Kognitywna definicja Peruna: Etnolingwistyczna proba rekonstrukcji fragmentu slowianskiego tradycyjnego mitologicznego obrazu swiata Michal Luczynski The author analyses Perun, a supreme Storm-God in Old-Slavic pagan religion and mythology, which is correlated to rock, thunder, lightning and rain, war and justice. The author focuses on that problem as a part of Slavic mythology worldviews. Theoretically and methodologically it is based on the model on cognitive definition as proposed by Jerzy Bartminski. Problematyka wi^z^ca si§ z praslowianskim *Perun^ 'bog burzy' zajmuje w ba-daniach nad Slowianszczyzn^ niezwykle istotne miejsce, stanowi^c jeden z centralnych przedmiotow sporu badaczy roznych specjalnosci. Od lat zajmuje si§ nim historycy, j§-zykoznawcy, religioznawcy, archeolodzy i in. Wi^kszosc z nich widzi w nim postac boga suwerennego o konotacjach atmosferycznych lub wegetacyjnych, rozmaicie rozumiej^c jego funkj w panteonie. Badacze rozmaicie postrzegaj^ jego miejsce w panteonie, raz umieszczaj^c go w funkcji wladzy zwierzchniej i magicznej (Gieysztor 1977), innym ra-zem - wojskowej (TonopoB 1961). Niektorzy inni, zwlaszcza dawniejsi autorzy, wr^cz neguje jego istnienie jako bostwa slowianskiego i interpretuj^ go jako starorusk^ hiposta-z§, kalk^ skandynawskiego Thora, zaadaptowanego w funkcji boga druzyny ksi^cej na dworze w Kijowie przez synkretyczne wierzenia starej Rusi (np. Rožniecki 1901). Badania nad tym problemem nie ustaj^, a bogata literatura przedmiotu na ten temat wci^z jest uzupelniana o nowe interpretacje. Tradycyjnie podejmowane pytania o rodzimosc i zasi^g wyst^powania kultu Peruna czy kwestia obecnosci b^dz nie skladnikow obcych (wareskich) w rytuale przysi^gi na or^ž, domniemana praindoeuropejska geneza tej postaci i inne - bodaj dopiero stosun-kowo niedawno zostaly rozstrzygni^te i dzis juž nie ma podstaw w^tpic ani w mozliwosc rodzimosci zewn^trznych form kultu, takich jak formuly magiczne (OeTMCOB 2001), ani w archaicznosc samego bostwa i to, že psl. *Perum kontynuuje form^ pie. dial. *Per5/3unos 'bog-burza'. Dotyczy to rowniez funkcji i znaczenia tego pradawnego bostwa gromu i pio-runow, ktorego militarne kompetencje s^ zrodlowo najwyrazniej uchwytne. Wydaje si§ rowniez, že na ogol nikt nie kwestionuje založen teorii tzw. mitu pod-stawowego, tj. mitu mowi^cego o pojedynku Peruna z zoomorficznym / ofidycznym prze-ciwnikiem (Welesem~Wolosem, žmijem, smokiem) o elementy wszechswiata, takie jak wody, plodnosc, bydlo itp. (MBaHoB, TonopoB 1974; TonopoB 1998; por. Matasovic 1996: 23 n.; Belaj 1998: 67 n.). Co wi^cej, slady tego hipotetycznego mitu s^ obecnie odnajdy-wane nie tylko we wschodnioslowianskim, ale takže w folklorze poludniowoslowianskim - chorwackim, slowenskim itp. (np. MuxaftnoB 1996; Marjanic 2009). Nowsze badania na ten temat niew^tpliwie wskazuj^ na szeroki zasi^g wyst^powania tego archaicznego mo- tywu, a takže rožnorodnošč možliwych transformacji postaci Peruna we wspolczesnym folklorze. Zauwažalne w ostatnim czasie staje si§ zwlaszcza nasilenie badan nad postaci^ Peruna w co najmniej dwoch aspektach: pogl^bionych studiow nad dotychczasowymi, zna-nymi