Jezikoslovni zapiski 21 • 2015 • 2 _ 135
Radmila v. ZUGIC
SEMANTIČKA ANALIZA PRIDEVSKIH DEMINUTIVA U PRIZRENSKO-TIMOČKIM GOVORIMA srpskoga jezika
CoBiss: 1.01
Pomenska analiza pridevniških manjšalnic v prizrensko-timoških govorih srbskega jezika
V razpravi je predstavljena splošna definicija pridevniških manjšalnic, ki so potem izčrpno pomensko klasificirane. Prav tako je vzpostavljen odnos pomenskih tipov v okviru splošnih pomenskih kategorij ,neživo' in ,živo' (za osebe), podčrtana pa je tudi razlika v njihovi pomenski strukturi, kar je rezultat različnih parametrov referenčnega pojma, ki jih subjekt podreja osebni oceni.
Ključne besede: pridevniške manjšalnice, pomenske kategorije, pomenski tipi, priz-rensko-timoški govori
A semantic analysis of adjectival diminutives in the Prizren-Timok dialects of Serbian
This article presents a general definition of adjective diminutives and thoroughly semantically classifies them. In addition, it establishes the relationship between semantic types within the general semantic categories of inanimate and animate (for persons), and highlights the difference in their semantic structure, which is the result of various parameters of the reference concept that the subject subordinates to personal opinion. Keywords: adjectival diminutives, semantic categories, semantic types, Prizren-Timok dialects
1 uvod
U radu1 koji se bavi tvorbenom analizom pridevskih deminutiva (Žugic 2015d) istaknu-ta su, analogno imeničkim2 i glagolskim deminutivima, njihova osnovna semantička svojstva kao reči subjektivne ocene modifikacionog značenja. Shodno tome, sagledani u okviru dve najšire semantičke kategorije ,neživo' i ,živo' (osoba), oni označavaju uma-njena, deminuirana svojstva fizičke razmere pojma (veličina, dimenzija), sniženi stepen kvalitativnog svojstva referentnog pojma, a u semantičkoj kategoriji ,osoba' kako de-minuirane parametre fizičke razmere u najširem smislu, tako i pragmatične parametre vrednovanja osobina koje se mogu podvesti pod opšti sadržaj karakternih svojstava.
1	Rad je nastao u okviru projekta Lingvistička istraživanja savremenog srpskog jezika i izrada Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU (178009) koji u celosti finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
2	U srpskoj literaturi se ističe da se u deminutivnim derivatima sa značenjem umanjenih fizičkih realija u semantičkoj sferi ,neživo' i deminutivnim derivatima iz semantičke sfere ,živo' primarni seman-tički sadržaj realizuje kao subjektivna (vrednosna, emotivna) ocena objekta imenovanja (Veljko-vic-Stankovic 2005: 93-96).
136 _ Radmila V. Žugic • Semantička analiza pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim ...
Polazeči od napred navedenih opštih semantičkih osobenosti pridevskih deminutiva, ovaj rad se bavi analizom semantičkih tipova u okviru najširih semantičkih kategorija.
U semantičkoj analizi pridevskih deminutiva biče koriščena grada eks-cerpirana iz sledečih dijalekatskih rečnika:3 Rečnik leskovačkog govora (Mitrovič 1984, P-JM);4 Pirotski rečnik (Živkovič 1987, T-L); Rečnik govora južne Srbije (Zlatanovič 1998, P-JM); Rečnik govora sela Kamenice kod Niša (Jovanovič 2004, S-Z); Rečnik govora jablaničkog kraja (Žugič 2005, P-JM); Timočki dijalekatski rečnik (Dinič 2008, T-L); Crnotravski rečnik (Stojanovič 2010, S-Z) i Rečnik govora juga Srbije (Zlatanovič 2011, P-JM).
2 Semantička sistematizacija pridevskih deminutiva
Pridevski deminutivi biče semantički analizirani u okviru najširih semantičkih kategorija sa značenjem ,neživo' i ,živo' (dalje u radu ,osoba'). U okviru njih biče izdiferencirani odgovarajuči semantički tipovi sa opštom definicijom svakoga od njih. Na taj način če biti predstavljeni i ustanovljeni i konkretni parametri entiteta koje subjekat, govorno lice, svodi na niži manifestativni stepen, ublažava, uma-njuje i sl.
2.1 Pridevski deminutivi iz semantičke sfere ,neživo'
Pridevski deminutivi iz semantičke sfere ,neživo', tj. entiteta iz čovekovog okru-ženja, biče sistematizovani u nekoliko semantičkih tipova koji če obuhvatiti derivate različitih tvorbenih načina. Takode, biče prikazane i različite fonetske ili morfološke varijante jedne lekseme. Redosled semantičkih tipova biče načelno ustanovljen po principu produktivnosti, a odstupanje je moguče u slučaju približne produktivnosti kada čemo prednost dati semantičkom tipu večeg stepena bliskosti prethodno navedenom tipu (v. npr.: tip 1c, 1d).
[a] pridevi sa značenjem umanjenog, sniženog stepena, intenziteta boje predmeta: belužnjav, belunjav,5 belas, belčas6 (Mitrovič 1984, P-JM); belužnjav, žltunjav,
3	Buduči da se u definicijama pridevskih deminutiva u večini dijalekatskih rečnika s prostora prizrensko-timočkih govora, vrlo često javljaju propusti, omaške, nekorektnosti, čak i gruba kršenja osnovnih leksikografskih imperativa, pokušačemo tokom semantičke analize da skrenemo pažnju na neke od njih, iz dva razloga: najpre da definicija što adekvatnije predstavi semantiku odredene lekseme. Drugi razlog je uspostavljanje korektnog obrasca definicije kao jedne vrste pomoči u izradi budučih dijalekatskih rečnika. O ovome opširnije u Žugič 2007: 343-354.
4	U radu če uz skračenicu izvora biti navedena i skračenica govora u okviru prizrensko-timočkih govora: P-JM (prizrensko-južnomoravski govor); T-L (timočko-lužnički govor) i S-Z (svrljiško-zaplanjski govor).
