i l ALT Reviste per kultur ALTERNATIVA Reviste e SH.K.SH. “Migjeni” per kulture dhe shkence LUBLANE 2005 Viti XV. nr. I 9W0G oG3S ISSN 0353-7110 Akademik dr. Tom Berisha, Akademik dr. Aleksandar Stipčevič, dr. Shaban Sinani, dr. Skender H. Skenderi, Arben Xhaferi, dr. Fadil Maloku, dr. Martin Berishaj, dr.lrena Šumi, dr.Hannah Starman, dr. Miran Komac, Dr. Milazim Krasniqi, Kryeredaktor dhe redaktor pergjegjes: dr. Martin Berishaj Adresa: SHKSH "Migjeni” Celovška 177, Ljubljana, E maili: Dizajni i kopertines: Albert Shaqiri Redaksia: Tahir Maliqaj, Kryetar i SHKSH “Migjeni” Xhavit Shaqiri, Sekretar i SHKSH “Migjeni” M.A. Alma Bejtullahu, M.A. Zef Ahmeti, M.A. Albert Ramaj, Valentin Batalaku dipl.iur, M.A. Dorian Jano, Kete botim e ndihmoje Ministria e kultures se R.SIIovenise Alternativa izhaja s finančno pomočjo Ministrstva RS za kulturo ISSN 0353-7110 Keshilli botues Alternativa - Reviste kulturore PERMBAJTJA Ne vend te hyrjes apo ndesha e mire - ALTERNATIVE.3 Faktoret qe nxisin shperberjen e shteteve multietnike.9 Kosova- subjekt i čili “pret” dhe kahjet emancipuese.25 Riperseritjet e shpalljes se pavaresise.27 Liberalizmi politik i Ravvlsit- holizmi liberal ne mungese te konceptit politik?.31 Subjekti ne“pritje”.35 Vrojtime dhe mendime te permbledhura mbi shtetin e Kosoves.40 Euforia qe mund te deangazhoje.40 Privim i parimitte vetevendosjes.42 Prej Shqiperise kerkohet rol aktiv dhe qendrim konstruktiv.42 Me hapjen e procesit asgje nuk mund te quhet e perfunduar.43 Vendet e sovranizuara nga ish-Jugosllavia duhet ta mbeshtesin pavaresine e KosoVes.51 Rendesia e trefishte e pavaresise se Kosoves per raportet e shqiptareve dhe serbeve. 54 Lidershipi shqiptar sipas Krist Malokit ne kontekstin aktual.56 Sistemi i organizimit te shtetit shqiptar.60 Rreth lidershipit shqiptar te Kosoves.63 Dimensioni i Shqiperise se krishtere.69 Kodiku i Purpurte i Beratit dhe Kodiku i Arte.69 Kodiku i Arte. 7 1 Si u zbuluan Kodiket e Beratit.71 Historia e mendimit ungjillor.74 Fondi i rralle.76 Karakteri katalog.76 Flistoria e kodikeve.77 Rendesia.78 1 SHKSH “Migjeni” Lublane Sprove per pastertine e gjuhes shqipe.97 Clobalizmi ceshtja e shtetit dhe Kosova.112 Ndikimi i nivelevete autoriteteve vendore dhe nderkombetare ne sistemin gjyqesorte Kosoves.119 Dy dokumente obligative juridike per mbrojtjen kushtetuese te pakicave kombetare ne shtete anetare te Keshillit te Evropes.124 Veprimi dhe rroli i Keshillit te Evropes ne lemen e mbrojtjes se pakicave kombetare.125 Konventa kornize per ruajtjen e pakicave kombetare.131 Karta evropiane mbi gjuhet rajonale apo te pakicave.135 At Zef Valentini - nje albanalog dhe nje albanofil i jashtezakonshem.138 2 Alternativa - Reviste kulturore Ne vend te hyrjes apo ndesha e mire - ALTERNATIVE Te gjithe ne, na bashkonte besnikeria e pandare, te cilen e kishim si barre te arsyes, per te kthye Alternativen ne duar te Iexuesit. Sot, pra po gjalleron Alternativa e dikurshme qe kishte emer, Alternativa, nepermjet te ciles kushtrimonte boten Kosova, Alternativa, te cilen e lexonin shqiptaret kudo qe ishin, e per te cilen u burgoseshin dhe u torturoheshin nga ai regjim qe eshte sot ne banken e te akuzuarve per krime lufte ne Hage. Paraqitja e revistes Alternativa ne letrat shqipe, dhe imponimi i saj ne te menduarit politik te pavarur shqiptare ishte nje ogur i bardhe per fizionomine politike te Kosoves edhe atehere kur Kosova kullonte gjak, edhe sot kur Kosova pret definimin e statusit te saj politik perfundimtare. Jane te rralla revistat kulturore dhe politike ne gjuhen shqipe qe lane gjurme aq te dukshme ne kujtesen kombetare. Nese revistat; “Albania”, “Dielli”, “Shpnesa e Shqypnise” etj. ishin gur themeli per arritjen e pavaresise se Shqiperise, revista Alternativa e Lublanes u be qendrim i qarte politik ne kohe kur spiralja e dhunes arrinte padurueshmerine kolektive te qenjes shqiptare, duke kthjelle mendjen, duke u paraprire proceseve politike dhe ne fund duke e balancuar friken qe kishte hyre ne palce popullit te stervuajtur kosova re. Alternativa si forme e re e te menduarit politik shqiptare rrezoi dhe i theu shtigjet e koncepteve konvencionale te asaj qe ishte ‘‘lule mos e prek” duke i vendosur gjerat ne vendin e vet. Ajo ne pak vite qe doli nuk belbezoje, sepse e kishte te qarte qellimin, ajo nuk caloje sepse ishte koha kur qendrat e vendosjes politike duheshin te kuptojne qarte kerkesat tona. Alternativa ishte shkolle politike, ishte burreri dhe qendrim, thjesht, ishte reviste qe meritonte te lexohet. Ate e udhehiqnin shqiptaret e ketushem, intelektualet dhe politikanet qe u bene pjese e pandashme e historise se re te Kosoves. Sot kur Kosova po hyne ne faze e permbylljes se procesit politik dhe definimit te statusit te saj, Shoqata shqiptare “Migjeni” nga Lublana 3 SHKSH “Migjeni" Lublane po del me Alternative jo me mbush boshllek, per kohen ku ajo mungonte, por po e kthejme Alternativen aty ku ajo meriton te jene. Porosia e Alternatives nga kjo distance kohore dhe hapesinore drejtuar atyre qe jane vu ne balle te proceseve politike ne Kosove sot eshte, qe te bejne URTINE Sl BINDJE POLITIKE per te bere Kosoven shtet dhe per ti cel rrugen asaj ne procesin e integrimit. Tahir Maliqaj, Kryetar i SHKSH “Migjeni" ne Lublane Alternativa - Reviste kulturore Thirrje per bashkepunim! Duke u nisur nga fakti se ka shume kohe qe ne shoqaten kulturore shqiptare »MIGJENI« nuk zhvillohen aktivitetet e pritura nga brezi i ri dhe nga shtresa studentore. Duke cmuar vlerat e juaja ne fushen e krijimtarise letrare dhe shkencore ne diaspore dhe zhvillimin e mendimit shkencor e kritik. Duke cmuar lart potencialet e juaja studentore dhe vizionet tuaja per avancimin e shoqates se juaj kulturore; kam nderin dhe pergjegjesine t'u drejtohem me kete thirrje per bashkepunim. Te nderuar nxenes, študent dhe intelektual shqiptar qe punoni, studioni dhe jetoni ne shtetin e Sllovenise! Shoqata “MIGJENI” pas disa viteve te veshtira ne fushen ekonomike, tani ka arritur qe te konsolidoj radhet e veta me nje kryesi te freskuar dhe rezistente ne pune. Sa i perket anes ekonomike shoqata ka arritur te pavaresohet ne teresi nga xhepi i anetareve dhe donatoreve. Ky eshte nje rezultat i pakontesuteushem Pra, ne teresi eshte bere institucionalizimi ne suaza ligjore te shtetit slloven. Kjo, do te thote se cdo anetar i saj nuk ka obligime materiale ndaj shoqates, por vetem duhet te kontribuojne me potencialin e vet shkencor, kulturor dhe shpirteror. Ju, te nderuar študent, ne vecanti ju te nderuar intelektual, per neve jeni pjese e pandashme e aktiviteteve te shoqates dhe te gjitha perpjekjeve qe i bene ajo ne fushen e kultures shqiptare dhe ballafaqimit me te gjitha hallet dhe problemet qe i ka shoqeria shqiptare ne diaspore. Para nesh jane shume sfida