Snežana PEJOVIC*
* The State Archives-Kotor Historical Archives Stari grad 318, 85 330 Kotor, MNE Tel. +382 32 325-178, E-mail: notar@cg.yu The president of the Centre for the Preservation and Presentation of Kotor Documentary Heritage «NOTAR», pf. 83, Stari grad 477, 85 330 Kotor, MNE
Tel/Fax + 382 32 304 817; 304 816; + 382 69 056 342; E-mail: pejsib@cg.yu; http://www. cdknotar.cg.yu
Planiranje za slučaj opasnosti u arhivima: zaboravljena obaveza u Crnoj Gori?
PEJOVIC, Snežana, Disaster Planning in Archives: Forgotten Duty in Montenegro? Atlanti, Vol. 18, Trieste 2008, pp. 87-101.
Original in Montenegrin, abstract in English, Italian and Slovenian, summary in English
Key words: disaster plan, cultural heritage, archives, the State Archives of Montenegro, private archives, record offices, earthquake, archival legislation, protection and security of archives, archival buildings and equipment, preliminary measures for the protection and preservation of archives, recovery procedures, Strategy of National Security of Montenegro, state funds and Archives budgetary line for emergency needs.
Following the experience of Montenegro during the last earthquake in 1979, as well as during the transitional changes, this paper focuses on the necessity for high quality disaster plans in archives and their importance, as well as on the prerequisites for their implementation in practice. The paper gives the
1.	Zemljotres od 15. aprila 1979. godine, koji se dogodio u 7 časova i 19 minuta (po lokalnom vremenu) nažalost, pripadao je klasi katastrofalnih. Ovaj zemljotres je posjedovao magnitu-du od 7.0 jedinica Rihterove skale. Cijelo Crno-gorsko primorje bilo je zahvaceno intenzitetom od IX stepeni Merkalijeve skale. Naučnici su dokazali da se inače čitavo crnogorsko primorje karakteriše znatno vecim seizmičkim hazar-dom nego unutrašnji dio Crne Gore. Medutim, ovaj potres je zahvatio, doduše slabijim intezi-tetom, i znatan dio unutrašnjeg dijela.
2.	Na primjer, prema Zakonu o opštenarodnoj odbrani (»Službeni list SFRJ", br. 21/82), Sa-vezno izvršno veče donosi 1983. Uredbu o je-dinstvenim osnovama za organizovanje sistema osmatranja i obaveštavanja u društveno-političkim zajednicama. Pod tačkom 4, nakon svih ratnih opasnosti, navodi se «otkrivanje i pračenje opasnosti od elementarnih nepogoda (zemljotresi, poplave, oluje,klizanje zemljišta i dr.) i tehničkih nesreča (saobracajni udesi, nesreče u rudnicima i dr.) i posledica tih opa-snosti».
(http://www.mp.gov.si/fileadmin/mp.gov.si/ pageuploads/2005/PDF/uradni_li-sti/00000218.pdf )
Uvod
Kada je riječ o planiranju za slučaj opasnosti ili vanredne situacije u crnogorskim arhivima, trebalo bi možda početi osvrtom na veliko iskustvo koje je imala Crna Gora u jednoj od večih prirodnih katastrofa. Na konkretnom primjeru moguče je pokazati kako su se i kojoj mjeri su se sprovodili tadašnji planovima za vanredne situacije.
Kada je 1979. godine široko područje Crne Gore bilo pogodeno zemljotresom velikog inteziteta1, postojali su planovi koji su predvidali niz aktivnosti društvene zajednice i pojedinih subjekata u vanrednim situacijama, pa izmedu ostalog i za zaštitu kulturnog nasljeda. Planovi u tadašnjoj Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji bili su obavezni i usvajani su, kako na nivou bivše zajedničke države, federacije, tako i na nivou njenih članica, republika, i svih pravnh subjekata. Oni su bili dio opštenarodne odbrane i društvene samozaštite i legislative koja je regulisala to pitanje2. Spadali su u strogo povjerljive propise za čije osavremanjavanje i realizaciju je obično bilo zaduženo jedno lice i ono je brinulo, uz konsultacije sa rukovodiocima u organizaciji, o eventualnoj primjeni plana. Treba naglasiti da su u ovim planovima, uz predvidene aktivnosti u vanrednim situacijama, bile zacrtane i preventivne mjere za zaštitu ljudskih života i materijalnih dobara u cilju sprečavanja katastrofa i ublažavanja posljedica njiho-vog dejstva. Što je posebno važno, redovno se sprovodila obuka i trening svih subjekta. Ipak, mora se primjetiti da je u tom dobu komunističkog društvenog poretka težište planova bilo na slučajevima ratne opasnosti i raznih diverzija, dočim se manje pažnje poklanjalo razradi aktivnosti kada su u pitanju elementarne nepogode ili razni oblici štetnog djelovanja ljudskog faktora (neodgovoran odnos prema kulturnom blagu, ne sprovodenje primarne zaštite kulturnog blaga, razni nepovoljni oblici djelovanja ljudskog faktora, kao otudivanje kulturnog blaga, nezakonita trgovina, krade i sl.).
Zemljotresi, koji su i tokom proteklih stolječa u više navrata pogadali ovo vrlo trusno područje, uprkos lošem prethodnom isku-stvu u pogledu trajnih oštečenja kuturne baštine, nisu bili u žiži inte-resovanja tadašnjih planera zaštite. Tako je u konkretnoj situaciji praksa ukazala da je, uprkos postojanju pomenutih planova od strane svakog subjekta, ovaj iznenadni i katastrofalan dogadaj iz aprila 1979.
godine izazvao pravu pometnju. Primarna je bila borba za spašavanje ljudskih života i lične imovine, pa potom obezbjedenje nužnog smještaja za stanovništvo i uspostavljanje funkcionisanja zdravstvene i sličnih službi koje su od vitalnog interesa. Tek nakon odredenog vremena i postepenog smirivanja kataklizme, počele su se sprovoditi neke od planiranih mjera i djelimično su se primjenjivala uputstva o spašavanju i zaštiti pojedinih kategorija kulturnog blaga3.
Iz ovog iskustva može se izvuci nekoliko pouka. Kao prvo, iako je postojala razradena državna strategija u pogledu planskog djelo-vanja u vanrednim situacijama, pokazalo se da u slučaju prirodne katastrofe koja se pojavliuje iznenada, strah i borba za egzistenciju prevladavaju brigu o kulturnom nasljedu. Ovo iskustvo nas navodi da pri kreiranju planova za djelovanje u vanrednim situacijama njihovo težište treba što je moguce više postaviti na prevenciji, što znači da treba predvidjeti, obezbjedivati i sistematski sprovoditi sve aktivnosti maksimalne zaštite u tzv. normalnim okolnostima kako bi se predu-prijedila katastrofa, odnosno ublažile njene posljedice i štetno djelo-vanje. Takode, posebnu pažnju treba posvetiti fazi nakon vanrednog dogadaja i aktivnostima na otklanjanju posljedica njegovog štetnog dejstva.
Sljedeca stvar koja se u konkretnoj situaciji pokazala i na što arhivisti treba da obrate pažnju je da je u svim aktivnostima nakon zemljotresa prioritet dat nepokretnom spomeničnom blagu. Pokret-no, posebno oštecenje kod arhivske grade, bilo je obuhvaceno više paušalnim analizama, bez vizije i preciznih planova za otklanjanje posljedica oštecenja i sprečavanja daljeg propadanja. Tako se aesilo da je veliki dio arhivskog materijala dodatno oštecen ili uništen nakon zemljotresa. Znatan dio je još uvijek, nakon gotovo 30 godina od ove katastrofe, u fizičkom stanju u kakvom je bio u momentu spašavanja i/ili pohranjen u neadekvatnom smještaju koji je tada odreden, kao nužan i privremen!
Sticajem okolnosti najveci dio arhivske grade koji se nalazio u depoima crnogorskih arhiva je uglavnom ostao neoštecen. To je bio slučaj i sa najstarijom gradom u Crnoj Gori koia se čuva u Isto-rijskom arhivu u Kotoru. Ona je bila smještena u betonskom aneksu starog zdanja koji je nekoliko godina ranije namjenski sazidan za arhivske depoe. Ipak u vecini arhiva je bilo potrebno da se, radi težih oštecenja zgrada i obaveze vršenja sanacije objekata, arhivska grada privremeno dislocira4.
Na drugoj strani, veliki dio arhivalija koji se nalazio van državnih i lokalnih arhiva, u crkvama, muzejima, privatnim kolekcijama, registraturama, bio je znatno oštecen, bilo da je oštecenje nastalo usljed rušenja objekata gdje su se nalazile arhivalije ili u uobičajenim post zemljotresnim pojavama, kao što je obilna kiša i poplave, ili kasnije zbog neadekvatnog „privremenog" smještaja i/ili stalnog seljenje vec oštecenih arhivalija. Borba sa posljedicama ove stihije trajala je godinama kasnije, a one su evidentne i danas. Jer nakon svih nedaca uslijedilo je raščicavanje ruševina, pa su sa gomilama gradevinskog otpadnog materijala često nestajali zauvijek čitavi arhivi raznih organizacija, preduzeca, fabrika5. Brojne arhivalije su bile odložene u neadekvatne prostore gdje su obično ostale trajno pohranjene i neminovno propadale (kao npr. vrijedna dokumentacija prvog poratnog pomorskog preduzeca «Jugooceanije» koja je
overview of the situation with regard to the implementation of measures for the preventive protection of archival material in the State Archives and with other owners. The question is discussed as to whether archival sources should be a part of other professional and scientific data necessary for the drafting of quality disaster plans, like those of seismologists, meteorologists, military experts, and others
PEJOVIC, Snežana, La pfevenzione dei disastfi naturali negli archivi: un dovere dimenticato in Montenegro? Atlanti, Vol. 18, Trieste 2008, pp. 87-101.