5	U primeru se kaže: »Neje ovoj potpuno belo, salte je belunjavo.«
6	Čini se da ovaj oblik nije precizno zabeležen, buduči da je u leskovačkom govoru finalna grupa st redukovana.
Jezikoslovni zapiski 21 • 2015 • 2 _ 137
zelenjikav, šargav (šarenkast), crvenjas (Živkovic 1987, T-L); belinjakav (Zlatanovic 1998, T-L); belužnjav,1 zelenjikav, crvenjikav, alenkas, beličas, žutkas, moravilkas, surkas, crnkas, šarenkas (Jovanovic 2004, S-Z); žutinjav (Žugic, kartoteka), žutiškav, zelenjikav, zelenjiškav, modrinjav, roznjikav, rozinjkav (Žugic, kartoteka), crvenjuškav, crnjiškav, šarenjikav, alenkas, žutkas (Žugic 2005, P-JM); žltačak,plavačbk,plavkačak, crvenčbk, crvenšbk; belužnjav, vinkav, žltinjav, žltnjikav (žltnjikav), žltunjav, zelenikav, zelenjikav, modrikav, roznikav, rumenikav, crvenjikav, šerenikav; crvenkas; nacrven (Dinic 2008, T-L); belužnjav, belunjav, žutinjkav, zelenjikav, zelenjikakav, modrikav, modrinjav, modruljav, roznjikav, crvenjikav, šarenjikav; alenkas, žutkas, ljutkas, surkas, crnkas, šarenkas; nabelužnjav, nabeličas, nažutinjkav, nacrnjičav (Stojanovic 2010, S-Z); belinjav, žutinjav, zelenjikav, zlatinjav, kafenjičav, modrinjav, rozinjav, rozinjkav, srebrinjav, crvenjuškav, crnjikav; nacrnjiškav, prižutičav, prizeleničav, primodrinjav (Zlatanovic 2011, P-JM);
[b]	pridevi sa značenjem umanjenog stepena osobina koje se odnose na ukus jela i pica: gorčiljav;8 naljutnjičav9 (Mitrovic 1984, P-JM); ljutačak / ljutačbk, blagačak / blagačbk, mekačbk; prdciselan (Živkovic 1987, T-L); ljutnjikav, nakiseličav, nablaginjav (Zlatanovic 1998, P-JM); bljutkav,10 ljutkas; prdkisel (Jovanovic 2004, S-Z); gorčuljav, gorčiljav; nagornjičav, nakiseličav, naljutnjičav (Žugic 2005, P-JM); bljutkav; nagornjičav, prdcisalan, prdciselan; nagorak, nacisal, nacisel (Dinic 2008, T-L); bljutkav, ljutinjkav, ljutkas; nablagnjičav, nagornjičav, nakiseličav, naljutnjičav, naljutinjav, naljutinjkav, naljutnjikav; nagorčiv, prdkisel; poprislan (Stojanovic 2010, S-Z); blagunjav, ljutnjikav; prikiseličav; priljut (Zlatanovic 2011, P-JM);
[c]	pridevi sa značenjem umanjenja ostalih svojstava jela i pica (konzistencija, veličina, stepen zrelosti, mekoca, tvrdoca i sl.): vrucak (Mitrovic 1984, P-JM); gustačbk, mekačbk, retačak / retačbk, sitačak / sitačbk, sitnačak; dp-sitan (Živkovic 1987, T-L); prigldtan (o žitu u kome ima glote, urodice u neznatnoj količini), prirujan (Zlatanovic 1998, P-JM); gustbčbk / gusta-čak11 / gustačbk, retbčbk / retbčak / retačak, sitbcbk / sitacbk / sitacak,
I	Kod Jovanovica, u primeru koji navodi, ovo deminutivno svojstvo se pripisuje delu odece koji prilikom farbanja nije poprimio željenu crnu boju, vec je ostao belužnjav, tj. svetlije, beličaste boje.
8	Definicija: koji nagornjuje, a reč je o nekom jelu. Primedba na upotrebu dijalekatske reči u definiciji stoji, ali je i sam glagol deminutivan što jasno ukazuje na deminutivno svojstvo prideva.
9	Skrecemo pažnju na Mitrovicevu definiciju: koji naljutnjuje, a primedba se odnosi na upotrebu dijalekatskog glagola.
10	Jovanovic u definiciji koristi neutralni pridev bljutav, ali da nije reč o semantičkim ekvivalentima vec o pridevskom deminutivnom značenju dovoljno ukazuje element -k-. I pored nenavedenog primera zaključujemo da se svojstvo pripisuje nekom jelu ili picu.
II	Jovanovic definiše ovu leksemu: prilično gust (u primeru je reč o skuvanom pasulju), a Dinic proširuje definiciju sa: dovoljno gust (reč je o skuvanom skrobu). Medutim, sufiks -ak sugeriše umanjeni, ne u potpunosti izražen stepen osobine.
138 _ 
Radmila V. Žugic • Semantička analiza pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim ...