te cilat deshirojme ti realizojme se bashku me ju, me nje pergjegjesi dhe obligim nda pjeses dermuese qe jane te kycur ne keto rrjedha. Se bashku do ta japin kontributin per jetesimin, institucionalizimin dhe funksionalizimin e shoqates kulturore shqiptare “Migjeni”. Pra, ne emer te kryesise ju lus, qe ne keto caste te mobilizohemi te gjithe ne sherbim te plotesimit te vlerave kulturore. Te gjithe ne se bashku, pavaresisht nga ajo se cfare mendoni, ose cfare koncepte dhe mendime paraqitni , duhet te veprojme se bashku ne truallin slloven me hallet dhe telashet tona, te diskutojme, te nxisim pergjegjesite qe te veprojme ne menyre afirmative, t'i bashkojme energjite tona ne sherbim te plotesimit te vlerave kulturore per ardhmerine e brezit te ri qe po jeton dhe vepron ne kushte te veshtira, ne treva te huaja. Te nderuar nxenes, študent dhe intelektual shqiptar dhe miq te te popullit shqiptar, kryesia e SHKSH “Migjeni” dhe une personalisht, 5 SHKSH “Migjeni” Lublane besoj fuqishem ne forcen tuaj intelektuale dhe pergatitjen profesionale per dhenien e kontributit te juaj per ngritjen e shoqates ne nivelin e viteve te ‘90. Asnjehere me shume se sot, kontributi dhe angazhimi i Juaj konkret nuk kane pasur rendesine dhe vleren e vete kulturore dhe kombetare. Študent dhe intelektuale te nderuar, Autoriteti i Juaj eshte me ndikim ne shoqerine shqiptare ne atdhe dhe diaspore. Ju ftoj ta ushtroni ate. Anetaret e shoqates "Migjeni” dhe kryesia e saje, me te drejte presin kontributin tuaj te domosdoshem per avancimin e vlerave kulturore. Nuk kemi nevoje qe nga larg t’a fajesojme veprimtarine ose kryesine e shoqates, sepse pergjegjesite dhe meritat duhet te na takojne te gjitheve. Ushtrimi i detyres se kryetarit, sekretarit etj paraqet nje institucion te kufizuar, ndikimi i juaj dhe veprimtaria e juaj shkencore, kulturore dhe morale mbi diasporen dhe pergjegjesite e juaja profesionale jane te vecanta dhe te pakufizuara. Prandaj, ju ftoj, qe te jeni pjese aktive e ketyre aktiviteteve kulturore. Eshte bere shume, jane siguruar lokalet, mjetet buxhetore, eshte bere lidhja e shoqatave, eshte bere lidhja me institucionet e Kosoves dhe Shqiperise, eshte hapur prape mesimi plotesues ne gjuhen shqipe me mesuesen e vyeshme Aima Bejtullahu. Kontributi i juaj duhet te degjohet dhe ofrohet qe nga Universiteti i Lublanes, Akademia e Shkencave, universiteti i Prishtines, institutet e ndryshme, Shoqata te tjera simotra dhe ekspertet e pavarur. Isha shume i lumtur, kura para disa ditesh u lajmerua studentja e vyeshme nga bregdeti slloven, Rudina Heroi e čila beri ftese zyrtare per bashkepunim me institucionet shqiptare ne diaspore. Besoje, qe keso raste do te kete edhe ne te ardhmen. Xhavit Shaqiri, sekretar gjeneral i shoqates dhe lidhjes se shoqatave kulturore shqiptare ne Slloveni. 6 Alternativa - Reviste kulturore Mesimi plotesues i gjuhes dhe kultures shqipe Te nderuar prind, Shoqata kulturore shqiptare Migjeni, ne bashkepunim me Ministrine per arsim e šport te Republikes se Sllovenise, po e organizon mesimin plotesues te gjuhes dhe kultures shqipe ne Lublane. Mesimi per kete vit shkollor filloi nga tetori dhe do te vazhdoje deri ne fund te vitit shkollor ne qershor 2006. Oret mbahen ne lokalet e shkolles fillore Hinko Smrekar, ne rrugen Gorazdova 16 ne Lublane, ne afersi te lokaleve te Shoqates Migjeni, cdo te premte pasdite, ne katin e dyte. Mesimi mbahet rregullisht sipas orarit te shkolles, pervec gjate diteve te pushimit shkollor. Mesimi eshte i organizuar per dy grupe. Grupi i nxenesve te klaseve te uleta (me moshe 6-n vjecare) fillon me mesim ne ora 16.30, nxenesit me te rritur (11-14 vjecar) vazhdojne me mesim ne ora 17.15. Oret mesimore ne varshmeri nga mosha perfshijne tema nga lemi te ndryshme. Kryesisht fillohet nga poezia perfemije, dhe me kete teme lidhen edhe lemite tjera - vizatimi, puna praktike, muzika,... Nxenesit po i mesojne vjershat e shkrimtareve te njohur per femije si Vehbi Kika, Rifat Kukaj; pervec kesaj punojne edhe me veprat klasike te shkrimtareve shqiptare si Cajupi, Ndre Mjedja, Naim Frasheri, Migjeni... Metoda mesimore e mberthen lojen dhe biseden, ne menyre qe nxenesit te kene mundesi te shprehen sa me shume gojarisht, njekohesisht duke iu pasuruar fjalorin e perditshem. Ne fazat e mevonshme do te punohet ne drejtim te ushtrimit te shkrimit dhe perdorimit te drejte te shkronjave shqipe. Nese vogelushet tuaj ende nuk jane te kycur ne procesin mesimor, mos ngurroni t'i sillni femijet ne shkolle tash. Mesimi mbahet ashtu qe cdo nxenes i ri mund te kycet lehte ne mesim. Poashtu edhe nxenesit tjere do te gezohen shume nese iu shtohet edhe ndonje shoqe apo shok, sepse disponimi i femijeve ne klase eshte i mire dhe i hareshem. Per informata shtese mund te drejtoheni ne Shoqate apo edhe mund t'i sillni femijet drejtperdrejte ne shkolle sipas orarit te permendur. Perzemersisht, Alma Bejtullahu 7 SHKSH “Migjeni” Lublane DRAMCA MENDIMESH 8 Alternativa - Reviste kulturore Faktoret qe nxisin shperberjen e shteteve multietnike Arben Xhaferi Njeri nga fenomenet me komplekse, njeheresh edhe me enigmatike eshte shthurja e brendshme e shtetit. Disa shtete, perkunder kontradiktave te medha, te brendshme dhe te jashtme, perkunder veshtiresive ekonomike, perkunder kolapseve te llojllojshme gjate funksionimit te administrates shteterore megjithate arrijne te mbijetojne, nderkaq shtetet tjera qe tregojne rezultate pozitive ne shume dimensione megjithate pesojne implozion, shthuren dhe zhduken sikur te mos kishin ekzistuar fare. Bie fjala ne vitin 1997 Shqiperia pesoi kolaps te administrates shteterore, por shoqeria ne te gjitha parametrat e brendshem mbeti e shendoshe, nderkaq Jugosllavia qe dallohej per te mire nga te gjitha shtetet tjera te lindjes u shthur ne menyre te pashpjegueshme. Keto paradokse nxisin imagjinaten e shumekujt qe per shkak te mungeses se nje analize gjitheperfshirese, racionale ndikojne ne shfaqjen e teorive te ndryshme konspirative. Pse pra Shqiperia, e molisur gati gjysme shekulli prej nje regjimi komunist-totalitar, me efekte te uleta administrative, ekonomike, me armiq te shumte mbijetoi tranzicionin e rrezikshem, nderkaq Jugosllavia me administrate profesionale, me ekonomi shume te zhvilluar, me perspektiva shume me te medha, me perkrahje shume dashamirese u shperbe ne trajta tragjike, te paimagjinueshme. Per t'i pergjigjur kesaj pyetje duhet perkufizuar karakterin e ketyre shoqerive, te shtetit shqiptar dhe te atij jugosllav. Shqiperia pra eshte nje shtet nacional, ku me se 90% e popullates jane shqiptare, nderkaq Jugosllavia ishte nje shtet federativ qe funksiononte, ashtu si formacionet e tjera te ngjashme federative mbi bazen e vendimmarrjes konsensuale. Dallimi qendron te kompaktesia etnike, perkatesishtte