tekstami žrodlowymi wzmiankuj^cymi tego boga oraz proby wyjšcia poza korpus znanych žrodel w poszukiwaniu šladow kultu Peruna poza Slowianszczyzn^. Nowe inter-pretacje najstarszego tekstu wymieniaj^cego postač gromowladcy Antow - „O wojnach" Prokopiusza z Cezarei - to studia A. Lomy (2004) i E.R. Lujana (2008). Pierwsza z wymie-nionych podejmuje jeszcze dawniejsz^ kwesti§ tlumaczenia zwrotu theon mer gar hena / theon mer gar hena 'boga bowiem jedynego/jednego z bogow', ktory mialby šwiadczyč odpowiednio o monoteizmie lub politeizmie ich religii. Druga wydobywa z zapomnienia mniej znany fragment o rytualnych morderstwach dokonywanych przez Antow na Balkanach, ktore možna interpretowač jako form^ ofiary religijnej. Z kolei, fakt wyst^powania w folklorze ludow kaukaskich postaci bohatera Piry, Pi-ryona itp., sklonil kilku badaczy (m.in. Kneta 1985, 2004; AneKceeB 2006) do baczniej-szego zwrocenia uwagi na tamtejszy folklor z nadziej^ odnalezienia tam šladow slowian-skich wierzen i uzupelnienia sk^pych - jak zwyklo si§ uwažač - informacji na temat tego bostwa w rodzimych žrodlach. Tym bardziej že - jak by si§ na pierwszy rzut oka moglo wydawač - wyražne konotacje atmosferyczne i wegetacyjne tej postaci upowažniaj^ do takich wnioskow. Abstrahuj^c od tego ostatniego, ktory opiera si§ tylko i wyl^cznie na pozornej zgodnošci fonetycznej kaukaskich form nuptoH, nupta (od firaun z przejšciem f h p) z form^ slowiansk^, powszechny pogled dotycz^cy slowianskiego Peruna wydaje si§ staly i raczej nie odbiega od tych przedstawianych w nowszych syntezach problematyki tzw. kanonu Wlodzimierza i bostw w nim zgromadzonych1, tzn. nie wychodzi on poza obr^b tradycyjnie powielanych interpretacji i cytowanych materialow. Tymczasem nurt badan etnolingwistycznych, jaki porusza problematyk§ reliktow tradycyjnego šwiatopogl^du we wspolczesnych przekazach folklorystycznych, dostarcza tematyce historycznej metod pozwalaj^cych na uj^cie tego problemu w zupelnie innym šwietle. Metody opisu wypracowane w ramach tego nurtu, jak rowniež podejšcie kogni-tywne zastosowane do rekonstrukcji najstarszych wyobražen, czym dotychczas zajmowali si§ przewažnie historycy, otwieraj^ tu perspektyw§ rekonstrukcji postaci takže i slowian-skiego boga-burzy. Artykul ten jest pošwi^cony zastosowaniu tej metodologii do badania najstarszych postaci mitycznych pošwiadczonych zarowno w žrodlach historycznych, jak i przekazach nowožytnego folkloru. Celem tej pracy jest zatem rekonstrukcja j^zykowo-kulturowego obrazu Peruna jako jednego z bostw panteonu wschodnich Slowian na podstawie tekstow literackich, historycznych i leksykograficznych, pocz^wszy od wczesnego šredniowiecza, a skonczywszy na relacjach etnograficznych 2 pol. XX wieku. Przeprowadzona kwerenda žrodel pozwolila wl^czyč do korpusu tekstow, na pod-stawie ktorych dokonano opisu konotacji teonimu, oprocz znanych i wielokrotnie w hi-storiografii przywolywanych, rowniež nieznane i dotychczas szerzej nie wykorzystywane zapisy historyczne i folklorystyczne. Oprocz wi^c fragmentow staroruskiej „Kroniki Nes-tora", znalazly si§ tu m.in. ludowe bajki wierzeniowe i podania etiologiczne z terenu Rosji, 1 