RADMILA v. ZUGIC
TVORBA PRIDEVSKIH DEMINUTIVA u prizrensko-timočkim govorima SRPSKOG JEZIKA I BUGARSKOM JEZIKU: KOMPARATIVNA ANALIZA
CoBiss: 1.01
Tvorba pridevniških manjšalnic v prizrensko-timoških govorih srbskega jezika in v bolgarskem jeziku: primerjalna analiza
Avtorica v prispevku definira semantično kategorijo pridevniških manjšalnic in določa njihov odnos do samostalniških manjšalnic. Podaja pregled dosedanje raziskanosti tvorbe pridevniških manjšalnic v prizrensko-timoških govorih in v bolgarskem jeziku, potem pa jih analizira z besedotvornega stališča.
Ključne besede: pridevniške manjšalnice, besedotvorni načini, prizrensko-timoški govori, bolgarščina, primerjalni pristop
Formation of Adjectival Diminutives in the Prizren-Timok Dialects of Serbian and in Bulgarian: A Comparative Analysis
This article describes the semantic category of adjectival diminutives and defines their relationship to nominal diminutives. It provides an overview of research to date on the formation of adjectival diminutives in the Prizren-Timok dialects and in Bulgarian, and then it analyzes them from the perspective of word formation.
Keywords: adjectival diminutives, word-formation patterns, Prizren-Timok dialects, Bulgarian, comparative approach
1 uvod
Ako se ima u vidu1 da su dosadašnja komparativna istraživanja tvorbeno-semantičke problematike imeničkih deminutiva2 u prizrensko-timočkim govorima srpskoga jezika i bugarskom jeziku potvrdila identične tvorbeno-semantičke tipove, ovakvo stanje se može očekivati i u kategoriji pridevskih deminutiva. Ovo tim pre što ta dva bliskosrodna, južnoslovenska jezička idioma koja u kontekstu lingvogeografskih faktora i medujezičke interferencije govora u kontaktu imaju uslove da formiraju odredene identične ili slične tvorbene strukture.
Rad je nastao u okviru projekta Lingvistička istraživanja savremenog srpskog jezika i izrada Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU (178009) koji u celosti finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
Komparativna analiza imeničkih deminutiva u prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika i bugarskom jeziku potvrduje identične semantičko-tvorbene tipove u oba ispitivana južnoslovenska jezička idioma. O ovome v. u: Žugic 2015a; 2015b; 2015c (sve u štampi).
1
U komparativnoj tvorbeno-semantičkoj analizi pridevskih deminutiva, za stanje u prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika biče korišcena grada, ekscerpirana iz sledečih dijalekatskih rečnika: Rečnik govora južne Srbije (Zlatanovič 1998), Rečnik govora sela Kamenice kod Niša (Jovanovič 2004), Rečnik govora jablaničkog kraja (Žugič 2005), Timočki dijalekatski rečnik (Dinič 2008) i Crnotravski rečnik Stojanovič (2010).
Za bugarski jezik biče koriščena grada iz rečnika: Obraten rečnik na bolgarski ezik (Murdarov i dr. 2011) i Bhlgarsko-srhbski rečnik (Mladenov 2000). Za deo primera koji ili potvrduje primere iz rečnika ili predstavlja dodatnu gradu, koristimo i usmena saopštenja koleginica Vasilke Radeve i Najde Ivanove, profesorki slovenske filologije Univerziteta u Sofiji.
2 OSNOVNA SVOJSTVA PRIDEVSKIH DEMINUTIVA
Pridevski deminutivi, analogno imeničkim deminutivima3 i glagolskim demi-nutivima, na semantičkom planu predstavljaju reči subjektivne ocene modifi-kacionog značenja. Subjekat odgovarajučim tvorbenim postupcima modifikuje semantiku motivnog prideva kojim je iskazana odredena osobina referentnog pojma.
Pridevskim deminutivima uopšte, nezavisno od toga da li pripadaju seman-tičkoj sferi ,predmet', ,neživo', ili semantičkoj sferi ,osoba', ,živo', označavaju se umanjena, deminuirana svojstva fizičke razmere pojma (veličina, dimenzija) ili sniženi stepen kvalitativnog svojstva referentnog pojma koji subjekt ocenjuje. U semantičkoj sferi ,osoba' deminuciji podležu i karakterna svojstva.
Za razliku od deminutivnih imenica iz sfere ,osoba' u kojima nisu primarni sadržaji razmere več pragmatički sadržaji kojima subjekat iskazuje vrednosnu, pozitivnu ili negativnu ocenu referenta, poput drag, mio, simpatičan, odnosno mrzak, nedopadljiv, koji nije vredan poštovanja i sl. (Ristič i dr. 2005: 604), pridevskim deminutivima iz sfere ,osoba' deminuiraju se osobine kojima se kva-lifikuju kako parametri fizičke razmere (u najširem smislu parametri koji se odnose na čovekove manifestativne osobine - uzrast, visina, lepota, telesna težina i sl.) tako i pragmatični parametri vrednovanja osobina koje se mogu podvesti pod opšti sadržaj karakternih svojstava.
Ovde otvaramo i do sada nerešeno pitanje zašto navedeni parametri mogu indukovati imenice deminutivne i augmentativne semantike, a pride-vi samo pridevske deminutive i onda kada je reč o svojstvima i pozitivne i negativne konotacije. Pri tom imamo u vidu samo sufiksaciju kao zajednički
U srpskoj literaturi se ističe da se u deminutivnim derivatima sa značenjem umanjenih fizič-kih realija u semantičkoj sferi ,neživo' i deminutivnim derivatima iz semantičke sfere ,živo' primarni semantički sadržaj realizuje kao subjektivna (vrednosna, emotivna) ocena objekta imenovanja (Veljkovič-Stankovič 2005: 93-96).
i najproduktivniji način tvorbe imeničkih deminutiva s jedne strane i pri-devskih deminutiva s druge strane. Smatramo da je polazište rešenja ovog pitanja u svojstvu komparacije prideva, tj. da se augmentacija, uvecanje kod prideva realizuje stepenovanjem date osobine čije se uvecano, više, odnos-no najviše prisustvo iskazuje komparativom odnosno superlativom. Ovakav način augmentacije prideva najvišim, superlativnim stepenom pomocu rečce naj, objašnjava da augmentativni pridevi nastaju prefiksacijom prefiksom pre-: premlad, prelep, preširok i sl.
