Pregledni znanstveni članek
prejeto: 14. 10. 2008, sprejeto: 21. 8. 2009
Jelena Petrovič1
Jezička politika i ideologija jugoslovenstva u (medu)ratnom periodu
Jezikovna politika in ideologija jugoslovanstva v (med)vojnem obdobju
Izvleček: Prispevek raziskuje jezikovno politiko v (post)jugoslovanskem prostoru z vidika zgodovinskega razvoja, ki pokaže, da jezikovna skupnost ustvarja odnos do jezika po simboličnih (etno)nacionalnih obrazcih, ki se v zgodovino vpisujejo kot osnovne državotvorne vrednote - prvič v procesu ustvarjanja (unifikacije), drugič v procesu razdvajanja (diverzifikacije) skupnega jezika. Takšen arbitrarni odnos do jezika in jezikovne skupnosti vsiljuje (etno)nacionalne jezikovne politike ter poenotene in (etno)nacionalno "čiste" teritorialne in simbolične vrednote. Ključne besede: jezikovna politika, jezikovna skupnost, javna komunikacija, unifikacija/diverzifikacija jezika, jezikovna ideologija, jugoslovanstvo
UDK: 81'272:323.1(497.1)"194"
Language Policy and Ideology of Yugoslavism in (Inter)War Period
Abstract: The article explores the language policy in the (post)Yugoslav region from a historical point of view, which shows that a language community establishes its attitude to language in accordance with the symbolic (ethno)national settings, represented in history as fundamental "nationally constructive" values. The initial process of creation (unification) is followed by that of language separation (diversification). This arbitrary attitude to the language and to the language community imposes (ethno)national transformational language policies, as well as uniform and "purified" territorial and symbolic values.
Key words: language policy, language community, public communication, language unification/diversification, language ideology, Yugoslavism
1 Dr. Jelena Petrovič je jezikoslovka in strokovnjakinja za postjugoslovanske tematike. Je soustanoviteljica mednarodne umetniško-teorijske platforme študija Jugoslavije (2009). E-naslov: jelena.petrovic@guest.arnes.si.
U sociolingvističkim istraživanjima, problemu jezičke politike u istorijskoj (komparativno)) perspektivi dosada nije bila posvečena veča pažnja, pre svega, zbog toga što se jezička politika, kao i sociolingvistika smatraju relativno novim područjima u nauci o jeziku koja se baziraju na epistemološkom modelu strukturalizma. U biv-šoj Jugoslaviji, tokom 8o-tih godina, jezičkom politikom bavi se grupa istaknutih lingvista medu kojima ključno mesto zauzima, svakako, (socio)lingvista Dubravko Škiljan. U studiji Jezična politika, objavljenoj 1988. godine, Škiljan se usredsreduje prvenstveno na problem javne komunikacije i na njene osnovne činioce, norme i moguče modele daljeg razvoja (odbrane) hrvatskosrpskog/srpskohrvatskog jezika odn. njegove jezičke zajednice. Jezik javne komunikacije u okviru ove studije je odreden izvanlingvističkim i lingvističkim činiocima, a njegova jezička politika je nadredena pojmovima standardizacije i planiranja jezika i to, pre svega, u aktuel-nom društvenom kontekstu (sinhronijski pristup), a ne u istorijskoj perspektivi (dijahronijski pristup). Jezička politika, prema ovom autoru, tako predstavlja: skup racionalnih i uglavnom institucionaliziranih postupaka kojima neko društvo utiče na jezične oblike javne komunikacije2 i na formiranje svijesti svojih sudionika o tim oblicima."3 Standardni jezik (odreden kao sociolekt) postavljen je u centar jezičke politike, dok je nacionalni jezik - "koji neka nacija smatra konstitutivnim dijelom svog nacionalnog biča"4 - sveden na ravan jezičke ideologije, na jedan od simbolič-kih aspekata društvene svesti o jeziku koja bi u savremenom društvu za jednu jezičku zajednicu, naročito za lingviste koji se standardizacijom jezika bave, morala da bude od sekundarnog, istorijskog, značaja.
Jezička politika postavljena u kontekst nadgradnje i razvoja jezika javne komunikacije srpskohrvatske/hrvatskosrpske jezičke zajednice u skladu sa savremenom sociolingvističkom teorijom vrlo brzo se u praksi pokazala kao nemogu-ča, na šta ukazuje i sam autor u vreme kada koncept tzv. policentrične jezičke zajednice tokom 90-tih definitivno biva razoren:
"U knjizi sam pisao o jezičnoj politici dvadesetog stolječa, služeči se literatu-rom koja se prvenstveno bavila jezičnim politikama u zemljama Zapadne
2	Javna komunikacija se manifestuje kao niz "podjezika" od kojih su najrelevantniji jezik administracije i politike, jezik obrazovanja, jezik sredstva masovne komunikacije i jezik književnosti koji se u javnom prostoru komunikativnih kanala u okviru jedne jezičke zajednice pojavljuju u medusobnoj interferenciji. Cf. Škiljan, 1988.
3	Ibid., 8.
4	Ibid., 10.
Evrope i Amerike. Zbog toga sam zanemario jedan od elemenata koji su takoder rezultat jezične politike, da se u prostoru javne komunikacije pojavljuju ne samo elementi komunikacijske efikasnosti vec i njezina važna simbolička dimenzija. Današnja jezična politika u Hrvatskoj prvenstveno je usmjerena prema njoj. U simboličkoj dimenziji uspostavljaju se odnosi izmedu kolektiva i pojedinca tako da kolektiv pojedinca uči i prisiljava da bude njegovim članom, a pojedinac u jeziku sebe kao takvog potvrduje. Kako je jezična politika uvijek dio globalne politike, a ona je u Hrvatskoj u ovom trenutku izrazito nacionalnog predznaka, nije neočekivano da se kod nas simbolički prostor oblikuje prije svega kao prostor nacionalnog jedinstva Hrvata. Dolazi do šire-nja simboličkog prostora. To znači da se jezična funkcija svodi na izricanje lozinke, a najvažnijom postaje funkcija prepoznavanja izmedu ljudi. Težište je danas svakako na jeziku kao simbolu jedinstva i objedinjenosti, a ne na jeziku kao sredstvu komunikacije."5
Podignut na ravan simboličkog i konstitutivnog elementa etno-nacionalnog identiteta, naročito tokom 90-tih godina, sh/hs jezik gubi svoju komunikativnu i lingvističku funkciju i postaje glavno sredstvo svakodnevne političke borbe u kojoj jedan etnički kolektiv, njegova teritorijalna mapa i njegov epihorni jezik postaju nedodirljivo trojstvo u ime koga je sve dozvoljeno, pa čak i rat za 'čisti' etnički, teritorijalni i jezički identitet, koji je za elite koje su ga inaugurirale bio - izmedu ostalog i pre svega - orude za sticanje moči i ostvarivanje brzog i enormnog profi-ta. U skladu sa tim, jezička politika se intencionalno pretvarala u legitimno oružje ideološkog nasilja, ne samo nad jezikom, več i nad pripadnicima jednog jezičkog kolektiva i nadalje formirala na osnovu revidiranih istorijskih naracija i pseudo-naučnih interpretacija s ciljem - da izgradi i afirmiše čiste etno-nacionalne jezike (srpski, hrvatski, bošnjački, crnogorski) koji pripadnike svog prethodnog srpsko-hrvatskog/hrvatskosrpskog jezičkog kolektiva (pre svega, komunikativnog i lingvi-stičkog) odreduje kao neprijateljske manjine u odnosu na novostvorene naciona-lističke matrice novih jezičkih kolektiva (teritorijalnih i simboličkih).