Np. Tera 2005: 5-8. zwi^zane z nowogrodzkimi toponimiami typu Peryn, Perynia Ren, Perunski monaster (dotychczas niemal nie badane pod tym wzgl^dem). Zdecydowano röwniez o wl^czeniu do korpusu zrödel do analizy postaci Peruna cz^sciowo zrekonstruowany niemal niezna-ny fragment prawdopodobnie staroruskiego kazania w formie graffiti z Nowogrodu (patrz Dokumentacja 18), dotychczas w ogöle nie wi^zany z wyobrazeniami o tym böstwie. Roz-szerzenie materialu zrödlowego pozwolilo - jak si§ wydaje - na pelniejsz^ rekonstrukj i lepsze jej oparcie w podstawie materialowej. Wyekscerpowane fragmenty zawieraj^ce nazw^ Perun zostaly nast^pnie poddane analizie semantycznej. Teoretycznie i metodologicznie, praca opiera si§ na zalozeniach lingwistyki kog-nitywnej, wylozonej w szeregu prac badaczy zw. z kr^giem etnolingwistyki lubelskiej -przede wszystkim Jerzego Bartminskiego. Metoda definicji kognitywnej, jak^ tutaj zasto-sowano, zostala opracowana na potrzeby wydawanego od 1995 r. „Slownika Stereotypöw i Symboli Ludowych" (SSSL)2. O przydatnosci tej formuly do etnolingwistycznego opisu demonöw czy innych postaci mitologicznych swiadcz^ dotychczas opublikowane opra-cowania na przykladzie polskich materialöw etnograficznych lub historycznych (zmora, strzyga, planetnik, Szatan i in.). Okazala si§ ona przydatna i z powodzeniem zastosowana w etnolingwistycznym opisie poj^c sfery demonologia. Przedstawione w niniejszym arty-kule wyniki badan s^ pröb^ zastosowania tej metody do rekonstrukcji fragmentu histo-rycznego stanu obrazu swiata - böstwa nominowanego za pomoc^ teonimu Perun. Zasadnicza cz^sc artykulu jest tzw. definicji kognitywn^ leksemu, skladaj^ si§ z a) omöwienia oraz eksplikacji hasla z zastosowaniem podzialu fasetowego; b) dokumentacji hasla, obejmuj^cej wszystkie znane teksty, w ktörych nazwa ta si§ pojawia. W eksplikacji zdecydowano si§ na rozröznienie znaczen leksemu Perun na: 1.1. 'böstwo poganskie', 1.2. 'demon atmosferyczny, planetnik', 1.3. 'diabel, czart, nieczysty'. W dokumentacji zachowa-ny zostal podzial materialu wedlug kryterium gatunkowego, na: kroniki, legendy, bajki, zapisy wierzen itd. Definicja kognitywna nie jest jedyn^ metody opisu etnolingwistycznego tego pola semantycznego, jaki zaproponowano. Na uzytek wydawanego w Moskwie slownika „Sla-vjanskije drevnosti" stosuje si§ schemat opisu postaci mitologicznych3, ktöry przewiduje od kilku do kilkunastu kategorii semantycznych z licznymi podkategoriami i postuluje osobny model definicji dla tej grupy hasel, uwzgl^dniaj^cy specyfik^ i ich wewn^trzn^ struktur^. Zaröwno jeden, jak i drugi model opisu postaci mitologicznych wl^cza kategorie takie, jak nazwa, wygl^d, pochodzenie i transformacje, miejsce i czas pojawiania si§ i dzia-lania postaci. Dotyczy to na ogöl postaci znanych ze wspölczesnego folkloru, do ktörych charakterystyki wykorzystuje si§ duž^ ilosc tekstöw i relacji. Jesli jednak chodzi o pröb^ zastosowania tego modelu do najstarszych postaci folkloru, znanych w przewazaj^cej cz§-sci ze wzmianek w zrödlach historycznych, konieczne okazalo si§ skorelowanie ze sob^ danych z tekstöw historycznych poddanych ekstensywnej i poröwnawczej interpretacji z wykorzystaniem typologicznych ustalen antropologii historycznej, z tekstami folklory-stycznymi. 