3 dOSADAŠNJA PROUČENOST PRIDEVSKIH DEMINUTIVA
U PRIZRENSKO-TIMOČKIM GOVORIMA I BUGARSKOM JEZIKU
U našim dosadašnjim monografijama o govorima prizrensko-timočke dijalekatske zone, pridevski deminutivi, u prvom redu njihova tvorba, ostajala je po strani.4
Retki su i radovi koji se bave pridevskim deminutivima na ovom dijalekatskom području. U jednom od njih su ukratko predstavljeni tvorbeni modeli pridevskih deminutiva uz konstataciju da oni na području južne Srbije pokazuju vecu produktivnost u odnosu na standardni srpski jezik kada je reč o istim tvorbenim obrascima, ali da se javljaju i tvorbeni modeli koje standardni srpski jezik ne poznaje (Žugic 2003). U štampi je opširan i sveobuhvatan rad u kome je predstavljena suština semantičke i tvorbene strukture pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim govorima čiji ce zaključci, u meri koju bude zahtevala tema ovog rada, biti korišceni u komparativnom istraživanju sa stanjem u bugarskom jeziku (Žugic 2015d).
Ovde cemo, po hronološkom principu, izneti podatke o tvorbi pridevskih deminutiva u meri koju donose monografski opisi prizrensko-timočkih govora. - U monografiji Govori Bučuma i Belog Potoka ne razmatra se tvorba reči. Ona sadrži rečnik sa rečima kojih nema u Vukovom Rječniku, odnosno manje poznate reči upotrebljene u primerima kojima se potvrduje neka fonetska, morfološka ili sintaksička karakteristika navedenih govora, ali nismo pronašli ni jedan pridev s deminutivnim značenjem (Bogdanovic 1979). - U monografiji Govor Aleksinačkog Pomoravlja, u okviru petog dela (Prilozi) date su manje poznate reči (291-297), medu kojima nismo pronašli nijedan pridev s deminucijom (Bogdanovic 1987). - U monografiji Govor Crne Trave i Vlasine nema posebnog dela o tvorbi, a u poglavlju Oblici (190-193) ne pominje se semantička kategorija prideva s deminutivnim značenjem (Vukadinovic 1996). - Monografija Govori Ponišavlja nema posebnog dela o tvorbi reči, a pridevi se razmatraju u okviru drugog dela Oblici (141-145). Medu primerima nismo pronašli nijedan pridevski deminutiv (Ciric 1999). - Monografija Govor Zaplanja sadrži poseban deo naslovljen Tvorba reči (199-219). Autorka konstatuje da je ova oblast u dosadašnjim dijalektološkim studijama relativno malo zastupljena. Ona to obrazlaže nepostojecim suštinskim razlikama sa standardnim jezikom, ali ipak iznosi neke razlike u poredenju govora Zaplanja i standardnog idioma, pa tako na 18 strana govori o tvorbi imenica, a o ostalim morfološkim kategorijama na 3 strane. Za naše istraživanje je bitan podatak o tvorbenim sufiksima za prideve, gde se, izmedu ostalog, navode i sufiksi -av kojim se grade i pridevski deminutivi (belužnjav, žutinjkav) i -ačak (punačak, slabačak, suvačak) (Markovic 2000: 216, 217).
4
Relevantna literatura o tvorbi reči u bugarskom jeziku, razmatra i tvorbu prideva izdvajajuci pri tom sufiksaciju (100-118), prefiksaciju (120-123) i kompoziciju (124-126) kao najproduktivnije načine tvorbe (Radeva 1987: 100126). Nas u prvom redu interesuje sufiksacija i prefiksacija prideva, buduci da se u okviru ovih načina tvorbe prideva nalaze i sufiksi, odnosno prefiksi kojima se tvore pridevski deminutivi. Autorka ne apostrofira pridevske deminutive kao posebnu semantičko-tvorbenu kategoriju, kako to čini za imeničke deminutive i augmentative (Radeva 1987: 32-52), ali kod odredenih sufiksa ili prefiksa, izmedu ostalog, primerima potkrepljuje i prideve kojima se iskazuje umanjenje, odnosno niži stepen ili intenzitet osobine motivnog prideva. Takode, za razliku od deminutivnih i augmentativnih imenica modifikacione semantike, tj. imenica subjektivne ocene, pridevi ovakvog značenja nisu terminološki definisani (Radeva 1987: 32-52).
Sistematizacija prideva data je po sufiksima, odnosno prefiksima, pri čemu pridevske deminutive nastale pomocu istog sufiksa, tj. prefiksa posmatramo kao isti tvorbeni tip.5 Medu tvorbenim tipovima koje Radeva navodi, zapazili smo i one koji odlikuju i prizrensko-timočke govore, što ce u ovom radu biti pokazano.
Relevantna gramatika bugarskog jezika S^vremenen bolgarski ezik (Boja-džiev i dr. 1999), u poglavlju Slovoobrazuvane (Tvorba reči, 227-276), u delu o tvorbenom značenju i tvorbenim tipovima izdvaja tvorenice modifikacionog tvorbenog značenja u koje svrstava i prideve kojima se označava niži ili viši stepen osobine pojma iskazane motivnim pridevom: sin - siničtk, zelen -vtzzelen, grub - grubovat, dobtr - predober (248-250).
Vidimo, dakle, da i Radeva i Bojadžijev i dr. skrecu pažnju na prideve modifikacionog tvorbenog značenja definišuci samo značenje kao umanjeni (niži) ili uvecani (viši) stepen osobine motivnog prideva, ali za prideve takvog značenja ne daju odgovarajuci termin.
4 Komparativna analiza tvorbe pridevskih deminutiva
u PRIZRENSKO-TIMOČKIM GOVORIMA I BUGARSKOM JEZIKU
4.1 Suštinska strana tvorbe reči uopšte, te samim tim i tvorbe pridevskih deminutiva, jeste uticaj tvorbenih elemenata na semantiku novonastalih tvorenica, tj. na modifikaciju motivnih reči. Važno pitanje je semantička veza tvorbenih faktora i osnovinskog dela tvorenica (Žugic 2011).