heterogjeniteti e shoqerive. Gjate historise se njerezimit kryesisht kemi raste te shthurjes se formacioneve komplekse shoqerore si jane perandorite qe ne koherat moderne u transformuan ne federata apo konfederata multietnike. Keto shoqeri, apo keto shtete, heterogjene, te segmentuara, lengojne 9 SHKSH “Migjeni” Lublane prej nje dobesie imanente, fleksibiliteti i lojalitetit ndaj sistemit, ndaj shtetit. Sipaš teorise politike, shtetet moderne mund te funksionojne po qe se plotesohen tre kushte elementare: kohezioni i brendshem, qe manifestohet permes lojalitetit te qytetareve ndaj shtetit; mireqenie ekonomike dhe respektimi i standardeve te demokracise liberale. Ky kushti i fundit eshte produkt i qyteterimit perendimor qe nuk lejon arritjen e kohezionit dhe mireqenies permes diktatures dhe despotizmit si forme e rregullimit shoqeror. Sic dihet gjate regjimit te Sadam Huseinit ne Irak kishte kohezion te brendshem dhe sado kudo nje mireqenie elementare qytetare. Mirepo me eliminim te regjimit despotik, represiv, serish u shfaqen antagonizmat etnike, religjioze dhe shoqeror ne pergjithesi. Keto antagonizma ne shoqerite moderne mund te zgjidhen konform respektimit te drejtave te njeriut me procedura demokratike. Popujt dhe shoqerite qe nuk arrin te veprojne konform ketyre standardeve shume shpejte zhyten ne krize dhe shnderrohen ne shoqeri jofunksionale. Eshte me interes te pamohueshem politik dhe shkencor qe te analizohen faktoret qe ndikojne ne humbjen e kohezionit te brendshem, pra ne shthurjen e formacioneve heterogjene shoqerore, kudo ne bote. Problemet jane objektive qe jane te lidhura ngushte me interesat e prekshme etnike. Kur keto interesa rrezikohen, objektivisht shfaqet fenomeni i disluajalitetit ndaj shtetit, ndaj nje koncepti qe ka filluarta ngushtoje hapesiren nje komuniteti te caktuar etnik. Per ta kuptuar fenomenin e shthurjes se nje shteti, duhet perkufizuar shkaqet e disluajalitetit, te humbjes se kohezionit. Kryesisht jane tre: segregimi mbi baza etnike, racore, religjioze, kulturore, linguistike, krahinore etj; tendenca e vazhdueshme e mosrespektimit te marreveshjeve qe kane krijuar bazen per bashkejetese, per ndertim te nje shoqerie oportunitetesh te barabarta; 10 Alternativa - Reviste kulturore kapacitetet etnike,ekonomike, politike, kulturore, vetedija kombetare e popujve qe kane hyre ne relacione te bashkejeteses etj. Shoqerite heterogjene jane me te ekspozuara ndaj ndikimit te ketyre faktoreve. Fati tragjik i Jugosllavise nuk eshte aksident historik, por verifikim i nje kauzaliteti kompleks. Ky rrezik eshte latent, i kanoset cdoformacioni multietnik shoqeror. Jugosllavia funksiononte si federate ne saje te nje kontrate, marreveshje qe garantonte deri diku barazine e popujve, e čila ruhej permes mekanizmit te vetos. Regjimi i Millosheviqit ne menyre arrogante e sulmoi kete fetish te perbashkesise. Fushata e tij nisi dhe perfundoi ne Kosove, ngaqe ai dhe ekipi rreth tij, i perbere nga komuniste te deklasuar, klerike te etshem per ndikim politik, intelektuale nacionaliste, aventuriste dhe kriminele qe ofronin sherbimet e tyre, vleresonin se elaborati per hegjemonine serbe, (i katerti, pas atij te Garashaninit, Andriqit dhe Cubrilloviqit) duhet te testohet ne nje trup te huaj, ashtu si trajtoheshin shqiptaret ne ish- Jugosllavi, per t’i evituar reagimet eventuale te popujve tjere te Jugosllavise. Ai luante ne karten e solidaritetit sllav dhe arrinte sukses derisa dolen ne shesh pretendimet reale, hegjemoniste serbe qe i rrezikonin interesat e popujve te tjere te Jugosllavise. Per t' i fshehur qellimet hegjemoniste, propaganda serbe perhapte tezen e pabarazise se Republikes se Serbise ne krahasim me republikat e tjera, e čila qenka fragmentarizuar, dezintegruar permes imponimit te dy krahinave autonome. Ne ate kohe askujt nuk i shkonte mendja te e verteta paradoksale, te fakti se keto dy krahina autonome ishin dhene si peshqesh Serbise per ta kenaqur nacionalizmin serb. Po qe se ata njemend do ta deshironin te jene te barabarte si republikat tjera, atehere do te duhej te hiqnin dore, te liroheshin nga dy krahinat dhe keshtu barazoheshin me republikat tjera. E permenda kete shembull per te ilustruar argumentimin naiv me te cilin nuk zgjidheshin problemet, por nxitnin konflikte te papergjegjshme. Te pavetedijshem, apo te pandergjegjshem per peshen e fjales, per efektin rrenues te saj, te bindur se kane te drejte te padiskutueshme, keto politika dhe politikane prodhonin krizen dhe ne te njejten kohe habiteshin nga shfaqja e saj. Ne mungese te pervojes 11 SHKSH “Migjeni” Lublane per mendim kritik, te krijimit te distances ndaj vetvetes, keta politikane krizen e shpjegonin me veprimin e armikut te brendshem apo te jashtem. Sipaš pervojave te deritashme rolin e armikut te brendshem ia mveshnin grupit atipik brenda shoqerise nga aspekti etnik, religjioz apo ideologjik. Kur ky grup nuk eliminohej lehte, madje fitonte simpatine apo mbrojtjen e faktorit nderkombetar, akuza jo kritike zgjerohej duke krijuar keshtu edhe spektrin e armiqve te jashtem. Kjo strukture mentale qe nuk arrin ne menyre racionale dhe kritike ta analizoje menyren e te menduarit gjithkund ka barturfajin te armiqte e brendshem dhe te jashtem. Keto jane modaiitete tashme te profanizuara te krijimit te teorive te konspiracionit, te komplotit. Elementet psikologjike, paragjykimet, stereotipet, botekuptimet shpeshhere determinojne nje proces historik, me shume se faktoret e tjere ekonomik, social, gjeostrategjik. Ne opinion imponohet nje mendim me te cilin behen perpjekje qe shfaqjen e antagonizmave etnike ta nderlidhin me ndikimin e faktoreve ekonomike. Por, kjo qasje nuk arrin te shpjegoje shfaqjen e antagonizmave etnike, religjioze etj ne shtetet e zhviliuara, si Belgjika, Spanja, Irlanda, apo Kanada. Shqiptaret si element jo tipik ne shtetin e sllaveve te jugut shpeshhere kane ndjere peshen e te qenit armik, fajtore per crregullime te ndryshme ne shoqeri, te akuzuar si instrument i forcave te huaja proveniencash te ndryshme. Ne Maqedoni po ashtu dendur shfaqen kriza per te cilen akuzohen shqiptaret. Keto akuza shpesh here jane me te ashpra, me te paskrupullta, me fyese dhe me te padrejta.. Se kendejmi duhet analizuar konceptin e formacionit shoqeror qe sot quhet Republika e Maqedonise dhe per ta kuptuar gjeneratorin e krizes: a eshte ai ne duar te shqiptareve apo te maqedonasve? Shqiptaret shpesh here jane shkaktues te krizes per shkak se ata kane kapacitet etnik, ekonomik, politik per ta afirmuar interesin e tyre te gjithembarshem. Ata tashme kane nje vetedije te larte kombetare dhe eshte e pamundshme qe t'i nenshtrohen nje procesi te asimilimit, apo te akulturimit dhe te margjinalizimit. Shqiptaret kane nje nacionalizem reaktiv, perkatesisht reagojne ndaj pozites se tyre te pabarabarte ne sistem. 