Zaokret jezičke politike k afirmaciji simbolički čistog i nedodirljivog jezika, utemeljenog na ideologiji etno-nacionalizma i pripadajučem jezičkom nacional-nom identitetu, Dubravko Škiljan je detaljno i kritički analizirao i u svojoj, nešto
5 "Nemoguče je dokazati da su hrvatski i srpski dva različita jezika", Intervju sa Dubravkom Šikljanom, Arkzin, Zagreb, 24. 2. 1995.
kasnije, objavljenoj knjizi "Govor nacije: jezik, nacija, Hrvati", ukazujuci, pre svega, na pogubnost etno-ideologizacije jezika, kako u komunikativnom i lingvi-stičkom smislu, tako i u društvenom. U svojoj poslednjoj knjizi, posvecenoj rasvet-Ijavanju sociolingvističkih apsurda postjugoslovenske jezičke situacije, tako je ostao dosledan svojim ranijim stavovima da se javni jezik i njegove jezičke politike mogu primenjivati na jednu jezičku zajednicu samo po naučno utemeljenim sociolingvističkim parametrima6 koji u svom nastojanju da uspostave reflektiran i kritički odnos prema jezičkoj situaciji predstavljaju jedini moguci oblik racional-nog i verodostojnog suprotstavljanja kako vladajucim nacionalističkim i korumpi-ranim elitama koje su na jezičku politiku direktno vršile pritisak, tako i instruira-nim akademskim krugovima koji su na to pristajali. Pored Dubravka Škiljana, procesu etno-nacionalizacije jezika suprotstavio se neznatan broj jugoslovenskih filo-loga i lingvista, jer je u to vreme beskompromisno istupanje u ime nauke, ukoliko ona nije mogla da se iskoristi u nacionalističke svrhe bilo nepoželjno, a u akademskim krugovima takode nedopustivo i sankcionisano. U kontekstu jezičke politike, pre i posle, a naročito tokom 90-tih, na političke i ideološke arbitraže, po pitanju sh/hs jezika, ukazuje takode i lingvista Ranko Bugarski.7 Pored sociolingvističkih preklapanja i sličnih stavova u vezi sa jezičkom politikom jugoslovenskog i post-jugoslovenskog prostora, Bugarski u jednoj od svojih knjiga, posvecenoj ovom pitanju: "Lica jezika" ukazuje takode i na važan faktor socijalne psihologije koja se formirala u javnom prostoru kao posledica etničkog zaposedanja jezika i kao pot-pora političke platforme koja je prethodila jezičkoj diversifikaciji:
"Političke odluke koje su donete mogle su svoj oslonac u značaj noj meri da potraže i u popularnim reakcijama, iskazivanjima govornika, percipiranju sebe i drugih kroz jezik, etničkim stereotipima i drugim pojavama."8
Istorijska perspektiva jezičke politike u sociolingvističkim istraživanjima je, shodno prirodi strukturalističkih pristupa, kao što je vec na samom početku naglašeno, bila u drugom planu, što su zagovornici simboličkih vrednosti jezika
6	Cf. Škiljan, 1998.
7	Baveci se jezičkom politikom i sociolingvističkim temama na području bivše Jugoslavije, Ranko Bugarski je objavio nekoliko knjiga koje se bave ovom tematikom, medu njima su i zbornici referata, članaka i intervjua u kojima je tokom 90-tih tematizovao aktuelni status srpskohrvatskog jezika i problem njegove diversifikacije. (Cf.: Jezik u kontekstu, Jezik od mira do rata, Jezik u društvenoj krizi, Lica jezika, Nova lica jezika)
8	Bugarski, 2002a, 17.
i njegovih ideoloških ograničenja, tokom i nakon devedesetih, iskoristili za državotvorno ustoličenje etnički obeleženih jezika (poslednji u nizu novostvorenih jezika je črnogorski jezik - ozvaničen 2007). Zaposedajuci upravo ovo 'ispražnje-no' mesto naučno reflektiranog istorijskog diskursa o jeziku, mnoga imena zva-nične akademije su u skladu sa nacionalnim interesima novostvorenih država i selektivnim i iz konteksta izvučenim istorijskim naracijama, bespogovorno pri-menili nacionalistička obeležja moči na sve sfere društvenog života, čije prihva-tanje u svojoj krajnjoj fazi bilo nametnuto ratom.
S obzirom na to, da se ovaj rad bavi komparativnom i istorijskom stranom jezičke politike koja je u prošlosti delovala, takode, po principu simboličkog oja-čavanja nacije, ali pod patronatom jugoslovenske nacionalne ideologije izmedu dva svetska rata, pristup navedenih lingvista, koji su se dominantnim i oportuni-stičkim jezičkim politikama suprotstavili, postaje ključan takode i za povlačenje paralela izmedu dve oprečne i vremenski udaljene (etno)nacionalne ideologije -jezičke unifikacije i jezičke diversifikacije i njihovo teorijsko razumevanje. Razdoblje prve jugoslovenske države, u kojoj je pitanje jezičke politike bilo za državotvornu politiku ključno, istorijski je period sa najviše potencijala za manipulativne interpretacije i prigodne revizije i u današnjem kontekstu. Drugim rečima, meduratna jezička, ali isto tako i društvena i kulturna politika, nakon dužeg perioda (auto)cenzure i istorijske amnezije je postala pogodno tle za razli-čita naknadna manipulativna "upisivanja" i revizije (komunističke, disidentske, etno-nacionalističke, tranzicijske, liberalno-demokratske itd), pa se tako u veli-koj meri ticala i uticala na politiku "novih" jezika, koji su se preko nje oblikovali i u etno-nacionalnoj euforiji medusobno "sukobljavali".
Razvoj zajedničkog jezika u pred-jugoslovenskoj fazi
Ideja jugoslovenstva, kao jedno od opštih mesta u istoriji (pre/post) jugosloven-skih država, bila je zasnovana na jezičkom i kulturnom jedinstvu južnoslovenskih naroda koji su živeli u okvirima različitih imperija koji su se očuvali sve do kraja XIX veka. Narodni preporod, romantičarske ideje usmerene ka proporciji: jedan narod - jedan jezik - jedna država, doveli su u prvoj polovini XIX veka do kodi-fikacije vernakulara (narodnih govora) i prvih značaj nih knjiga koji su na tim narodnim jezicima objavljene. Verovanje u neophodnost zajedničkog južnoslo-venskog jezika rezultiralo je nizom jezičkih reformi u kojima su se jezici kodifi-kovali i spajali, naročito srpski i hrvatski.