sitbčbk / sitačbk / sitačak, sitnbčbk / sitnačbk / sitnačak, tvrdbčbk / tvrdb-čak/tvrdačak (Jovanovic 2004, S-Z); vrucak, vrucačak, gustačbk, ladnačbk, mekačak / mekačbk, retačbk, sitacbk, sitačbk, studenačbk, tvrdačbk, tdplačbk (Žugic 2005, P-JM); gustačbk, retačbk, sitbcbk; nagnjil, narujan,12 nasirov, dbretbk, dbretbcbk, dbretbčbk / dbretačbk (o usevu), opsitan (o luku), opsi-tbcbk, priretak, pritvrdbčbk (Dinic 2008, T-L); gustačbk, mekačbk, retačbk, sitačak, sitnačak; ositan (Stojanovic 2010, S-Z); prisitan, pritvrd (Zlatanovic 2011, P-JM);
[d]	pridevi sa značenjem deminuiranih svojstava odevnih predmeta, najčešce izvesnog stepena nesrazmere njihovih dimenzija prema konstituciji osobe; umanjene razmere drugih predmeta: pritbnbk (Mitrovic 1984, P-JM); krata-čak/kratačbk, širočbk; dmalečak, uskratak (Živkovic 1987, T-L); dolečbk,13 kratačak, skupbčbk /skupačbk /skupačak, tesbcbk / tesbcak / tesacbk / tesacak; popritesan, pritesan, pritesacbk,14 uskratak (Jovanovic 2004, S-Z); tbnačbk, tesnačbk, plitačbk, tdplačbk, širčkačbk; naprazan, prikratak, pritesan, uskratak, ustesan (Žugic 2005, P-JM); tesbcbk / tesbčbk, tdpblčbk, ubavbčbk, kratacbk, kratačbk, skupbčbk, plitacbk,15 plitačbk, tbnbcbk, tbnbčbk, ubavšbk, čistbčbk, širočbk; popritesan, popritesačbk, pouskratan, podolečbk, prigo-lemšbk,primal,pritesacbk,pritesačak, Otprazan, uzmal, ustesan (Dinic 2008, T-L); dubočak, kratačbk, plitačbk, skupačbk, tanačbk; dmalečak, pritesačbk, uskratak, uskratan, ustesan, pOpritesan (Stojanovic 2010, S-Z); kratačak, širočbk; dmalečak, primal, primalečak, pritanak, popristegnjet (Zlatanovic 2011, P-JM);
[e]	pridevi sa značenjem deminucije svojstava zemljišta: (a) kvalitativna svoj-stva: mekačbk (Živkovic 1987, T-L); mekačbk, retačbk, tvrdačbk; privlažan (Žugic 2005, P-JM); mekačbk, retačbk, tvrdbčbk, sOlkav; naposničav (Dinic 2008, T-L); mekačbk, retačbk, tvrdačbk (Stojanovic 2010, S-Z); pritvrd (Zlatanovic 2011, P-JM); (b) konfiguracija terena: ravanšbk (Živkovic 1987, T-L); nagornjičav, naddlnjičav, uzbrdičav, uzbrdnjičav, nauzbrdičav, nauz-brdnjičav, nanizbrdičav (Dinic 2008, T-L);
12	Odrednica je definisana pridevom nedozreo, a svojstvo se odnosi na paradajz. Pridevi ne-dozreo i rujan nisu apsolutni sinonimi. Rujan se odnosi na početnu fazu zrenja nekih vrsta povrca i voca. Prefiks na- unosi u osnovni pridev izvesnu nijansu umanjivanja svojstva iskazanog pridevom rujan. Detaljnije o odnosu osnove motivne reči i tvorbenog formanta i njihovom medusobnom uticaju pri nastajanju tvorenica modifikovane semantike u Žugic 2011: 403-413.
13	Definicija prilično daleko, udaljeno nije u skladu sa leksikografskim pravilima buduci da su umesto prideva upotrebljeni prilozi. Iz navedenog primera nemamo saznanje o konkretnom entitetu. Trebalo bi da je reč o nekom udaljenom mestu.
14	Stepen deminucije u odnosu na pridev pritesan je viši čemu doprinosi sufiks -bk.
15	Autor ovu leksemu definiše: prilično, dosta plitak (o džepu). Ovakvom definicijom se suge-riše da je osobina plitkosti izraženija, odnosno u vecem stepenu u odnosu na pridev plitak. Medutim, deminutivni sufiks -bk kao semantički modifikator, donekle ublažava svojstvo plitkosti.
Jezikoslovni zapiski 21 • 2015 • 2 _ 139
[f] pridevi sa značenjem deminucije vremenskih parametara: studenšbk, studenjikav; naladnjičav (Živkovic 1987, T-L); navetrenjičav (Zlatanovic 1998, P-JM); vrucačak, ladnačbk, studenačbk, tdplačbk; nastudenjičav, priladnačbk (Žugic 2005, P-JM); ladnjikav, strujkav, struljkav (prohladan), studenjikav, studenčbk, studenšbk, tdpblčbk (Dinic 2008, T-L); vrucak, ladnačbk, tdplačbk, ladnjikav, studenjikav (Stojanovic 2010, S-Z); ladnjikav, studenjkav (Jovanovic 2004, S-Z); vetričav, studenjikav; namagličav, priladan (Zlatanovic 2011, P-JM).
Semantičkom klasifikacijom pridevskih deminutiva iz kategorije ,neživo', izdvojeno je šest semantičkih tipova: (a) pridevi sa značenjem umanjenog, sniženog stepena, intenziteta boje predmeta; (b) pridevi sa značenjem umanjenog stepena osobina koje se odnose na ukus jela i pica; (c) pridevi sa značenjem umanjenja ostalih svojstava jela i pica (konzistencija, veličina, stepen zrelosti, mekoca, tvrdoca i sl.); (d) pridevi sa značenjem deminuiranih svojstava odevnih predmeta, najčešce izvesnog stepena nesrazmere njihovih dimenzija prema konstituciji osobe; umanjene razmere drugih predmeta; (e) pridevi sa značenjem deminucije svojstava zemljišta i (f) pridevi sa značenjem deminucije vremenskih parametara.
Svim semantičkim tipovima zajednička je komponenta umanjene veličine, fizičke razmere, stepena intenziteta osobine pojma prema motivnoj pridevskoj reči. Umanjenje fizičke razmere i stepena kvalitativnog svojstva referentnog pojma su osnovni parametri u kategoriji ,neživo' koji podležu deminuciji.
Fonetske i morfološke (tvorbene) varijante semantički ekvivalentnih deminutiva prikazane su u okviru istog semantičkog tipa. Tvorba se i na primeru pridevskih deminutiva, raznolikošcu tvorbenih načina, obrazaca i modela, pokazuje kao značajan izvor leksičke sinonimije,16 a samim tim i bogacenja leksičkog sistema jednog govora (Dragicevic 2007: 249). Naša grada potvrduje pojavu nastajanja jednokorenskih sinonima dodavanjem različitih afiksa na istu tvorbenu osnovu.17 U lingvistici se ovakve leksičke jedinice nazivaju tvorbenim ili gramatičkim sinonimima (Dragicevic 2007: 246). Ovo dokumentujemo sa dva primera, a pregledana grada potvrduje visok stepen razvijenosti različitih tvorbenih mogucnosti: tesbcbk / tesacak / tesbčbk / tesnačbk / ustesan /popritesan /popritesačbk /pritesacbk; ljutačak / ljutačbk / ljutinjav / ljutiškav / ljutnjikav; naljutinjav / naljutinjkav / naljutnjikav / naljutnjičav.