12 Alternativa - Reviste kuiturore Maqedonasit nuk jane te vetedijshem se me konceptin e tyre per shtetin, per kombin, per sovranitetin, per identitetin, shkaktojne po ashtu kriza,jo vetem ne raport me shqiptaret. Shqiptaret asnjehere deri me tani nuk kane kontestuar asgje qe eshte e vlefshme per interesin maqedonas, shtetin, identitetin, gjuhen, autoqefalitetin e kishes ortodokse, ashtu si veprojne fqinjet e tjere te Maqedonise. Ne asnje rast nuk kane bere aleanca, te fshehta apo te hapura kunder Maqedonise. Perkunder ketyre fakteve te pamohueshme, maqedonasit shfaqin distance me te madhe etnike ndaj shqiptareve, sesa ndaj serbeve, grekeve, bullgareve apo turqve dhe romeve. Bie fjaia perqindja e martesave te perziera ne mes te shqiptareve dhe maqedonasve eshte skajshmerisht e ulet, me pak se 1%, nderkaq me te tjeret ngritet deri me 65%. Maqedonasit kontestojne shume vlera qe kane te bejne me interesin shqiptar, madje ne periudha te caktuara historike, pa rezerva kane qene instrument i projekteve serbe. Ata jo vetem qe ne vazhdimesi perpiqen t'i margjinalizojne shqiptaret vendor, por aktivisht, cmendurisht, pa rezerva, me arrogance dhe publikisht inkuadrohen ne ndertimin e argumenteve per ta kontestuar aspiraten e qytetareve te Kosoves per pavaresi, duke filluar nga perhapja e argumentit se pavaresia e Kosoves e destabilizon Maqedonine, Ballkanin e deri te planet e Gligorovit per hapjen e nje korridori permes te cilit kosovaret gjate eksodit do te dergoheshin ne shtete te largeta me shprese se nuk dote kthehen kurre. Shqiptaret ne Maqedoni jane popullate autoktone qe objektivisht kane krijuar vlera kuiturore dhe kane vepruar ne menyre sinkrone me hapesirat tjera shqiptare ne Ballkan. Ata jo vetem qe jetojne ne territore qe ne menyre kompakte nderlidhen mes vetes, por edhe kane kompaktesi shpirterore, pa marre parasysh dallimetfetare dhe te tjera. Kane dhene kontribut te madh pavaresise se Shqiperise, kane mbeshtetur proceset politike ne Kosove, kane dhene kontribut te madh kulturor. Me kete rast do te permendim se alfabeti kombetar shqiptar eshte miratuar ne Kongresin e Alfabetit qe u mbajt ne Manastir ne vitin 1908. Aso kohe Manastiri kishte perberje tjeter etnike, ne favor te shqiptareve. Nuk duhet harruar as faktin se te dy 13 SHKSH “Migjeni” Lublane fituesit e cmimit Nobel me origjine shqiptare, Nene Tereza, per paqe dhe Ferid Murat, per medicine kane prejardhje prej Maqedonise, konkretisht nga Shkupi dhe Gostivari. I permendi keto detaje per te kuptuar me drejte autoktonine, kapacitetin e gjithembarshem te shqiptareve te Maqedonise dhe per t'i evituar stereotipat qe i paraqesin shqiptaret si ardhacake ne keto hapesira. Shqiptaret e Maqedonise ne momente vendimtare historike per Maqedonine kane dhene kontribut shtetformues, duke filluar nga kryengritja kunder Perandorise Otomane (Republika e Krusheves), themelimit te Republikes Popullore te Maqedonise e deri te pavaresia e Republikes se Maqedonise, gjate shthurjes se Jugosllavise. Keto fakte permenden per te kuptuar me drejte kerkesat e shqiptareve. Ata nuk jane fenomen i vonshem qe abuzojne me procesin historik qe shthuri Jugosllavine, por ata ne Maqedoni, si populi me rrenje te thella autoktone, me trashegimi historike dhe kulturore pretendojne t'i rikthejme te drejtat e trasheguara dhe t'i fitojne te drejtat njerezore qe garantohen me konventa nderkombetare. Nga e kaluara e kane trasheguar te drejten per shtetformesi, per perdorim zyrtar te gjuhes shqipe, te simboleve te tjera kombetare etj. Nga ana e tyre maqedonasit i paraqesin shqiptaret si fatkeqesi elementare qe u shfaq befasisht dhe kane kerkesa te pangopshme dhe te te parealizueshme. Per ta kuptuar me mire origjinen e ferkimeve nderetnike duhet t'i rikthehemi filleve te procesit historik qe e hapen idene e krijimit te nje shteti te pavarur ne zemer te Ballkanit, qe sot njihet me emrin Maqedoni. Tashme eshte njohur se te gjitha idete per krijim te shteteve te vecanta ne Ballkan u shfaqen gjate periudhes se shthurjes se dy perandorive heterogjene, multietnike, asaj austro- hungareze dhe asaj otomane. Pas anulimit te Marreveshjes se Shen Stefanit, me te cilen Bullgaria pat fituar te drejten e zgjerimit ne territorin e sotem te Maqedonise, perkatesisht rikthimit te ketij territori ne juridiksionin e perandorise otomane, u shfaqen levizje te ndryshme politike qe synonin t'i largojne definitivisht otomanet nga Ballkani. Ne Bullgari u forcua ideja e krijimit te nje shteti qe do te quhej Maqedoni, sipas modelit zviceran ku barabaresishte do te jetonin popuj te ndryshem, bullgare, shqiptare, serbe etj. Ideja ishte qe ne menyre indirekte te realizohen interesat gjeostrategjike te 14 Alternativa - Reviste kulturore bullgareve ne kete pjese te rendesishme te Ballkanit. Ne ate kohe keto ide i leviznin organizata te ndryshme politike, ilegale apo gjysme legale qe njihen me emrin VMRO, te cilet kishin dege te brendshme dhe te jashtme. Deget e jashtme te kesaj organizate, te perqendruara kryesisht ne Bullgarine e atehershme, perhapnin idene e kryengritjes imediate kunder autoriteteve otomane, nderkaq deget e brendshme hezitonin nga trika e reprezaljeve. Mbisundoi krahu qe nxiste kryengritjen e llindenit(igo2) qe u shuajt me dhune te pergjakshme dhe e dekurajoi tej mase popullin e shume vuajtur te Maqedonise. Ne kete kryengritje, ne krah te popullates sllave, qe aso kohe ende nuk identifikohej qartas me emrin maqedonas moren pjese edhe shqiptaret. Ne Luften e Pare Boterore Bullgaria zgjodhi anen e gabueshme dhe kontrollin mbi Maqedonine e moren serbet qe zgjodhen anen e aleances fituese. Si shperblim iu dha kontrolli mbi hapesirat e medha duke filluar nga Maqedoni e deri ne Slloveni. Ky shtet heterogjen, qe u vendos ne germadhat e dy shteteve heterogjene paraprake, nuk arriti t'i kenaqe aspiratat te popujve te ndryshem, te slloveneve, te kroateve, te boshnjakeve, te maqedonasve, te shqiptareve etj dhe kur u sulmua nga Gjermania naziste dhe aleatet e saj ( prill,i94i), askush nuk deshi qe ta mbroje. Ky shtet qe komunistet e asaj kohe e quanin sajese artificiale dhe propozonin qe te shthurej u pushtua per gjashte dite. Disluajalietiti i popujve e prishi kohezionin e brendshem dhe askush, madje edhe serbet nuk treguan motiv per ta mbrojtur integritetin e ketij shteti te krijuar ne tavoline te gjelber, si shperblim per aleanca gjate luftes. Pas perfundimit te Luftes se Dyte Boterore ne hapesiren e Jugosllavise se pare u krijua Jugosllavia e Dyte sipas marreveshjes se popujve te ndryshem sllave ne Jajce te Bosnje-Hercegovines. Kjo Jugosllavi u ndertua mbi baza te nje kontrate me te cilen popujtfitonin territoret e tyre, ashtu si ne gjithe Evropen. Shqiptaret nuk moren pjese ne