U Srbiji je jezičku reformu započeo Vuk Stefanovic Karadžic koji je nastojao da narodni jezik odvoji od crkvenog (slavenoserbskog) jezika. Pod uticajem slo-venačkog slaviste Jerneja Kopitara, objavljuje najpre Pjesmaricu 1814, a zatim i Rječnik 1818. godine, postavljajuci tako temelj buducem srpskom jeziku za čiju osnovu bira najrasprostranjenije štokavsko narečje. Kao godina pobede Vukovog jezika navodi se 1847. u kojoj Vuk objavljuje svoj prevod Novog zaveta, Dura Daničic knjigu Rat za srpski jezik i pravopis, Petar Petrovič Njegoš epski spev "Gorski vijenac" i Branko Radičevič zbirku Pesme, čime narodni jezik dobija svoj književni status. Karadžic je smatrao Srbima sve one koji govore štokavskim narečjem bez obzira na njihovu veru, nacionalno opredeljenje i teritorije na koji-ma su govornici ovog narečja živeli. Ipak, u svetlu neformalne teorije jezičke nacije, Vuk čakavsko narečje pripisuje Hrvatima, kajkavsko Slovencima, a štokavsko Srbima, čime je njegova podela u godinama koje slede bila više puta ospora-vana i manipulativno interpretirana. U društveno-političkom kontekstu toga vremena, treba svakako uzeti u obzir i činjenicu da je ovakav: "nacionalizam (je) bio spirtius movens kulturnog kao i poltičkog života"9 koji je inspirisao mnogobrojna ostvarenja u muzici, u likovnim i drugim umetnostima, ali naročito u jeziku i pisanoj književnosti, te da je bio usmeren ka oslobadanju i jedinstvu južnosloven-skih naroda, a ne ka stvaranju novog etno-nacionalnog imperija.
Po istom principu, u Hrvatskoj je, paralelno, pod vodstvom Ljudevita Gaja ustanovljen Ilirski pokret koji se zalagao za jezičke reforme i za oživljavanje hrvatskog jezika, izloženog germanizaciji i madarizaciji pod Austrougarskom vla-davinom. Sva tri narečja hrvatskog jezika kajkavski, čakavski i štokavski imali su sopstveno književno naslede. Kajkavsko narečje je bilo zastupljeno u tadašnjoj prestonici hrvatskog naroda Zagrebu i imalo je bogatu književnu tradiciju. Ljudevit Gaj, ipak, za osnovu hrvatskog jezika bira štokavsko narečje, čime s jedne strane nastavlja tradiciju dubrovačke renesansne književnosti, a sa druge strane se približava reformisanom narodnom srpskom jeziku i mogucnosti njiho-vog buduceg zbližavanja i povezivanja u jedan jezik - ilirski, kako i sam Ljudevit Gaj naziva reformisani jezik štokavskog narečja kojim bi govorili svi pripadnici južnoslovenskih naroda. U proglasu iz 1836. godine, svoje uverenje o nužnosti postojana jednog "ilirskog" jezika iskazuje na sledeci način:
"Odapete nesložne strune na ovoj liri jesu: Koruška, Gorica, Istrija, Kranjska, Štajerska, Horvatska, Slavonija, Dalmacija, Dubrovnik, Bosna, Crna Gora,
9 Bugarski, 2002b, 61.
Hercegovina, Srbija, Bulgarija i Dolnja Ugarska /.../. Prestanimo svaki na svo-joj struni brenkati, složimo liru u jedno soglasje".10
Slučaj slovenačkog jezika, početkom XIX veka, bio je drugačiji i nešto kom-plikovaniji, pre svega, u pogledu ostvarivanja jedinstvenog jezika sa drugim juž-noslovenskim narodima. Dok je proces reformacije hrvatskog i srpskog jezika bio u toku, slovenački jezik je, pre same pobude na jezičko povezivanje u procesu ostvarivanja ideje jugoslovenstva, bio vec normiran i to gramatikom Jerneja Kopitara (1808) koja je slovenačkom pesniku nacije Francu Prešernu poslužila kao lingvistička podloga za književno delo kojim se slovenački jezik podiže na nivo književnog jezika (glavna referenca u tom smislu je istorijsko-epski spev Krst pri Savici objavljen 1837. godine). Od procesa književno-jezičke kodifikacije slovenačkog jezika bilo je i izvesnih odstupanja, kao u slučaju pesnika Stanka Vraza koji je svoje oduševljenje nad ilirizmom preneo i na 'jezik Ilira' na kome od 1839. godine počinje i sam da piše.
Pomak ka jezičkom i književnom jedinstvu južnoslovenskih naroda, pre svega, srpskog i hrvatskog jezika, predstavlja Bečki književni dogovor 1850. godine, koji potpisuju srpski, hrvatski i slovenački filolozi, slavisti, književnici, u kome se naglašava sledeče:
"Dolje potpisani, znajuči da jedan narod treba jednu književnost da ima, i po tom sa žalosti gledajuči kako nam je književnost raskomadana, ne samo po bukvici nego i po jeziku i pravopisu, sastali smo se ovijeh dana, da se razgova-ramo, kako bismo se, što se sad više može, u književnosti složili i ujedinili /.../. Srbi i Hrvati jedan narod, i da stoga treba da imaju jedinstvenu književnost, koja iziskuje i zajednički književni jezik."11
Jedinstveni "standard" je bio utvrden izborom najrasprostranjenijeg narečja (štokavskog) i jednog njegovog dijalekta (istočnohercegovačkog/ijekavskog izgovora). Medutim, na ovom mestu, potrebno je istači i manje poznatu činjenicu da je čuveni Bečki dogovor organizovala Austrougarska monarhija koja je želela da
10	Ljudevit Gaj: "Proglas za 1836. godinu", u: Antologija ilirskog pokreta, Nolit, Beograd,
1958, 47.
11	Potpisnici bečkog književnog dogovora bili su: Ivan Kukuljevič, Dimitrije Demeter, Ivan Mažuranič, Vuk S. Karadžič, Vinko Pacel, Franjo Miklošič, Stefan Pejakovič i Dura Daničič. Cf. Gajevič, 1985, 39.
ovim jezičkim ujedinjenjem olakša problem jezičke administracije za svoje slovenske krajeve.12
Dalji rad na standardizaciji ovog zajedničkog jezika podrazumevao je smanji-vanje razlika izmedu postojecih varijanti i dijalekta štokavskog narečja, zatim pisanje normativnih gramatika i drugih relevantnih tekstova, pre svega književnih, na tom jeziku. Prva institucija jugoslovenskog karaktera Jugoslovenska akademija znanosti je osnovna 1866. godine u Zagrebu, s ciljem da podstakne razvoj zajed-ničke kulturne politike na institucionalnom nivou, što je podrazumevalo naročito rad na jezičkom standardu. Dura Daničic, kao prvi sekretar akademije, započeo je rad na pripremi sveobuhvatnog Rječnika hrvatskog ili srpskog jezika^^ koji je trebalo da obuhvati gramatiku, akcentologiju, stilistiku za novi zajednički jezik.