Pridevski sufiks -bk u proširenoj varijanti -ačbk (-bčbk) sa očuvanim poluglasnikom (mekačbk, pritvrdačbk, retačbk, slanačbk, tvrdačbk) kao uostalom
16	Detaljno o leksičkoj sinonimiji na primerima pejorativa za ženska lica u jablaničkom govoru (P-JM govor) u Žugic 2014a: 295-314.
17	Detaljno o jednokorenskim sinonimima na primerima pejorativa za ženska lica u jablaničkom govoru (P-JM govor) u Žugic 2014b: 131-143.
140 _ Radmila V. Žugic • Semantička analiza pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim ...
i njegov imenički ekvivalent u tvorbi imeničkih deminutiva muškog roda (Žugic 2013: 219-232), govori u istorijsko-jezičkom kontekstu o čuvanju starog stanja srpskog jezika.
2.2 Pridevski deminutivi iz semantičke sfere ,osoba'
Pridevskim deminutivima uopšte, nezavisno od toga da li pripadaju semantičkoj sferi ,neživo' ili semantičkoj sferi ,osoba' označavaju se umanjena, deminuirana svojstva pojma koji subjekt ocenjuje. Semantička analiza pridevskih deminutiva koji se odnose na ,neživo' pokazala je deminuciju kvantitativne komponente svih semantičkih tipova, nezavisno od toga da li se umanjeni, sniženi stepen osobine predmeta odnosi na umanjenje fizičkog svojstva (veličina, dimenzija) ili sniženi stepen kvalitativnog svojstva referentnog pojma.
Semantička struktura prideva se razlikuje od semantičke strukture imenica. Prava imenica predstavlja zbir osobina za razliku od prideva koji označavaju jed-nu, izdvojenu osobinu pojma. Tako npr. imenica kuca može označavati i veliku i malu kucu, kucu od blata, cigala, kamena, okrečenu kucu, belu kucu, neokrečenu kucu, staru ili novu kucu i sl. Ako iz zbira osobina pojma kuca izdvojimo osobinu fizičke razmere, u semantičkoj strukturi ove imenice dominantna je kvantitativna sema pa cemo tako dobiti najmanje dva derivata kuciče i kucetina čije je deminu-tivno ili augmentativno svojstvo odredeno gramatičkim sredstvima, tj. tvorbenim sufiksima. U strukturi imenica iz sfere ,živo', kvantitativna komponenta takode može biti dominantna što može dati derivate konje i konjište, ali i kvalitativna komponenta sa značenjem mladunčeta koje se imenuje imenicom ždrebe neutral-nog, odnosno ždrebence deminutivno-hipokorističkog značenja. Za deminutive iz sfere ,osoba' nisu primarni sadržaji razmere vec pragmatički sadržaji kojima subjekat iskazuje vrednosnu, pozitivnu ili negativnu ocenu referenta, poput drag, mio, simpatičan, odnosno mrzak, nedopadljiv, koji nije vredan poštovanja i sl. (Ristic - Milosavljevic - Jovanovic 2005: 604). Za razliku od deminutivnih i au-gmentativnih imenica, pridevskim deminutivima iz sfere ,osoba' deminuiraju se i osobine kojima se kvalifikuju kako parametri fizičke razmere (u najširem smislu parametri koji se odnose na čovekove manifestativne osobine - uzrast, visina, lepota, telesna težina i sl.), tako i pragmatični parametri vrednovanja osobina sa sa-držajem ljudskih odnosa koji se mogu podvesti pod opšti sadržaj karakternih svoj-stava. Ovde se otvara i pitanje zašto navedeni parametri mogu indukovati imenice deminutivne i augmentativne semantike, a pridevi samo pridevske deminutive i onda kada je reč o svojstvima i pozitivne i negativne konotacije.
Pridevske deminutive kojima se iskazuje umanjivanje, odnosno ublažavanje stepena odredenog svojstva osobe iskazanog osnovnim, neutralnim pridevom, raz-vrstacemo u dva šira semantička tipa: 2.2.1 pridevski deminutivi motivisani mani-festativnim svojstvima osobe i 2.2.2 pridevski deminutivi motivisani karakternim svojstvima osobe do kojih se dolazi apstrakcijom (o ovome Žugic 1997: 136). Kao što ce grada pokazati, deminuciji podležu i pridevi pozitivne, i pridevi negativne
Jezikoslovni zapiski 21 • 2015 • 2 _ 141
konotacije. Nakon sistematizacije grade u dva osnovna semantička tipa, biče izneti opšti zaključci o manifestativnim i karakternim parametrima osobe koje subjekat ocenjuje, tj. podvrgava deminuiranju. Takode, biče sagledan i odnos brojčane za-stupljenosti parametara jednog i drugog tipa.
