J^zykowy swiat malych ojczyzn czyli slowianskie pogranicza j^zykowe
Emil Tokarz
Akademia Techniczno-Humanistyczna, Wydzial Humanistyczno-Spoleczny, Ul. Willowa 2, PL - 43-309 Bielsko-Biala, etokarz@gmx.co.uk
_ scn ii/2 [2009], 89-93 _
Svet malih domovin, izgubljenih v morju različnih, včasih neprijaznih civilizacij in kultur, se je odločno boril za svojo identiteto in veroizpoved ter za svoj jezik. Slovani so živeli na jezikovnih in kulturnih obmejnih območjih, skrbno so se organizirali in poskušali ohraniti svojo drugačnost, zato so v svojo tradicijo vpletali nove vrednote. Za mnoge je slovanska tradicija vir navdiha za nove izzive v sodobnem svetu.
The world of small homelands, lands which are lost in the sea of different and sometimes unfriendly civilizations and cultures, has resolutely defended its identity, its native language and religion. Living on the language borderlines, the Slavic people have put effort into organizing themselves by trying to sustain their identity through incorporating the new values into the native traditions. The Slavic tradition has been the source of inspiration to new challenges in the contemporary world for many of them.
Ključne besede: slovanska obmejna jezikovna območja, diaspora, identiteta, večkulturnost
Key words: borderlines of Slavic language, diapora, identity, mul-ticulture
Wspólczesni Slowianie obejmuj^ swoim zasiqsgiem jqszykowym srodkow^, a przede wszystkim wschodni^ Europe i dalej na wschód cz^sc pólnocno-wschodniej Azji az po morza: Chinskie, Ochockie, Berlinga i Ocean Spokoj-ny, zas na poludniu prawie cale Balkany po Adriatyk z jednej strony i morze Egejskiej z drugiej. Od samego zarania byli i do tej pory s^ w ci^glym ruchu migracyjnym i wlasciwie ich przedstawicieli mozna dzis spotkac w niemalze kazdym zak^tku swiata. Nie bylo, i w dalszym ci^gu nie ma, dla nich powaz-nych przeszkód w przekraczaniu nawet najbardziej egzotycznych i niedost^p-
— 89 —
Emil Tokarz
nych granic, a w kazdej sytuacji potrafi^ zmobilizowac si?, dostosowac i zorga-nizowac. W czasach nowozytnych przekroczyli nawet oceany tworz^c niekiedy bardzo liczne diaspory w poludniowej i polnocnej Ameryce oraz w Australii.
Tak intensywne rozprzestrzenianie si? Slowian spowodowalo ich zroznico-wanie niemalze w kazdym aspekcie. W zakresie j?zyka szczegolnie, mimo ich bliskosci genetycznej. Historycznie analizuj^c ten problem j?zyk narodowy do czasow rewolucji francuskiej nie byl uwazany za wazny element tozsamosci narodowej, dopiero pozniejsze czasy (okres odrodzenia narodowego i roman-tyzmu) zacz?ly preferowac kult j?zyka i folkloru jako gwarancj? narodowej autentycznosci (zob. Bobrownicka 2006: 208). W wieku XIX utrwalilo si? to przekonanie warunkuj^ce istnienie narodu od jego j?zyka. Wszystkie separa-tystyczne d^ženia do pelnej niezaleznosci, czy nawet autonomii uzaleznione byly od wlasnego, rodzimego j?zyka. Od tamtych czasow j?zyk stal si? waznym czynnikiem roznicuj^cym wspolnot? slowiansk^, a prace normatywne nad niektorymi j?zykami trwaj^ do dzis.
Na przestrzeni dziejow wsrod Slowian w zakresie ich komunikacji przenika-ly si? dwie tendencje: unifikacyjna - nawi^zuj^ca do ich wspolnoty etnicznej poprzez wpisanie lokalnej kultury w szerszy kontekst, oraz separatystyczna wyrozniaj^ca wlasn^ spolecznosc poprzez wyodr?bnienie m. in. lokalnego j?zyka jako oficjalnego czy urz?dowego srodka komunikacji.
Zmierzch XX wieku przyniosl Slowianom nowe, dotychczas nieosi^galne, mozliwosci. W wielowiekowej historii slowianskich narodow, a zwlaszcza j?-zykow i organizacji spoleczno-politycznych, nie bylo tak dogodnego okresu, w ktorym zrealizowaly si? wlasciwie wszystkie ich pragnienia i marzenia.
