke crkve i drugih verskih zajednica.
Za predpostavku da se odredeni dokumentarni materijal smatra arhivskom gradom evidentiranja vrši nadležni arhiv. Evidencije o ličnim i drugim podacima koje su neophodne za odgovarajuču ocenu i označavanje grade vrše nadležni arhivi. Podaci koji se trajno čuvaju sadrže ime vlasnika odnosno imaoca te grade. Naime, za fizičko lice unosi se: lično ime, indetifikaciona oznaka i meszo i adresa prebivališta, a za pravno lice naziv i sedište firme, poslovni naziv, indetifikaciona oznaka i dr. Na osnovu tih evidentiranja Državni arhiv svojom odlukom o čemu se vodi uredna dokumntacija proglašava odredenu dokumentarnu gradu za arhivsku. Odlukom se odreduju i dužnosti vlasnika.
Arhivsku gradu iz stranih izvora dozvoljeno je uvoziti shodno medunarodnim propisima i propisima zemlje izvoznika.
Na predlog vlasnika arhivske grade uz prethodno stručno
mišljenje nadležnog arhiva Ministar nadležan „za arhive" može dozvoliti privremeni ili trajni izvoz posebne arhivske grade. U tom slučaju vlasnik je dužan da pre izvoza dozvoli da se ta grada fotokopira u nadležnom arhivu. Medutim, arhiv odreduje deo arhivske grade koju je zbog posebne važnosti za nauku i kulturu zabranjeno trajno izvoziti. Inače, Vlada Slovenije propisuje u kojim se slučajevima pretpostavlja da posebna dokumentarna grada ima svojstvo arhivske grade.
Republika Slovenija ima pravo preče kupovine, kod prodaje posebne arhivske grade. To pravo Republika može prepustiti lokal-noj zajednici. Vlasnik se prethodno obrača nadležnom ministru. Mi-nistarstvo če se nakon prethodno pribavljenog stručnog mišljenja nadležnog arhiva u roku od 60 dana opredeliti i obavestiti o tome vlasnika i druge zainteresovane-nadležne strane.
Ukoliko se desi da se posebna arhivska grada nalazi u opasno-sti po bilo kom osnovu o tome se obaveštava nadležni arhiv. Radi pospešivanja čuvanja posebne arhivske grade država u budžetu obezbeduje posebna sredstva.
Kao posebna arhivska grada smatra se i arhivska grada verskih zajednica pa se i na njih odnose odredbe ovog Zakona, koji regulišu čuvanje posebne arhivske grade. Arhivska grada Rimokatoličke crkve odabira se u skladu sa propisima crkve i ima status arhivske grade. Nadležno ministarstvo u dogovoru sa Slovenačkom crkvenom kon-ferencijom utvrduje posebne uslove za obavljanje arhivske delatnosti i odredeni iznos sredstava za sprovodene poslova zaštite arhivske grade Rimokatoličke crkve.
DRŽAVE JUGOISTOČNE EVROPE (ALBANIJA, BUGARSKA, MADARSKA I RUMUNIJA)
ALBANIJA
U Zakonu br. 9154 od 06.11.2003. godine u arhivima (LAW NO 9154, of date 06.11.2003. ON ARCHIVES) u glavi II član 8 piše da: "vladine i nevladine institucije, privatna i fizička lica koja imaju dokumenta koja su proglašena od značaja za nacionalnu istoriju dužna su da, shodno propisima, predaju informacije o takvim doku-mentima radi registracije u nadležnim državnim arhivima".
Glava IV Zakona nosi naslov "Privatni arhivi". Članu 25 na-vodi da privatni arhivi mogu da sprovode svoju delatnost nakon što dobiju licencu od Visoke komisije arhiva sa predlogom Generalnog direktorata arhiva. Kriterijume za izdavanje licenci definiše Savet ministara. Vlasništvo kojim upravljaju privatni arhivi uživa istu zaštitu države kao i javni arhivi. U sledečim članovima dalje se navodi da iz istorijskih razloga ili javnih interesa dokumenta privatnih arhiva mogu biti proglašena za nacionalna i istorijski važna. Proglašenje tih nacionalnih i istorijskih dokumenata koji čuvaju privatni arhivi ne ograničava ni menja pravo vlasništva.
Kada Generalni direktorat arhiva odluči da inicira proceduru za proglašenje dokumenata u posedu privatnih arhiva za dokumenta od nacionalnog i istorijskog značaja o tome obaveštava vlasnika tih dokumenata.
Proglašenje takvih dokumenata ne treba da bude prepreka za transfer tih i drugih prava na njima. U slučaju promene vlasništva nacionalno i istorijsko važnih dokumenata privatni arhivi su obavez-ni da o statusu tih dokuemenata obaveste buduče kupce.