Seguendo l'esperienza del Montenegro durante l'ultimo terremoto del 1979, e durante il cambio di governo, questo articolo analizza la necessita di un piano per i casi di calamita che colpiscano gli archivi, nonche sui prerequisiti per il loro sviluppo pratico. L 'articolo da uno sguardo generale sulla situazione, con partico-lare riferimento allo sviluppo di misure per la protezionepreventiva del materiale archivisti-co negli Archivi di Stato e di altripossessori. Si discute inoltre sul fatto se le fonti archivistiche debbano venir inseriti in altre basi dati pro-
3.	Prema izvještajima iz tog perioda, neposredno nakon 15. aprila 1979. u Republičkom sekre-tarijatu za nauku i kulturu formiran je Koordi-nacioni odbor od predstavnika republičkih organizacija i zajednica iz oblasti obrazovanja, kulture i nauke, koji je prikupio i obradio prve informacije o stanju kulturno-istorijskih spomenika i odredio prve aktivnosti. Do 21. maja je izvršeno, uz pomoc stručnjaka iz drugih jugo-slovenskih republika, evidentiranje stradalih pokretnih i nepokretnih spomenika kulture, kada su saopšteni i prvi izvještaji. Rep. sekreta-rijat za nauku i kuturu, a 28. juna su imali iscr-pnu analizu o stanju, kao i o mjerama zaštite koje se preduzimaju. Medu desetinama hiljada oštecenih ili uništenih pokretnih spomenika kulture našli su se brojni i dragocjeni primjerci arhivskog kulturnog blaga. Za otklanjanje po-sljedica zemljotresa oformljen je bio Rep. društveni savjet za pitanja obnove i izgradnje područja postradalog od zemljotresa. Odmah se uključio i UNESCO koji je donio Rezoluciju o pomoci Crnoj Gori, uvrstio područje Kotora u Listu svjetske prirodne i kulturne baštine i dao materijalnu potporu za stručnu pomoc. God.
1981.	osnovan je Medunarodni konsultativni odbor za obnovu i izgradnju postradalog područja SR CG. (Uvodna riječ predsjednika Or-ganizacionog odbora dr Slavka Mijuškovica, u: Kulturna baština Balkana i seizmički problemi, Radovi sa simpozijuma, Budva, 15. i 16. IV
1982,	Titograd 1983.
4.	Npr. Arhiv u Herceg-Novom, gdje je zgrada bila veoma oštecena, arhivi u Budvi i Baru su dobili nov prostor, zgrade u Kotoru i Cetinju su sanirane, a za najstariju gradu Kotorskog arhiva obezbjeden je reprezentativan prostor u starom jezgru grada koje je tada stavljeno pod zaštitom UNESCO, pa su stari fondovi preseljeni tamo.
5.	Navešcemo neke u Kotoru: znatan dio arhivske grade Opštine Kotor, Radne organizacije za urbanizam, projektovanje, izgradnju i održavanje «Kotor», fabrike kozmetike «Riviera» koja je osnovana izmedu dva svjetska rata i sl.
fessionali e scientifici necessari alla stesura di piani anti calamita, come quelli dei sismolo-ghi, dei meteorologi, degli esperti militari, ed altri.
PEJOVIC, Snežana, Planiranje nesreč v arhivih: se je na to v Črni gori pozabilo? Atlanti, Zv. 18, Trst 2008, str. 87-101.
Če gledamo na razmere v Črni gori po potresu leta 1979 in potem v času tranzicije, v pričujočem prispevku dajem nekaj pogledov na planiranje nesreč v arhivih in na pomembnost, kako se pred njimi zaščitimo in poudarjam teorijo in prakso, kako te zadeve na tem področju in v vsakdanjem življenju izgledajo. V prispevku dajem pregled nad tovrstnim stanjem in s posebnim pogledom na izvrševanje meril na podro^u zaščite arhivskega gradiva v državnem arhivu in pri ostalih imetnikih. Tako nastaja vprašanje, ali naj bo pri planiranju varnostnih vprašanj v primeru nesreč arhivistika enako pomembno obravnavana kot imajo to druga področja kot seizmologi, metereologi, vojska in drugi.
6.	Miloš Milosevic, Arhivska grada o zemljotre-sima u Kotoru i okolini, u: Kulturna baština Balkana i seizmički problemi, Radovi sa simpo-zijuma, Budva, 15. i 16. IV 1982, Titograd 1983, str. 89-113.
7.	Jelenko Mihailovic, Seizmički karakter i tru-sne katastrofe našeg Južnog Primorja, Srpska akademija nauk, Beograd 1947, str. 17.
preseljena u staro i napušteno utvrdenje iz doba Austrougarske izvan gradskog jezgra). Malobrojni arhivisti nisu mogli biti prisutni na svakom mjestu, a svijest gradana, osim u iznimnim slučajevima, nije bila na takvom nivou da su shvatali da bespovratno uništavaju dio sopstvene istorije.
Arhivski izvori o uništavanju arhivskog blaga u prošlost: pomoč u planiranju zaštite i prevenciji?
Zakoni i planovi za vanredne situacije predvidaju da se planiranje zasniva i na naučnim i stručnim rezultatima i obavezuju se odredene institucije, kao seizmološki zavod, meteorološka služba, vojne organizacije i dr. da kontinuirano istražuju i obezbjeduju podatke iz domena svoje struke. Zar i arhivi ne treba da budu jedna od tih institucija? Da li bi arhivski izvori o oštecenjima arhivske grade ili njenom uništavanju u prošlosti u raznim iznenadnim okolnostima, mogli pomoci kod buducih planiranja i prevencije drastičnih oblika njenog propadanja, pitanje je koje se nakon iskustva u zadnjem zem-ljotresu u Crnoj Gori nametnulo arhivistima, prvenstveno onim u Kotorskom arhivu.
Zemljotres 1979. godine podstakao je arhiviste iz Istorijskog arhiva Kotor, gdje se čuvaju najstariji arhivski fondovi u Crnoj Gori, da pokušaju kroz projekte istraživanja i objavljivanja arhivskih izvora
0	zemljotresima u prošlosti, da skrenu pažnju na važnost buduce preventivne i pravovremene zaštite ovog kulturno blaga. Po mišljenju tadašnjeg direktora i predlagača ovakvog projekta, dr Miloša Miloševica, takva jedna zbirka bila bi «višestruko potrebna, jer bi iz nje i seizmolog iščitavao nagovještaje, ili odgovore za svoje stručne dileme, istoričar bi nalazio opise tragičnih trenutaka razaranja i njihovih posljedica, a sociolog i književnik osluškivao njihove tananije odjeke u čovjekovoj duši... O takvoj priželjkivanoj zbirci govorili su
1	naši stručnjaci, kao i strani (da pomenemo eksperte UNESCO-a), prilikom svojih boravaka u Kotoru6». A nije bio zanemarljiv ni broj naučnika raznog profila, potom stručnjaka, novinara i drugih, iz Jugoslavije i iz inostranstva, koji su nakon zemljotresa za svoj rad koristili neke istražene i raspoložive arhivske podatke o zemljotresima u prošlosti.
Medutim, u Crnoj Gori nije bilo razumjevanja da se pruži fi-nansijska potpora za ovakav projekat. Medutim, viševjekovna iskustva sa ovog područja, gdje se prema nalazima stručnjaka dogadao «jedan razorni potres na deset godina, a deset manjih tokom jedne godine7», bila bi svakako dragocjena upravo sa stanovišta detaljnog razradivanja preventivnih planova. Ubjedeni smo da bi prethodna iskustva mogla naci primjenu u preciznijem predvidanju mogucih oštecenja i nepokretnog i pokretnog spomeničnog fundusa Crne Gore. Osim toga, podaci o stradanjima arhivalija u prošlosti pod-stakli bi makar stručnu javnost da ubuduce obrate vecu pažnju na efikasniju zaštitu ovog kulturnog blaga.
O olakom shvatanju značaja informacija iz arhivskih izvora, a takode o zanemarivanju oštecenja na arhivskoj gradi, koja su po pravilu nenadoknadiva, najbolje govori sljedeci podatak sa naučnog sku-pa koji je organizovala Crnogorska akademija nauka i umjetnosti tri godine nakon katastrofalnog zemljotresa. Na skupu pod nazivom
„Kulturna baština Balkana i seizmički problemi", od ukupno 20 ra-dova jugoslovenskih i stranih naučnika, samo jedan je djelimično dotakao uništenje arhivske grade i to u prošlosti, ukazujuci na mjere koje su tada preduzimane da se nešto spase od iznenadne katastrofe. Ovaj rad je bio ujedno i jedini apel da se u programima sanacije sveukupnog kulturnog blaga ne zaboravi njegov važan segment -arhivska grada8.