U Bosni i Hercegovini, u tom periodu, jezička situacija je uslovljena promen-ljivom politikom Austrougarske monarhije i to naročito u okviru njene prosvetne politike. 1879. godine je bio najpre ozvaničen hrvatski kao nastavni jezik, na šta je usledila burna reakcija pravoslavnog stanovništva, posle čega je jezik naz-van zemaljskim jezikom. 1883. godine ovaj naziv je promenjen u bosanski jezik, a tek 1907. godine u srpskohrvatski. Austrougarska monarhija 1914. godine zabranjuje cirilicu, što dodatno komplikuje status jedinstvenog srpskohrvatskog jezika kome se na celom području Austrougarske, uključujuci Bosnu i Hercegovinu, od Bečkog dogovora nadalje, teži, s jedne strane, zbog sprovode-nja olakšane austrougarske administracije, s druge zbog ostvarivanja jugoslo-venskih ideala.
Ideja jugoslovenstva je, neposredno pred 1. svetski rat, bila naročito izražena u kontekstu njene društveno-političke i kulturne integracije, pa je tako pitanje jezika ponovo dospelo u javnost i to preko nove generacije lingvista, slavista, književnika, ali ovog puta i političara. Pitanje "jugoslovenskog" jezika postaje medijsko pitanje, pa se u časopisima toga vremena pojavljuju mnogi članci i ankete koje se ovim pitanjem bave. Prvi u nizu bio je članak "Hrvatsko-srpski književni jezik", objavljen u hrvatskom časopisu Zvono 1911. godine, u kome se sporno pitanje izgovora (ekavice/ijekavice) i pisma (latinice/cirilice) razlaže na sledeči način:
12	Zlatko Vince, Putovima hrvatskog književnog jezika, Zagreb, SNL 1987, 273, navedeno prema: Škiljan, 2002, 271.
13	Prvi tom Rječnika hrvatskog ili srpskog jezika Jugoslovenske akademije nauka je izašao 1882. godine, a poslednji tek 1976. godine. U meduvremenu su se promenili kako metodologija izrade rečnika, tako i njegova politika.
"Niti je latinica specifično hrvatsko pismo, niti je ekavština specifično srpska, pak ne bi trebalo da se oko toga pojave ikakve osjetljivosti, ili da bude kakovih obzira. A naročito što se tiče ekavštine, treba da se sjetimo da njime govori naj-veči dio naroda i hrvatskoga i srpskoga, j er su osim največeg dijela istočnih Srba ekavci i kajkavci i veliki deo čakavaca Hrvata, a i znatan dio Slovenaca."14
Dve godine kasnije, 1913. godine, slovenački časopis "Veda" sprovodi drugu jezičku anketu koja je pokazala da je slovenačka javnost uglavnom nezaintereso-vana za jezičku unifikaciju. Tim povodom, oglasio se i hrvatski filolog Milan Rešetar, predlažuči sledeču strategiju jezičke unifikacije:
"Srbohrvati zapadnih krajeva, koji pišu jekavski, za volju Slovencima i Srbohrvatima istočnih krajeva (da) prihvate ekavski izgovor, čime bi se srpsko-hrvatski književni jezik znatno približio slovenskom"15.
Neposredno posle ove ankete, u članku "Istočno ili južno narečje?", objavlje-nom u Srpskom književnomglasniku, Jovan Skerlič, jedan od vodečih srpskih književnih kritičara i predratnih skupštinskih poslanika, dalju jezičku reformu i pri-bližavanje jezika vidi u upotrebi jednog zajedničkog izgovora, ali i pisma, pa kao kompromis isto tako predlaže dosledno uvodenje ekavice i latinice u srpskohrvat-ski jezik, u čemu takode vidi zbližavanje sa slovenačkim jezikom.16
Pred sam početak 1. svetskog rata, Srpski književni glasnik sprovodi treču anketu medu srpskim, slovenačkim i hrvatskim piscima koji u velikom broju podrža-vaju ideju zajedničkog književnog jezika, večinom se odlučujuči za latinično pismo i ekavsko narečje. Dominantni stav književnika povodom književnog jezika bio je odraz ideje o jugoslovenstvu i još uvek romantičarski ideal koji je trebalo da se ostvari u stvaranju nadnacionalne i sekularne države, jedinstvene kulture i književnosti, koja je trebalo da pomiri mnoge socijalne, verske, nacionalne, političke, ekonomske i druge suprotnosti. Tokom 1. svetskog rata u jugosloven-skim deklaracijama (Niška, Krfska, Majska), kao i u drugim javnim istupanjima
14	"Hrvatsko-srpski književni jezik", Zvono, 1911, citirano prema: Dimič, 1996, 373.
15	Ibid.
16	Cf. Skerlič, 1913, 757. U ovom razdoblju slovenački jezik se najviše približio srpsko-hrvatskom jeziku i to zahvaljujuči radu onih slovenačkih lingvista koji su svoj rad usmerili na one slovenačke dijalekte koji su bili najbliži susednom jeziku (Matija-Majar Ziljski, France Miklošič).
koji su obeležili ovaj period (protest Jugoslovenskog odbora u Rimu, kongres Srba, Hrvata i Slovenaca u Čikagu itd.), jezik je takode bio jedan od osnovnih postulata jugoslovenskog duhovnog i nacionalnog jedinstva.17
Rad na stvaranju jedinstvenog nacionalnog jezika u medu-ratnom periodu
Ideja o unifikaciji južnoslovenskih jezika je, posle 1. svetskog rata, intenzivirana sa ciljem da se konačno utvrde jezičke granice i norme u novostvorenoj državi Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je jezičko pitanje sve više iz kulturnog nacionalizma zadiralo u politički. Predlog o usvajanju ekavice i latinice, naišao je na negativan odziv u srpskoj javnosti, pre svega, po pitanju pisma, dok je u Hrvatskoj intelektualna elita bila više naklonjena ovom predlogu.