kete ndarje hesapesh etnike, meqe paraprakisht, ne nje konference tjeter, ne Bujan u paten marre vesh me komunistet serbe dhe malazez qe territoret me shumice shqiptare t'i takojne Shqiperise. Me kete kusht shqiptaret pranuan qe bashkerisht me serbet, malazezet, maqedonasit te luftojne kunder okupatoreve. Ne ate kohe u formua edhe brigada 15 SHKSH “Migjeni” Lublane shqiptaro-maqedonase ose me sakte thene kosovaro-maqedonase, e čila mori pjese ne dirimin e Maqedonise, Kosoves, Bosnjes, Serbise etj. Ne ate kohe u fitua e drejta per te qene i barabarte. Per shkak te marreveshjeve globale Kosova dhe territoret tjera shqiptare mbeten brenda Jugosllavise me kusht qe t'i gezojne te gjitha te drejtat. Meqe keto te drejta nuk jepeshin, madje permes dhunes shqiptaret, etnikisht atipike, stimuloheshin qe te shperngulen ne Turqi, ashtu si boshnjaket fetarisht atipike. Ne kete menyre vetvetiu u shfaq fenomeni i disluajalitetit ndaj shtetit me te cilin gjithnje e me pak identifikoheshin shqiptaret. U krijuan shume organizata ilegale qe perhapnin idene e vetevendosjes. U organizuan disa kryengritje, demonstrata, qe agravuan ne vitin 1981. Kete demonstrata pa dashje, hapen nje problem global. Nese levizja polake "Solidarnost" hapi ceshtjen e mos zgjidhjes te problemit te punetoreve ne kampin socialist, demonstratat shqiptare ne Kosove dhe Maqedoni e viteve te '80-ta hapen ceshtjen e moszgjidhjes se drejte te problemeve etnike ne keto sisteme. Keto dy manifestime, ne fakt i kontestuan premisat kryesore te formacioneve te ashtuquajtura socialiste te lindjes, te cilat pretendonin se ceshtja e te drejtave te punetoreve dhe probiemet etnike nje here e pergjithmone jane zgjidhur. Demonstratat e shqiptareve e aktivizuan nacionalizmin serb qe priste pretekstin per ta cmontuar sistemin titist qe sipas tyre paska ngulfatur zhvillimin serb ne Jugosllavi. Me cmontimin e titizmit ata ne fakt e cmontuan Jugosllavine. Ky proces arriti kulminacionin e vet ne vitin 1989 kur Beogradi arriti me dhune ta abrogoje Kushtetuten e Kosoves te viti 1974, perkatesisht ta ule statusin e saj duke e bere teresisht te varur nga Beogradi. Me keto nderrime ne thelb prishej kontratat jugosllave e perbashkesise. Popujt e tjere te Jugosllavise vetem atehere u vetedijesuan per efektet e demshme te nacionalizmit serb mbi interesat e tyre. Nga kjo frike nisi edhe tek ata procesi i disluajalitetit ndaj sistemit te ri qe e ngriti lideri i ri serb, Millosheviqi. Eshte me rendesi te permendet se pikerisht ne kete vit, 1989, nacionalistet maqedonas, duke ndjekur hap pas hapi metodat dhe qellimet strategjike serbe, moren masa te ngjashme. Me ane te 25 amendamenteve kushtetuese, e ulen statusin politik dhe kushtetues te shqiptareve, tashme te anatemuar dhe te pambrojtur nga institucionet qendrore te shtetit. Ky eshte nje kend shikim i ecurise se shthurjes se Jugosllavise. Republikat, ne mes tyre edhe Maqedonia 16 Alternativa - Reviste kulturore fituan jo vetem te drejten e pavaresise, por edhe te drejten per kapitalizim te fryteve te nacionalizmit antishqiptar te viteve te 8o-ta. Kushtetuta e 17 nentorit te vitit 1991, pra Kushtetuta e Maqedonise se pavarur u hartua mbi bazat e politikes represive, redukcioniste te vitit 1989. Ne vend qe kushtetuta e re te frymonte me vlera te reja te shoqerive te hapura, ku garantohen te drejtat e njeriut, e drejta per kultivim te diversiteteve, ajo, duke i neperkembur te drejta e trasheguara te shqiptareve nga periudhat e kaluara, ne thelb e legjitimoi politiken nacionaliste serbe te viteve te 80-ta qe kemba- kembes n d i q e j nga politikanet maqedonas. Kjo Kushtetute ne vend qe ta qetesoje Maqedonine, ta demokratizoje dhe humanizoje ate u shnderrua ne gjenerator te krizes. Ne preambule te saj u sanksionua aspirata maqedonase qe shteti te identifikohej si prone etnike e tyre, ku ata shpirtgjeresisht u garantojne te drejtat qytetare shqiptareve, turqve, serbeve etj. Ky koncept etnocentrik per shtetin e ri jo vetem qe anulonte te drejtat e trasheguara te shqiptareve nga e kaluara, por njekohesisht binte ndesh aspiratave dhe kapaciteteve reale te shqiptareve qe e perbenin 1/3 e popullates dhe natyrisht reagimet pasuan: -deputetet shqiptare nuk e votuan kushtetuten e re qe u imponua kunder vullnetit te tyre. Ky fenomen hapi nje ceshtje shume delikate politike, ceshtjen e keqperdorimit te procedures demokratike, te majorizimit etnik, qe ne shtetet multietnike shnderrohet ne procedure efikase per eliminim, margjinalizim te popullates pakice. Kete, regjimi i Millosheviqit e bente brutalisht, me arme, nderkaq Gligorovi me abuzim te procedures demokratike, por efektet ishin te njejta. Ne hapesirat e qyteterimit perendimor ky degjenerim i demokracise eshte parandaluar me konceptin e demokracise konsensuale, apo konsociale qe aplikohet ne cdo shtet me permbajtje heterogjene apo multietnike. Ky abuzim i demokracise nuk solli asnje rezultat, pos qe e aktivizoi virusin e disluajaliteti etnik; -popullata shqiptare nuk doli ne referendum per pavaresi te Maqedonise meqe ata nuk u konsultuan performulen e pyetesorit qe nxiti idene per organizim te nje referendumi paralele per autonomi politiko-territoriale te shqiptareve te Maqedonise, ashtu si ne hapesirat e tjera te Jugosllavise; 17 SHKSH "Migjeni" Lublane -pakenaqesia thellohej gjithnje me teper sa qe fitoi permasa ushtarake. Shqiptaret e Maqedonise filluan t’i formojne strukturat ushtarake, fillimisht me tolerimin e autoriteteve maqedonase per ta dekurajuar APJ-ne qe te mos filluar nje aventure te re, por pastaj ato u pavaresuan. Me largimin e APJ-se nga Maqedonia u humb nevoja per ekzistimin e ketyre strukturave dhe autoritetet maqedonase nisen ciklin e represioneve te reja per t'i disiplinuar shqiptaret. Ne vitin 1993 u mbajt procesi i madh gjyqesor i njohur me emrin "Afera e armeve" qe i ndeshkoi bartesit politike shqiptare qe nuk arriten t'i cmontojne keto struktura ushtarake. Per t'i frikesuar shqiptaret, strukturat represive maqedonase ndermoren disa ekspedita ndeshkuese policore, per t'i disiplinuar shqiptaret. Sulmuan fshatin Ladorisht afer Struges per te mbyllur nje shkolle "ilegale" ne gjuhen shqipe. Me kete rast ata brutalisht i keqtrajtuan banoret e ketij fshati. Po ne kete vit ( 1993) policia maqedonase, duke tentuar qe ta arrestoje nje femije qe shiste cigare, zuri te keqtrajtoje tere kuartin, Bit Pazarin, ne qender te Shkupit, banuar me shqiptare. Me kete rast ata vrane 4 qytetare te pafajshem; - ne vitin 1994 shqiptaret, perkatesisht keshillat e tre komunave (e Tetoves, Gostivarit, Dibres) duke respektuar procedurat ekzistuese themeluan Universitetin e Tetoves. Autoritetet maqedonase serish reaguan me vehemence dhe brutalisht. Me kete rast, krahas rrenimit te disa objekteve vrane edhe nje qytetar