Tvorba se i na primeru pridevskih deminutiva, raznolikošcu tvorbenih načina, obrazaca i modela, pokazuje kao značajan izvor leksičke sinonimije, a samim tim i bogacenja leksičkog sistema jednog govora (Dragicevic 2007: 249). Naša
Tvorbeni tip kao osnovnu jedinicu tvorbenog sistema čine leksičke jedinice koje objedinjuju sledeci elementi: isti formant (sufiks), zajednička kategorijalna pripadnost motivne reči i je-dinstvo tvorbenog značenja (Radovic-Tešic 2002: 14).
grada potvrduje pojavu nastajanja jednokorenskih sinonima dodavanjem različitih afiksa na istu tvorbenu osnovu. U našoj lingvistici se ovakve leksičke jedinice na-zivaju tvorbenim ili gramatičkim sinonimima (Dragičevič 2007: 246). Ovo pitanje zaslužuje poseban rad, a mi čemo na odgovarajučem mestu, na nekoliko primera tvorbenih sinonima, samo ukazati na ovu pojavu.
Tvorbu pridevskih deminutiva izložičemo po produktivnosti tvorbenih načina, s tim što če za svaki tvorbeni način najpre biti predstavljeno stanje u priz-rensko-timočkim govorima, a potom odgovarajuči tvorbeni ekvivalenti u bugar-skom jeziku.
Na osnovu dobijenih rezultata istraživanja biče izvedeni odgovarajuči zaključci o identičnim i različitim tvorbenim procesima u istraživanim jezičkim idiomima.
Najproduktivniji je sufiksalni način tvorbe koji čemo izložiti po produktivnosti sufiksa.
Grada pokazuje da je u prizrensko-timočkim govorima najproduktivniji su-fiks -ak / (-hk) sa proširenim varijantama -(a)čak / -(a)čbk /-(b)čbk / -šbk koji u značenje osnovne pridevske lekseme unosi nijansu deminutivnosti, odnosno suge-riše da je osobina osnovnog prideva prisutna u nižem stepenu: blagačak (Zlatano-vič 1998; Jovanovič 2004) / blagačhk (Žugič 2005; Dinič 2008; Stojanovič 2010), visočhk (Dinič 2008), gladnačhk (Žugič 2005), glupavčak (Stojanovič 2010), golemačhk (Žugič 2005; Dinič 2008), golemačbk (Dinič 2008; Stojanovič 2010) / golemšbk (Stojanovič 2010), gustačak (Jovanovič 2004) /gusthčhk (Dinič 2008) / gustačhk (Žugič 2005; Stojanovič 2010), debelačhk (Žugič 2005) / debelčbk (Jovanovič 2004; Stojanovič 2010) /debelšbk (Dinič 2008), dobhrčhk (Jovanovič 2004) / dobhrčbk (Dinič 2008), dolečhk (Jovanovič 2004), dubočak (Stojanovič 2010), živačak (Dinič 2008), žltačak (Dinič 2008), jdkhčhk (Jovanovič 2004) /jdčak (Žugič 2005) /jačbk (Stojanovič 2010) /jdkačhk (Stojanovič 2010), krdtačhk (Žugič 2005) / kratachk (Žugič 2005; Dinič 2008), krotačak (Žugič 2005) / krotačhk (Dinič 2008; Stojanovič 2010) /krotachk (Dinič 2008), ljutačak/ljutačbk (Jovanovič 2004; Stojanovič 2010), malečhk (Žugič 2005) / mhlechk (Dinič 2008), mekačak (Žugič 2005) /mekačhk (Žugič 2005; Stojanovič 2010), nisachk (Dinič 2008) /ni-zachk (Žugič Gr.),plavačhk/ plavkačhk (Dinič 2008),plitačhk (Žugič 2005; Dinič 2008; Stojanovič 2010) /plitachk (Dinič 2008), plnačak (Dinič 2008), prostačhk (Žugič 2005; Dinič 2008), punačak (Žugič Gr., Stojanovič 2010), retačhk (Žugič 2005; Dinič 2008; Stojanovič 2010), sithchk (Dinič 2008) / sitačhk (Žugič 2005) / sitačak (Dinič 2008) / sitnačak (Jovanovič 2004; Stojanovič 2010), skupačak / skupačhk (Jovanovič 2004; Stojanovič 2010), slabačak (Žugič Gr.), slanačhk (Stojanovič 2010), stdračhk (Žugič 2005; Stojanovič 2010), studenčbk / studen-šbk (Dinič 2008), suvačak (Jovanovič 2004) / suvačhk ( Žugič 2005; Stojanovič 2010), tvrdačhk (Žugič 2005; Stojanovič 2010), težačhk (Žugič Gr.), teshchk (Dinič 2004) / tesacak (Jovanovič 2004) / teshčhk (Dinič 2008) / tesnačhk (Žugič 2005), toplačhk / tophlčhk (Žugič 2005; Dinič 2008), ubavhčak (Zlatanovič 1998;
Jovanovic 2004; Žugic 2005; Stojanovic 2010) / ubavbčbk / ubavšbk (Dinic 2008), crvenčbk /crvenšbk (Dinic 2008), širokačbk /širočbk (Žugic 2005).
Sufiks -ak, prost ili u složenim, proširenim varijantama, čuva u prizrensko-timočkim govorima i formu sa poluglasnikom (-bk), te u tom smislu valja naglasiti njegov značaj sa istorijsko-jezičkog stanovišta. Sufiks je u obema formama vrlo produktivan i u tvorbi imeničkih deminutiva muškog roda (Žugic 2013: 219-232).
Grada potvrduje da je u tvorbi pridevskih deminutiva u bugarskom jeziku, shodno stanju u prizrensko-timočkim govorima, najproduktivnija sufiksalna de-rivacija, u kojoj je daleko najproduktivniji sufiks -^k, odnosno njegova proširena složena varijanta -ič^k.
Navodimo najpre primere da bismo potom napravili komparaciju sa stanjem u prizrensko-timočkim govorima: sufiks -hk: visdčhk < visok, nisičhk < nistk, težič^k < težtk, širočhk < širok (Murdarov i dr. 2011); visočhk, širočhk, dhlbočhk (Radeva: usmeno saopštenje).