A što se moglo naučiti iz arhivskih dokumenata i uvrstiti u preventivne mjere nakon npr. razornog potresa iz 1667. godine, koji je bio gotovo identičan ovom iz 1979. po intezitetu, trajanju, ponavljanju udara i po površini na koioj se osjetio (Črnogorsko primorje, Dubrovnik i obalu Albanije)? Ilustrovacemo to kroz nekoliko pri-mjera.
Iz procesa protiv sudskog kancelara Petra Bravija zbog propadanja arhivske grade (javnih knjiga i arhivalija) koje su se do kobnog zemljotresa 1667. čuvale u palači mletačkog providura u Kotoru9, može se naučiti da je trebalo arhivalije odmah izmjestiti iz srušenog objekta na sigurno i suho mjesto, jer zemljotres prate kiše, često i požari. Moguce su i druge nepogodde, posebno što se Kotor nalazi u priobalnom dijelu, pa je potrebno predvidjeti podizanje nivoa mora i podzemnih voda. Upravo je 1667, usljed panike, napravljen pro-pust i veliki dio važnih arhivalija je bio bespovratno uništen u obilnim kišama i poplavama koje su usljedile. Takode, iz pomenutog procesa se vidi još jedan bitan propust, a to je neophodnost da se prethodno precizno utvrdi (planira) ko je odgovorno lice i/ili lica coja su bila dužna da u vanrednoj situaciji brinu o spornim arhiva-ijama, potom da li su on i/ili oni bili dovoljno osposobljeni za tu složenu dužnost i dovoljno kompetentni da odlučuju što treba pre-duzimati sa vrijednom arhivskom gradom. Da li je u ovom slučaju to mogao da bude samo i isključivo sudski kancelar? U ovom sporu je postavljeno i pitanje stručne odgovornosti, ali i nekih praktičnih prioriteta, jer sam vanredni providur je bio teško ozlijeden i nalazio se zakopan u ruševinama pomenutog zdanja! Nametnulo se i pitanje da li je sudski kancelar smio samoinicijativno da donese od uku o premještanju javne grade i da li je bio u stanju da u potpuno porušenom gradu nade adekvatan smještaj? Očigledno je da je za te odluke i poslove bio potreban tim ljudi, pa su zato pozvane da daju izjave i druge važne ličnosti iz gradske uprave, sudije Ivan Bolica i Franjo Buca, kao i predstavnik gradana Tripun Palma.
Teško stanje i oštecenje arhivalija u ovom zemljotresu iz 1667. desio se i u drugim crnogorskim gradovima na primorju. Iz arhivskih izvora se može saznati za mjere koje su preduzimane za otklanjanje šteta na arhivskoj gradi nakon katastrofe, što predstavlja bitan segment u planovima za vanredne situacije. Interesantan je primjer sa arhivskom gradom u Budvi za čije obezbjedenje od daljeg propadanja vanredni providur, doduše nakon dvadesetak godina od pomenutog zemljotresa, izdaje precizna «arhivistička» naredenja: spise treba složiti u fascikle, potom ih inventarisati i dalje adekvatno čuvati. Za te poslove je zadužio sudiju Opštinskog suda iz Budve i jednog predstavnika gradana10.
U arhivskim izvorima o potresu iz 1667. vrlo poučan pokazatelj je i vremenski period koji je bio potreban da se kako-tako otklone ili ublaže štete od ove nesreče: tokom sljedecih nekoliko decenija
SUMMARY
Montenegro is now in the process of in tion into the EU and after almost twenty years' long transition period, it has to establish a new system of values in all segments of life. This previous period was characterized by deficiency in legislation and by the improvisation in all fields. In the protection of cultural heritage, the laws from the nineties of the last century are still in effect. Usually, they weren't being supplemented by regulations and so all this legislation is not harmonized with the demands of the new age. In such circumstances, the protection and security of cultural heritage were neglected. Legal entities disaster plans disappeared with the disintegration of former Yugoslavia, and in Montenegro, they have not yet been replaced by the new ones. Following the experience of Montenegro during the last earthquake in 1979, as well as during the transitional changes, this paper focuses on the necessity for high quality disaster plans in archives and their importance, as well as on the prerequisites for their implementation in practice. The paper gives the overview of the situation with regard to the implementation of measures for the preventive protection of archival material in the State Archives and with other owners. The question is discussed as to whether archival sources should be a part of other professional and scientific data necessary for the drafting of quality disaster plans, like those of seismologists, meteorologists, military experts, and others. In 2006, the Montenegro National Security Strategy was adopted. However, it has not yet been applied either in the field of the protection of cultural heritage or archival material. With numerous factors which hinder the creation and implementation of disaster plans in the State Archives or with other owners, there is a lack of awareness about the importance of disaster plan for the safety of archival material and staff in archives, as well as the lack of funds for making optimum quality protection conditions. In that sense, in order to draft and implement disaster plans, Montenegro and the State Archives, should turn themselves towards the European funds asking for the financial support and assistance in the education and training of professional staff.
8.	Miloš Miloševič, Arhivska grada o zemljotre-sima... str. 109-110.
9.	«Državni arhiv-Istorijski arhiv Kotor (DA IAK)», Sudsko notarski spisi (SN) CVII, 987, 987/t, 991.
10.	«DA IAK», Upravno-politički spisi Mletačke uprave (UPM) III, 22, 22/t.
11.	Jelena Antovic, Primjeri unistenja arhivske grade u zemljotresu 1667. godine i iskustva Isto-rijskog arhiva u Kotoru poslije 15. aprila 1979. godine, u: «Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru», god. XXXIII-XXXIV, Kotor 1985-1986, str.147-161.
12.	Kao možda najdrastičniji primjer možemo navesti uništenje opštinske grade u Kotoru kada je sa gradevinskim otpadom na deponiju otpremljeno preko 8 kubika arhivalija!
13.	U Kotoru je u požaru ogromnih ramjera 1453. izgorjela Biskupska palača sa svim vrijed-nim arhivalijama.
14.	Npr. Komanda ratne luke i jugoslovenskih trupa Boke Kotorske 14. maja 1919. god. obavještava Kotarsko poglavarstvo Kotor o arhivi i knjigama koje je «nepriatelj» (austrijske trupe) odnio, posebno prilikom povlačenja iz Crne Gore, Albanije itd. Medu odnesenim su dokumenta državnih i opštinskih nadležstava, arhivi i knjige novčanih zavoda i štedionica itd. Prema ovom izvještaju, jedan dio arhive i knjiga neprijatelj nije uspio iznijeti pa ih je «varvar-ski razbacao». Do izvjesne količine ovog mate-rijala došli su trgovci i oni ih sa namirnicama prodaju. Zato je izdato naredenje da se akta traže svugdje i kada se pronadu da se sačuvaju, a protiv lica koja bi dalje uništavala ovu gradu da se pokrene krivični postupak. (DA IAK, Opština Kotor, CLXXX, 847). Ili, kako je poz-nato, arhivska grada sudskog notarijata (13261795. god.) odnesena je 1943. god. najprije u Zadar, a potom u Veneciju, pa je tek na osnovu Pariskog mira vracen 1949. najprije u Zadara, pa u Kotor. Tada je izgubljen i jedan svežanj dragocjenih spisa (sig. SN LI).
15.	Godine 1883. kada se veci dio Črnogorske obale nalazio u sastavu Austro-Ugarske, Namjesništvo dalmatinsko sa sjedištem u Za-dru je donijelo odluku da se formira centralni arhiv za čitavo područje istočne Jadranske obale, pa su tako i arhivalije iz Kotora preseljene tamo i ponovo je ova grada koja pripada Kotoru i Crnoj Gori vracena, dosta oštecena, sa prazninama 1952. godine.
16.	Arhivska grada u crkvama u Boki kotorskoj i okolini, Biskupijska biblioteka, arhivska grada Opštine Perast i Osnovne škole Perast sada, nakon brojnih seljenja u kartonskim kutijama, nesredena smještena je u Muzeju grada Perasta,
Arhi'
odice Visko
oji
zlgooždein-
iji. Od ituacija 43/94
c u Perastu k nama bio u ruševnoj obiteljskoj k kiši i kradi, i dr.
17. Nakon raspada Jugoslavije, Črna G^ do 2006. republika u dvočlanoj feder zakona koji regulišu pitanje vanrednih bili su: Zakon o odbrani (Sl. list SRJ, t u dijelu koji se odnosi na civilnu odbranu zaštitu, Zakon o zaštiti od požara (Sl. list RCG br. 47/92), Zakon o zaštiti od elementarnih ne pogoda (Sl. list RCG, br. 57/92). U Državnon arhivu je 1997. usvojen Pravilnik t protivpožarnoj zaštiti. Medutim, s njim nisu bili upoznati zaposleni u svim odsjecima, niti s on dosljedno primjenjivao.
problem oštecenja grade se još uvijek javljao kao akutni problem, a posljedice uništenja arhivske grade osjecaju se do danas. Upravo ista situacija ponovila se i nakon zemljotresa iz 1979. godine!