2.2.1 Pridevski deminutivi motivisani manifestativnim svojstvima osobe:
golemačak, lbkbčbk; boljnikav, mršuljav; naaljičav, nagluvičav;18 dmalečak; pritbnbk (Mitrovič 1984, P-JM); visočbk, golemšbk, debelšbk, drtačak / drtačbk, jakačak /jakačbk, jačbk, lakačbk / Ibkačak, malečak / malečbk, manecak, manečak, nizačbk, sitačak /sitačbk, sitnačak, slabačbk, staračak /staračbk, težačak/ težačbk, ubavačak / ubavačbk, ubavšak / ubavšbk; crvenjas; nabdlnjičav, nagluvičav, nagluvnjičav; opsitan (Živkovič 1987, T-L); golemačak, golemšak, ubavbčbk; nagluvičav; nacrnjiškav; osuvičav; prigldtan, prigrub (Zlatanovič 1998, P-JM); visočbk, golemčbk, jakbčbk/jakačbk/jakačak, jačak, malečak, slabačbk / slabačak, staračbk / staračak, suvačbk / suvačak, tbnbčbk / tbnbčak, težbčbk / težbčak / težačbk / težačak, ubbvbčbk19 / ubbvbčak / ubavbčbk / ubavbčak / ubavačbk / ubavačak, sitbcbk / sitacbk / sitacak, sitbčbk / sitačbk / sitačak, sitnbčbk / sitnačbk / sitnačak; bolužnjav, crvenjikav; beličas,20 žutkas, surkas, crnkas (Jovanovič 2004, S-Z); golemačbk, grubačbk, debelbčbk, jačak, jakačak, malecbk, malečbk, sitacbk, sitačbk, staračbk, suvačbk, tbnačbk, ubavbčak, širdkačbk; bolinjav, bolunjav, crvenjuškav, crnjiškav; žutkas; nabolničav, nagluvičav; dmalečak; čmal (Žugič 2005, P-JM); visočbk, golemšbk, zdravačbk, jačbk, kadarčbk, kadračbk, debelšbk, drtačbk, živačak,21 lbkbcbk, lbkbčbk, mblecbk, mblečbk, mbnbcbk, mbnenbk, mbnecbk, mbnečbk, nisacbk, nisačbk, crvenčbk, crvenšbk, plnačak, plnačbk, sitbcbk, sitačak, starbčbk, suvačbk, težbčbk, ubavbčbk, tbnbcbk, tbnbčbk, ubavšbk, čistbčbk; boležnjav, bolnjav, bolinjav, bolužnjav, boljnikav, slabužnjav, crvenjikav; crvenkas; nabdlničav, nagluvičav; prigolemšbk;22 dbmanečbk, opsitbcbk; dbmal,
18	Ovde bismo skrenuli pažnju na jedno nesnalaženje Mitroviča u definisanju koristeči imenicu umesto pridevske reči, ali i na upotrebu dijalekatske reči u definiciji: osoba koja nagluvuje.
19	Ovaj primer se javlja u šest fonetskih likova i pokazuje proces čuvanja poluglasnika ne samo u sufiksu več i u drugim pozicijama u osnovi, a potom iščezavanje poluglasničke vrednosti najpre u osnovi, a potom i u samom sufiksu.
20	Ovu odrednicu autor definiše: 'plav' (o čoveku). Leksemaplav se i u standardnom srpskom jeziku, kao i u mnogim narodnim govorima, upotrebljava u značenju svetloput. Medutim, u govorima s ovog područja, u upotrebi je i leksema bel kao ekvivalent lekseme plav. Pridev beličas svojom tvorbenom strukturom, odnosno sufiksom -ičas, očito upučuje na njegovu nešto pomerenu, izdi-ferenciranu semantiku, odnosno na to da je svojstvo iskazano pridevom bel prisutno u neznatnoj meri, da je ono izraženo samo do neke odredene granice, ali svakako ne u punom stepenu.
21	Dinič ovu leksemu ovako definiše: odrastao, poodrastao, jedar. Medutim, primer kojim ovo značenje potvrduje - Deteto im živačko, skoro če u školu - upučuje na to da je reč o subjektivnoj oceni govornog lica da je dete dovoljno odraslo, poraslo da može poči u školu, ali to ne znači da je onaj o kome se iznosi stav odrastao, sa značenjem koje ovaj pridev ima. Dato svojstvo se svodi na niži stepen ove osobine sufiksom -ačak.
22	Iz navedenih primera se vidi da je reč o mladoj osobi o kojoj subjekat iznosi lični stav da je takva osoba dovoljno telesno, fizički razvijena da može pomagati u obavljanju nekih poslova.
142 _ Radmila V. Žugic • Semantička analiza pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim ...
dmal, dpsitan; primat, prislab; uzmal; popridebel (Dinic 2008, T-L); visočbk, golemčbk, golemšbk, debelčbk, jakačbk, jačbk, kbdarčbk, krivačbk, krupnačbk, lakačbk, malecbk, malečbk, punačbk, sitacbk, sitačak, sitnačak, slabačbk, staračbk, suvačbk, težačbk, ubavačbk, ubavčbk, tanačbk; bledinjav, bolnjikav, bolužnjav, bolunjav, kenjkav, krupnjikav, slabunjav, crvenjikav; žutkas, surkas, crnkas; nabolnjičav, nagluvičav; nabelužnjav; nabeličas; dmalečak; dmal, ositan; poprisuv (Stojanovic 2010, S-Z); visočbk, golembčbk, debelbčak, debelšak, jačak, krupnačak, lbkbčak, malbčak, sitnačbk; bledinjav, bolnikav, slabinjav, crvenjuškav, crnjikav; nagrbičav, nakrupničav; prižutičav, priubavičav; primalečak; dmalečak; primal, prisitan, pritanak, priubav (Zlatanovic 2011, P-JM).