2 Por. Bartminski 2007: 42-51. 3 CxeMa; por. Bartminski 2007: 50-51, 85. Definicja kognitywna teonimu Perun 1. Eksplikacja Perun wedlug tradycyjnych wierzen ludowych jest bogiem, ktory wywoluje burz^. Rz^dzi pogod^, wstrz^sa chmurami, decyduje, czy pada deszcz, czy grzmi. Latem, w czasie zbiorow i žniw sprowadza burze nad pola. Jest to rosly starzec z siwymi wlosami i g^st^ brod^, jego atrybutem jest bron. W czasie burzy sciga i zabija ni^ swych wrogow. Perun znajduje si§ w burzowej chmurze, ktorej nadejscie zwiastuje burz^ z pioru-nami. Perun zwykle przebywa tež na gorze, w d^bowym lesie, na zalesionym wzgorzu (w d^browie). Tu najlatwiej go spotkac, žeby przekazac mu swoje prosby. Swi^ty gaj jest jego domem, dlatego nie možna go splamic krwi^ ani przemoc^, žeby nie obrazic gospo-darza tego miejsca. Perun przygl^da si§ wiecom i s^dom odbywanym w swi^tym gaju i jest swiadkiem przysi^g skladanych w celu zatwierdzenia pokoju (miru). Tych, ktorzy nie dotrzymuj^ slowa, karze ci^žko smierci^ od wlasnej broni. Na wojnie albo w bitwie dobrze jest zwrocic si§ o pomoc do tego boga i obiecac mu cos ze swojej trzody, wtedy na pewno wyjdzie si§ calo z opresji. Za zwyci^stwo w walce dobrze mu tež podzi^kowac, daj^c mu bydlo i ludzi (jencow), pami^taj^c jednak, žeby wczes-niej nie zbezczescic ich przemoc^ ani žadnym or^žem, aby bog nie czul si§ obražony. 1. Perun 'bostwo poganskie' (nazwa) psl. *Perunt; srus. nepyHt, nepeH, sbulg. nopeBH, nopoyH, spolab. *Pe-ron (> lac. Proue, Prove, Prone); ros. neproH, blr. nepyHt. Augmentativum srus. nepyHM^e (derywaty) teonim (epitet patronimiczny) spolab. *Porenic (> lac. Porenutius, Po-remicius) (etym.) Nazwa zostala utworzona od appelativum psl. *perunt, dosl. 'uderzaj^cy; ten, kto uderza', o budowie rdzen *per- i sufiks -unt, (> ie. *pero(u)nos 'grom' z ie. per(g)-'bic, uderzac'). Ewolucja semantyczna przebiegala w kierunku 'cos, co uderza' (h 'piorun, grom') h 'ktos, kto uderza' (h 'postac mityczna')4 (homonimy) Apelatywa: pol. piorun, polab. peren, perun, kaszub. paron, p'ioren, cz. dial. parom, slow. parom, blr. napyH, blr. dial. nepyH, ukr. nupyH, nepoM, ros. dial. nepyH 'grom, grzmot'. W toponimii: drimonim chorw. nupyH; oronimy serb., chorw. nepyH, bulg. nepuH, nepeH, nepuH; ojkonimy spolab. Perun, Peron, Pyron, Pyrun (> niem. Prohn), bulg. nepuH, serb. nupuH, maced. nepuH. Antroponimy: spol. Piorun, scz. Perun, blr. napyH, bulg. nepyH, napyH, slwn. Perin, Paron. Agionim ros. nepyH. (hiper.) srus. 6ort, aHren, CTape^t, BECt, ros. 3Bepb-3MMAKa, bulg. gag (kohipon.) ukr. Hrim (part.) P. ma (duž^) glow^ 35, zarost (w^sy 1, 35, g^st^ brod^ 34) P. ma bron (palk^ 3b; luk ze strzalami 35) albo žarna 36 lub kamien 7 P. ma zwierz^ta 9a (atryb.) P. jest czerwony, zloty, srebrny 1 P. jest wysoki, barczysty 35 P. jest stary 7, 17, 22 4 OacMep III 246-7; Tpy6a^eB 2002: 197. (agent.) P. pije i je 3c P. swieci / blyszczy 22, 35 P. patrzy na s^d/wiec s^dowy 8c (sprawca) P. sprawia, že jest burza: P. pociera žarnami, powoduj^c grzmoty 36 P. tworzy blyskawic^ 9a, 36 P. rz^dzi