U buducem planiranju aktivnosti u slučaju elemantarnih i drugih nepogoda, posebo zemljotresa na ovom, dokazano vrlo tru-snom području, mogu da budu od koristi i podaci iz bliže prošlosti - o mjerama koje su preduzeli arhivisti u Crnoj Gori 1979. godine da bi ublažili štete nastale u potresu. Nakon deset dana od zemljotresa arhivisti Kotorskog arhiva su bili na terenu sa anketnim formularima kako bi tačno utvrdili podatke «o stanju prostorija u kojima se grada nalazila u trenutku zemljotresa, o stepenu njenog oštecenja, eventualnim mogucim mjestima njenog premještanja, kao i o uslovima daljeg čuvanja11». Nakon toga su kroz konkretne akcije pristupili spašavanju najugroženije grade, bilo da su nešto preuzimali u Arhiv i sami sredivali, bilo kroz davanje striktnih upustava imaocima o po-stupanju sa gradom, posebno kada su u pitanju bila dokumenta koja su nakon zemljotresa oštecena kišom i poplavama. Organizovano je bilo niz predavanja i savjetovanja o otklanjanju posljedica i o buducem obezbjedenju od sličnih iznenadnih situacija. Na žalost, uprkos van-rednim naporima arhivista u vremenu nakon zemljotresa, na čitavom priobalnom području Crne Gore stradalo je mnogo vrijedne arhivske grade, što je još jedan vrlo koristan nauk da prevencija treba da bude primarna12.
Ne treba zaboraviti da, osim navedenih podataka o zemljotre-sima, brojna arhivska dokumenta nam svjedoče i o požarima13, o rat-nim dejstvima ili kradi dokumenata, ili o premještanju grade od stra-ne vojnih trupa14, ili o posljedicama čestih promjena uprava i državnog statusa i nebrige odlazecih vladara15, o kradi dokumenata i njihovoj preprodaji, i sl., što treba da posluži kao upozorenje, a istovremeno cao koristan podatak u predvidanju raznih faktora rizika i svih mogucih oblika opasnosti u planovima za vanredne situacije.
Arhivi u Crnoj Gori i planiranje preventivne zaštite
Ono što je posebno zabrinjavaiuce i što treba podvuci je da su poslije gotovo 30 godina od ovog teškog dogadaja koji je 1979. godine zadesio veci dio Crne Gore, procjene šteta od zemljotresa na arhi-vskoj gradi i danas samo okvirne, posebno kada je riječ o onoj privat-nom vlasništvu ili u registraturama. Mnogo tog materijala je još uvijek smješteno u neadekvatnim prostorima, obično u još uvijek u gomilama, nesredeno, ili u svežnjevima ili običnim kartonskim ku-tijama, izloženo raznim destruktivnim faktorima16. Što je najgore, ova katastrofa je vec zaboravljena i svakodnevno smo svjedoci da se strogi normativi u gradnji objekata, zaštiti ljudskih života i kulturnog blaga na izuzetno trusnom području u Crnoj Gori, doneseni u godi-nama neposredno nakon zemljotresa, gotovo ne poštuju! U prilog tome najbolje govori podatak da u vremenu nakon dezintegracije Jugoslavije kod vecine pravnih subjekata ne postoje planovi za vanre-dne situacije17, iako ie, osim pomenutog zemljotresa, Crna Gora u proteklom periodu bila izložena brojnim faktorima visokog rizika čada je bezbjednost kulturne baštine u pitanju (ratno okruženje, česte promjene državnog statusa, vlasnička transformacija iz društvene u privatnu svojinu, nizak životni standard i pojava „crnog tržišta", i sl.).
Koliko su podaci o prošlim stradanjima arhivskog i drugog kulturnog blaga poznati stručnoj javnosti u Crnoj Gori i/ili onima koji donose zakone i druge važne odluke o zaštiti kulturne baštine, i ako makar površno jesu, kako ih koriste kao iskustvo u prevenciji sličnih dogadanja u buducnosti, najbolje govori podatak da Državni arhiv Crne Gore sa svoja 24 odsjeka nema plan za djelovanje u van-rednim situacijama! Kada je riječ o privatnim arhivima o ovim pla-novima nema ni govora, a nije potrebno isticati koliko bi bilo važno obezbjediti vrijedne crkvene arhive. Slično stanje kao u Državnom arhivu je i u drugim kulturnim institucijama u Crnoj Gori, pa se mjere prevencije i planiranja za slučaj opasnosti ne sprovode ni za njihov fundus, pa samim tim ni za arhivsku gradu koja je u njihovom posjedu18. Takode, ove mjere se ne preduzimaju ni u registratura-
ma.
Izvještaj «Stanje kulturne baštine Crne Gore», koje je za potrebe Vlade Crne Gore prije dvije godine uradilo Ministarstvo kulture i medija uz pomoc stručnjaka iz svih kulturnih institucija19, sadrži konstatacije o devastaciji kulturnog nasljeda i ukazuje na opasnosti koje ga svakodnevno ugrožavaju, konstatuje se nedostatak sprovodenja preventivne zaštite, ali čak ni u prijedlozima mjera eksplicitno se ne naglašava potreba da se urade detaljni planovi za vanredne situacije. Ono što je zajedničko u ocjeni stanja kod svih oblika kulturne baštine je neodgovarajuci odnos od strane njenih imalaca, gdje se misli na vlasnike, korisnike ili držaoce, na institucije zaštite, organe lokalnih vlasti i državne organe.
Što se tiče arhivske grade, brojni su činioci koji vec u startu onemogucavaju efikasno p aniranje za djelovanje u vanrednim situacijama. U Državnom arhivu Crne Gore samo četiri arhivske zgrade, odnosno tri prostora u drugim zgradama, su njegova vlasnost. Od svih raspoloživih prostora samo je pet objekata namjenski pravljeno za arhiv. To otežava donošenje jedinstvenog plana na nivou Državnog arhiva, kao i sprovodenje mjera preventivne zaštite posebno u onim arhivskim odsjecima koji su smješteni u zajedničkim zgradama sa drugim korisnicima prostora. Stanje je tu vrlo složeno i smatramo da je svakodevno ugrožena fizička bezbjednost arhivske grade djelo-vanjem čitavog niza faktora visokog rizika na koje Državni arhiv gotovo i ne može da utiče.
Tabelarno prikazana ocjena sprovodenja preventivnih mjera zaštite u Državnom arhivu Crne Gore sa stanjem objekata u koji-ma je smještena državna arhivska grada, u dužini nešto preko 9 metara, izgledala bi ovako20:
18.	Ohrabruje podatak da su se nedavno predstavnici muzejske djelatnosti iz Crne Gore, tačnije Pomorskog muzeja CG u Kotoru, aktivno uključili u obuku koju organizuje ICOM: The Museums Emergency Programme (MEP), Teamwork for Integrated Emergency Management for South East Europe TIEM-SEE -the target region for TIEM 2007-2008 is South Eastern Europe, and especially the following countries: Albania, Bulgaria, Bosnia & Herzegovina, Croatia, Macedonia, Montenegro, Moldavia, Romania, Serbia, Slovenia. The Section of Museums and Cultural Objects of the Division of Cultural Objects and Intangible Heritage of UNESCO is supporting the initiative in the region. http://icom.museum/mep. html
19.	«Stanje kulturne baštine Crne Gore», Podgorica 2006.
20.	Snežana Pejovic, Srdan Pejovic, Smiljana Radusinovic, Izvještaj o arhivskoj djelatnosti u Crnoj Gori (Report on archival activity in Montenegro), u: Stanje kulturne baštine Crne Gore, Podgorica 2006, p. 181-250.
Red br	tjn CM ^^ E; 'ii^ Ü NAZIV ARHIVSKOG ^^ ^^ ^^ ^^ ODSJEKA ji iL H iL			o E		E TE ^^ iž ^ <5 <3		TAL UPN ST KU OU	
1	CFNTRAIANA ZGRAnA-CFTINJF	ARHIV	3R8	750	120		R4	2R7	1569
	OnSJFK KOTOR	ARHIV	100	450			37	4	591
3	OnS.IFK ISTORIJSKI ARHIV KOTOR	ARHIV	1R4	R8		83	44	147	506
4	OnS.IFK HFRCFG NOVI	ARHIV	118	455				137	710
5	ODSilFK RFRANF	ARHIV	3R	200					236
R	ODSilFK RIilFIO POliIF	ARHIV	74	90					114
7	ODSJFK DANIlOVGRAn	ARHIV	31	49					80
8	KANCFIARIJA ROŽAJF	CENTAR ZA KULTURU	R	34					40
9	ODSJFK PODGORICA	VOJSKA SCG	7R	147					223
10	NOVI PFRIOn PODGORICA	VLADA CRNE GORE	37	35					72
11	NOVI PFRIOn PODGORICA	ISTORIJSKI INSTITUT	70						70
12	ODSilFK mCINil	CENTAR ZA KUITURU	21	184					205
13	OnSilFK RAR	CENTAR ZA KUITURU	4R	207					253
14	ODSJFKRUDVA	CENIAR ZA KUkIHRU	43	R0					103
15	OnSilFK CFTINilF	SKUpstiNa OpšTINe ' CETINJE	R0	110				30	200
1R	ODSJFK NIKŠŠIČ	CENIAR ZA KUkIHRU	78	5R0					638_
17	kancfiarija .šavnik	SKUpštiNa OpšTINe ' ŠAVNIK	25						25
18	KANCFlARIilA PIU7INF	EIEKTROPRIVREDA	20						20
19	ODSilFK KOIAŠIN	VELFJRGOyiNAKOMERC	12	50				R	68
20	kancfiarija mojkovac	Demokrätska 'ppartija SOCIJALISTA	9	11					20
21	ODSilFK ANDRIiIFVICA	DUVANSKI KOMBINAT	20	14					34
22	KANCFIARIJA PIAV	CFNIAR ZA KUkIHRU	15	85					100
23	ODSJFK PIJFVIJA	SKUPština opštine ' PLJEVLJA	22	70					92
24	KANCFIARIJA ŽARLJAK	KULTURNI CENTAR	R	20					26
SVEGA			1407	??49	120	??	145	591	5995
Legenda
Optimalno
[Zadovoljavajuc^ | [Osrednja | | [Lose
21. Proces realizacije posla usložnjava i zakonska regulativa da se za sve iznose preko 3.000 € mora raspisivati tender i birati, iz često nekoliko pokušaja, najbolja ponuda i izvodač.