Svi izvori potvrduju kao najproduktivniju proširenu varijantu sufiksa -hk: -ičhk: bedničhk < beden, beličhk < bel, bogatičhk < bogat, birzičhk < btrz, visokičhk < visok, glupavičhk < glupav, gluhičhk < gluh, golemičhk < golem, goličhk < gol, grozničhk < grozen, grubičhk < grub (ružan), debeličhk < debel, drebničhk < dreben (sitan), dripavičhk < dripav (pocepan, dronjav), edričhk < eder (jedar, krupan), živičhk < živ, žiltičhk < žtlt, zeleničhk < zelen, kiseličhk < kisel, kisičhk < kts (kratak), lekičhk < lek, ludičhk < lud, miličhk < mil, mla-dičhk < mlad, novičhk < nov, podličhk < podel (podli, zao), postničhk < posten, prostičhk < prost, rozovičhk < rozov (ružičast), samičhk < sam, silničhk < silen (jak, snažan), slabičhk < slab (slab, slabunjav, bolešljiv), soleničhk < solen, trud-ničhk < truden (težak, naporan), hubavičhk < hubav, celičhk < cel, červeničhk < červen, černičhk < čeren, čističhk < čist (Murdarov i dr. 2011); bdsičhk, visočhk, glupavičhk, golemičhk, debeličhk, dobričhk, drebničhk, kiseličhk, miličhk, nisičhk, trudničhk, thničhk, hubavičhk (Mladenov 2000); bedničhk, bledničhk, visokičhk, glupavičhk, golemičhk, grubičhk, debeličhk, dobričhk, dhlbokičhk, krdtičhk, khsičhk, lekičhk, mekičhk, mladičhk, nisičhk, novičhk, težičhk, tihičhk, hladičhk, čističhk, širokičhk (Radeva: usmeno saopštenje); blagičhk, ghstičhk, kratičhk, ljutičhk, mekičhk, plitičhk, rOzovičhk, rumeničhk, skhpičhk, studeničhk, tvhrdičhk, težičhk, tesničhk, hladničhk, šareničhk, širokičhk; golemičhk, glad-ničhk, debeličhk, lekičhk, sitničhk, slabičhk, staričhk, suhičhk, hubavičhk (Ivanova: usmeno saopštenje).
Sufiks -ič(h)k se vezuje za pune pridevske osnove na suglasnik, npr.: slabičhk, debeličhk, golemičhk, hubavičhk i sl. Ukoliko se motivni pridev završava na -hk, sufiks -ičhk se dodaje na pridevsku osnovu nakon odbijanja sufiksa -hk, npr.: gladičhk, krotičhk, thničhk (Radeva 1987: 117).
Sufiks -ič(h)k spada u produktivne sufikse u tvorbi deminutivnih i hipoko-rističkih prideva, tj. sufiksiranih prideva sa značenjem nižeg, slabijeg intenziteta osobine iskazane u motivnim pridevskim rečima. Za -ič(h)k se ističe da je
karakterističan za razgovorni bugarski jezik (Radeva 1987: 117). Ekspresivno zna-čenje subjektivne ocene prideva na -ič(^)k (krotič^k, t^nič^k, slabičih) naglašava i Bojadžijev i dr. (1999: 233).
Na osnovu izloženog pregleda pridevskih deminutiva može se zaključiti da su sufiksi -ak / (-bk) sa proširenim varijantama -(a)čak /-(a)čbk / -(b)čbk / -šbk u prizrensko-timočkim govorima, odnosno -^k sa proširenom varijantom -ič(^)k u bugarskom jeziku, najproduktivniji.
Sufiks -ak / (-bk) je u prizrensko-timočkim govorima razvio više proširenih varijanti: -(a)čak /-(a)čbk /-(b)čbk / -šbk, za razliku od bugarskog jezika u kome je dao samo prošireni sufiks -ič^k.
Drugi po produktivnosti u prizrensko-timočkim govorima je sufiks -av. Njime su kao sastavnim delom složenih, proširenih sufiksa -užnjav, -kav, -ikav, -injkav, -iškav, -unjav, -injav, -ikav, -ičav izvedeni brojni pridevski deminutivi koji pripadaju kako semantičkoj kategoriji ,predmet', tako i semantičkoj kategoriji ,osoba'. Primeri potvrduju značajno vecu produktivnost ovog sufiksa u tvorbi pridevskih deminutiva iz semantičke sfere ,predmet': belužnjav (Jovanovic 2004; Dinic 2008; Stojanovic 2010), belunjav (Mitrovic 1984), bledinjav (Stojanovic 2010), žltnjikav / žltunjav (Dinic 2008), žutinjkav (Jovanovic 2004; Stojanovic 2010), žutiškav (Žugic 2008), žutljikav (Dinic 2008), zelenikav (Žugic 2005), ze-lenjikav (Žugic 2005; Dinic 2008; Stojanovic 2010), zelenjiškav (Žugic 2005), ladnjikav (Dinic 2008; Stojanovic 2010), ljutinjav (Stojanovic 2010), ljutiškav (Zlatanovic 1998; Žugic 2005), ljutnjikäv (Žugic 2005), modrikav (Dinic 2008; Stojanovic 2010), modrinjav (Žugic 2005; Stojanovic 2010), roznikav (Dinic 2008), roznjikav (Žugic 2005; Stojanovic 2010), rumenikav (Dinic 2008), stude-njikav (Dinic 2008; Stojanovic 2010, Žugic 2005), crvenjikav (Zlatanovic 1998; Dinic 2008; Stojanovic 2010), crvenjuškav (Žugic 2005), crnjiškav (Žugic 2005), šarenikav (Dinic 2008), šarenjikav (Žugic 2005). Znatno je manji broj pridevskih deminutiva s ovim sufiksom iz semantičke sfere ,osoba': bolužnjav (Dinic 2008), bolnjav (Dinic 2008), bolunjav (Žugic 2005), bolinjav (Dinic 2008; Žugic 2005), bolužnjav (Jovanovic 2004; Dinic 2008; Stojanovic 2010), boljnikav (Dinic 2008), gluvav (Jovanovic 2004).