Upadek dotychczasowych systemow, najcz?sciej zabarwionych totalitarnie (faszyzm, komunizm) z jednej strony i integracja najbogatszych narodow za-chodnioeuropejskich, w ramach struktur Unii Europejskiej, z drugiej, zachwia-ly istniej^cy porz^dek pojaltanski. Rownoczesnosc tych procesow spowodowala natychmiastow^ realizacj? tendencji tozsamosciowych, ktore chciano usankcjo-nowac jasnym statusem ustrojowym w europejskich strukturach politycznych. Wprawdzie po II wojnie swiatowej wi?kszosc narodow slowianskich znalazla si? w zasi?gu, w jakims sensie zroznicowanych, ale totalitarnych, systemow komunistycznych, posiadaj^c, cz?sto teoretycznie, mozliwosci wlasnego roz-woju, praktycznie byla podporz^dkowana konkretnej ideologii. Zmuszalo to do stosowania okreslonej polityki, w tym i j?zykowej, daj^c znacznej cz?sci z nich, nierowne szanse. Zyj^c w strukturach wielonarodowych byly one podporz^d-kowane ideologii tzw. internacjonalizmu preferuj^cej jeden narod i co za tym idzie jeden j?zyk, pelni^cy funkcj? ponadnarodowego srodka komunikacji, nie uwzgl?dniaj^c w dostatecznym stopniu potrzeby tozsamosciowe pozostalych narodow czy grup etnicznych. Powstanie po 1990 roku nowych organizmow spoleczno-politycznych, w miejsce starych, skompromitowanych systemow, wytworzylo m. in. now^ sytuacj? komunikacyjn^, maj^c^ zdecydowany wplyw na status wspolczesnych j?zykow slowianskich.
Poludniowa Slowianszczyzna byla w szczegolnej sytuacji. Narazona na niebezpieczenstwa ze strony obcych agresorow (Turkow Osmanskich) przez
- 90 --Slavia Centralis 2/2009
Jqzykowy swiat mafych ojczyzn czyli slowianskie pogranicza jqzykowe
dlugie wieki bronila si? na rožne sposoby. Jednym z nich byly masowe migra-cje (selitve) w obr?bie Balkanow, co doprowadzilo do zachwiania jej obszaru j?zykowego. Niewielka bariera j?zykowa mi?dzy poszczegolnymi narodami stala si? z jednej strony czynnikiem sprzyjaj^cym do kohabitacji, z drugiej zas czynnikiem konfliktogennym, latwym do manipulowania ideologicznego czy politycznego (por. Rapacka 1997: 48). Wlasnie na tym terenie doszlo do najwi?kszych zmian w zakresie wzajemnej komunikacji, szczegolnie w koncu ubieglego stulecia.
Do chwili obecnej prawie wszystkie narody slowianskie, za wyj^tkiem Lu-žyczan, Rusinow, Gradišcianskich i Molizanskich Chorwatow w mi?dzynaro-dowych relacjach wywalczyly sobie status prawnego subiektu, a ich narodowe j?zyki nieomalže automatycznie staly si? oficjalnymi, panstwowymi standardami. Do tego czasu slowianski swiat wlasciwie zakonczyl, trwaj^cy ponad dziesi?c lat, proces dezintegracyjny, a nast?pnie juž poszczegolne panstwa staraly si?, i do tej pory staraj^ si?, wst^pic do struktur Unii Europejskiej. Bye može taka kolejnosc w formulowaniu si? nowej sytuacji spoleczno-politycznej w Europie byla przyczyn^ nie najlepszych skojarzen Slowian dotycz^cych bylych form federacyjnych.
Tak wi?c w koncu XX wieku poludniowoslowianskie narody przežywaly mocne przeobraženia w sferze politycznej, spolecznej i kulturowej. Upadek dotychczasowych systemow jedynie przyspieszyl, trwaj^ce od kilku stuleci, dotychczasowe starania o uzyskanie pelnej politycznej niezaležnosci, a takže nieograniczony rozwoj ich lokalnych determinantow dotycz^cych kultury, w tym tež rodzimego j?zyka.
Tendencje unifikacyjne nawi^zuj^ce do dawnych wi?zi plemiennej, etnicznej i kulturowej nie wytrzymaly proby czasu. J?zyki staro-cerkiewno-slowianski czy serbsko-chorwacki, przeznaczone dla szerszych spolecznosci niž jeden narod, nie uzyskaly spolecznej akceptacji z rožnych powodow i trac^c na znaczeniu zostaly zast^pione lokalnymi j?zykami.