niebem, pogod^ 18 (odbior.) P. dostaje zwierz^ta/ludzi 1, 9 (adres.) a) P-a prosi si§ o ratunek na wojnie 9b P-owi kaže si§ ukarac czlowieka smierci^ (od or^ža) 4, 5 (material.) Perun jest z drzewa 1 (lokaliz.) a) P. jest nad wod^ 1, 2, 20b P. jest na l^dzie 5 P. jest na gorze/wzgorzu 2, 8a, 20b-c P. jest w lesie 8b P. jest w posegu 3a b) S^dy s^ tam, gdzie P. 8c Bron (miecze, wlocznie i tarcze) s^ tam, gdzie P. 4c (podob. paral.) P. jest jak czlowiek 2, 7 2. perun 'demon atmosferyczny, planetnik' (nazwa) blr. P'arun, ukr. nepyH, pol. dial. p'eron. (hiper.) blr. dial. box, pol. chlop, ukr. gyx (part.) P. ma bron (strzelb^) 28b (atryb.) P. jest ogromny 28b (agent.) P. lata 28b P. goni / poluje 28b (sprawca) P. blyska, rzuca piorunem / powoduje, že jest burza 29 P. powoduje smierc konia/owiec 29, 32 (adres.) b) P. mowi do czlowieka 28b (lokaliz.) a) P. jest w chmurze 29 (tempor.) P. jest latem 29 (podob. kompar.) P. jest jak wiatr 28b P. jest jak drzewo 28b 3. perun 'diabel, czart, nieczysty' (nazwa) blr. dial. nepyH (agent.) P. ucieka 30 P. chowa si§ (pod czlowieka, drzewo, kamien) 30 (adres.) a) P. rozmawia ze sw. Eliaszem 30 b) P-owi grozi sw. Eliasz 30 (lokaliz.) a) P. jest kolo domu 30 P. jest kolo drzewa 30 P. jest kolo kamienia 30 2. Dokumentacja KRONIKI [1] „nocraBu KyMupH Ha xonMy BHe gBopa TepeMHaro nepyHa gpeBHHa, a rnaBy ero cpe6peHy, a yet 3naT (...) u ^paxy mmi, Hapunro^e a 6orH, u npuBo^axy chhh cboh u gb^epu (...) u ocKBepHHxy 3eMnro Tpe6aMu cboumu" (PVL, 980 r.) [2] „nepyHa ^e noBene (...) Bne^u c ropH (...) Ha Pynan, 12 My^a npucTaBu TeTu ^enbe3eMb. Ce ^e He hko gpeBy qyro^ro, ho Ha nopyraHbe 6ecy, u^e npen^ame cuMb o6pa3oM nenoBeKH, ga Bb3Me3gbe npuuMeTb ot HenoBeK" (PVL, 987 r.) [3] a) „nepyHa (...) noBene Bne^u b BonxoB (...); u b to BpeMa Bmen 6eame 6ec b nepyHa u Hana KpunaTu: «o rope! ox MHe! flocraxca HeMunocTUBHM cum pyKaM»"; u BpuHyma ero b BonxoB." b) „Oh ^e nonnoBe cKBo3e Benun moct, Bep^e ^anu^ro cBoro Ha moct, ero ^e HHHe 6e3yMHuu y6uBaro^eca, yTexy TBopaTb 6ecoM". c) „M 3anoBega HUKoMy ^e hu rge He nopeaTu ero; u uge nugb6naHUH paHo Ha peKy, xoth ^opoH^u BecTu b ropog; onu nepyH npunnH k gepeBy, u oTpuHy u mecToM: «Th, - pene, - nepy^u^, gocHTb ecu en u nun, a HHHe nonnoBu npon», u nnH c cBeTa oKomHee". (PVL, 989 r.) [4] „... u poTe 3axoguBme Me^H co6oro, (...) a Onra BoguBme Ha poTy, u My^u ero no PycKoMy 3aKoHy KnaHmaca opy^beMb cboum, u nepyHoM, 6oroM cbomm, (...) u yTBepguma Mupb." (PVL, 907 r.) [5] a) „ga He uMyTb noMo^u (...) ot nepyHa, ga He y^uTHTca ^mth cboumu, u ga noceneHu 6yguTb Menu cboumu, ot crpenb u ot uHoro opy^ba cBoero" (PVL, 945 r.) b) „A^e nu ^e kto (...) npecTynuTb ce, (...) 6ygeTb gocTouHb cBouMb opy^beMb yMpeTu, u ga 6ygeTb KnaTb (...) ot nepyHa, hko npecTynu cBoro KnaTBy" (PVL, 945 r.) c) „u npuge Ha xonMb, Kge cToame nepyH, u noKnagoma opy^be cBoe, u ^mth u 3onoTo, u xogu Mropb poTe u nrogu ero" (PVL, 945 r.) [6] „... ga uMeeMb KnaTBy ot 6ora, Bb ero ^e BepyeMb b nepyHa (...), u cBouMb opy^beMb ga uceneHu 6ygeM." (PVL, 971 r.) [7] „(...) nepyHb, 6ame y Huxb cTapenmbiM 6orb, co3gaHb Ha nogo6ie nenoBene, eMy^e Bb pyKaxb 6ame KaMeHb MHoro^HHHM aKu