Srpski istoričar Vladimir Corovič, tako podržavajuči stvaranje jedinstvene kulture i književnosti, postavlja čirilicu na simboličku ravan i zalaže se za to da se ona zadrži kao deo nacionalnog identiteta srpskog naroda:
"Gotovo jednodušna je želja Hrvata i Slovenaca, da Srbi napuste čirilicu i prime pismo, kojim se služe oni i gotovo sav ostali kulturni svet. Mi, u stvari, protiv toga ne bi ništa imali... Ali ima jedan naročiti momenat, koji nam čirilicu u ovo vreme čini posebno važnom. Da se pustilo izboru, razlogu i vremenu nema sumnje, da bi se dobar deo srpske inteligencije laka srca prihvatio latinice i primakao se tako idealnoj jedinstvenosti književnog stvaranja. Medutim, kao i uvjek pre, i ovog se puta izabrao najbrži i najmanje delujuči način rešavanja tog pitanja, udarilo se silom i zabranom. Cirilica je tako postala naš sapačenički, kako jednom rekosmo, grafički simbol naše borbe za samoodržanjem i naše svesti i istrajnosti. I radi toga sve dotle dok je naš nacionalni opstanak ugrožen, ona če ostati jedan od amblema, koji se ne sme napustiti i jedna zastava, pod kojom se mora izdržavati".18
Sa druge strane, pred udruženje hrvatskih književnika entuzijastično je nastupio Nikola Andrič 1919. godine, zalažuči se za jedinstvenu jezičku reformu, sledečim rečima:
"Od Subotice do Cetinja jedan jezik i jedna knjiga, jedno izdanje, koje če se kupovati i čitati bez razlike u azbuci i narečju od Beograda do Vardara, od
17	Cf. Dimič, 1996, 376-380.
18	Citirano prema: Novak, 1930, 766-767.
Skoplja do Splita /.../. Srbi ostaju kod ekavskog dijalekta u gradanskom i knji-ževnom životu, a kod cirilice ostaju u Crkvi. Hrvati naprotiv primaju ekavšti-nu u jeziku, a čirilicu u Crkvi - dok bi se latinica kao predstavnica svetske kulture, prihvatila na cijelom području državnog i kulturnog života. Sve drugo imalo bi da se prepusti budučnosti."19
Unitaristički model jugoslovenstva, koji je trebalo da slede kultura i jezik, postavio je isto tako i nove zahteve za (multi)kulturnim modelom medusobnog upoznavanja, sporazumevanja i saradnje, koji je vrlo često zapadao u diskurse etno-nacionalizma, konzervatizma, apsolutizma i sl. Integralno ujedinjenje jugo-slovenskih naroda je imalo sve manje pristalica u trenutku kada je zajednička država jednom stvorena:
"Bivalo je sve jasnije da je iluzija nastojanje da se apsorbuju, stope i sintetizu-ju u jednu novu organsku celinu postoječe nacionalne ideje i posebnosti. Njegovi zagovornici u novoj državi sve su više bili političari, a sve manje knji-ževnici, umetnici, naučnici."20
Prva književno-jezička politika u Kraljevini SHS bila je razmatrana povodom pisanja novog Ustava 1921. godine. U njegovom nacrtu službeni jezik je bio defi-nisan na sledeči način:
"Službeni jezik Kraljevine je srpsko-hrvatski. U slovenačkim krajevima vredi kao službeni jezik i slovenački dijalekat."21
Usledila je politička debata u kojoj su bili izloženi različiti stavovi oko naziva službenog jezika: od toga da se zvaničnim jezikom proglasi srpsko-hrvatski jezik i slovenački na slovenačkom području (Stojan Protič, Srpska radikalna stranka), preko toga da se srpsko-hrvatski ozvaniči na dvoru, u vojsci i državnim ustanovama, a slovenački u da se izjednači sa državnim samo u Sloveniji (Josip Smodlaka, Hrvatska pučka narodna stranka), do toga se srpskohrvatski jezik proglasi službenim, a slovenački tamo gde je to potrebno (socijaldemokrate).
19 Andričev govor je u celini objavljen u časopisu: Jugoslavenska njiva, br. 24, Zagreb, 1919, 373-375-
Dimič, 1996, 380.
21 Rad ustavnog odbora Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS, II, Beograd, 1921, str. 1. u: Dimič, 1996, 380.
Komunisti su, povodom predloženog nacrta, protestvovali zato što se slovenač-ki jezik degradira na dijalekat, predlažuči, kao i zemljoradnici, da zvanični jezik u ustavu bude srpsko-hrvatski ili slovenački. Bogomil Vošnjak ispred Slovenske ljudske stranke predložio je varijantu srpski-hrvatski-slovenački za koju su na kraju glasali, svi osim komunista (u meduvremenu, 1921. godine je rad Komunističke partije Jugoslavije bio zabranjen, tako da je glasanje KPJ u ovom procesu bilo zanemareno).22 U Ustavu Kraljevine SHS iz 1921. godine usvojeno je i napisano da je službeni jezik: srpsko-hrvatsko-slovenački, što je takode bilo preneseno i u sledeči Ustav iz 1931. godine.23 Ovako formulisan naziv se kasnije retko upotrebljavao. U državnoj adminsitraciji, umesto ovog naziva, pribegava-lo se sledečim zamenama: narodni jezik (odraz jedinstva troimenog naroda), kasnije sve češče državni jezik (naročito nakon zavodenja šestojanuarske diktature 1929. godine) i vrlo retko službeni jezik. Pitanje makedonskog jezika nije bilo uključeno u ovaj proces jezičkog sjedinjavanja, shodno političkoj situaciji u kojoj je posle balkanskih ratova i u okviru nove kraljevine, Makedonija bila sma-trana Južnom Srbijom, koja je pod uticajem Bugarske iskvarila svoju kulturu i jezik, te je tako u školama i u državnim institucijama bio upotrebljavan samo srpsko-hrvatski jezik.
U javnom životu, pre svega, u medijima, književnosti i politici odn. u svako-dnevnoj praksi upotrebljavala su se oba pisma i izgovora paralelno, čak i u onim političkim govorima i tekstovima koji su se zalagali za doslednu upotrebu ekav-skog izgovora i latinice, što se vidi i iz navedenih citata. Borba za unifikaciju, ali paralelno i za purifikaciju pojedinačnih jezika je bila 20-tih godina izrazito poli-tičkog karaktera. Povodom toga, oglašavale su se i razne javne ličnosti, kao i oni koji su pitanje jezičke norme pokušali sa simboličkog da prebace na pragmatički nivo, ali ne uvek vešto i uspešno.
Zanimljiv primer "pragmatizacije" koji kombinuje ideju jugoslovenstva sa narodnim reciprocitetom je ženski časopis Žena i svet, osnovan 1925. godine u Beogradu. Mnoge državno-političke rasprave koje su se vodile u okviru femini-stičkih i drugih ženskih organizacija i medija bile su na neki način komplementarne sa političkim životom u državi, te su kroz svoj rad odražavale i rascepljeni
22	Cf. Dimič, 1996, 381-389.
23	Cf. Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 28.6. 1921, Izdavačka knjižarnica Gece Kona, Beograd, 1921, 2 i Ustav Kraljevine Jugoslavije, Državna štamparija Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1931, 4.