Obratni rečnik bugarskog jezika beleži sledece primere pridevskih deminutiva na sufiks -av i njegove proširene varijante: -av: bolnav, drebnav; -kav: sivkav, sinkav (plavičast), rovkav < rovtk (meko skuvan, rovit); -ikav: sladnikav, čer-venikav, zelenikav, kafenikav; -eznikav: beleznikav; -enikav: ž^ltenikav (Murda-rov i dr. 2011); sivkav, sinkav; -ikav: zelenikav, kafenikav sladnikav (slatkast), červenikav, černikav; -enikav: ž^ltenikav; -eznikav: beleznikav (Radeva: usmeno saopštenje); beleznikav, žhltenikav, zelenikav, sinkav, červenikav (Ivanova: usme-no saopštenje).
Kako primeri pokazuju, sufiks -av je ograničene produktivnosti u tvorbi prideva uopšte, ali se ističe momenat da neki pridevi poput bolnav od bolen i drebnav od dreben ispoljavaju izvestan stepen semantičke razlike, pri čemu su pridevi na -av
sa umanjenim značenjem motivnih prideva bolen i dreben - podvlačenje R. V. Ž. (Radeva 1987: 116-117).
Proširenim varijantama -kav, -ikav, -enikav, -eznikav izveden je ograničen broj pridevskih deminutiva koji su svojstveni razgovornom jeziku (Radeva: 117).
Poredenjem produktivnosti sufiksa -av, tj. njegovih proširenih varijanti u istraživanim idiomima, mogu se izvesti sledeči zaključci: prizrensko-timočki govori imaju veči broj proširenih sufiksa: -užnjav, -kav, -ikav, -injkav, -iškav, -unjav, -injav, -ikav, -ičav za razliku od bugarskog jezika u kome su zastupljeni prošireni sufiksi: -kav, -ikav, -enikav i -eznikav.
S druge strane, za razliku od bugarskog jezika, proširene varijante sufiksa -av pokazuju u prizrensko-timočkim govorima značajnu produktivnost.
4.2 Komparativno istraživanje pokazuje da su prizrensko-timočki govori s jedne strane i bugarski jezik s druge strane, razvili po jedan sopstveni sufiks i to: prizrensko -timočki govori sufiks -as (-kas, -ičas) kojim derivirani deminutivi označavaju umanjeni, sniženi intenzitet boja: alenkas, belkas, žutkas, zelenkas, crnkas, crve-njas, beličas. Sufiks se vezuje samo za prideve sa značenjem boja i ograničene je produktivnosti.
Sufiksom -ovat u bugarskom jeziku deriviraju se pridevski deminutivi razli-čite semantike, ali je on ograničene produktivnosti. Obratni rečnik donosi sledeče prideve: glupovat < glup(av), groznovat < grozen, grubovat < grub, prostovat < prost, slabovat < slab (Murdarov i dr. 2011). Radeva ne beleži samo primer groznovat, ali potvrduje i primer čudnovat < čuden (1987: 117).
Drugi po produktivnosti tvorbeni način u prizrensko-timočkim govorima je prefiksalno-sufiksalni kojim je tvoreno 47 pridevskih deminutiva. Od prefiksa je najproduktivniji prefiks na- koji je zabeležen u 29 pridevskih deminutiva. Infik-salni tvorbeni element je motivni pridev, najčešče pridevska osnova. U ovakvoj tvorbenoj strukturi prefiks na- se najčešče vezuje za treči, sufiksalni deo i to: za sufiks -(nj)ičav, -ničav u 22 primera: naljutnjičav (Stojanovič 2010), nablagnjičav (Žugič 2005; Stojanovič 2010), nagornjičav (Žugič 2005; Dinič 2008) / nagorn-jičav (Stojanovič 2010), nakiseličav (Žugič 2005; Zlatanovič 1998; Stojanovič 2010), naljutnjičav (Mitrovič 1984; Žugič 2005), nabolničav (Žugič 2005) / nabolničav (Dinič 2008), nabolnjičav (Stojanovič 2010), nagluvičav (Mitrovič 1984; Zlatanovič 1998; Žugič 2005), naglupnjičav (Stojanovič 2010), nablesav-ičav (Zlatanovič 2008; Žugič 2005; Stojanovič 2010), nabudaličav (Mitrovič 1984; Žugič 2005), nakurvičav (Žugič 2005), naludničav (Dinič 2008), nastude-njičav (Žugič 2005), namajstoričav (Zlatanovič 1998; Žugič 2005; Dinič 2008), namuškaričava (Žugič 2005), napudljičav /nastrašnjičav (Dinič 2008; Stojanovič 2010), nacudičav (Dinič 2008), našašavičav (Žugič 2005; Dinič 2008), našun-tavičav (Zlatanovič 1998; Žugič Gr.); za sufiks -injav u 3 primera: nablaginjav (Zlatanovič 1998), nagorčinjav (Stojanovič 2010), naljutinjav (Stojanovič 2010); za sufiks -ačbk u primeru nagladnačbk (Dinič 2008); za sufiks -injkav u primerima
nazutinjkäv / naljutinjkav (Stojanovic 2010); prefiks na- se u 3 primera vezuje za jednom vec prefiksirane prideve u kojima se radi o dvostruko prefiksiranim pridevskim deminutivima sa sufiksom kao poslednjim delom tvorbene strukture: nauzbrdičav, nauzbrdnjičav, nänizbrdiöav (Dinic 2008).
Prefiksalno-sufiksalnog načina obrazovanja je i značajno manji broj pridev-skih deminutiva sa drugim prefiksima: s prefiksom pri- su pridevski deminuti-vi pritesacbk, prigolemšbk (Dinic 2008), pritvrdbčbk (Dinic 2008) (sufiksi: -cbk, -šbk, -bčbk); prefiksom po- obrazovan je pridev podolečbk (Dinic 2008) (sufiks -bk); prefiks po- se u tri primera vezuje za deminutive nastale prefiksacijom pre-fiksom pri-: popritvrdbčbk, popritesacbk, popritesačbk (Dinic 2008), poprivrlačbk (sufiksi -bčbk, -cbk, -čbk, -ačbk); prefiks (o)b- imamo u četiri primera: obretacbk, dbretačbk (Dinic 2008), opsitbcbk (Dinic 2008), omalečak (Žugic 2005; Stojanovic 2010) (-cbk, -čbk, -bcbk, -ečak); sa prefiksom uz- su pridevski deminutivi uzbrdičav i uzbrdnjičav (Dinic 2008) i sa prefiksom su- pridev suludničav (Dinic 2008).