orHb, eMy^e hko 6ory ^epTBy npuHomaxy, u orHb Heyracaro^in 3b gy6oBoro gpeBia HenpecTaHHo nanaxy" (Kronika Hustynska5). [8] a) „Przydarzylo si§ zas, že w drodze przybylismy do gaju, ktory jest jedyny w tym kraju, cala bowiem okolica jest plaska. Tam wsrod bardzo starych drzew zobaczylismy swi^te d^by, ktore byly poswi^cone bogu owej ziemi zwanemu Prone". b) „inne bostwa zamieszkuj^ lasy i gaje, jak na przyklad božek starogardzki Prone [lac. Proue, Prove]" c) „Tam co poniedzialek mieszkancy calego kraju wraz z ksi^ciem i kaplanem gro-madzili si§, aby wymierzac sprawiedliwosc" d) „Wejscie do przybytku bylo zakazane wszystkim z wyj^tkiem kaplana i tych, kto-rzy pragn^li zložyc ofiary lub ktorym grozilo niebezpieczenstwo smierci. Tym bowiem nigdy nie odmawiano azylu. Wobec swoich miejsc swi^tych Slowianie odnosz^ si§ z tak^ 5 Mansikka 1922: 114. czci^, že obejscia swi^tyn nie pozwalaj^ zbezczescic nawet krwi^ wroga" (Helmond, Kronika Slowian I 846) [9] a) „Uwažaj^ oni, že jeden tylko bog, tworca blyskawicy, jest panem calego swiata, i skladaj^ mu w ofierze woly i wszystkie inne zwierz^ta ofiarne" b) „kiedy zajrzy im smierc w oczy, czy to w chorobie czy na wojnie, slubuj^ wowczas, že jesli jej unikn^, zlož^ bogu natychmiast ofiar^ w zamian za ocalone žycie, a unikn^wszy skladaj^ j^, jak przyobiecali, i s^ przekonani, že kupili sobie ocalenie za wlasnie ofiar^" (Prokopiusz III 14,23-24) c) „[Sklawinowie] Zabijali zas napotkanych nie mieczem, wloczni^, ani w žaden inny zwyczajny sposob (...) palili nie szcz^dz^c nikogo, zamkn^wszy ich w chatach wraz z bydlem i owcami, ktorych nie mogli zabrac do swego kraju" (Prokopiusz III 38,177) KAZANIA [10] „... TeM^ ^e 6oroM Tpe6oyRHagoyTb u TBopHTb u cHOBeHbcRbift h3hk^ ... nepyHy..." (Slowo sw. Grzegorza, XII-XIII w.8) [11] „M tu Hanama Tpe6bi RHacru ... nepyHa, 6ora ux^. (...) no cBHTeM^ ^e Kpe^eHbu nepyHa oTpuHyma (...). Ho i HoHe no oyRpamaM^ mohhtch eMy npoRHHTOMy 6ory nepyHy" (Slowo jak poganie klaniali si§ idolom, XVI w.9) [12] „npucTynuma r^ ugoHOM^ u Hanama ^pera (...) nepyHy" (Slowo Jana Zloto-usta, XIV-XV w.10) [13] „MOHUHacH (...) nepyHy (...)?" (XVI w.11) [14] „... mohhtch ... nepyHy" (Slowo o Mamaju, XVI w.12) [15] a) „M BepoyroTb b^ nepoyHa" b) „Mohhtch ... nepyHy" (Slowo Chrystolubca13) [16] „Bepyro^e b nepyHy (...)". b) „mohhtch (...) nepyHy" (Zlatan Ciep, XIV-XV w.14) [17] „MHH^e 6oru MHorbi, nepyHa (...) to neHOBe^i 6brnu cyT cTapeumuHbi, nepyHb b EHUHex^" (Slowo i objawienie sw. Apostolow, XVI w.15) [18] „(TO TM HE BE)^E BECB N(E)BO ... N ... PA3BEflPrB ...fl (BO)3flO(yXM) ...nOTP^COm^ OB^A^M PEHE B(Or)^ TO CTBBOPM (Nowogrod, XII w. 16) PROZA [19] „MaMau ^e ^p... Hana npu3biBaTu 6oru cboh nepyHa (...)" (Slowo o Mamaju17) 6 Meyer 1931: 44-45. 7 Prokopiusz, s. 69, 74; por. Labuda 1999: 170. 8 Mansikka 1922: 162. 9 Mansikka 1922: 163. 10 Mansikka 1922: 174. 11 Mansikka 1922: 250. 12 Cpe3HeBcRMM II 920. 13 AHMMROB^ 1912: 374, 377. 14 Mansikka 149, 151. 15 Mansikka 1922: 201. 16 Pbi6aKOB 1987: 687. 