2.2.2 Pridevski deminutivi motivisani karakternim svojstvima osobe:
nabudaličav, nagospodičav,23 nakurvičav,24 naljutnjičav, namajstoričav, na-stranjičav (Mitrovic 1984, P-JM); glupavšbk, dobbrčbk, krčtačbk / krčtbčbk, prdstačak; naludnjičav, nastranjičav, nastrašnjičav (Živkovic 1987, T-L); nablesavičav, nagospodičav, nakurvičav, namajstoričav, nastraničav, na-šuntavičav; primutav (Zlatanovic 1998, P-JM); ddbbrčbk / ddbarčbk / ddbarčak, krčtbčbk / krčtačak; namajstoričav; pripros (Jovanovic 2004, S-Z); prčstačbk;25 nablesavičav, nabudaličav, namajstoričav, namuškaričava, nastraničav, naša-šavičav; prilenj (Žugic 2005, P-JM); dobbrčbk, krčtacbk, krčtačbk, prčstačbk, čistbčbk; nablesnjičav, naludničav, namajstoričav, naprasničav,26 napudljičav,27 nastraničav, nacudičav, našašavičav; suludičav; prilenj, pritupav (Dinic 2008, T-L); arnačbk, glupavčak, dobarčak / dobarčbk, krčtačbk; zauljkav, tužnjikav; nablesnjičav, naglupnjičav, naludnjičav, namajstoričav, namaovičav, nastrašnjičav, našašavičav, našašnjičav; pritužljiv (Stojanovic 2010, S-Z); krčtačak; drveničav, ulavičav; nabaksuzničav, nabudaličav, nagospodnjičav, naitničav, nalopovičav, naludičav, namaičav, namutavičav, namuškaričava
23	Mitrovic ovu osobinu definiše trpnim pridevom: pogospoden, leksemom neutralnog značenja »koji se podgospodio«. Medutim, tvorbena struktura prideva nagospodičav sugeriše da je reč o pridevskom deminutivu kojim se iskazuje da je svojstvo gospodstvenosti izraženo samo delimično (obično je reč o manifestativnim osobinama: pokušaj da se govori književnim jezikom, odeca gradskog tipa i sl.).
24	Mitrovic ovu leksemu definiše imenicom ženskaroš narušavajuci pri tom jedan od osnovnih principa leksikografije. Suštinska semantička neadekvatnost koja proističe iz definicije odnosi se na isključivanje osoba ženskog pola sa ovakvom osobinom. Komunikativna situacija na terenu pokazuje da se navedeno svojstvo prvenstveno pripisuje osobi ženskog pola, ne isključujuci pri tom ni osobe muškog pola.
25	Dinic odrednicu definiše: prilično, dosta prost. Tvorbena struktura ove lekseme, medutim, to demantuje buduci da sufiks -ak i u imeničkim i u pridevskim izvedenicama ukazuje na deminutivno obeležje.
26	Dinic definiše ovu leksemu neutralnim, osnovnim pridevom: naprasit. Medutim, pridevska izvedenica sufiksom -ičav jasno upucuje na to da se njome iskazuje izvesna deminutivnost, odnosno ublažavanje osobine naprasitosti.
27	Dinic u definiciji koristi dijalekatski semantički ekvivalent standardnog prideva 'plašljiv' -pudljiv što se u leksikografiji smatra grubom greškom.
Jezikoslovni zapiski 21 • 2015 • 2 _ 
143
(samo ž. r.), naulavičav, nauličav; priulavičav; priljut, priskržav, pritup, pritutav, prišuntav (Zlatanovic 2011, P-JM).
Iz izložene semantičke analize pridevskih deminutiva iz semantičke sfere ,osoba', nužno se namece nekoliko zaključaka:
Na osnovu semantičkog sadržaja, ovi pridevi su razvrstani u dva semantička tipa: prvi se tiče označavanja manifestativnih, a drugi karakternih osobina čoveka.
Semantički tip sa značenjem manifestativnih osobina je bogatiji u odnosu na tip sa značenjem karakternih osobina, o čemu svedoči prikazana grada.
Svim pridevskim deminutivima sa značenjem manifestativnih osobina zajed-nički je opšti parametar umanjene, deminuirane fizičke razmere ili nekog kvalita-tivnog svojstva, što ih u semantičkom smislu načelno čini sličnima pridevskim deminutivima iz semantičke sfere ,neživo'. U tom smislu valja razumeti pripadnost istog pridevskog deminutiva obema osnovnim semantičkim kategorijama, npr.: sitačak, crvenjuškav. Ipak, zapaža se daleko veca semantička izdiferenciranost u sferi ,neživo' što se objašnjava raznovrsnijom strukturom neživih entiteta sa daleko vecim brojem parametara o kojima subjekat iznosi svoj lični stav. S druge strane, predstavnik govorne zajednice, sa sociološkog aspekta, iznoseci lični stav o čoveku, pokazuje izvestan respekt prema osobinama čoveka iskazanim pridev-skim leksemama pretežno negativne konotacije.
Brojnost pridevskih deminutiva sa značenjem osobina čoveka i prideva neu-tralnog značenja za iskazivanje osobina čoveka, bitno je različita. Naime, na samo jednom punktu prizrensko-južnomoravskog govora (okolina Lebana) zabeleženo je 185 neutralnih pridevskih leksema za kvalifikovanje čoveka (Žugic 1997: 135). Ovo ide u prilog zaključku da subjekat za iskazivanje vrednosne ocene referentnog pojma, čoveka, koristi visoko specijalizovane pridevske lekseme suženih seman-tičkih polja, sa jednom dominantnom semom koja markira jedan parametar (Žugic 1997: 145). Medutim, brojčani odnos pokazuje da procesu deminucije, ublažava-nju, odnosno svodenju date osobine čoveka na niži stepen podleže nešto manje od jedne petine ukupnog broja pridevskih kvalifikativa za čoveka. Ovu pojavu objašnjavamo semantikom prideva koji su pretežno negativne konotacije (Žugic 1997: 145) i potrebom subjekta da deminuciji podvrgava najpre prideve pozitivne konotacije, tj. parametre leksikalizovane takvim pridevima, koji pritom dobijaju i značenje hipokorističnosti (dobračbk, krotačbk), ali i prideve negativne konotacije. Deminucijom ovakvih prideva, nepoželjno fizičko ili karakterno svojstvo svodi se na niži, donekle prihvatljiv stepen. Vecina njih je upotrebljena u kontekstu iz koga se vidi da se takvo svojstvo pripisuje osobama nižeg uzrasta (deci, omladini). Sa sociološkog aspekta konkretne govorne zajednice, prisutna je implikacija da ce vremenom, tj. sazrevanjem mladih osoba, pripisana karakterna ili fizička crta izgubiti na intenzitetu, postati manje uočljiva ili čak potpuno iščeznuti.