Kada za odredena dokumenta dospe rok za uništenje dužni su da pribave pismeno odobrenje od strane nadležne arhivske vlasti, po postupku koji važi i za državne arhive. Pravo preče kupovine kod tih i drugih dokumenata ima Generalni direktorat arhiva koji predstavlja albansku državu. Pri Generalnom direktoratu postoji Stalna komisija eksperata koja procenjuje da li treba dati saglasnost i pod kojim uslo-vima o prodaji takvih dokumenata.
Privatni arhivi su dužni da proglašena dokumenta za nacionalno i istorijsko značajna vrše: evidentiranje u registrima državnih arhiva, centralnim ili lokalnim u saglasnosti sa zakonodavstvom i kulturnim nasledem.
Dokumenta nevladinih entiteta, privatnih pravnih i fizičkih lica, i dokumenta onih lica od značaja iz sfera nauke, politike, kulture, koja su stvorena izvan njihovih državničkih funkcija, a proglašena su za nacionalno i istorijski značajna, sporazumno se predaju nadležnom arhivu od strane njih samih ili njihovih naslednika.
Nevladine organizacije, privatna pravna i fizička lica koja pok-lanjaju, ostavljaju na čuvanje ii naslede, ili čak prodaju važna dokumenta, dobivaju besplatne reprodukcije. Ukoliko vlasnici vrednih dokumenata prestanu sa aktivnostima a nemaju zakonskog naslednika dužni su da tu gradu deponuju u državnim arhivima.
BUGARSKA
Zakon o državnom arhivskom fondu (3aKOH 3a Atp^aBHUH apxHEeH ^oha) od 5.07.1999 godine sa izmenama i dopunama od 18.12. 2001 godine uglavnom reguliše zaštitu dravne arhivske grade Bugarske. Shodno odredbama ovog Zakona u Državni arhivski fond mogu da se uključe i dokumenti privrednog, naučnog, kulturnog, političkog, crkvenog i drugog karaktera dokumenta u vlasništvu gradana i njihovih udruženja. Gradani ne mogu da poseduju dokumenta udruženja i organizacija, niti da ih iznose izvan zemlje i da sa njima raspolažu. Ne mogu preko granice da iznose lična dokumenta koja predstavljaju interes Glavne uprave arhiva bez odobrenja Glavne uprave arhiva.
Lične arhive i dokumente gradana i pravnih lica primaju se u Državni arhivski fond putem poklona, zaveštanja ili otkupa od takvih stvaralaca ili lica koja ih poseduju.
Lični arhivi i dokumenta koja predstavljaju vrednost za za državu ili društvo, a postoji opasnost da budu uništena, ili iznesena
izvan zemlje, mogu nakon smrti onih koji su ih stvorili da budu preu-zeta u cilju očuvanja imovine za potrebe države ili društva.
Pribavljanje ličnih arhiva i dokumenata za Državni arhivski fond povlači za sobom autorska prava.
Političke partije, organizacije, pravna i fizička lica čija arhiva je bila bespravno uključena u Državni arhivski fond ili konfiskovana od strane države pa se ta deponovana dokumenta koriste mimo njihove volje, imaju pravo da traže povratak dokumenata.
Kod darivanja, zaveštanja i prodaje ličnih arhivskih fondova Državnom arhivskom fondu ne placaju se nikakve takse.
MADARSKA
Aktom broj LXVI of 1995 on Publik Rekords, Publik Archives, and the Protection of Private Archives, poglavljem V regulisao je pitanje privatnih arhiva „Protection of private Archives". Madarsko arhivsko zakonodavstvo je u ovoj delatnosti odmaklo svojom progresivnošcu daleko ispred zakonodavstava zemalja koje obraduje ovaj referat.
Agencija ili pravno lice koja nema javni karakter, a poseduje dokumenta trajne vrednosti i želi da se saglasi sa načelnim odredbama važecih propisa iz arhivskog zakonodavstva , a hoce da osnuje privatni arhiv ima pravo da podnese uz prethodnu preporuku Arhivskog inspektorata Ministru za kulturnu baštinu zahtev za otvaranje „otvorenog" privatnog arhiva.
Otvoreni privatni arhiv je u obavezi da Nacionalnom arhivu radi registracije dostavi popis arhivske grade. Takode je u obavezi da se shodno propisanim uslovima za privatne arhive pridržava osnvnih principa: opisa, stručnog i bezbednog staranja , obradi i pristupu takvoj gradi . Pored toga privatni arhivi su u obavezi da pružaju informacije, dostavljaju podatke, omogucavaju besplatni pristup i naj-zad pozajmljuju ta dokumenta Nacionalnom arhivu.