17 Cpe3HeBcRMM op. cit. [20] „u npumegt [BonoguMept] Bt KbieBt, m3Óm bch ugonbi, nepyHa (...)" b) „hko npiuge Bt KieBt, ugonbi noBene ucnpoBpe^bi, (...) a nepyHa ^e ugona noBene (...) Bne^u c ropbi no BopuneBy Ha Py^en" c) „npuBneKmu KyMupa nepyHa, u BtBeproma ero Bt flHenpt Bt peKy (...) u nponnbi cKBo3e nopora, u3Bep^e BeTpt Ha 6perb u cTa My ropa u npocnbi oTTone nepyHH ropa" (Zywot zwykly ksi^cia Wlodzimierza, XIV w.18) [21] „u noraHbCKHH 6ora nane ^e u 6ecbi, nepyHa (...) nonpa u cKpymu" (Zywot stary Wlodzimierza19) LEGENDY, APOKRYFY [22] „flBa aHrena rpoMHaH ecTb, (...) enneHcKin cTape^b nepyHt (...) aHrena MonHiuHa" (Biesiada o trzech swi^tych, XV w.20) [23] „to to ohu Bce 6ora npo3Bama (...) nepyHa Ha 6oru o6paTuma" (Chodzenie sw. Bogurodzicy po m^kach, XII w.21) [24] „PagyncH, ynuTenro BtpaxMaHoBt, chh 6o^uu, nopyHa BenuKa, ^pb AneKcaHgpt..." (Aleksandreida, XIII w.22) [25] „Bor He6a u 3eMnu (...) yHu^aeTCH u ocKp6nHeTCH noKnoHeHueMt 6onBaHy nepyHy" (Slowo o sw. Jerzym episkopie, XIX w.23) [26] „Bonmuu chh khh3h CnoBeHa - BonxoB 6ecoyrogHbin u napogen, nroT b nrogex Torga 6bicTb u 6ecoBCKuMu u Me^Tbi TBopH u npeo6pa3yHCH bo o6pa3 nroToro 3BepH KopKogena u 3anerame b Ton pe^ BonxoBe BogHbin nyTb (...). Cero ^e pagu nrogu (...) cy^uM 6oroM oKaHHHoro Toro Hapu^xy u TpoMa ero unu nepyHa HapeKoma (...). nocTaBu ^e oh, oKaHHHbiM napogen, hü^hhx pagu MeHTaHun u co6paHuH 6ecoBcKoro rpagoK Man Ha Mecre HeKoeM 3obomom nepbiHH, uge^e u KyMup nepyH croame. M 6acHocnoBHT o ceM BonxBe HeBernacu rnaronrome: B 6oru cen". (Cvietnik 1665 r.24) [27] a) „Bbin 3Bepb-3MuHKa, ^TOT 3Bepb-3MuHKa ^un Ha ^TOM caMoM MecTe, bot rge Tenepb ckut cbhtom ctout, neproHbcKon. Ka^uHHyro Honb ^TOT 3Bepb-3MuHKa xogun cnaTb b MnbMeHb-o3epo c BonxoBcKoro KopoHu^ro. b) (...) Hobhm ropog cxBaTun 3MuHKy neproHa ga u 6pocun b BonxoB. HepT cuneH: nonnbin He bhu3 no peKe, a b ropy - k MnbMeHb-o3epy; nognnbin k cTopoHy cBoeMy ^unbro - ga u Ha 6eper! c) BonoguMep-KHH3b Benen (...) gbHBona onHTb b Bogy. Cpy6unu ^pKoBb: neproHy u xogy HeT! Ottoto ^Ta ^pKoBb Ha3Banacb neproHbcKoro; ga u ckut To^e neproHbcKun" (Rosja, 1859 r.25) 18 Mansikka 1922: 53-4. 19 Mansikka 1922: 59. 20 Mansikka 1922:305. 21 Mansikka 1922: 287. 22 Mansikka 1922: 304. 23 OunapeT 1865: 42. 24 Katicic 1988: 71-72. 25 Tbicrna neT, c. 50-51. BAJKI [28] a) „Jeden pän l'ubäl zavdy v nedzel'e predemso xuodzic na polovaene. (...) Jaz tu vyxuodzi cärnä xmara i zacynä z daleka grmic. Ten pän patry i vidzi nad rekom jakes velge ptäcysko, co sedzi na kaemenu. Mysli suob'e: nic ne üupuolovälem, tra xuoc to zabic. (...) Tak ten pän prysed do nego, puodnuos i uoglodä, bo nigdy jesce tak'ego ptäka ne vidzäl i padä suob'e: «skuoda näbuoju, tak'e skaradne ptäcysko». b) Jaz tu nägle krykne xtos, zaenem: „ne zaluj, paene, jä juz prez sedem lät za tem ptäkem xuodze i nimuoge guo üupoluovac; jak jes ty merel do nego, tuo jä merelem do cebe; jakbys guo bel ne zabel, tuo jä cebe". Prelok se paenisko, uoglodnon se i zuobäcel pred suo-bom uogrumnego xluopa, jak drevo, ze strelbom, jak kluoda. Bel to p'eron, co zavse poluje na take ptäki skaradne. (...) Peron vzon za reke tego paena i dlugo jesce z nem gädal, "oglodali se strelby, ha puotem (...) uodl'ecal jak v'ater" (Polska26) [29] „byu u paläskax pän. täm bylä kazonnaja z'amlä, l'Ü3'i xa3'ili