Suštinski, pridevskim deminutivima uopšte, nezavisno od pozitivne ili negativne semantike osnovnog prideva, osobina čoveka se svodi na niži stepen, koji, naročito kod prideva negativne konotacije, postaje za dotičnu govornu
144 _ 
Radmila V. Žugic • Semantička analiza pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim ...
zajednicu prihvatljiv. To se postiže odgovarajučim tvorbenim postupcima, u prvom redu sufiksacijom sufiksima koji u motivni pridev unose deminutivno značenje.
Pridevski deminutivi sa značenjem manifestativnih osobina čoveka odnose se na: (a) fizički izgled (visina, rast: golemačak, malečak, omalečak; boju lica i kose: beličas, bledunjav; telesnu težinu: debelčbk, lakačak; telesnu konstituciju: sitnačak, suvačak, krupnačbk; fizičku izdržljivost: jakbčbk, jačak; opšti telesni izgled: ubavačak,prigrub); (b) pridevskim deminutivima sa značenjem karakternih osobina čoveka deminuiraju se različita karakterna svojstva: arnačak, prilenj, našašavičav i sl.
Večina pridevskih deminutiva ima za motivnu reč pridev, npr. ubavšbk, prdstačbk, crvenjikav, ali je zabeleženo i nekoliko njih u čijoj je osnovi imenica, npr. nabudaličav, nakurvičav, namajstoričav.
Ovde se, takode, uočavaju fonetske ili morfološke varijante pridevskih deminutiva: bolinjav / bolužnjav / bolnjikav; glupavčak; naglupnjičav; krdtačak, krdtačbk i sl.
3 Zaključna razmatranja
Semantička analiza pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim govorima omo-gučava izvodenje sledečih zaključaka:
Pridevskim deminutivima uopšte označavaju se umanjena, deminuirana svojstva pojma koji subjekt ocenjuje.
Svi pridevski deminutivi su analizirani u okviru dve semantičke kategorije: kategorija pridevskih deminutiva iz semantičke sfere ,neživo' i kategorija pridevskih deminutiva iz semantičke sfere ,osoba'.
U okviru pridevskih deminutiva iz semantičke sfere ,neživo' izdvojeno je šest semantičkih tipova. Svima njima je zajednička deminucija fizičke razmere (veličina, dimenzija) ili stepena intenziteta kvalitativnog svojstva referentnog pojma.
Pridevski deminutivi iz semantičke sfere ,osoba' klasifikovani su u dva se-mantička tipa: deminutivi kojima se na niži stepen svode fizička, manifestativna svojstva čoveka i deminutivi kojima se umanjuju, ublažavaju karakterna svojstva čoveka. Ova klasifikacija je pokazala, da su za razliku od deminutivnih imenica, za deminutivne prideve iz sfere ,osoba' podjednako važni kako parametri fizičke razmere (uzrast, visina, telesna težina i sl.) tako i pragmatični parametri vredno-vanja osobina sa sadržajem ljudskih karakternih svojstava. I u jednom i u drugom slučaju iskazuje se vrednosna ocena subjekta koji umanjuje pozitivna ili negativna fizička ili karakterna svojstva referenta.
Semantika pridevskih deminutiva formalizuje se odgovarajučim gramatičkim sredstvima, tj. sufiksima sa deminutivnim značenjem, prefiksima kojima se umanjuje svojstvo motivnog prideva nulte sufiksacije, odnosno tvorbenom strukturom od prefiksa i sufiksiranog prideva.
Jezikoslovni zapiski 21 • 2015 • 2 _ 145
Na osnovu izloženog pregleda pridevskih deminutiva može se zaključiti da su sufiksi -ak / -bk sa proširenim varijantama -(a)čak / -(a)čbk / -(b)čbk / -šbk najproduktivniji. Ravnomeran obuhvat grade iz svih navedenih izvora omogučava ne samo precizan uvid u stanje ovog sufiksa, več pokazuje i važnu činjenicu o njegovoj ravnopravnoj distribuciji na čitavom području prizrensko-timočkih govora.
Sa aspekta distribucije navedenog sufiksa u osnovnim semantičkim kategorijama ,predmet' i ,osoba', kao i njihovim podgrupama, evidentna je njegova šira zastupljenost u deminutivima iz kategorije ,predmet', dok je u kategoriji ,osoba', posebno u podgrupi karakternih svojstava, ona značajno niža. Njime je deriviran manji broj deminutiva: arnačbk, glupavčak, glupavšbk, ddbarčbk / ddbarčak / dobbrčbk, krdtačbk / krdtbčbk, prdstačak, čistbčbk.
Time se istodobno objašnjava i prednost prefiksalno-sufiksalnog ili pre-fiksalnog tvorbenog načina deminutiva u deminuciji karakternih osobina čo-veka, osobeno prefiksa na- koji se najčešče vezuje sa sufiksom -av i njegovim proširenim varijantama -kav (-ikav, -injkav, -iškav), -užnjav, -iljav, -uljav, -injav, -unjav, -ičav. Mada je i ovaj sufiks znatno produktivniji u semantičkoj kategoriji ,predmet', njegovo prisustvo u semantičkoj kategoriji ,osoba' veče je od sufiksa -ak. Kao potvrdu ovoga navodimo nekoliko primera deminutiva tvorenih sufiksom -av i prefiksalno-sufiksalnim tvorbenim načinom: zauljkav, kenjkav, tužnjikav, grozničav, drveničav, ulavičav; nabaksuzničav, nablesavičav, nabudaličav, na-glupnjičav, nakurvičav, naludnjičav, namajstoričav, nastranjičav, našašavičav, našuntavičav, našašnjičav; priulavučav; suludičav, pritužljiv.
Pažnju bismo skrenuli i na sufiks -as sa proširenim varijantama (-kas, -čas, -ičas) koji se u prvom redu javlja u semantičkoj kategoriji ,predmet' (podgrupa deminutiva za boje), dok je u kategoriji ,osoba' prisutan samo u podgrupi deminutiva za iskazivanje manifestativnih osobina čoveka, i to u ograničenom broju primera: žutkas, surkas, crvenkas, crvenjas.