O održavanju arhivskih zgrada koje su u vlasnosti Državnog arhiva brine Uprava za zajedničke poslove državnih organa Crne Gore. Osim Državnog arhiva, korisnici njihovih usluga su sve državne institucije, organi i organizacije, pa su zahtjevi veliki što se iz ograničenog budžeta ne može pokriti. Zbog toga je svaka intervencija na objektima arhivskih odsjeka dugoročan proces21, koliko god da je potreba za otklanjanjem nedostataka, često opasnih po arhivsku gradu, hitna.
Osim problema sa nezadovoljavajucim stanjem objekata u kojima su arhivski odsjeci smješteni, problem je i nedostatka smještajnog prostora, pa je otežano redovno preuzimanje zrele grade iz registratura ili ako se morala preuzeti, u samom arhivskom odsjeku ona nije smještena na odgovarajuci način, što otežava njenu zaštitu. Primjer imamo u zgradi Odsjeka Istorijskog arhiva u Kotoru gdje ie vrlo značajna arhivska grada Austrougarskog katastra (od 1838. god.) nije smještena u namjenski pravljenom depou, več u jednoj od kan-celarija (parketni pod, drvenom pregradom je prostor odijeljen od drugih prostorija u zgradi, otvori su izloženi svjetlosti, vrijedne kata-starske mape su smještene u starim drvenim ormarima preuzetim iz registrature, itd.) Sami depoi ni u zgradama koje su namjenski radene ili adaptirane za arhive, nisu u potpunosti bezbjedni sa stanovišta
opasnosti od požara (nemaju metalna vrata, nalaze se u gusto naseljenim gradskim jezgrima, često u neposrednoj blizini restorana i kuhinja22), ili od prokišnjavania (objekti sa ravnim krovom ili spoj izmedu zgrada u starom gradskom jezgru Kotora, uglavnom loše uradena i termička izolacija i ona protiv kiše).
Sam postupak bezbjednog preuzimanja arhivske grade, u smislu njene dezinfekcije, dezinsekcije i deratizacije, nemoguce je ostva-riti u postojecim objektima, čime se dovodi u opasnost več postojeca grada.
Naravno, regulisanje propisane temperature i vlažnosti u de-poima nije sprovedeno, osim što su dvije zgrade Arhiva, u Kotoru i Cetinju, opremljene potrebnim uredajima, koji su potpuno ili djelimično van funkcije.
Veliki problem postoji u svim odsjecima Državnog arhiva i kada je riječ o smještaju grade u propisanim arhivskim policama ili arhivskim kutijama. Ovaj problem je manje izražen u područjima gdje se nakon katastrofalnog zemljotresa uz sanaciju objekta uspjela obezbjediti odgovarajuča oprema, shodno tadašnjim dostignučima i standardima na polju arhivistike, pa ovi arhivski odsjeci imaju metalne police i večina grade je u arhivskim kutijama. Procenat arhivske grade koja je u Državnom arhivu smještena u arhivskim kutijama kreče se od 70% do 85%23, što svakako nije zadovoljavajuče, posebno što treba imati na umu da Državni arhiv ima samo nešto preko 9 km arhivske grade u svojim depoima! U skorije vriieme se radi na tome da se obezbjede sredstva za nabavku nekiselih kutija, makar za odsjeke sa najstarijom arhivskom gradom. Problem propisnog smještaja grade više je izražen u arhivskim odsjecima koji su ustanovljeni i počeli su sa radom nakon reformisanja i centralizacije arhivske službe Crne Gore 1992. godine, u kojima se još uvijek nalaze drvene police za smještaj znatnog dijela grade, depoi u ovim zajedničkim objektima u večini slučajeva nisu propisano odjeljeni i obezbjedeni, ne postoji odvojen prostor za prijem grade i za njenu propisnu pripremu za odlaganje u depoe, ne vrši se kondicioniranje i sl.
Drastični primjeri ležernosti kako rukovodstva Državnog arhiva, tako i odgovornih organa u državi kada je riječ o sprovodenju preventivnih mjera da bi se preduprijedila katastrofa, najbolje se ogledaju na nekim zapanjujučim primjerima kao što je nepostojanja atesta za struju u arhivskim zgradama (npr. zgrada Istorijskog arhiva u Kotoru), ili nepostojanja savremene opreme za otkrivanje požara i brze intervencije24, dotrajale vodovodne instalacije, večina odsjeka nema osoblje za održavanje čistoče ili se ono povremeno angažuje, ne postoji video nadzor, izdaju se originali čak i najstarije grade na coriščenje, vrši se njeno kopiranje obično na kseroks-aparatu25, ne-dosljednost u poštovanju Zakona o zabrani pušenja na javnim mje-stima, i sl.
Što se tiče mjera konzervacije i restauracije, u okviru Državnog arhiva Crne Gore nakon 1992. godine formiran je Sektor za tehničku zaštitu arhivske grade. lako je u prvih par godina pažnja bila usmje-rena na organizovanje ovog odjela za tehničku zaštitu arhivske grade, tj. za konzervaciju i restauraciju, mikrofilmovanje arhivske grade i knjigoveznicu, danas se može konstatovati da je malo što od tog am-
22.	Drastičan primjer je Arhivskog odsjeka u Kotoru, gdje se na zidove prijemnog odjeljenja i dva depoa naslanja kuhinjski prostor restorana sa grilom. U jednom od tih depoa smješten je i jedan dio stare arhivske grade Odsjeka Istorijski arhiv Kotor.
23.	Izvještaj o arhivskoj djelatnostistr. 235.
24.	Postoje samo hidranti i ručni aparati za gašenje požara prahom koji se neredovno servi-siraju, čak sa pauzom od više godina, iako je obaveza srevisiranja svakih 6 mjeseci.
25.	Zbog nedostatka mikrofilmovanih kopija ili digitalizovanih u arhivskim odsjecima se krši Odluka Stručnog kolegijuma Državnog arhiva od 22. marta 1996. (br. 02-396, 9. april 1996) donesena na osnovu Zakona o državnim službenicima Crne Gore (čl. 53, RCG 45/91) da se zabranjuje kopiranje arhivske grade koja je nastala do 15. maja 1945. godine.
26.	Izvještaj o arhivskoj djelatnosti,^ str. 238.
27.	U stručnoj literaturi još u 19. vijeku mogu naci podaci eminentnih naučnika kao što je Konstantin Jiriček koji govore o velikom oštecenju kotorske arhivske grade. Dakle, ta oštecenja, bez obzira na poboljšane uslove za smještaj i arhivske i bibliotečke grade, posebno nakon 1979. godine, nisu na odgovarajuci način i u obimu u kojem bi to trebalo raditi sanirana, a poznato je da taj proces napreduje i širi se i na onaj materijal koji ranije nije bio zahvacen oštecenjem. U smislu preventivne zaštite alarmantno je da ne postoje detaljni registri arhivske i bibliotečke grade koja je pohranjena na području Kotora, grada svjetske kulturne i prirodne baštine, a potom precizne evidencije o stanju ovog materijala sa odredivanjem prioriteta i metoda njegove zaštite. Zabrinjavajuci je podatak da je tako mali procenat ovog materijala konzerviran i restauriran, kao i da nije mikrofilmovan. Ovo pokazuje koliko je briga o ovom segmentu kulturne baštine Kotora i Crne Gore na vrlo niskom stupnju. (Snežana Pejovic, O Zaštiti i valorizaciji arhivske i bibliotečke grade koja se nalazi uKotoru, u: «Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru», god. LIII, Kotor, 2005, str. 349-370.)