Wspolczesnie tendencje unifikacyjne možna zauwažyc jedynie w diasporach slowianskich, przede wszystkim bardziej odleglych od macierzy. Prace norma-tywne j?zyka burgenlandzkich czy molizanskich Chorwatow opieraj^ si? na standardzie chorwackim, mimo tego, iž podstaw^ burgenlandzkochorwackiego j?zyka nie jest sztokawszczyzna (por. Sl?zak 2006). Dla slowenskich mniej-szosci narodowych wzorcem j?zyka oficjalnego jest standard slowenski, nie zas dialekty, ktorymi na co dzien posluguje si? ich spolecznosc. Zjawisko to možna wi^zac z europejskim procesem uzyskiwania przez lokalne spolecznosci wi?kszych praw konstytucyjnych, dost?pem do mass-mediow i co za tym idzie koniecznosci szukania szerszych možliwosci komunikacyjnych z najbližszymi s^siadami. Terytoria na ktorych zamieszkuj^, zwykle nie zwi^zane ze strukturami politycznymi, nazywa si? malymi ojczyznami. Termin ten jest rožnie rozumiany i rožnie przyporz^dkowany w zaležnosci od potrzeb. Wedlug S. Starczewskiego „... Mala ojczyzna jest wi?c zarowno realn^ przestrzeni^ geo-graficzn^ i spoleczno-kulturow^ jak i miejscem symbolicznym. Przestrzen malej ojczyzny nie musi pokrywac si? z administracyjnie wyznaczonym
— 91 —
Emil Tokarz
obszarem gminy, malego miasta, wsi czy dzielnicy wielkomiejskiej. Jest to przestrzen bez wyraziscie okreslonych granic, istotn^ rol? w jej konkretyzacji pelni subiektywna swiadomosc ludzi utozsamiaj^cych si? z ni^. Przestrzen malej ojczyzny to miejsce donioslych doswiadczen i przezyc osobistych jej mieszkancow, formowania si? ich biografii, to swiat z ktorym zroslo si? ich zycie i z ktorym wi^ze ich cz?stokroc silna wi?z emocjonalna. To dost?pny zmyslowemu poznaniu, swiat wygl^dow, ksztaltow najblizszego otoczenia -swiat niepowtarzalnych krajobrazow. Mala ojczyzna jest plaszczyzn^ tworzenia si? wi?zi lokalnych, zakorzenienia ludzi we wlasnej tradycji i historii.
W najbardziej ogolnym sensie „mala ojczyzna" oznacza miejsce zamieszki-wania czlowieka, ktore go ksztaltuje, z ktorym sprawuje piecz? (...) Dla wielu tworcow literatury ich male ojczyzny pelni^ rol? inspiratorsk^ i mitotworcz^, zwlaszcza gdy rozpami?tywane s^ z oddalenia, nostalgiczne - po utracie
Mala ojczyzna niew^tpliwe jest to rodzaj mitycznej przestrzeni, w ktorej si? poruszamy, w ktorej czujemy si? bezpieczni i w niezalezny sposob zwi^zani.
„Mozna rozrozniac dwa zasadnicze rodzaje przestrzeni mitycznej. W jednym przestrzen mityczna jest mglistym obszarem niedostatecznej wiedzy (...) jest ramq przestrzeni pragmatycznej. W drugim jest przestrzennym skladnikiem swiatopoglqdu, koncepj lokalizacji wartosci, w ktorej obr?bie ludzie prowadzq swoje zwykle dzialania. Swoje male ojczyzny tworzq w rozmaity sposob, wsrod rodzimego otoczenia, w slowianskich sqsiedztwach lub zupelnie odmiennych kulturach lub cywilizacjach" (Starczewski, 2008: 23).
Swiat malych ojczyzn zagubionych w morzu tak roznych, czasami nieprzy-jaznych, cywilizacji i kultur, z determinaj bronil swojej tozsamosci, j?zyka ojczystego i wyznania. Slowianie zyj^c na pograniczach j?zykowych i kulturo-wych starannie organizowali si? staraj^c si? utrzymac swoj^ odmiennosc, wpla-taj^c w rodzime tradycje nowe wartosci. Dla wielu z nich slowianska tradycja byla i jest zrodlem inspiracji do nowych wyzwan we wspolczesnym swiecie.