te rastit; -ne vitin 1997 policia sulmoi dy komunat e banuara me shqiptare, qe kishin nxjerre flamurin kombetar shqiptar, nje e drejte e trasheguar nga e kaluara qe me Kushtetuten e vitit 1991, perkatesisht me amendamentet e vitit 1989 ndaj kushtetutes te vitit 1974, ishte abroguar. Me kete rast u vrane tre qytetare, brutalisht u keqtrajtuan me qindra te tjere, nderkaq kryetaret e dy komunave dhe kryesuesit e keshillave te komunave u denuan me burg te rende; -ne vitin 1988 policia maqedonase intervenoi ne nje fshat afer Kercoves, Zajaz ne kerkim te nje personi dhe vrau nje qytetar. Te gjitha keto intervenime brutale dhe shume te tjera te perditshme banale ndermerreshin ne koordinim me veprimet e autoriteteve serbe 18 Alternativa - Reviste kulturore ne Kosove. Me intervenimin e NATO-s ne Kosove situatata ne planin strategjik u nderrua. Shqiptaret merrnin fryme me lirisht. Strateget maqedonas nuk i dhene rendesi realitetitte ri dhe silleshin ne menyre te vjeter. Ne vend qe te perkrahej politika e relaksimit te marredhenieve nderetnike qe si proces pat filluar me ardhjen ne pushtet te koalicionit te ri qeveritar VMRO DPMNE-PDSH, opinion krijuesit maqedonas, gazetare, politikane, shkencetare, shkrimtare perhapnin defetizem, panik nga relacionet e reja, nga klima e re qe filloi ne menyre te ndrojtur te perhapej ne Maqedoni. Ata kerkonin serish disiplinimin rigoroz te shqiptareve. Nga keto stereotipa, nga kjo ksenofobi, nga keto ferkime te perditshme ne vitin 2001 shpertheu kryengritja, e čila kishte tipare te nje stihie emotive, te nje shperthimi te frusturacioneve te akumuluara me dekada te tera. Edhe me kete rast doli ne shesh strategjia paradoksale politike e shqiptareve ne pergjithesi. Ne dallim nga strategjia serbe e čila nga qendra, nga Beogradi i dirigjonin kryengritjet e serbeve ne Kroaci dhe Bosnje- Hercegovine, qendrat politike shqiptare, perfaqesuesit legjitim te popullit shqiptare nuk mbeshteten kete kryengritje, perkunder entuziazmit te qytetareve shqiptare qe ne mase inkuadroheshin ne radhet e UCK-se, madje edhe perkunder faktit se kryengritesit shqiptare kishin mundesi reale te dilnin ngadhenjyes ne kete lufte. Prishtina dhe Tirana qartazi u distancuan nga lufta dhe kerkonin nga perfaqesuesit legjitim shqiptare te Maqedonise te angazhohen ne nderprerjen e armiqesive. Ne vazhde te ketyre qendrimeve faktori shqiptare e peruroi strategjine e demokratizmit te krizes e jo te militarizmit te saj, ashtu si vepronte faktori i gjithembarshem maqedonas. Derisa faktori shqiptare angazhohej per qetesim te situates duke i bindur udheheqesit e luftes qe t'i ulin armet, autoritetet maqedonase, perkunder faktit se do te dilnin humbes ne kete konflikt, gjithnje e me shume e thellonin krizen. Ne kohen kur faktori politik shqiptar e bindi faktorin ushtarak, udheheqesit e kryengritjes qe te heqin dore nga idete per dezintegrim te Maqedonise, perfaqesuesit maqedonas importonin nje sasi te madhe armesh, helikoptere, aeroplane, tanke, etj nga Ukraina, Bullgaria, Serbia etj. Derisa perfaqesuesit shqiptare hartonin plane per paqe pa kushte me faktorin nderkombetar, fillimisht ne bashkepunim me ambasadorin e OSBE-se, z.Frovik, maqedonasit i anatemonin ne menyre brutale keto 19 SHKSH “Migjeni” Lublane perpjekje. Ata kerkonin dicka qe objektivisht s'mund ta arrinin, fitoren glamuroze, spektakulare, te tipit "Oluja". Krijuan klime te padurueshme, kryesisht mbi dyshimet paranoike, konspirative qe ndikuan ne shpalljen e z.Frovik persona non-grata. Oferta, plani i Frovikut permbante vetem modalitete teknike, pa kerkesa politike, per carmatim te kryengritesve. Refuzimi i planit Frovikut hapi shtegun per negociata me serioze, me kerkesa politike qe perfunduan me nenshkrimin e Marreveshjes se Ohrit. Z. Frovik u largua, por problemi mbeti. Perfaqesuesit shqiptare te Maqedonise, te ballafaquar me presionin nga Tirana dhe Prishtina, si dhe nga faktori nderkombetar arriten nje marreveshje politike ne Prizren me perfaqesuesit e kryengritjes me te cilen afirmuan idene se per ceshtjet etnike nuk duhet kerkuar zgjidhje territoriale me cka u mbrojt integriteti i ketij shteti te brishte. Ne kete kohe, mund te thuhet me plot goje se pavaresia dhe integriteti territorial i Maqedonise, u mbrojt paradoksalisht nga shqiptaret. Vete maqedonasit me siguri do te jepnin argumente dhe pretekste te shumta per dezintegrim te shtetit. Si do qe te jete shqiptaret ne kete kohe treguan kapacitete te mjaftueshme intelektuale, politike, per ta menaxhuar, me mjete demokratike dhe qyteteruese kete konflikt qe do te perfundonte gjithsesi me dezintegrim te Maqedonise. Ata e trasuan rrugen per negociata politike qe filluan ne Oher. Ne keto bisedime, ne vend te kerkesave territoriale ata parashtruan kerkesa per te drejta politike, te natyrshme per shtetet heterogjene. Duke marre parasysh kategorine e drejtave te trasheguara, sugjerimet e teorise politike per nderprerje te konflikteve ne shoqerite multietnike dhe zgjidhjet praktike ne Evrope, faktori shqiptar kryesisht parashtroi tre kerkesa te natyrshme per cdo kend: perdorimin zyrtarte gjuhes shqipe ; perfaqesim adekuat ne administraten dhe institucionet tjera shteterore dhe zbatimin e modelit te demokracise konsensuale qe do te parandalonte majorizimin etnik. Perderisa pala shqiptare nuk kontestonte asnje te drejte te qenesishme per maqedonasit, pala maqedonase, ne vend qe me gezim t’i miratonte keto kerkesa te natyrshme te shqiptareve mori nje qendrim refraktar. 20 Alternativa - Reviste kulturore Ne vazhde te kultivimit te nje mendesie qe shtetin e perceptonte, jo si servis neutral i qytetareve, por si prone etnike, ne vazhde te trajtimit te shqiptareve si element i huaj, i rrezikshem, si fatkeqesi elementare, negociatoret maqedonas nuk treguan respektin minimal per kerkesat e shqiptareve. Ne menyre monotone, me nje kokefortesi provinciale ata refuzonin idete qe sugjeronte teoria politike, lehtesuesit e bisedimeve dhe praktika moderne. Ata gjithsesi nuk do te pranonin asnje nga kerkesat e shqiptareve po te mos ishin te ballafaquar me trysnine nderkombetare. Se kendejmi "Marreveshja e Ohrit" ne vete ngerthen pozicionin gjitheshqiptare kunder luftes, kerkesat e moderuara te shqiptareve, qendrimin refraktare maqedonas si pasoje e perceptimit te shtetit si prone etnike, perceptimit te shqiptareve si element i huaj dhe perpjekjet e faktorit nderkombetar per harmonizim abstrakt te qendrimeve. Pozicionimi refraktare perfundoi me diskriminimin e pesefishte te gjuhes shqipe ne krahasim me gjuhen maqedonase, me ngushtim te perdorimit te parimit te vetos vetem per ceshtje kulturore, dhe jo per ceshtje tjera shume te rendesishme per shtetet multietnike sic eshte ceshtja e perdorimit te barabarte te buxhetit dhe ngushtime te tjera te niveleve