28.	Državni arhiv u Kotoru, kasnije Istorijski arhiv Kotor.
29.	Snežana Pejovic, O Zaštiti i valorizaciji arhivske i bibliotečke grade....
30.	U okviru granta Štajerske vlade u okviru njihovog programa „Know-How", izvršena je digitalizacija najstarijeg svežnja manuskripata notarskih spisa (1326. god.), kao i svežnja iz Biskupskog arhiva Kotor (1443. god.), njihova konzervacija i uradene su reprografske kopije obije knjige.
bicioznog plana realizovano. lako je ovo trenutno jedina radionica u Crnoj Gori za tehničko-tehnološku zaštitu papira, ona oskudjeva u kadru, opremi, potrebnom materijalu za rad, a neophodno bi bilo formirati hemijsko-biološku i fizičku laboratoriju. U okviru ovog Odjeljenja, sa oskudnom opremom, sredstvima za rad i kadrom, godišnje se konzervira, odnosno restaurira oko 8.000 dokumenata. Velik procenat oštecene grade nalazi se u fondovima Odsjeka za sredivanje i obradu starog perioda - Cetinje. Taj procenat se krece od 40 - 50%26. Takode je kritično stanje i sa najstarijom arhivskom gradom u Istorijskom arhivu u Kotoru. U periodu oc 1 2000. do 2003. godine za potrebe Kotorskog arhiva izvršena je restauracija upravno-političkih spisa (3 rukopisna svežnja, 18. v.) i autrougarskih karata i manuala katastarskih opština Kotor i Tivat27.
Medutim, podaci o potpunom odsustvu organizovane i planske brige države, a i arhiva u pogledu sprovodenja ovakvog vida zaštite arhivske grade najevidentniji su kada se pogleda što je od 1949, kada je osnovana prva arhivska institucija u Crnoj Gori28, do danas preduzeto na najstarijoj i vrlo oštecenoj arhivskoj gradi. U Odsjeku Istorijski arhiv Kotor, od ukupne količine sudsko-notarskih spisa, fonda jedinstvenog po starosti i značaju za Crnu Goru i njeno okruženje, konzervirano i restaurirano je do danas (u laboratorijama u i van Crne Gore) svega 0,5% cjelokupnog fonda. Ili, kod takode značajnog arhivskog fonda - Upravno-politički spisi Mletačke uprave u Kotoru (1684-1797), koji su uglavnom u vrlo lošem stanju, samo oko 15% grade je konzervirano i restaurirano29.
Što se tiče mikrofilmovanja i digitalizacije arhivske grade u Državnom arhivu, ona se ne obavlja. U okviru istog Odsjeka za tehničku zaštitu postoji i mikrofilmska laboratorija koja na žalost ne radi. U nedostatku organizovanih mjera mikrofilmovanja i digitali-zovanja arhivske grade, treba istaci pozitivan primijer samoinicijative Odsjeka Istorijski arhiv Kotor, gdje je relativno skromna kompjuter-ska oprema koja je dobijena isključivo donacijama, uz dodatno angažovanje i samoinicijativu zaposlenih, upotrebljena da se gotovo u cjelosti digitalizuje najošteceniji dio austrougarskog katastra, koji se trenutno najviše koristi30.
Dakle, Crna Gora ne posjeduje mikrofilmovane ili digitalizo-vane kopije čak ni svog najstarijeg i najvrednijeg arhivskog kulturnog nasljeda, što je bila njena obaveza da izvrši i prema planovima za slučaj opasnosti u bivšoj jugoslovenskoj federaciji!
Uz sve rečeno treba dodati da arhivski odsieci nemaju na odgovarajuci način rješen nadzor objekata, bilo da su u pitanju stražari ili video nadzor. Postoji veliki rizik za oštecenje ili čak kradu arhivskih dokumenata. To je posebno izraženo u Istorijskom arhivu Kotor, kao i u drugim odsjecima na Crnogorskom primorju, koji imaju izrazito mali broj uposlenih, a veliki broj korisnika, posebno u zadnjih nekoliko godina radi intezivnijeg korišcenja stare katastarske grade. Kontrola od oštecenja ili krade je praktično nemoguca!
Posebno treba naglasiti da je faktor rizika za arhivsku gradu, posebno za onu u primorskim arhivima, posebno visok tokom turističke sezone. Osim višestrukog povečanja broja stanovništva u gradskim jezgrima, intezivnijeg rada restorana i kafica koji su u nepo-srednoj blizini arhiva, povecanja rizika od požara zbog visokih tem-
peratura, posebnu opasnost predstavljaju razne kulturne manifestacije na otvorenom, kada se, kako je slučaj u Kotoru, traže za upotrebu i arhivske prostorije (za TV prenose, fotoreporteri za snimanje, pri-zemlje Arhiva za privremeno odlaganje pozorišnog mobilijara i sl.), sa obrazloženjem da se radi o dogadajima od opšteg interesa!
Arhivsko kulturno blago u Crnoj Gori nije valorizovano i nije izvršena njegova kategorizacija, što je dodatna otežavajuča okolnost u procesu kreiranja planova za vanredne situacije u kojima se, na osno-vu ovog preduslova, predvidaju prioriteti zaštite i posebne potrebe za odredene vrste arhivskog materijala.
Kada se i govori o mjerama sigurnosti i zaštite u arhivima, posebno u ovom periodu tranzicije, obično se zaboravlja na zaštitu ljudi koji rade sa arhivskom gradom i to po pravilu u vrlo otežanim i ne-propisnim uslovima, pogubnim za njihovo zdravlje. lako Crna Gora ima Zakon o zaštiti na radu, koji je inoviran i uskladen sa evropskom legislativom (usvojen 2004.) njegove odredbe nisu inkorporirane ni u postoječi Zakon o arhivskoj djelatnosti, pošto je na snazi još uvijek onaj iz 1992, niti su se u meduvremenu donosili pravilnici u Državnom arhivu koji bi implementirali i odredbe ovog zakona. Je-dnom riječju, večina uposlenih u Državnom arhivu, a takode i kod drugih imalaca arhivske grade u Crnoj Gori, radi u vrlo otežanim uslovima krajnje opasnim po zdravlje. Politika zapošljavanja koja se sprovodila u prethodnom periodu u Državnom arhivu, a to je ne-plansko povečanje broja uposlenih u nekim arhivskim odsjecima, cadrovsko slabljenje odsjeka koji zbog prirode arhivske grade i/ili zahtjeva korisnika imaju potrebu za daleko večim brojem uposlenih i njihovom složenijom obukom, niske plate, su faktori koji dodatno usložnjavaju uslove rada.
O mjerama za preventivnu zaštitu arhivske grade koja je trajno pohranjena u okviru drugih institucija, kao što su crkve, muzeji, biblioteke, vrlo je teško govoriti sa stanovišta arhivske službe Crne Gore s obzirom na to da se ovdje zapravo radi o depoima ili skladištima sa arhivskim materijalom koji nisu registrovani kao posebne arhivske institucije. Prema tome, taj arhivski materijal dijeli sudbinu drugog kulturnog blaga koje je vlasnost ovih privatnih i državnih institucija i nadzor od strane Arhiva je otežan ili nemoguč.
Što se tiče vjerskih zajednica u Crnoj Gori31, za pojedina crkve-na spremišta sa večom količinom najstarijih arhivalija, odomačio se u stručnoj i naučnoj javnosti i literaturi naziv crkveni arhivi32. Medutim, postoječi status crkvenih arhiva organizaciono uklopljenih u crkvenu administraciju, veoma je nepovoljan, izmedu ostalog, za plansku i dosljedno sprovedenu zaštitu arhivske grade. Ta nepovoljnost obično se ogleda u permanentnom nedostatku crkvenih ili državnih sredsta-va koja bi se izdvajala i usmjeravala za njen adekvatan smještaj, opre-mu i tehničko-tehnološku zaštitu, na obezbjedenje stručnog kadra i sl.
Naveščemo za sada kao najbolji primjer Biskupski arhiv Kotor (posjeduje arhivske fondove u kontinuitetu od 1434. godine do danas), iako je to još daleko od optimalnih uslova i propisane brige o arhivskoj gradi. Zahvaljujuči ulaganju Katoličke crkve u popravak svojih objekata u Kotoru, što je intezivirano nakon zemljotresa iz 1979. godine, Kotorska biskupija je prije par godina dodijelila
31.	Arhivska grada je stvarana i nastaje u okviru pravoslavne i katoličke crkve i islamske zajedni-
ce.
32.	Npr. Arhiv Mitropolije crnogorsko-primor-ske, Arhiv i Biblioteka Srpske pravoslavne crkve Kotor, Biskupski arhiv Kotor, Nadžupski arhiv crkve sv. Nikole - Perast.
33.	Precizna evidencija o tome je uradena za „Vodič kroz arhivsku gradu sa sumarnim inven-tarima muzejskih i crkvenih fondova i zbirki" Istorijskog arhiva Kotor, štampan u Kotoru 1977, dakle dvije godine prije katastrofalnog zemljotresa.
34.	Treba napomenuti da je veliki dio ove viševjekovne vjerske institucije mnogo puta stradao upravo u tim vanrednim prilikama, u ratovima, požarima, kradama i sl. Na primjer, poznato je da je veliki dio grade uništen tokom Drugog svjetskog rata, premda uništavanja imamo i kasnije, kao npr. 1952. godine spaljeni su manastirski arhiv i biblioteka u manastiru Morača.