Iz navedenog pregleda pridevskih deminutiva prefiksalno-sufiksalnog načina obrazovanja se vidi da je prefiks na- najproduktivniji. Ovakva produktivnost je rezultat njegove sposobnosti vezivanja za vrlo produktivne sufikse -(nj)ičav, -injav, ali i mogucnost vezivanja za jednom vec prefiksirane prideve: nauz-, naniz-. Pojava dvostruke prefiksacije6 prideva uopšte, naročito pridevskih deminutiva, nije poznata standardnom srpskom jeziku. Ovu pojavu beleži i prefiks po- koji se vezuje za jednom vec prefiksirane deminutive prefiksom pri-.
Izvori grade pokazuju da je u bugarskom jeziku zastupljen prefiksalno-su-fiksalni način tvorbe pridevskih deminutiva, ali da je on, za razliku od stanja u prizrensko-timočkim govorima niže produktivnosti. Bogatstvo različitih prefiksa u prizrensko-timočkim govorima (na-, o(b)-, po-, pri-, pro-, uz-, su-) koji se vezuju za pridevske deminutive sufiksirane raznoobraznim sufiksima, svodi se u bugar-skom jeziku na prefiks v^z-, s izuzetkom jednog primera sa prefiksom na-. Takode, primeri pokazuju da se prefiks v^z- vezuje samo za pridevsku osnovu sufiksiranu sufiksom -ič(^)k. To su u bugarskom jeziku ograničavajuci faktori koji neposredno utiču na produktivnost pridevskih deminutiva uopšte, ali oni istovremeno uma-njuju i broj sinonimičnih leksema ovakve semantike. Ovde navodimo sve primere do kojih smo došli koristeci napred navedene izvore: vhzdebeličhk, vhzdhlgičhk, vhzkhsičhk, vhzsläbičhk, vhzstäričhk, vhzstudeničhk, vhzsuhičhk, vhzčervenikav; naludničav (Murdarov i dr. 2011); vhzgrdznič^k, vhzdrebnič^k, vhzstärič^k (Radeva: usmeno saopštenje); vhzgoričivičhk, vhzgorčivičhk, vhzkiseličhk, vizljutič^k, vizstudenič^k, viztesnič^k (Ivanova: usmeno saopštenje).
Za komparativni odnos pridevskih deminutiva prefiksalno-sufiksalnog načina tvorbe u istraživanim idiomima bitan je i momenat da je u bugarskom
U prizrensko-timočkim govorima pojava poliprefiksacije je daleko češca u tvorbi glagolskih deminutiva (v. Žugic 2003).
jeziku, za razliku od prizrensko-timočkih govora, ovaj tvorbeni način manje produktivan od prefiksalnog načina tvorbe.
Radeva, takode, potvrduje ovakvo stanje i navodi samo prefiks v^z- koji se u tvorbi pridevskih deminutiva vezuje samo za nesufiksirane prideve i ističe da ovaj prefiks ima razgovorni karakter (1987: 120-121). Medutim, u usmenom saopšte-nju, Radeva poput Ivanove navodi i nekoliko primera prefiksalno-sufiksalnog načina tvorbe koje smo napred dali.
Prefiksalni način tvorbe pridevskih deminutiva u prizrensko-timočkim govorima je niže produktivnosti u odnosu na prefiksalno-sufiksalni način tvorbe. Njime su obrazovana ukupno 24 prideva deminutivne semantike. Njihov tvorbeni obrazac je: prefiks + pridev nulte sufiksacije.
Najproduktivniji je prefiks na-: nagnjil (Dinič 2008), nagorak (Dinič 2008), nagorčiv (Stojanovič 2010), naprazan (Žugič 2005), narujan (Dinič 2008), nasirov (Dinič 2008), načisel (Dinič 2008), nacrven (Dinič 2008); sledeči po produktivnosti je prefiks pri-: privlažan (Žugič 2005), priglotan (Zlatanovič 1998), prigrub (Zlatanovič 1998), prikratak (Žugič 2005), prilenj (Dinič 2008), primal, priretak i pritupav (Dinič 2008); za njim dolazi prefiks (ojb-: obretak (Dinič 2008), omal (Žugič, Gr.), opsitan (Dinič 2008); prefiksom uz- obrazovani su uskratak, ustesan (Žugič 2005) i uzmal (Dinič 2008), a prefiksom pro- pridevski deminutiv pročisel (Dinič 2008); dvostruko prefiksiran (popri-) je pridevpopritesan (Dinič 2008).
U bugarskom jeziku zastupljen je prefiksalni način tvorbe pridevskih deminutiva, približno iste produktivnosti u odnosu na stanje u prizrensko-timočkim govorima. Kao i u prefiksalno-sufiksalnoj tvorbi, kako grada svedoči, najproduktivniji je prefiks v^z-: vhzbjal, vhzbled, vhzvisdk, vhzgorčiv, vhzgrub, vhzdebel, vhzdre-ben, vhzd^l^g, vhzžhlt, v^zkisel, vhzmal^k, vhzmürgav, v^znis^k, vhzpriemliv, vhzpriemčiv, v^zrozov, v^zsiv, v^zslab, v^zstuden, v^ztežhk, v^zthnhk, v^ztdphl, vhzhladen, v^zčerven, v^zširok (Murdarov i dr. 2011); v^zdebel, v^zgoljam, v^zki-sel, v^znis^k, v^zsolen, v^zstar, vhztesen (Radeva 1987: 120); vhzzelen, v^zsin (Mladenov 2000).
Zabeleženi su i pridevski deminutivi sa prefiksima ograničene produktivnosti: na-: naplithk, naprazen; pri-: prigladen,prioblačen,priskhrben < skhrben (tu-žan, žalostan),pričudliv (čudan, neobičan);pro-:prostüden,prohladen (Murdarov i dr. 2011); prohladen, prošaren (prosed) (Mladenov 2000).
U poredenju sa stanjem u prizrensko-timočkim govorima zapažaju se isti pre-fiksi u istraživanim idiomima: na-, pri- i pro-, s tim što je prefiks na- u prizrensko-timočkim govorima produktivniji.
Prefiksi o(b)-, uz-, su- kao i dvostruki prefiks popri- svojstveni su samo pri-zrensko-timočkim govorima.