model jezičke politike. Urednica časopisa Jelena Zrnic u uvodniku prvog broja časopisa Žena i svet tako kaže:
"Ovaj časopis pokrenut je prvenstveno sa najiskrenijim smerom da kroz njega naše žene: Srpkinje, Hrvatice, Slovenke pokažu kuda teži žena naša tri udru-žena plemena i šta njoj treba i od velikog i kulturnog sveta van njene postoj-bine /.../. Sestre budimo složne! Zajedničkim pregnucem lakše cemo doci do ostvarenja svojih želja, koje su velike i čudesne kao svet".24
Utemeljen na ideji gradanskog liberalizma, časopis nastaje sa namerom da ženski pokret usmeri ka očuvanju i razvoju zajednice Srba, Hrvata i Slovenaca sa kraljevskom porodicom na čelu kao simbolom gradanskog poretka.25 Predvideno je bilo da časopis bude štampan na cirilici i latinici, ali se zbog finansijskih pote-škoca posle prvog broja od toga odustalo. U tekstu pod naslovom "Onima koji traže latinicu", urednice su pokušale da objasne finansijsku situaciju i izmedu ostalog se osvrnule političko stanje u državi:
"Može se idealisati, voleti ideja zajedničkog rada, žudeti za razumevanjem, ali jedan ovakav posao zahteva toliko izdataka, da se za nepunu hiljadu Hrvatica, pa kako god da su nam mile, ne može izdavati posebno izdanje (... ) Pokušacemo da nademo neki srednji put da svima ugodimo. Staracemo se da materijal tako nabavljamo da bude prisniji i ženama iz Hrvatske i Slovenačke, i drugima. A znamo da se Srbijanke baš nimalo nece jediti, ako u potpisima ispod slika, gde uzmognemo, donesemo uporedo potpise i latinicom."26
Ovakvi problemi koji su se posredno ticali jezika, izbijali su direktno na povr-šinu, naročito u periodu do zavodenja diktature, ali i kasnije indirektno skrivaju-ci se iza ideje jugoslovenstva, čak i u ženskim pokretima, organizacijama i časo-pisima čija je politika bila vecinom nadstanačka i nadnacionalna.
U javnosti se, takode, sporadično pojavljuju primeri koji ukazuju na potrebu da se jezici razdvoje i da se u skladu sa tim izvrši njihova purifikacija. Jedan od hrvatskih istoričara i književnika, te isto tako aktivnih političara Rudolf Horvat je u časopisu Slobodan dom objavio seriju članaka pod nazivom "Lijepe stvari u Eshaeziji" u kojima je ukazivao na pojavu usvojenih i nepoželjnih srbizama u
24	"Uvodnik", Žena i svet, br. 1, god. 1, str. 5. u: Stefanovic, 1998, 412.
25	Stefanovic, 1998.
26	"Onima koji traže latinicu", Žena i svet, br. 4, god. I, 11, u: Stefanovic, 1998, 411.
hrvatskom jeziku. Medutim tzv. jezički rat u Kraljevini, nije shvačen ozbiljno, jezička politika još uvek nije bila jasno izgradena, a stavovi prema upotrebi jezika su, uglavnom, bili tolerantni/tolerisani. Pored medusobnih "jezikih čiščenja" u južnoslovenskim jezicima, istovremeno se pojavila i potreba da se on iščisti i od germanizama, italijanizama i drugih ne-slovenizama koji su u jezik ušli tokom godina provedenih pod vlašču svojih suseda. U Sloveniji su liberali i demokrate pokrenuli inicijativu za slovenizaciju stranih reči i predložili da se organizuje stručna anketa preko koje bi Ministarstvo prosvete iniciralo pisanje "rečnika onih reči, izraza i fraza, kojih se valja u srpskom, hrvatskom i slovenačkom jeziku kloniti" i koji bi kao takav bio merodavan i obavezujuči za sve.27 U ime Srpske kraljevske akademije u Beogradu, na zahtev prosvetnog odeljanja u Ljubljani da se pokrene ova anketa, odgovorio je srpski političar i filolog Ljubomir Stojanovič sledečim rečima:
"Nikakvim se veštačkim merama narodni jezik nije razvijao pa se tako neče moči razviti ni naš. Ono što u našem savremenom jeziku ne valja, došlo je otuda što su pojedinci ili često čitavi skupovi ljudi hteli da poprave narodni jezik i na silu da unesu u nj ili iz njega da izbace ono što im se nije svidalo."28
Problem po njemu nije bio u stranim rečima, koje izmedu ostalog vidi i kao odraz kulturne razmene, več u administrativnom i političkom nasilju koje se vrši nad jezikom.
Večina slovenačkih intelektualaca je po pitanju slovenačkog jezika insistirala na kulturnoj autonomiji izgradenoj na tom jeziku, pa se tako zalagala za njegov autonomni dalji razvoj, sa retkim izuzecima onih koji su i dalje verovali u mogu-čnost jezičke unifikacije. Slovenački slavista Matjaž Murko je tako insistirao na povezivanju slovenačkog i srpsko-hrvatskog jezika, dok su drugi pokušavali da pronadu drugačije rešenje za funkcionisanje oba jezika u zajedničkoj državi (npr. pravnik Leonid Pitamica istakao da je potrebno razvijati zajedničku naučnu ter-minologiju i komandni jezik, a da je u ostalim slučajevima potrebno boriti se za ravnopravnost slovenačkog jezika u javnoj komunikaciji i kulturi).
Početkom tridesetih godina nakon preimenovanja Kraljevine SHS u Kraljevinu Jugoslaviju i nakon centralizacije države 1929. godine, pitanje jezičkog jedinstva je u novom naletu unifikacije, ovog puta državne, ponovo došlo u žižu interesovanja,
27	Dimič, 1996, 385.
28	Ibid.
medutim sa izvesnom sumnjom u ostvarenje tog ideala. Jedan od slovenačkih Ilira i profesora istorije književnosti Univerziteta u Zagrebu, Fran Ilišič u članku obja-vljenom pod nazivom: "O jezičkom i književnom jedinstvu" 1931. godine, ukazuje na raskol izmedu ideala i realnosti u postizanju i razvoju jugoslovenskog jedin-stva, čijem se rešavanju očigledno moralo pristupiti na neki drugi način:
"Otpor protiv jugoslovenskog jezičkog jedinstva ne sme da bude principije-lan, jer bi principijelan otpor grešio protiv ideala, ali je shvatljiv kao današnja realnost. /.../ Kada sam u letnjem semestru 1914. godine kao docent prvi put predavao na zagrebačkom univerzitetu, imao sam punu dvoranu. Naknadno sam doznao, da moji slušaoci u velikom delu nisu ni bili slavisti nego studen-ti drugih struka i fakulteta, jugoslovenski nacionalisti, koji su k meni dolazili na predavanja, za to da manifestuju jugoslovenstvo. Posle oslobodenja, kao profesor očekivao sam da ce mladež hrliti na predavanja o slovenskoj književnosti, mladež različitih struka i fakulteta; očekivao sam to jer sam znao da onodobni daci srednji škola u neslovenačkim krajevima naše države nisu mnogo čuli o Slovencima; treba tu prazninu ispuniti, ta Jugosloveni smo i moramo da se upoznamo sa svim delovima svoje vece domovine, a najviše pažnje da obratimo onim krajevima koje smo do onda naj manj e poznavali, njihovu geografiju, istoriju, literaturu... a nece mladim Hrvatima i Srbima škoditi da naviknu uho i na slovenački govor. Ali sam se u tom očekivanju pre-vario ... Najviše sam taj nemar za slovenačke stvari zamerio baš onim studen-tima koji su politički bili jugoslovenski orijentisani. Isticati politička gesla jugoslovenska a iza njih ostavljati jugoslovensku prazninu? Ne ostaje li onda jugoslovenstvo formula bez sadržine? Po svojoj prilici politički su poslovi i jugoslovensku omladinu tako zauzeli da za jugoslovenski svoj duševni razvoj nije našla vremena."29
Mnogi hrvatski pisci poput Tina Ujevica i Miroslava Krleže koji tokom dva-desetih godina u želji za zajedničkim jugoslovenskim književnim i jezičkim prostorom pišu ekavicom, dajuci primer ostalima, polako usled represivnih i hegemonijskih političkih mera državnog vrha, odustaju od toga. S druge stra-ne, politika sprovodenja jugoslovenstva u jeziku i književnosti, naročito, se odrazila u školskim i nastavnim planovima, po pitanju izdavanja udžbenika, pre svega, po pitanju pravopisa. Prosvetni savet donosi 1929. godine odluku o