Neispunjavanje navedenih obaveza povlači za sobom njegovo brisanje iz registra, dok ce ministar preduzeti inicijativu za proglašenje grade. tog arhiva zašticenom.
Otvorenom privatnom arhivu garantovace se budžetska pomoc. Isti je slučaj i sa otvorenim arhivima političkih partija.
Otvoreni privatni arhivi sa izuzetkom javnih dokumenata mogu prikupljati „svu gradu". Takode i crkveni arhivi mogu priku-pljati i gradu obrazovnih institucija iz nadležnosti crkve koja se smatra javnom gradom.
Ministar može dozvoliti da se originalna arhivska grada iz ka-pitola ili drugih crkvenih tela izmesti u nadležne „domace crkvene arhive", javne ili u otvorene privatne arhive, s tim da garantuju poštovanje zakonskih propisa u odnosu na čuvanje, rukovanje i torišcenje preuzete grade.
Treba napomenuti da je agencijama koje nemaju javni karakter omoguceno da mogu stvariti sopstvene načine upravljanja svojim tekucim dokumentima i da mogu tražiti pomoc javnih arhiva.
Zakonom o zaštiti kulturne baštine Madarske Nadležni organ je ovlašcen da proglasi privatnu arhivsku gradu trajne vrednosti zašticenom: ličnosti koje su igrale značajnu ulogu u društvu, politici, nauci, privredi, kulturi; agencija koje nemaju javni karakter a koje su prestala sa radom i nemaju pravnog sledbenika ; privatizovanih državnih privrednih preduzeca; kao i dokumenta koja su se čuvala u privatnim arhivima, a „ispisuju se iz registra otvorenih privatnih arhiva".
Dokumenta stvorena radom državnih privrednih preduzeca mogu biti uništena samo u saglasnosti javnog arhiva, čak i nakon privatizacije takvog preduzeca. Ukoliko novi vlasnik ne želi da čuva dokumenta koja ne treba uništiti dužan je da ih preda arhivu, a uko-liko to ne prihvati nadležni arhiv ce ih proglasiti zašticenim.
RUMUNIJA
U Zakonu o državnom arhivu „LAW of the National Archi-ves"-Law No. 16/ 12april 1996 godine, posebno se obraduje sistem zaštite i privatne arhivske grade.
U osnovnim odredbama Zakona se navodi da dokumenta koja stvaraju „državni organi, državne ili privatne kompanije, ekonomske, društvene, kulturne, vojne i verske organizacije, kao i induvidualci, su istorijski izvori i predstavljaju nacionalni arhivski fond Rumunije i uživaju specijalnu zaštitu."
Istaknuto je da u nacionalni arhivski fond Rumunije ulaze i memoari, rukopisi, proklamacije, apeli, oglasi ispovesti, svedočenja i dokumenta nastali van zemlje od strane Rumunskih autora.
Navedenim Zakonom je omoguceno privatnim organizacijama i privatnim licima da značajna dokumenta mogu dati na čuvanje ili ih doniraju bez ikakvih taksi i naplata.
Institut „preče kupovine" je prisutan i u arhivskim propisima Rumunije. Naime, kad imaoc namerava da proda arhivsku gradu dužan je da nameru saopšti nadležnom arhivu. Arhiv je u obavezi da se u roku od 60 dana izjasni dali ima nameru da ponudenu gradu otkupi.
Dokumenti praktične vrednosti predstavljaju osnov za izda-vanje odredenih izvoda, kopija, sertifikata, a odnose se na individualna ljudska prava treba da se čuvaju kod njihovih stvaralaci i imalaca. Popis tih dokumenata koja su od trajne vrednosti imalac je dužan da dostavi Nacionalnom arhivu.
Prestankom postojanja imaoca odnosno stvaraoca dokumenata a njegove aktivnosti ne preduzme njegov sledbenik iste ce preuze-ti Naciopnalni arhiv, dok ce dokumenta praktične vreddnosti u vezi sa induvidualnim pravima gradana preuzeti-preneti Ministarstvu rada
i socijalne zaštite.
Treba izneti i to da u svim slučajevima preuzimanja dokume-nata, izuzev deponovanih, kada jedanput udu u Nacionalni arhiv ne mogu više da budu povučeni iz njegove nadležnosti.
U pojedinim zakonima se ne spominje ni institut privatni arhivi pa čak ni arhivska grada u privatnom vlasništvu (privatna arhivska grada). Medutim, u daljim (posebnim) odredbama ili poglavljima to se negde manje, a negde više, samo obraduje.
U pojedinim zakonima dat je veliki prioritet ovom vidu zaštite arhivske grade pa čak i po celo poglavlje (Madarska, Albanija, Slovenija, Hrvatska). Madarski propisi su u ovom pravcu odmakli ispred drugih zemalja.