te ndryshme. Restrikcionet qe e ngushtuan hapesiren e perdorimit zyrtar te gjuhes shqipe krijuan nje konfuzion, nje inkoherence te paqendrueshme logjike dhe juridike: per ta perdorur zyrtarisht gjuhen shqipe duhet te plotesohet kuota e 20%-it; gjuha shqipe nuk do te perdoret ne gjithe territorin e shtetit; gjuha shqipe nuk do te perdoret ne qeveri; gjuha shqipe nuk do te perdoret ne marredhenie nderkombetare; gjuha shqipe ne parlament do te perdoret vetem gojarisht, qe do te thote se propozimet e deputeteve shqiptare do te jepen vetem gojarisht; deputeti mund ta perdore gjuhen shqipe vetem ne cilesi te deputetit dhe jo si kryesues i parlamentit, apo i komisioneve te ndryshme parlamentare etj. Restrikcionet qe u ndertuan ne Marreveshjen e Ohrit sikurse nuk e kenaqen palen maqedonase, por vazhduan edhe ne fazen e 21 SHKSH “Migjeni” Lublane implementimit te Marreveshjes se Ohrit. Projekti ka te beje me eliminimin e perdorimit automatik, zyrtar te gjuhes shqipe, qe do te thote se gjuha shqipe mund te perdoret hipotetikisht, po qe se nje subjekt, qytetari do ta kerkoje kete. Ne vend te perdorimit, pra objektiv, sistemor, zyrtar te gjuhes shqipe kemi perdorim.subjektiv. Kete menyre te perdorimit te nje gjuhe kemi cdo kund ne bote. Bie fjala nje shqiptar, kroat ose slloven nese gjendet ne gjyq ne Japoni a diku tjeter dhe kerkon perkthyes per shkak te mosnjohjes se gjuhes te atij shteti, atehere gjyqi eshte i obliguar t'i siguroje ate. Ndonese ne Marreveshjen e Ohrit, ne menyre te qarte shkruhet se cdo dokument personal leshohet edhe ne gjuhen shqipe, prape se prape edhe ketu u zbatua parimi i kerkeses subjektive. Ky parim ne thelb e aktivizon kujdesin, friken, kalkulimin qytetarit, i čili druan nga trajtimet e posacme po qe se kalon kufirin shteteror me nje pasaporte te leshuar ne gjuhen shqipe. Natyrisht se ka edhe shmangie te tjera nga Marreveshja e Ohrit, qe e anulon parimin kushtetues qe percakton te drejten e perdorimit zyrtar te gjuhes shqipe. Ne Maqedoni ne menyre sistematike rikthehet praktika e ofrimit te drejtave te pashfrytezueshme, e trasheguar nga e kaluara komuniste. Ne krahasim me te kaluaren, sipas interpretimit te pales maqedonase, shqiptaret, pas gjithe asaj lufte, me Marreveshjen e Ohrit, paskan fituar vetem perdorimin verbal te gjuhes shqipe ne seancat e parlamentit, qe po ashtu ngushtohet meqe gjate transmetimit fjala e deputeteve shqiptar perkthehet ne gjuhen maqedonase. Variantet tjera te perdorimit te gjuhes shqipe kane ekzistuar edhe me pare. Marre ne teresi ceshtje e perdorimit zyrtar te gjuhes shqipe eshte degjeneruar. Eshte shnderruar ne kerkese kapricioze te shqiptareve, perkatesisht ne mjet permes te cilit maqedonasit hakmerren ose e perbuzin perpjekjet e shqiptareve per barazi. Kjo ndodh per shkak se maqedonasit, marre ne teresi jane te bindur se lufta e vitit 2001 ishte nje konspiracion nderkombetar ku shqiptaret luajten rolin e instrumentit. Per ta Marreveshja e Ohrit eshte imponuar nga jashte prandaj mendojne se opstrukcionet e tyre jane legjitime. Kjo Marreveshje edhe ne parametra te tjera nuk realizohet, duke filluar nga decentralizmi, perfaqesimi adekuat, mos respektimi i afateve, e deri te amnistia. Bie fjala me idene e decentralizmit u bene perpjekje qe te eliminohen idete per kantonizim, federalizim te Maqedonise. Ne vend te kesaj, ideja e decentralizmit u transformua ne 22 Alternativa - Reviste kulturore nje surrogat qe quhet dekoncentrim i financave dhe kompetencave nga pushteti qendror ne deget e tij ne nivel te komunave. Rasti i Maqedonise flet qarte per veshtiresite objektive te funksionimit te shteteve multietnike. Ne Marreveshjen e Ohrit u bene perpjekje qe te hapet shtegu per nje qasje te re moderne qe do te duhej t'i relaksonte marredheniet nderetnike, pra te respektohet parimi i pasqyrimit te karakterit multietnik te shoqerise ne koncept te shteti. Ne Maqedoni shfaqet kriza per shkaqe objektive. Ato jane: S'perputhja ne mes te perberjes multietnike, me sakte binacionale te shoqerise dhe tendencave etnocentrike te popullates shumice. Sforcimi i konceptit unitar per shtetin perkunder karakterit multietnik te shoqerise; Perceptimi i shtetit si prone etnike e popullates shumice; Koncepteve te gabuara lidhur me perkufizimin e identiteti! Perkatesia etnike trajtohet si substance transhedentale, si esence eidetike e Platonit qe nuk i nenshtrohet ndryshimit. Ne kete menyre konceptet e te sotmes projektohen ne te kaluaren,- Identifikimi i historise se vendit me ate te popullit. Ky gabim hap konteste te llojllojshme me fqinjet. Maqedonasit haptazi e afirmojne idene e "maqedonizmit si licence e fuqishme historike". Ja si funksionon ky silogjizem agresiv nacionalist: Nena Tereze, ka lindur ne Shkup; Shkupi eshte kryeqytet i Maqedonise dhe perfundimi: Nena Tereze eshte maqedonase. Ky silogjizem perdoret jo vetem per personazhet historike, por edhe per ngjarjet historike; Zbatimi i koncepteve partikulariste ortodokse, nje shtet, nje populi, nje besim. Aktualisht kjo qasje ka acaruar marredheniet kishtare jo vetem maqedonase-serbe, por edhe me faktore te tjere qe shfaqin brengosje per shkak te arrestimit te peshkopit serb, Vranishkovski, i emeruar nga kisha ortodokse serbe etj. Ne mesin e keqkuptimeve ohe keqinterpretimeve do te permendja tezen historikisht dhe teoretikisht te gabuar qe ka te beje me trashegimine evropiane. Ketu ekziston nje bindje e gabuar se Evropa eshte shembull i multietnizmit. Faktet deshmojne te kunderten. Ne Evrope stabiliteti i brendshem eshte arritur vetem fale krijimit te 23 SHKSH "Migjeni” Lublane harmonise, kongruences ne mes te elementit etnik dhe kufijve politik. Madje edhe Zvicra nuk mund te kategorizohet si shtet multietnik meqe kantonet, kufijte e tyre jane vendosur duke i respektuar diversitetet etnike, religjioze, linguistike. Nga ana tjeter historia e Belgjikes nuk zhvillohet ne drejtim te perforcimit te unitetit, por te separimit. Ne ato vende tipike evropiane ku nuk eshte zgjidhur ky problem shfaqen veshtiresi te medha si ne Spanje, Irlande apo biefjala ne Kanada. Shpesh here nuk behet dallimi i qarte ne mes te dy nocioneve: shoqerise multietnike dhe shtetit multietnik. Problemet shfaqen kur duhet te ndertohen mekanizma per pasqyrim te karakterit multietnik te shoqerise ne koncept shteteror, pra problemi eshte te funksionimi multietnik i shtetit. Ne Maqedoni nuk ka gatishmeri per funksionim te shtetit sipas perberjes multietnike te shoqerise. Ne vend qe te marre masa per t'i zgjidhur keto probleme, autoritetet maqedonase nuk e nderrojne realitetin, konceptin etnocentrik per shtetin, por retoriken. A do ta pesoje Maqedonia fatin e Jugosllavise, do te varet nga ajo vete. As hyrja ne Evrope dhe NATO nuk mund t'i hibernoje keto ferkime etnike, ashtu si nuk ka zgjidhur ne vende tjera evropiane. 