29 Ilešič, 1931, 21.
primeni zajedničkog pravopisnog uputstva za sve osnovne, srednje i stručne škole koje je u prvoj godini diktature bilo direktno povezano sa političkom cen-tralizacijom države. U izradi ovog pravopisnog uputstva, koje je trebalo da otkloni jezičke razlike, učestvovali su istaknuti jugoslovenski jezikoslovci poput Tome Maretiča, Milana Rešetara, Dragutina Boraniča, Frana Ramovša, St. Kuljbakina, Aleksandra Beliča i drugih koji su radu pristupili, pre svega, sistematično i naučno, fokusirajuči se prevashodno na sakupljanje terminološke grade i pisanje stručnih komentara, s namerom da konačno uputstvo predstave i široj javnosti pre njegove objave. Država je zahtevala da u komisiji uče-stvuju verski i vojni predstavnici, što je od strane navedenih filologa bilo uspešno odbijeno sa obrazloženjem da nisu stručni i da njihova mišljenja mogu da uvažavaju samo u slučaju verske i vojne terminologije ukoliko to bude bilo potrebno. Jedinstveni nastavni plan i zajednički pravopis bili su u političkom interesu države, tako da su vršeni pritisci da se rad na pravopisnom uputstvu čim pre završi, čime je politika direktno intervenirala u jezičke reforme koje su u ovom periodu bile do krajnje mere ispolitizovane i javnosti povezane sa "srpstvom". U Hrvatskoj dolazi do sve češčih negodovanja i konačno otpora, što se manifestuje uvodenjem paralelinih pravopisa i posebnih udžbenika, naročito krajem tridesetih godina.
Sa jedne strane, sve više se odstupalo od ideje zajedničkog jezika, jer je sma-trano da se kulturno jedinstvo može postiči i bez toga, dok se, sa druge strane, insistiralo na "pošto-poto" jezičkom jedinstvu. Mali broj jezikoslovaca je vero-vao u to, da nastala jezička kriza može da se uspešno prevazide. Pomenuti slo-venački filolog Matjaž Murko književno-jezičku reformu u vreme diktature ocenjuje pozitivno, jer kao takva predstavlja platformu za dalji razvoj zajedničkog jezika uz dopuštanje izvesnih razlika, kao i grupa hrvatskih i srpskih jezikoslovaca koja 1932. godine u Beogradu pokreče lingvistički časopis Naš jezik takode s ciljem da se sačuva jezičko jedinstvo, uprkos tekučim preprekama. Ovom pri-likom izbija i spor oko imena navedenog časopisa i samog njegovog koncepta jer je smatran mimikrijom za sprovodenje srpske politike i širenje jezika "beograd-skog žagona", naročito nakon preporuke Ministarstva prosvete da se časopis koristi u svim školama.
Sukobe i neslaganja oko standardizacije srpsko-hrvatskog jezika pratili su i raznorazni zahtevi medu kojima i zalaganje jednog dela jugoslovenske omladine da se jezik definitivno preimenuje u jugoslovenski:
"Jedan narod! Jedna država! Jedna nacija! Jedno verovanje! Jedna krv! Jedna sadašnjost i budučnost! Prema tome: jedan jezik! Jedan jezik po svemu i u svemu! U svemu i po svemu i po nazivu. Jugoslovenski jezik!"30
Osim pojedinih pisaca, lingvista, književnika i drugih, večina je odustajala ili je bila protiv dalje unifikacije, naročito, što se tiče slovenačkog jezika koji se več izgradio kao deo kulturnog i nacionalnog identiteta. Jedan od ključnih tekstova za očuvanje autonomije slovenačkog jezika bila je knjiga Josipa Vidmara: Kulturni problem slovenstva kojom je simbolično pitanje jezičke unifikacije slovenačkog sa srpsko-hrvatskim bilo okončano.31
U okviru rasprava oko srpsko-hrvatskog jezika, pitanje dosledne upotrebe jed-nog pisma je izazvalo najviše polemika, koje su bile podignute na ravan simbolič-ke vrednosti čirilice/latinice, naročito u javnom političkom diskursu. Aleksandar Belič, poznati srpski filolog predlaže čak stvaranje nacionalne azbuke32 koja bi nastala kombinovanjem latinice i čirilice, i rešila taj problem, medutim zagovornici te ideje ubrzo su bili poraženi stvarnošču i nepoverenjem u unitarnu politiku jugoslovenstva nakon perioda diktature.
Sredinom 30-tih godina dolazi do sve češčeg insistiranja na hrvatskom pitanju, posebnoj hrvatskoj kulturi, te posledično i na hrvatskom jeziku, pa se tako formiraju nova akademska društva i radi na oživljavanju hrvatskog jezika (naročito je u tome istaknuto univerzitetsko društvo: "Matija Gubec"). Nakon formiranja Banovine Hrvatske (1939. godine) napušta se Pravopisno uputstvo srpsko-hrvatskog jezika iz 1929. godine i vrača Boraničev pravopis hrvatskog jezika. Hrvatski lingvista Stjepan Ivšič pokreče časopis Hrvatski jezik, a Matica hrvatska 1940. godine objavljuje knjigu Petra Guberine i Krunoslava Krstiča: "Razlike izmedu hrvatskog i srpskog književnog jezika".
Stogodišnji proces zbližavanja odn. unifikacije srpsko-hrvatskog književnog jezika u svojim istorijskim fazama se tako razvijao pod medusobnim uticajem
30	Garčina, 1932.
31	Predlozi Josipa Vidmara da se usvoji multikulturni/multinacionalni model u Kraljevini Jugoslaviji izloženi u knjizi Kulturni problem slovenstva 1932. godine, nisu bili usmereni protiv ideje jugoslovenstva, več su bili utemeljeni na medusobnom upoznavanju i zbliža-vanju slovenačke kulture sa hrvatskom i srpskom i obratno. Ova knjiga, koja je bila retka i zaboravljena referenca decenijama, ponovo je aktuelizovana u Sloveniji, početkom 90-tih godina i objavljena u novom izdanju (Cf. Vimar, 1995, sa uvodom Aleša Debeljaka).