Arhivsku gradu, bez obzira ko je njen stvaralac ili imalac, treba štititi: zakonskim i podzakonskim propisima koji regulišu ovu oblast kulturne delatnosti, preporukama i drugim propisima koja donosi UNESCO ili svetska arhivska asocijacija (ICA), internim propisima koja donose državni arhivi koji moraju biti usaglašeni sa zakonskim propisima konkretne zemlje, poštovanjem arhivisičkog KODEKSA, iskustvima drugih zemalja, sopstvenom praksom i svešcu i savešcu arhivista, stvaralaca i imalaca te grade.
Privatna arhivska grada mora biti zašticena i zaprecenim zako-nodavno pravnim merama17. Naime, arhivska grada gradansko-prav-nih lica ili pojedinaca, koja je stečena prikrivanjem, kradom, ne-dozvoljenom trgovinom, (kupovina, otkup, prekup i sl.), prisvajanje i sl. smatra se da je pribavljena prekršajnim ili krivičnim radnjama. Te mere propisuju krivični zakonici zemalja ili materijalni zakoni koji regulišu arhivsku delatnost18. Treba istaci i to da uglavnom propisi svih zemalja predvidaju da gradansko- -pravna lica ili pojedinci ne mogu posedovati arhivsku gradu ili registraturski materijal nastalu radom državnih organa ili organizacija. U koliko se iz bilo kojih razloga takva grada nade kod njih dužni su da je predaju nadležnom arhivu.
Vlasništvo nad arhivskom gradom koja je stvorena radom i aktivnostima političkih partija i stranaka, crkava i religijskih organizacija i drugih nedržavnih organizacija, ne bi smeo biti predmet trgovine. Nadležna tela moraju da registruju, čuvaju i štite i arhivsku gradu koja čini nedržavni arhivski fond.
Bez obzira da li ima ili nema posebnog zakona ili posebne normativne odredbe koji omogucava ili ohrabruje gradane ili organizacije da čuvaju ili omoguce uvid u privatne arhive (poslovne arhive) od strane nadležnih organa mora se naci pravni izvor sa zakonskom snagom ( popuniti pravnu prazninu) da se to učini mogucim.
Da dokumenta državnog arhivskog fonda ne bi trebalo vracati njihovom ranijem vlasniku jer je to javno dobro, ali o trošku nadležnog arhiva prethodni vlasnik može dobiti fotokopije te grade.
Da nedržavne institucije koje poseduju arhivsku gradu privat-nog vlasništva moraju da usaglase uslove za zaštitu dokumenata prema zakonskim propisima ili uputstvima nadležnih državnih institu-
17.	Neupuceni vlasnik ili imaoc arhivske grade iz straha od zaprecenih arhivskih sankcija za neprijavljivanje grade ipromena u vezi sa njiom i dr.izbegava kontakte sa nadležnim arhivom jer se plaši navodnog oduzimanja i kažnjavanja. I iz tih razloga ostaje jedan broj nevidentiranih imalaca arhivske grade. Arhivi bi ovde morali odigrati veliku ulogu kako u psihološkom delovanju i informisanosti i neposrednom ostvari-vanju kontakata sa imaocima grade. Znači kod imaoca arhivske grade koji nisu njeni stva-raoci treba stvoriti poverenje. Taj trud nije ni malen ni lak.
18.	Jovan P. Popovic, Arhivska grada u privatnom vlasništvu kroz arhivsko zakonodavstvo «Sodobni arhivi» Maribor 1985 godine.
cija i da ih u svemu primenjuju.
Da se pojedincima koji prijave ili predaju otkrivena dokumenta nedržavnih organizacija nadležnom arhivu (pronadena u raseljava-nim stanovima, na otpadima, kontenejrima ili kupljena kod prepro-davaca - najčešče laika) dodeliti prikladnu nagradu, jer se time ne samo animiraju i druga lica da u sličnim slučajevima postupe na isti način, vec to ima psihološki karakter.
Da se arhivska dokumenta koja se nalaze u nezakonitom pose-du, predaju zakonitim vlasnicima u saglasnosti sa zakonodavstvom zemlje i aktima nadležne teritorijalne arhivske organizacije.
Vlasništvo kojim „upravljaju" privatni (registrovani) arhivi treba da ima istu zaštitu kao ono koje se nalazi kod javnih arhiva. Države bi trebale da kroz finansijske planove predvide u godišnjim budžetima sredstva i za privatne arhive. Dostup arhivskoj gradi za korišcenje bio bi pod istim uslovima kao i kod javnih arhiva.
I najzad, predstavnici arhiva imaju veliku ulogu da steknu po-vjerenje kod imaoca arhivske grade koji nisu njeni vlasnici, prilikom ostvarivanja neposrednog kontakta psihološkim delovanjem i infor-misanjem.