Prefiks v^z- je svojstven samo bugarskom jeziku i semantički je ekvivalent prefiksa na- u prizrensko-timočkim govorima.
Buduči da se tvorbenim sredstvima modifikuje semantika motivnih prideva, novonastali pridevski deminutivi i u prizrensko-timočkim govorima i u bugarskom
jeziku imaju isti semantički status. Obema opštim semantičkim kategorijama, ,predmet' (neživo) i ,osoba' (živo) zajedničko je umanjivanje, svodenje osobine pojma iskazane motivnim pridevom na niži stepen, odnosno iskazivanje osobine sniženog intenziteta.
Primeri potvrduju da se u oba ispitivana idioma, daljom semantičkom kla-sifikacijom pridevskih deminutiva iz kategorije ,predmet, neživo', diferenciraju isti semantički tipovi: (1a) pridevi sa značenjem umanjenog, sniženog stepena, intenziteta boje predmeta; (1b) pridevi sa značenjem umanjenog stepena osobi-na koje se odnose na ukus jela i pica; (1c) pridevi sa značenjem deminuiranih svojstava odevnih predmeta, najčešce izvesnog stepena nesrazmere njihovih dimenzija i konstitucije osobe i (1d) pridevi sa značenjem deminucije vremenskih parametara.
Umanjenje fizičke razmere i stepena kvalitativnog svojstva referentnog pojma su osnovni parametri u kategoriji ,predmet' koji podležu deminuciji.
Pridevskim deminutivima iz semantičke sfere ,osoba', deminuciji, izuzev fi-zičkih, telesnih svojstava podležu i karakterna, duhovna svojstva čoveka do kojih se dolazi apstrakcijom (o ovome v. u: Žugic 1997: 136).
U analiziranim tvorbenim načinima pridevskih deminutiva zapaža se pojava jednokorenske sinonimije, tj. tvorbenih sinonima kao rezultat sufiksacije isto-korenskih motivnih reči različitim sufiksima, odnosno prefiksacijom neutralnih i sufiksiranih istokorenskih prideva: Ijutačak / Ijutačbk / Ijutinjav / ljutnjikav / ljutiškav / naljutnjičav / naljutinjav; crvenčbk / crvenšbk / crvenjikav / crvenjuš-kav /crvenjas /nacrven (u prizrensko-timočkim govorima); žHtič^k /ž^ltenikav / vhzžhlt; visdčhk / visokič^k / v^zvisok / v^zvisokič^k (u bugarskom jeziku).
5 zAKLJUČNA RAZMATRANJA
Grada potvrduje da je u tvorbi pridevskih deminutiva i u prizrensko-timočkim govorima i u bugarskom jeziku, najproduktivnija sufiksalna derivacija.
Na osnovu izloženog pregleda pridevskih deminutiva može se zaključiti da su sufiksi -ak / (-bk) sa proširenim varijantama -(a)čak /-(a)čbk / -(b)čbk / -šbk u prizrensko-timočkim govorima, odnosno -^k sa proširenom varijantom -ič(^)k u bugarskom jeziku, najproduktivniji.
Prizrensko-timočki govori imaju veci broj proširenih varijanti sufiksa -av: -užnjav, -kav, -ikav, -injkav, -iškav, -unjav, -injav i -ičav za razliku od bugarskog jezika u kome su zastupljeni prošireni sufiksi: -kav, -ikav, -enikav i -eznikav. Za razliku od bugarskog jezika, proširene varijante sufiksa -av pokazuju u prizren-sko-timočkim govorima značajnu produktivnost.
Komparativno istraživanje pokazuje da su prizrensko-timočki govori s jedne strane i bugarski jezik s druge strane, razvili po jedan sopstveni sufiks i to: prizrensko-timočki govori sufiks -as (-kas, -ičas) ograničene produktivnosti kojim se deriviraju deminutivi za označavanje umanjenog, sniženog intenziteta boja; u
bugarskom jeziku je reč o sufiksu -ovat ograničene produktivnosti kojim se deri-viraju pridevski deminutivi različite semantike.
Komparativna analiza pokazuje zastupljenost prefiksalno-sufiksalnog načina tvorbe pridevskih deminutiva u ispitivanim idiomima, ali da je on u bugarskom jeziku, za razliku od stanja u prizrensko-timočkim govorima niže produktivnosti. Bogatstvo različitih prefiksa u prizrensko-timočkim govorima (na-, o(b)-,po-, pri-, pro-, uz-, su-) koji se vezuju za pridevske deminutive sufiksirane raznoobraz-nim sufiksima, svodi se u bugarskom jeziku na prefiks vhz-, s izuzetkom jednog primera sa prefiksom na-.
Prefiksalni način tvorbe je približno jednake produktivnosti. Uz zajedničke prefikse na-, pri- i pro, zapažaju se prefiksi o(b)-, uz-, su- i dvostruki prefiks popri-, svojstveni samo prizrensko-timočkim govorima.
Prefiks v^z- je svojstven samo bugarskom jeziku i semantički je ekvivalent prefiksa na- u prizrensko-timočkim govorima.
Na semantičkom planu uočavaju se identični semantički tipovi, tj. deminui-ranje istih parametara u sferi semantičke kategorije ,predmet' i semantičke kategorije ,osoba'.
Izvori za prizrensko-timočke govore srpskog jezika
Dinic 2008 = Jakša Dinic, Timočki dijalekatski rečnik, Beograd: Institut za srpski jezik SANU, 2008 (Monografije 4).
Jovanovic 2004 = Vlastimir Jovanovic, Rečnik sela Kamenice kod Niša, Srpski dijalektološki zbornik LI, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 2004, 313-688.
Stojanovic 2010 = Radosav Stojanovic, Crnotravski rečnik = Srpski dijalektološki zbornik LVII, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 2010.
Zlatanovic 1998 = Momčilo Zlatanovic, Rečnik govora južne Srbije, Vranje: Učiteljski fakultet, 1998.
Žugic 2005 = Radmila Žugic, Rečnik govora jablaničkog kraja = Srpski dijalektološki zbornik LII, SANU - Institut za srpski jezik SANU, 2005.
IZVORI ZA BUGARSKI JEZIK
Mladenov 2000 = Marin Mladenov, Bhlgarsko-srhbski rečnik, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2000.