35.	Obično nije obezbjeden adekvatan prostor za smještaj arh. grade, ona nije odložena u arh. kutije i na metalne stalaže, nije obezbjedena posebna prostorija, nema stručnih lica za sredivanje i obradu arh. grade, itd.
namjenski adaptiranu zgradu od 170 m2 za svoj centralni arhiv. Takode, i biskup je naknadno obezbjedio adekvatnu opremu (kom-pakt-sistem arhivskih stalaža), a dobijene su kao pomoč i arhivske cutije i fascikle od Državnog arhiva Hrvatske, tako da ovdje imamo osnovne preduslove da se zaštiti taj vrijedni materijal i sprovede odredena priprema za vanredne situacije. Medutim, znatan dio grade Katoličke crkve u Crnoj Gori sa područja Kotorske biskupije čuva se u župnim crkvama (uglavnom datira od 16. do 19. vijeka)33 i uslovi smještaja i zaštite su uglavnom ispod osnovnih minimuma.
Nezadovoljavajuče stanje je sa gradom pravoslavne provenijen-cije koja je pohranjena u Mitropoliji crnogorsko-primorskoj na Ce-tinju ili u pravoslavnim crkvama na teritoriji Črne Gore34. U Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Kotoru (materijal s početka 18. vijeka), zahvaljujuči zemljotresu 1979. godine obezbjeden je namjenski prostor za smještaj arhiva i biblioteke, ali bez adekvatne opreme, tako je ovaj materijal za sada samo djelimično zaštičen od raznih rizika i ubrzanog propadanja.
Slična situacija je i sa arhivskom gradom Islamske vjerske zaje-dnice, koja ne posjeduje jedan centralni arhiv, več se grada čuva na više mjesta (u Mešihatu Islamske zajednice u Crnoj Gori, kao izvršnom organu i u odborima Mešihata u nekim gradovima Crne Gore) u takode nepropisnim uslovima.
Moglo bi se reči da je nešto bolja situacija u pogledu brige o onoj arhivskoj gradi i uslova njenog smještaja, koja se nalazi u mu-zejima i bibliotekama, jer je ona dio stručne brige o eksponatima ili bibliotečkom materijalu. Ipak, uprkos postojanju profesionalne svije-sti kako treba sprovoditi brigu o zaštiti, u največem broju slučajeva nizak budžet je glavni faktor koji ometa da se obezbjede adekvatni uslovi i za arhivsko kulturno blago koje je u posjedu ovih srodnih institucija35.
Najviše zabrinjava situacija kada je u pitanju sprovodenja mje-re preventivne zaštite arhivske grade u registraturama. Smatramo da je na ovom planu vrlo malo uradeno i sa nivoa Državnog arhiva, nadležnih državnih organa i samih stvaraoca i imalaca grade. Zato je potrebno hitno djelovati i osavremeniti metode nadzora nad registra-turama i procese zaštite ove grade, odrediti prioritete po principu i načinu njihove valorizacije i kategorizacije, podiči nivo svijesti odgovornih i uposlenih o njihovoj obavezi da brinu o ovom materijalu prema važečim zakonima i da ih dosljedno sprovode. Posebno treba na državnom nivou stvoriti prostorne, stručne i sve neophodne pre-duslove da se arhivska grada, po isteku rokova čuvanja, registraturski sredena, preuzima i smješta u Arhiv, a ne da zbog ograničenih smještajnih kapaciteta Državnog arhiva, bude izložena raznim fakto-rima rizika u neprimjerenim skladištima. Možda bi trebalo razmisliti da se kao obaveza stvaralaca i imalaca, uz Pravilnik o kancelarijskom poslovanju, u registraturama prave i planovi za preventivnu zaštitu i zaštitu arhivske grade u vanrednim okolnostima. S obzirom na osku-dna finansijska sredstva u kulturnim institucijama u Crnoj Gori i u konkretnom slučaju u Državnom arhivu, bilo bi uputno dio tereta preventivne zaštite, kao na primjer mikrofilmovanje grade ili konzer-vaciju najvrednijih dokumenata, prebaciti na neke od registratura, jer mnoge od njih raspolažu daleko večim budžetom nego što su izdvajanja za arhivsku službu i arhive u Crnoj Gori.
Državna strategija Crne Gore u oblasti vanrednih situacija i njena implementacija u arhivsko zakonodavstvo
Tranzicioni procesi u Crnoj Gori obuhvatili su reformu vojske i policije, pa su i aktivnosti za ponašanje u vanrednim situacijama na državnom nivou korijenito izmjenjene. Ministartsvo unutrašnjih po-slova i javne uprave pretrpjelo je značajne promjene u pogledu organizacije i nadležnosti. U okviru pet upravnih oblasti u kojima ovo ministarstvo ostvaruje svoje upravne funkcije je i Oblast vanrednih situacija i civilne bezbjednosti. Tako je, kao organizaciona jedinica Ministarstva, formiran Sektor za vanredne situacije i civilnu bezbje-dnost sa načelnikom na čelu. Ovaj sektor vrši poslove i zadatke u skladu sa Zakonom o zaštiti od požara i drugim zakonima i podzakonskim aktima, koji regulišu oblasti upravljanja u vanrednim situacijama, zaštite i spašavanja, upravljanja rizicima i sanacijom posljedica u vanrednim situacijama sa ciljem sprečavanja i otklanjanja opasnosti od svih rizika vanrednih situacija, kako prirodnih, tako i tehničko-tehnoloških, kao i nuklearnih, hemijskih, bioloških i radioloških kontaminacija, nad ljudima i materijalnim dobrima i brine o tehničkoj zaštiti objekata, a posebno objekata od šireg društvenog interesa36. Crna Gora je nakon Slovenije jedina zemlja u regionu koja je donijela i važan dokumenat, Strategiju nacionalne bez^bjednosti Crne Gore37, (2006. god.) u skladu sa preporukama sadržanim u Strategiji iz Jokohame i planom akcija za sigurniji svijet usvojenim od strane Ujedinjenih nacija. Ovim dokumentom se, izmedu ostalog, reguliše „stvaranje institucionalnih uslova za uspostavljanje harmonizovane mreže postojecih i novih institucija za pravovremeno, organizovano i efikasno djelovanje u vanrednim situacijama u Crnoj Gori, jačanje svijesti gradana o značaju i potrebi organizovanog i efikasnog društvenog djelovanja u vanrednim situacijama, uz aktivno i organizovano učešce samih gradana u tim procesima"38. U okviru regulisanja unutrašnje bezbjednosti predvideno je uz ostalo i „planiranje, organizacija i sprovodenje zaštite istorijskih i kulturnih dobara"39. Strategija predvida aktivno uključenje i organa lokalne samouprave, institucija i pojedinaca i takode predvida sadejstvo u svim akcijama na regionalnom nivou, s obzirom da rizični dogadaji obično ne pogadaju samo jedno mjesto ili državu, vec su to obično katastrofe širih, regionalnih razmjera. U meduvremenu su usvojena i potrebna zakonska akta, kao što je Zakon o zaštiti i spašavanju, (2007. god.), koji reguliše spašavanje „i kulturnog nasljeda od posljedica prirodnih nepogoda, požara, epidemija, epizootija, epifitotija i drugih nesreca odnosno rizika"40.
Prema tome, kod planiranja zaštite i spašavanja osnovni dokumenat za upravljanje vanrednim situacijama u Crnoj Gori je Nacionalna strategija. Zakon obavezuje da se planovi za zaštitu i spašavanje donose na nivou države, tzv. nacionalni akcioni planovi, potom su predvideni opštinski planovi, kao i pojedinačni planovi privrednih društava, drugih pravnih lica i preduzetnika. Ministarstvo unutrašnjih poslova, izmedu ostalog daje saglasnost na planove i utvrduje programe za opremanje i razvoj sistema zaštite i spašavanja u Crnoj Gori, daje uputstva za upravljanje u zaštiti i spašavanju i predlaže mjere učesnicima zaštite i spašavanja, vrši inspekcijski nadzor nad objekti-ma i instalacijama u vezi primjene mjera zaštite od požara, eksplozija
36.	http://www.mup.vlada.cg.yu/vijesti.php?ak cija=rubrika&rubrika=10
37.	http://www.gom.cg.yu/files/1170082263. doc
38.	http://www.vlada.cg.yu/minunutr/index.
39.	http://www.vlada.cg.yu/vijesti.php?akcija= vijesti&id=152972.
40.	"Zakon o zaštiti i spašavanju", http://www. gom.cg.yu/files/1207919995.doc.
i drugih rizika koji mogu ugroziti ljude i materijalna dobra41.
Dakle, zadnjih par godina Crna Gora je preduzela značajne korake u pogledu donošenja zakonske regulative za djelovanje u van-rednim situacijama i postavila temelje državne strategije na ovom planu u skladu sa zahtjevima Evropske unije i Ujedinjenih nacija. Osim toga, nakon dobijanja nezavisnosti, Crna Gora je potpisala i čitav niz konvencija UN iz različitih oblasti, pa i onih iz ob asti zaštite kulturnih dobara42.
Medutim, postavlja se pitanje koliko je javnost u državi upoz-nata sa svim ovim procesima i što se uradilo da ove važne mjere, posebno one iz Strategije nacionalne bez^bjednosti, postanu obavezujuče i zažive u praksi.