Slowianie zyj^cy na pograniczach kulturowych, j?zykowych i cywilizacyj-nych niew^tpliwie s^ narazeni na rozmaite zagrozenia jakie stwarza zjawisko globalizacji. Ogolnounijne procesy zostaly przez nich zast^pione tendencjami glokalizacyjnymi. Ostroznosc przed jak^kolwiek unifikaj i gwarancja wlasnej tozsamosci kazdego z narodow, wynikaj^ca z ich odr?bnych czynnikow geo-kulturowych, historycznych, cywilizacyjnych, socjologicznych, psychologicz-nych, j?zykowych, itp. jest realizaj koncepcji wielokulturowosci opartej na geokulturowej uniwersalizacji elementu lokalnego w perspektywie wspolnoty europejskiej. St^d tak intensywne procesy zroznicowania j?zykowego, zwlaszcza wsrod Slowian poludniowych. J?zyk, literatura i sztuka s^ istotnymi komponentami wielokulturowosci jako dzialania wartosciotworcze i wartosci same w sobie. W ten sposob zostala przeciwstawiona globalizacji, ci^ž^cej w kierun-ku unifikacji, glokalizacja - oparta na uniwersalizacji elementow lokalnych, ktorej centrum stanowi czlowiek rozstrzygaj^cy o sobie i o wspolnocie ziemi najblizszej, nast?pnie o wspolnocie narodu, a w koncu o wspolnocie narodow.
- 92 --Slavia Centralis 2/2009
Jqzykowy swiat mafych ojczyzn czyli slowianskie pogranicza jqzykowe
BIBLIOGRAFIA
María BOBROWNICKA, 2006: Patologie tozsamosci narodowej w postkomuni-stycznych krajach slowianskich. Kraków: Universitas.
Joanna RAPACKA, 1997: O idei jugoslawiañskiej jako idei narodowej. Wspólczesni Slowianie wobec wlasnych tradycji i mitów. Red. M. Bobrownicka, L. Suchanek, F. Ziejska. Kraków.
Artur SL^ZAK, 2006: Burgenlandzcy Chorwaci i ich tradycje jqzykowe. Bielsko-Biala: Wyd. ATH.
Stefan STARCZEWSKI, 2008: Male ojczyzny - tradycja dla przyszlosci. Lublin.
JEZIKOVNI SVET MALIH DOMOVIN - SLOVANSKA OBMEJNA JEZIKOVNA OBMOČJA
Sodobni Slovani jezikovno zasedajo srednjo in predvsem vzhodno Evropo, del severovzhodne Azije vse do Ohotskega in Beringovega morja, Tihega oceana, na jugu pa skoraj ves Balkan do Jadrana na eni strani in Egejskega morja na drugi. Že stoletja so v nenehnem gibanju in jih je mogoče srečati v vsakem delu sveta. Nikoli niso imeli (in še vedno nimajo) težav prečkati celo najbolj eksotične in nepremostljive meje, v vsaki situaciji se znajo organizirati in prilagoditi. V novejšem času so prečkali oceane in včasih ustvarili zelo številne diaspore v Severni in Južni Ameriki ter Avstraliji. Svet malih domovin, izgubljenih v morju različnih, včasih neprijaznih civilizacij in kultur, se je odločno boril za svojo identiteto in veroizpoved ter za svoj jezik. Slovani so živeli na jezikovnih in kulturnih obmejnih območjih, skrbno so se organizirali in poskušali ohraniti svojo drugačnost, zato so v svojo tradicijo vpletali nove vrednote. Za mnoge je slovanska tradicija vir navdiha za nove izzive v sodobnem svetu. Slovani, ki so živeli na jezikovnih, kulturnih in civilizacijskih obmejnih območjih, so nedvomno izpostavljeni različnim nevarnostim, ki jih prinaša pojav globalizacije. Splošne združitvene procese so zamenjali z globalizacijskimi težnjami. Previdnost in nezaupljivost do unifikacije ter zagotovitev lastne identitete posameznega naroda, ki izhaja iz drugačnih geokulturnih, zgodovinskih, civilizacijskih, socioloških, psiholoških in jezikovnih prvin, pomeni uresničitev koncepta večkulturnosti, ki sloni na geokulturni univerzializaciji lokalnih elementov v perspektivi evropske skupnosti. Zato smo priča procesom jezikovne diverzifikacije, predvsem med južnimi Slovani. Bistvene sestavine večkulturnosti kot dejavnosti so jezik, literatura in umetnost, ki na eni strani oblikujejo vrednostni sistem, na drugi pa vrednosti same po sebi. Tako je globalizacija, ki stremi k poenotenju, zoperstavljena globalizaciji, sloneči na univerzalizaciji lokalnih elementov in v središču s človekom, ki sam odloča o sebi in o najbližji skupnosti, narodni skupnosti in končno skupnosti narodov.
— 93 —