Murdarov i dr. 2011 = Vladko Murdarov i dr., Obraten rečnik na bolgarski ezik, Sofija: BAN, Institut za bolgarski ezik, 2011.
Literatura
Bogdanovic 1979 = Nedeljko Bogdanovic, Govori Bučuma i Belog Potoka = Srpski dijalektološki zbornik XXV, Beograd: Institut za srpskohrvatski jezik, 1979.
Bogdanovic 1987 = Nedeljko Bogdanovic, Govor Aleksinačkog Pomoravlja = Srpski dijalektološki zbornik XXXIII, Beograd: SANU - Institut za srpskohrvatski jezik, 1987, 7-302.
Bojadžijev i dr. 1999 = Todor Bojadžiev - Ivan Kucarov - Jordan Penčev, Shvremenen bolgarski ezik, Sofija: Izdatelska ktšta »Pettr Beron«, 1999.
Ciric 1999 = Ljubisav Ciric, Govori Ponišavlja = Srpski dijalektološki zbornik XLV, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 1999.
Dragičevič 2007 = Rajna Dragicevic, Leksikologija srpskog jezika, Beograd: Zavod za udžbenike, 2007.
Markovič 2000 = Jordana Markovic, Govor Zaplanja = Srpski dijalektološki zbornik XLVII, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 2000, 7-307.
Radeva 1987 = Vasilka Radeva, B^lgarskoto slovoobrazuvane, Sofija: Universitetsko izdatelstvo »Kliment Ohridski«, 1987.
Radovič-Tešič 2002 = Milica Radovic-Tešic, Imenice s prefiksima u srpskom jeziku, Beograd: Institut za srpski jezik SANU, 2002 (Biblioteka Južnoslovenskog filologa, n. s., 20).
Ristič i dr. 2005 = Stana Ristic - Bojana Milosavljevic - Vladan Jovanovic, Jedno moguce rešenje obrade deminutiva sa sufiksima -če i -(č)ič (leksikografsko-leksikološki pristup), Srpski jezik (Beograd) 10 (2005), br. 1-2, 597-616.
Veljkovič-Stankovič 2005 = Dragana Veljkovic-Stankovic, Reči subjektivne ocene u nastavi srpskog jezika i književnosti (neobjavljena doktorska disertacija, odbranjena na Filološkom fakultetu u Beogradu 2005).
Vukadinovič 1996 = Vilotije Vukadinovic, Govor Crne Trave i Vlasine = Srpski dijalektološki zbornik XLII, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik, 1996.
Žugič 1997 = Radmila Žugic, Pridevi koji se odnose na čovekove osobine u govoru okoline Lebana, Južnoslovenski filolog LIII, Beograd: SANU - Institut za srpski jezik SANU, 1997, 135-145.
Žugič 2003 = Radmila Žugic, Rečnik Momčila Zlatanovica, značajan izvor za proučavanje mnogih lingvističkih tema, Stvaralaštvo Momčila Zlatanovica: zbornik posvečen profesoru Momčilu Zlatanoviču, Vranje: Učiteljski fakultet, 81-87.
Žugič 2011 = Radmila Žugic, Leksikografski postupci tumačenja semantike izvedenica na osnovu odnosa tvorbene osnove i tvorbenog formanta, u: Gramatika i leksika u slovenskim jezicima: zbornik radova s medunarodnog simpozijuma, ur. Sreto Tanasic, Novi Sad - Beograd: Matica srpska - Institut za srpski jezik SANU, 2011, 403-413.
Žugič 2013 = Radmila Žugic, Deminutivi muškoga roda na -bk (-ak) i njegovu proširenu varijantu -čbk (-čak) u prizrensko-timočkim govorima, Godišnjak za srpski jezik (Niš) 26 (2013), br. 13 (posvečen profesoru Slobodanu Remeticu), 219-232.
Žugič 2015a = Radmila Žugic, Deminutivne imeničke izvedenice na sufiks -ka u prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika i bugarskom jeziku (semantičko-tvorbeni aspekt) (u štampi).
Žugič 2015b = Radmila Žugic, Komparativna analiza imeničkih deminutiva srednjega roda na sufiks -če u bugarskom jeziku i prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika (u štampi).
Žugič 2015c = Radmila Žugic, Produktivni tvorbeno-semantički tipovi imeničkih deminutiva srednjega roda u bugarskom jeziku i prizrensko-timočkim govorima srpskog jezika, Filolog: časopis za jezik, književnost i kulturu (Banja Luka) 6 (2015), br. 11, 35-45.
Žugič 2015d = Radmila Žugic, Pridevski deminutivi u prizrensko-timočkim govorima (semantičko-tvorbeni aspekt) (u štampi).
PovzETEK - Summary
Tvorba pridevniških manjšalnic v prizrensko-timoških govorih srbskega jezika in v bolgarskem jeziku: primerjalna analiza
Avtorica v prispevku definira semantično kategorijo pridevniških manjšalnic in določa njihov odnos do samostalniških manjšalnic. Podaja pregled dosedanje raziskanosti tvorbe pridevniških manjšalnic v prizrensko-timoških govorih in v bolgarskem jeziku, potem pa jih analizira z besedotvornega stališča. S primerjalno raziskavo se na eni strani določajo identične tvorbene strukture med temi bližnjimi idiomi, na drugi pa tudi njihovi razlikovalni tvorbeni elementi. Ker besedotvorni dejavniki zelo neposredno preoblikujejo se-mantiko podstavnih pridevnikov, avtorica na kratko komentira osnovne semantične tipe, ki so značilni za prizrensko-timoške govore in za bolgarščino.
Formation of Adjectival Diminutives in the Prizren-Timok Dialects of Serbian and in Bulgarian: A Comparative Analysis
This article describes the semantic category of adjectival diminutives and defines their relationship to nominal diminutives. It provides an overview of research to date on the formation of adjectival diminutives in the Prizren-Timok dialects and in Bulgarian, and then it analyzes them from the perspective of word formation. Comparative research establishes identical formational structures among these closely related language systems on the one hand, and the differences in their formational elements on the other. Because word-formational factors very directly reshape the semantic bases of adjectives, there is also a brief commentary on basic semantic types that are typical of the Prizren-Timok dialects and Bulgarian.