try dni u pänscy-znu, scytälis'a jany starakazonnyja. jany palova yasudärstvu rabili, a palova pänu. pän ety yonic' na rabotu etyx bäbau, žytka žac' ci buraki sa3ic'. i3e xmarä. xmarä i3e, bliskavica, znou bliskavica, užo xmarä jak räz nadysla, a ety pän, Narkün, kali krykn'a: ty P'arün, a jä Narkün! i bex! kali streliu u xmäru. täk zära iznou zayrymela, blisnula... däu P'arün u kan'ä i kan'ä zabiu. a ety Narkün i astäus'a u žyc'u. i jon užo na etyja bäby käža: bäby, i3ec'o da xäty, bü3'a s'v'äta, mine šče box pakinuu u žyc'u. jä užo vencai väs bizunaväc' n'a büdu. na druyi yot iznou prysou ety 3en, i što yot zalažyu Narkün eta P'arunä s'v'äta, što jon pakinuu jayo žyna s'vec'a" (Bialorus, 1975 r.27) [30] „nepyH no^enbBae Inbro: | Tbl MeHe He yö'em, h nog rpemHoro HonoBeKa cxaBäroca. | InbH npopoK Ka»^: | - rpexi eMy, TOMy HonoBeKy, npomnaK^a, a h ^6e yce payHo y6'ro (...)." (Bialorus28) RELACJE POTOCZNE [31] „Novuogardenses dim idolum q[u]oddam, nomine Perun eo loci quo nunc est monasterium, quod ab eodem idolo Perunzki appelatur, collocatum, in primis colebant, venerabaturque" (S. Herberstein, Zapiski o Moskwie, XVI w.29) [32] „nepyH 3a6uy Biybi. roHunu nacTyxu goBiy i hk 3arpeMino i 3a6uno gBi Biy^i. B Hac MoynbaT, »u nepyH, to 3nuö gyx" (Ukraina30) ZAMÖWIENIA, MODLITWY [33] „O »ugoBCKoM epeTUKe nepyHe" (akta s^dowe, Rosja, 1760 r.31) 26 Matusiak 1881: 641-2. 27 CygHUK 1979: 230. 28 TS 4, 24. 29 RMC 250. 30 E3 XXXIII 190. 31 noKpoBCKMM 1979: 52. FRAZEOLOGIA [34] „fbctm KaTO Ha gaga nepuHa 6pagaTa" (Bulgaria32) ZAPISY WIERZEN [35] „nepyHb uMeeTb öonbmyro ronoBy cb HepHbiMu BonocaMu u raa3aMu, gnMHHyro 3onoTyro 6opogy; oHb BucoKaro pocTa, nneHMCT; Bb neBOM pyKe HocuTb Konnaffb cb crpenaMu, a Bb npaBOM - nyKb. (...) pa3be3^aeTb no He6y Ha oraeHHoö KonecHu^, cb oraeHHbiMb nyKoMb Bb pyKaxb" (Bialorus33). [36] „nepyHb gep^uTb Bb pyKaxb gBa Hpe3BbraaMHo rpoMagHbixb ^epHoBa, TpeTb mmm u ygapaeTb oguHb o gpyroö; TpeHieMb u ygapaMu oHb npofeBoguTb rpoMb u u3BneKaeTb Monrnro" (Bialorus34). ¿rodla Helmond - Helmonda Kronika Siowian, tlum. J. Matuszewski, Warszawa 1974. Labuda G., Siowianszczyzna starozytna i wczesnosredniowieczna. Antologia tekstöw zrödio- wych, Poznan 1999. Mansikka V.J., Die Religion der ostslaven, I. Quellen, Helsinki 1922 Matusiak S., Volksthümliches aus dem Munde der Sandomierer Waldbewohner, „Archiv für slavische philologie", Berlin 1881. Meyer C. H., Fontes Historiae Religionis Slavicae, Berolini 1931. Prokopiusz - Prokopiusz z Cezarei, O wojnach, tlum. M. Plezia [w:] Greckie i iacinskie zrödia do najstarszych dziejöw Siowian, cz. 1, Poznan-Krakow 1952. PVL - noBecmb BpemeHHUx nem no naBpemeBCKOü nemonucuu, MocKBa - ^eHuHrpag 1950. RMC - Herberstein von, S., Rerum Moscoviticarum Commentarii, Synoptische Edition der lateinischen und der deutschen Fassung letzter Hand Bassel 1556 und Wien 1557, München 2007. Rulikowski E., Zapiski etnograficzne z Ukrainy, "Zbior Wiadomosci do Antropologii Kra- jowej", t. 3, 1879 TS - TypaycKU cnoyHUK, 1-5, MiHcK 1982-1987. AHMHKoBb E. B., Ä3bmecmBo u dpeBHxx Pycb, C.-neTep6yprb 1914. BorgaHoBMH A.E., nepeMumKu ^peBHa^o Mip0B03ep^mxy 6enopyccoBb.^mHo^pa