Istraživanje pokazuje da su pridevski deminutivi u prizrensko-timočkim dija-lektima, u dobrom delu crta, na semantičko-tvorbenom planu, jezička relativnost u odnosu na standardni srpski jezik. S druge strane, u tvorbenom pogledu, stanje pridevskih deminutiva mnogo je bliže stanju u bugarskom jeziku (Žugič 2014d: 137-149).
iZVORI
Dime 2008 = Jakša Dinič, Timočki dijalekatski rečnik, Beograd: Institut za srpski jezik SANU, 2008 (Monografije 4).
Jovanovic 2004 = Vlastimir Jovanovič, Rečnik sela Kamenice kod Niša, Srpski dijalektološki
zbornik 51, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 2004, 313-688. Mitrovic 1984 = Brana Mitrovič, Rečnik leskovačkog govora, Leskovac: Narodni muzej, 1984
(Biblioteka Narodnog muzeja u Leskovcu 32). Stojanovic 2010 = Radosav Stojanovič, Crnotravski rečnik = Srpski dijalektološki zbornik 57, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 2010.
146 _ 
Radmila V. Žugic • Semantička analiza pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim ...
Zlatanovic 1998 = Momčilo Zlatanovic, Rečnik govora južne Srbije, Vranje: Učiteljski fakultet, 1998.
Zlatanovic 2011 = Momčilo Zlatanovic, Rečnik govora juga Srbije, Vranje: Učiteljski fakultet, 2011.
Živkovic 1987 = Novica Živkovic, Rečnikpirotskog govora, Pirot: Muzej Ponišavlja, 1987. Žugic, kartoteka = Radmila Žugic, kartoteka novih reči.
Žugic 2005 = Radmila Žugic, Rečnik govora jablaničkog kraja = Srpski dijalektološki zbornik 52, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 2005.
Literatura
Dragicevic 2007 = Rajna Dragicevic, Leksikologija srpskog jezika, Beograd: Zavod za udžbenike, 2007.
Ristic - Milosavljevic - Jovanovic 2005 = Stana Ristic - Bojana Milosavljevic - Vladan Jovanovic, Jedno moguce rešenje obrade deminutiva sa sufiksima -če i -(č)ic (leksikografsko--leksikološki pristup), Srpski jezik (Beograd) 10 (2005), br. 1-2, 597-616.
Veljkovic-Stankovic 2005 = Dragana Veljkovic-Stankovic, Reči subjektivne ocene u nastavi srpskog jezika i književnosti, 2005 (neobjavljena doktorska disertacija, odbranjena na Filološkom fakultetu u Beogradu).
Žugic 1997 = Radmila Žugic, Pridevi koji se odnose na čovekove osobine u govoru okoline Lebana, Južnoslovenski filolog (Beograd) 53, 135-145.
Žugic 2007 = Radmila Žugic, Obrada pridevskih deminutiva u srpskim dijalekatskim rečnicima, Leksikografijata i leksikologijata v stvremenija svjat, Sofija: Bolgarsko leksikografsko družestvo, Sekcija za bolgarska leksikologija i leksikografija - Veliko Ttrnovo: Znak '94, 2007, 343-354.
Žugic 2011 = Radmila Žugic, Leksikografski postupci tumačenja semantike izvedenica na osnovu odnosa tvorbene osnove i tvorbenog formanta, u: Gramatika i leksika u slovenskim jezicima: zbornik radova s medunarodnog simpozijuma, ur. Sreto Tanasic, Novi Sad - Beograd: Matica srpska - Institut za srpski jezik SANU, 2011, 403-413.
Žugic 2013 = Radmila Žugic, Deminutivi muškoga roda na -bk (-ak) i njegovu proširenu varijantu -čbk (-čak) u prizrensko-timočkim govorima, Godišnjak za srpski jezik (Niš) 26 (2013), br. 13 (posvecen profesoru Slobodanu Remeticu), 219-232.
Žugic 2014a = Radmila Žugic, Sinonimija u leksičko-semantičkoj grupi pejorativa za ženska lica u jablaničkom govoru, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Univerziteta u Prištini (Kosovska Mitrovica) 44 (2014), br. 2, 295-314.
Žugic 2014b = Radmila Žugic, Jednokorenski sinonimi u leksičko-semantičkoj grupi pejorativa za muška lica u jablaničkom govoru, Makedonski jazik (Skopje) 65 (2014), 131-143.
Žugic 2015a = Radmila Žugic, Produktivni tvorbeno-semantički tipovi imeničkih deminutiva srednjeg roda u bugarskom jeziku i prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika, Filolog (Banja Luka) 6 (2015), br. 11, 35-45.
Žugic 2015b = Radmila Žugic, Deminutivne imeničke izvedenice na sufiks -ka u prizrensko--timočkim govorima srpskog jezika i bugarskom jeziku (semantičko-tvorbeni aspekt) (u štampi).
Žugic 2015c = Radmila Žugic, Komparativna analiza imeničkih deminutiva srednjega roda na sufiks -če u bugarskom jeziku i prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika (u štampi).
Žugic 2015d = Radmila Žugic, Tvorba pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika i bugarskom jeziku: komparativna analiza, Jezikoslovni zapiski (Ljubljana) 21 (2015), br. 1, 137-150.
Jezikoslovni zapiski 21 • 2015 • 2 _ 147
pOVZETEK
Pomenska analiza pridevniških manjšalnic v prizrensko-timoških govorih srbskega jezika
Avtorica v delu najprej definira pridevniške manjšalnice in jih analitično deli na pomenske tipe v dveh širših pomenskih kategorijah s področja ,neživo' in ,živo' (= ,oseba').
V okviru pomenskega področja ,neživo' ugotavlja šest pomenskih tipov s skupno značilnostjo pripisovanja manjšalnosti fizičnim merilom ali stopnje intenzivnosti kvalitativne lastnosti referenčnega pojma.
Pridevniške manjšalnice s pomenskega področja ,oseba' so razvrščene v dva pomenska tipa. Prvi se tiče manjšalnosti manifestativnih, drugi pa značajskih posebnosti človeka.
Opozorjeno je tudi na slovnična sredstva, s katerimi se formalizirajo pridevniške manjšalnice.