32	Cf. Belič, 1934, 1-3.
ideoloških stremljenja govornika te jezičke zajednice, njihovih jezikoslovaca i književnika-profeta, lingvista koji su naučno usmeravali lingvistički i komunikativni razvoj jezika oslanjajuči se na dotadašnja iskustva, a naročito pod uticajem represivne politike za koju je pitanje jezika bilo simboličko, teritorijalno i arbitrarno. Zvanična politika jugoslovenstva je tako, u meduratnom periodu, u veli-koj meri uticala na razvoj jezika i njegovo planiranje i politiku, rešavajuči jezičke sporove ad hoc potezima (primer Pravopisnog uputstva 1929. godine) i izazvala talas etno-nacionalnih intervencija koje su se pojavile kao odgovor na represivni unitarizam, primenjujuči isto tako represivne i najčešče ne-lingvističke metode, naročito u trenutku preuzimanja pozicija moči.
Jezik, politika, ideologija
Pored strukturalističke definicije pojma jezičke politike, navedene na početku rada, koja podrazumeva lingvističku, komunikativnu, te naučnu i racionalnu ravan, normiranje i institucionalizaciju jezičke delatnosti (sa svojim aspektima jezikom i govorom) uz uvažavanje svih relevantnih (izvan)lingvističkih faktora, na samom kraju, u grubim crtama, trebalo bi se osvrnuti još i na njeno simbolič-ko pozicioniranje i delovanje u razvoju (post)jugoslovenskih jezika u različitim društveno-istorijskim fazama.
Vernakularizacija javnog jezika - odnosno prvo nacionalno poimanje jezika je bilo u duhu romantičarskih ideja i narodnog preporoda vezano za XIX vek i predstavljalo je anti(imperijalnu) emancipatornu jezičku politiku koja je uticala na normiranje i razvoj: slovenačkog, srpskog, hrvatskog, srpsko-hrvatskog književnog jezika koji su još uvek bili u sferi ideala i traženja konačne književno-jezičke forme u nekom budučem zajedničkom ilirskom, panjužnoslovenskom, jugoslo-venskom jeziku. U periodu koji sledi, u okviru prve jugoslovenske države Kraljevine SHS/Jugoslavije, dolazi do pokušaja nacionalne, kulturne i jezičke uni-fikacije, što se najbolje iskazuje formulacijom naziva nepostoječeg srpsko-hrvat-sko-slovenačkog jezika (u prvom i drugom ustavu Kraljevine SHS/Jugoslavije) koji je u novoj državi podignut na ravan simbola troimene nacije, te tako postaje predmetom nacionalne jezičke politike. U posleratnom periodu, odnosno u okviru druge, socijalističke Jugoslavije, državna politika dozvoljava delimičnu jezičku nacionalnu identifikaciju i insistira sve više na prihvatanju nadnacionalne jezičke zajednice, poništavanju nacionalne simbolike jezika i na planskoj i programskoj jezičkoj politici (standardizaciji i normiranju jezika). Vreme ratova i konačnog
razaranja bivše Jugoslavije predstavlja poslednju društveno-istorijsku fazu jugo-slovenske jezičke politike u čijem fokusu je bila diversifikacija jezika, koju može-mo da nazovemo politikom etno-nacionalne aproprijacije i purifikacije jezika.
Krajnosti u koje je jezik zapadao u procesu unifikacije/diversifikacije, zavisio je od društveno-političkih okolnosti koje su se menjale, a samu problematiku ovih jezičkih odnosa, naročito u pogledu srpsko-hrvatskog jezika, svakako je najbolje opisao Dubravko Škiljan sledečim rečima:
"Bipolarni hrvatsko-srpski jezični identitet stoga se u 20. stolječu takoder oblikovao i mijenjao u skladu sa strategijama koje su odabirali oni koji su na nj mogli realno utjecati, dakle pripadnici hrvatskih i srpskih društvenih i poli-tičkih elita, i posebno u skladu s orijentacijom one socijalne skupine koja je trenutno bila - jer je uspjela, iz različitih razloga u različitim vremenima, prigrabiti največu društvenu moč - nosilac dominantne ideologije s najjačim udjelom u formiranju kolektivnih poimanja jezičnog fenomena. Tim je skupinama bipolarni standard omogučavao da jezičnu zajednicu identificiraju s etničkom ili da je koncipiraju šire od nje, najčešče s intencijom da ujedno stvore nov "nadetnički" kolektiv kojemu če objedinjeni jezik biti i simbol i sredstvo komuniciranja."33
Oblikovanje i promene jezičkog identiteta na području bivše Jugoslavije tokom dvadesetog veka bile su obeležene suprotstavljenim državnim politikama i ideologijama u (medu)ratnim periodima, što se naročito odražavalo na promen-ljive jezičke politike koje su datu jezičku zajednicu (komunikativnu i lingvistič-ku) pokušale da uklope u jedinstvenu i isključivu (etno/nad)nacionalnu teritori-jalnu i simboličku matricu, najpre u procesu stvaranja (unifikacije), a zatim i razdvajanja (diversifikacije) zajedničkog "javnog" jezika, koji je u svim tim pro-cesima ostao zaglavljen negde izmedu.
bibliografija
BELIC, A. (1934): "Nova azbuka", Naš jezik, god. III, sv. 1, Lingvističko društvo, Beograd.
BUGARSKI, R. (2002a): Lica jezika, Biblioteka XX vek, Beograd. BUGARSKI, R. (2002b): Nova lica jezika, Biblioteka XX vek, Beograd.
33 Škiljan, 2002, 274.
DIMIC, L. (1996): Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, I-III, Stubovi kulture, Beograd.
GAJ, L. (1958): "Proglas za 1836. godinu", u: Antologija ilirskog pokreta, Nolit, Beograd.
GAJEVIC, D. (1985): Jugoslovenstvo izmedu stvarnosti i iluzija: ideja jugoslovenstva u književnosti početkom XX vijeka, Prosveta, Beograd.
GARČINA, L. (1932): "Južnoslovenski jezik", Jugoslovenski glas: glasilo jugosloven-ske nacionalne omladine, br. 3, izdavač A. S. Konjohodžič, Zagreb, 25. septembar. NOVAK, V. (1930): Antologija jugoslovenske misli i narodnog jedinstva, V. Novak, Beograd.
ILEŠIČ, F. (1931): "O jezičkom i književnom jedinstvu", Jugoslovenski glasnik, br. 98, Milenko Sladekovič, Beograd, 6.-9. januar.
SKERLIC, J. (1913): "Istočno ili južno narečje?", Srpski književni glasnik, br. X, Jovan. M. Jovanovič, Beograd.
ŠKILJAN, D. (1988): Jezična politika, Naprijed, Zagreb. ŠKILJAN, D. (1998): Javni jezik, Biblioteka XX vek, Beograd. ŠKILJAN, D. (2002): Govor nacije: Jezik, nacija, Hrvati, Golden marketing, Zagreb. STEFANOVIC, S. (1998): "Ženska štampa: Žena i svet 1925-1941", u: Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka - 2, Položaj žene kao merilo modernizacije: naučni skup, Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd. VIDMAR, J. (1995): Kulturni problem slovenstva, Cankarjeva založba, Ljubljana.