Crna Gora, kao mlada država koja se ubrzano sprema za ulazak u Evropsku uniju, zbog brzine procesa pridruživanja često formalno donosi mnoga zakonska rješenja. Implementacija mjera u prevenciji i zaštiti od vanrednih situacija nije stvar koja može da trpi preveliko odlaganje. Ipak, sudeči prema stanju u Državnom arhivu, kao i u drugim institucijama koje brinu o kulturnom nasljedu, Nacionalna strategija nije uopšte predstavljena, niti je sa nivoa države nametnuta obaveza da ove institucije hitno pristupe izradi sopstvenih, pojedinačnih planova. Što se tiče arhivske službe u Crnoj Gori i Državnog arhiva, sada je pravi trenutak da se pozabavimo i ovim važnim pitanjem i da se to zakonski reguliše, s obzirom da je uraden Nacrt Zakona o arhivskoj djelatnosti i sam zakon je u završnoj fazi i pred usvajanjem.
Zaključak
41.	iSsto, čl. 37, str. 10.
42.	Što se tiče pitanja zaštite kulturnih dobara, Crna Gora je, takode, proslijedila instrumente suckesije (20. aprila 2007.) za slijedeče konvencije, sporazume i protokole UNESCO: Konvencija za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba sa vezom za izvršenje konvencije, usvojena 14. maja 1954. g. u Hagu; Protokol prvi za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba, izraden 26. marta 1999. u Hagu; Protokol drugi za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba, izraden 26. marta 1999. u Hagu; Konvencija o sredstvima zabrane i spriječavanja nelegalnog uvoza, izvoza i transfe-ra vlasništva kulturnih dobara, usvojena 14. novembra 1970. u Parizu; Konvencija za zaštitu svjetske kulturne iprirodne baštine, usvojena 16. novembra 1972. u Parizu. Od Sporazuma otvo-renih samo za zemlje članice, koji su potpisani i ratifikovani i od strane Crne Gore, (stupanje na snagu 6. juna 2006.) je i Evropska konvencija o kulturi.
http://www.gom.cg.yu/files/1179506446.pdf.
Očigledno je da su okolnosti u Crnoj Gori, u postupku pridruživanja Evropskoj uniji, sazrele da se izade iz nedefinisanog i dosta konfuznog načina življenja koji je obilježio tranzicione procese u protekle skoro dvije decenije. Nacionalna strategija za vanredne situacije, uz sve ostale medunarodne konvencije, sporazume i sl. o zaštiti kulturnog blaga, potpisane od strane Crne Gore, obavezujuča je i za arhive, kao pravne subjekte i arhivsku službu uopšte. Pitanje je koliko je rukovodstvo Državnog arhiva, kao i Ministarstvo kulture, sporta i medija, kao nadležni organ za pračenje zakonitosti rada Arhiva, u ovom trenutku svjesno da je primarna dužnost arhiva da shod-no medunarodnim standardima i preporukama zaštiti i osigura arhivsko nasljede i omoguči njegovo bezbjedno koriščenje. Takode, koliko su oni svjesni da je i u Državnom arhivu i kod ostalih imalaca zaštita i bezbjednost arhivske grade na vrlo niskom stupnju i u kojoj mjeri sagledavaju postoječe i potencijalne rizike za njenu dugoročnu bezbjednost? Generalno Crna Gora i odgovorni organi vlasti treba hitno da se pozabave stvaranjem podesnog ambijenta u državi, koji bi doprinio večoj brizi i zaštiti arhivske grade (kao na primjer, hitno rješavanje legislative, ne samo arhivske, kako bi se spriječilo uništavanje i otudivanje kulturnog blaga, kontrola tržišta antikvitetima na što se ne obrača pažnja, izgradnja savremenih i namjenskih objekata, razvoj radionice za konzervaciju, mikrofilmovanje i digitalizaciju, podizanje nivoa obučenosti kadra, itd.) Druga važna stvar Je da u ovom trenutku Crna Gora mora da obezbjedi pozamašnu finansijsku potporu i investira u Državni arhiv, kako bi se stvorili elementarni uslovi kako
u Arhivu, tako i kod ostalih imalaca za sprovodenje mjera primarne zaštite arhivske grade i na toj osnovi da se pristupi njenoj dugoročnijoj zaštiti kroz izradu planova za vanredne situacije. Prijedlozi stručnih timova iz kulturnih institucija u Crnoj Gori u izvještaju «Stanje kulturne baštine u Crnoj Gori»43 su da se hitno mora u okviru Ministar-stva kulture, sporta i medija organizaciono i kadrovski ojačati Sektor za kulturnu i prirodnu baštinu i tako obezbjediti efikasnije ostvari-vanje nadzora nad zakonitošcu rada institucija koje se bave zaštitom kulturnog blaga. Treba raditi na stvaranju svih preduslova da se u zaštiti kulturnog blaga u Crnoj Gori implementiraju najnovija medunarodna saznanja i iskustva.
Na žalost, očigledno da u Crnoj Gori još uvijek ne postoji svjest o potrebi za urgentno djelovanje u ovom pravcu i čini se da je u ovim okolnostima planiranje zaštite arhivske grade za slučaj opa-snosti obaveza na koju se zaboravilo.
Postojeca organizacija arhivske službe u Crnoj Gori, iako postoji centralizovana institucija Državnog arhiva, nije podesna da se donese jedinstven plan za vanredne situacije s obzirom na to da su uslovi u arhivskim odsjecima vrlo različiti počev od vrste arhivske grade koju posjeduju i njenog značaja, starosti, oštecenja i sl., potom geografskih i klimatskih faktora gdje se nalaze odsjeci, do različitih uslova smještaja, gazdovanja arhivskim objektima, njihove različite opremljenosti, različitog nivo obučenosti arhivskog kadra, broja zaposlenih koji nije u skladu sa realnim potrebama arhivskih odsjeka.
Zbog svega naprijed rečenog, smatramo da je na planu zaštite kulturnog blaga, a posebno arhivske grade, Crnoj Gori u ovom trenutku neophodna pomoc medunarodne zajednice, kako u edukaciji i obuci svih subjekata koji su uključeni u njenu zaštitu (organa, organizacija, NVO sektora, šire javnosti), tako i u obezbjedivanju solidne materijalne potpore za donošenje i implementiranje svih kratkoročnih i dugoročnih panova zaštite, pa i onih za vanredne situacije. U skladu sa Nacionalnom strategijom treba razmišljati i o zajedničkim projektima zaštite i bezbjednosti arhivkse grade na regionalnom ni-vou.
Literatura i izvori
Antovic, Jelena, Primjeri uništenja arhivske grade u zemljotresu 1667. godine i iskustva Istorijskog arhiva u K^otoru poslije 15. aprila 1979. godine, u: «Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru», god. XXXIII-XXXIV, Kotor 1985-1986, str.147-161.
Guidelines on Disaster Prevention and Control in Archives, International Council on Archives, December 1997, No. 11.
«Državni arhiv-Istorijski arhiv Kotor (DA IAK)», Opština Kotor, CLXXX, 847
DA IAK, Upravno-politički spisi Mletačke uprave (UPM) III, 22, 22/t.
DA IAK, Sudsko notarski spisi (SN) CVII, 987, 987/t, 991. http://www.gom.cg.yu/files/1170082263.doc
43. «Stanje kulturne baštine u Crnoj Gori», Po-
http://www.gom.cg.yu/files/1179506446.pdr	dgorica 2006.
http://icom.museum/mep.html
http:/ / www.mup.vlada. cg.yu/vijesti.php?akcij a=rubrika&rubrika= 1 0
http://www.vlada.cg.yu/minunutr/index
http://www.vlada.cg.yu/vijesti.php?akcija=vijesti&id=152972
Izvještaj o arhivskoj djelatnosti u Crnoj Gori (R^eport on archival activity in Montenegro),/ Snežana Pejovic, Srdan Pejovic, Smiljana Radusinovic, u: Stanje kulturne baštine Crne Gore, Podgorica 2OO6, p. 181 - 250.
Mihailovic, Jelenko, Seizmički karakter i trusne katastrofe našeg Južnog Primorja, Srpska akademija nauk, Beograd 1947, str. 17.
Miloševic, Miloš, Arhivska grada o zemljotresima u K^otoru i okolini, u: Kulturna baština Balkana i seizmički problemi, R^adovi sa simpozijuma, Bu^va^, 15. i 16. IV1982, Titograd 1983, str. 89 - 113.
Pejovic, Snežana, O Zaštiti i valorizaciji arhivske i bibliotečke grade koja se nalazi u K^otoru, u: Godišnjak Pomorskog muzeja u K^otoru, god. LIII, Kotor, 2005, str. 349-370.
Preservation Leaflets, http://www.nedcc.org/resources/introduction. php
Stanje kulturne baštine Crne Gore, Podgorica 2006.
Uvodna riječ predsjednika Organizacionog odbora dr Slavka Mijuškovica, u: Kulturna baština Balkana i seizmički problemi, R^adovi sa simpoz^ijuma, Budva, 15. i 16. IV 1982, Titograd 1983.
Vodič kroz arhivsku gradu sa sumarnim inventarima muzejskih i crkvenih fondova i z^birki, Kotor 1977.
Zakon o opštenarodnoj odbrani, u: «Službeni list SFRJ», br. 21/82.
http://www.mp.gov.si/fileadmin/mp.gov.si/pageuploads/2005/ PDF/uradni_listi/00000218.pdf
Zakon o zaštiti i spašavanju, http://www.gom.cg.yu/files/1207919995. doc
Zakon o zaštiti na radu, «Službeni list RCG, br. 79/2004.