24 Alternativa - Reviste kulturore Kosova- subjekt i čili “pret” dhe kahjet emancipuese* Dr. Martin Berishaj Procesi i pavaresise perfundon me momentin kur fitohet ajo, kur subjektivizohet intenca politike e nje kombi e sublimuar ne krijese qe quhet shtet. Poqese e vendosim situaten e tashme politike ne Kosove ne fillim te rruges per negociata per percaktim te statusit perfundimtare politik, mund te konstatojme se konceptin shtet dhe pavaresi, elita politike kosovare e deshiron, e synon, mirepo, mbasi qe eshte takuar rreshqitazi me koncept te shtetit dhe pavaresise, ajo sillet ne rreth vicioz. Ku mund ti gjejme fillimet e ketij rrethi? Per ta shpjeguar dhe per ta thjeshtezuar deri ne kuptueshmeri kete dukuri, do te kthehem per dy dekada mbrapa, ne nje emision te Televizionit te Prishtines, po e quaj edukativ, megjithese as vet nuk me kujtohet se a quhej ashtu. Gazetari kishte dal ne fshatrat e Kosoves dhe bente intervista me rini te nje fshati. Njera nga te intervistuarat ne pyetje se cka deshiron te behet dhe čila eshte deshira e saje, u pergjigj me te paren " dua te regjistrohem ne fakultet dhe te jam študente”, gazetari duke mos shpreh čudi per deshiren e saje te flaket e ploteson pyetjen se cfare shkolle kishte kryer, kurse ajo ne pergjigje i thote "vallahe une e kam vec shkollen fillore”, gazetari me te pare se ne c’situate u gjind, e perkujton ate se, per tu regjistruar ne fakultet duhet te kesh te perfunduar shkollen e mesme, pastaj duhet te paraqitesh ne provim pranues dhe poqese e kalon ate munde te regjistrojne dhe te quash veten študente. Duke mos ja mbush mendjen gazetari asaj, ajo ne menyre sovrane i pergjigjet “.. e di, por po kam qef”! Nga ketu do te vazhdofsha mendimin tim mbi procesin e pavaresise dhe shtetformesise kosovare. Pas perfundimit te luftes ne Kosove, u nderpre procesi i pavaresise dhe u prolongua per nje kohe te caktuar. Proces ky, i čili ne Kosove u kuptua si arritje e lirise politike gjegjesisht pavaresise. Ne fakt, lufta perfundoj ne moment te nderhyrjes se forcave tokesore te NATOS ne Kosove, dhe duke largua nga trualli i Kosoves kemben e ushtarit serb. Mirepo, poqese e definojme ate ' apo debat mbi Intelektualet dhe sferen publike ne kontekstin e kolonializmit neoliberal dhe etnonacionalizmit ne truallin shqiptar 25 SHKSH “Migjeni” Lublane gjendje mund te konstatojme se ne Kosove u sjell paqja. Koncepti i paqes, u transmetua nga klasa politike kosovare si koncept i lirise, duke mos ditur ti shpjegohet popullit dallimi ne mes ketyre dy koncepteve dhe ti servohet kosovarit si individ politik, teoria dushk per gogla. Jo se dinin se cka eshte gogla por fatkeqesisht ate e deshironin ta quajne dushk. Poqese hidhni nje shikim te shkurter ne mediat kosovare te pasluftes, do te vereni se me cfare lehtesie u ofrohej kosovareve mjegulla politike duke shtremberuar filozofine politike te formesise shteterore apo me mire te quajme te mosdijes se tyre deri ne palce, qe ndillte zi per teorine politike te shtetit te ardhshem. Proceset politike i emeronin si procese te hapura dhe te mbyllura, ngjashem me terminologjine e shkencave te natyres mbi qarqe te mbyllura dhe te hapura elektrike! Poqese ndalemi pak tek keta procese te "hapura dhe te mbyllura” politike, tekste dhe mendime keto te prezences se rastesishme te qenurit tekst e teori dhe mendim politik! na sjellin ne shkallen e pare te atij rrethi vicioz me te cilin efillova tekstin mbi ceshtjen e paqes dhe lirise politike. Dallimet thelbesore ne mes paqes dhe lirise politike shpjegoheshin po me te njejten filozofi te interpretimit te qarkut te mbyllur dhe te hapur! Proceset politike, mund te jene procese te filluara dhe te perfunduara apo te filluara dhe te pa perfunduara, e kurrsesi te hapura dhe te mbyllura, sepse teoria politike mbi shtetin dhe pushtetin eshte poaq ekzakte sa qe eshte ekzakte dhe teoria e pikes ne matematike. Si rrjedhoje e kesaj, do te vazhdoj interpretimin procesit te filluar e te paperfunduar, proces politik ky qe me se miri i pershtatet Kosoves pas lufte dhe Kosoves tani, per te mund te zbardhe dallimin ne mes lirise dhe paqes. Ne shikim te pare, asgje e keqe, paqja nenkupton edhe lirine, mirepo, poqese e shpalojme teorine politike te paqes ne suaza te Kosoves se pas luftes, ku qe nefillim u verejt dyshtresimi i mbuleses se individit (apo zenjes se frymes individit politike kosovar nga aspekti i lirive politike) nga njera ane me vendosjen apo instalimin e administrimit civil nderkombetare si rrjedhoje e fillimit te funksionimit te lirive politike dhe shtreses se dyte atij mbrojtesi (qe solli paqen) qe quhen forcat ushtarake te NATOS. 26 Alternativa - Reviste kulturore Vetvetiu na shtrohet pyetja se a mund te ekzistoj liri politike pa vendosje te paqes, ne truall qe deshirohet ti atribuohen premisat e shtetesise? Ketu pra fillon procesi apo me mire cpeshtjellja e lemshit te procesit politik. Fillimet e lirise politike ne Kosove e paraqiten hijen e vete me realizimin e zgjedhjeve te para lokale ne Kosove, dhe vendosjen e njefare pushteti sidokudo, por pushteti vendore te cilin duhet mesua per te funksionuar sipas menyres qe do ti percaktohet nga shtresimi pare apo administrimi civil. Diskursi i politikut te dale nga zgjedhjet mbante mostren eklatante te habitusit dogmatik te romantikut shqiptare per ta bere Kosoven shtet, duke shpresuar se do te jene mu ata nenshkruesit e asaj pavaresie se shumepritur. Hapat e pare te administrimit civil nderkombetare perqendroheshin ne vendosje te gureve ne mozaik, e perkthyer ne fjalorin tone, nderkombetaret “te zgjedhurit” tone i “ulen ne toke” duke i vendosur ne vend ku realisht u takonte pozita, pra, pozita e subjektit te cilit i duhet te mesoj gradualisht fillimet e te qenit politik . Kjo pozite jo e pershtatshme u kuptua nga politiket e dale nga zgjedhjet si thyerje te koncepteve te “lirise politike”, per te arsyetuar qenjen e vet te politikanit, keto hapa i definofshin si frenim i proceseve te pavaresise kosovare. Zbardhja graduale ne praktik e teorise se paqes (e čila definohej deri atehere si liri) dhe aplikimit i teorise se lirise politike, pozicionoje faktorin vendas duke e fut brenda kornizave te parapara nga administratoret nderkombetare. Thjesht, politikanet vendas dita dites filluan te ballafaqohen me dallimin te cilin ne retorike politike nuk e verenin, pra, ne mes paqes dhe lirise politike. Riperseritjet e shpalljes se pavaresise Shkalla e devalvimit te vlerave politike nuk e ka rrenjen vetem ne retorike politike te subjekteve politik shqiptare te cilet pa pergjegjesi flasin dhe nderrojne koncepte duke reflektuar mungese te pafundme te dijes apo perceptimit te politikes dhe proceseve rrjedhese, por edhe ne belbezim te menduarit te pakristalizuar. Nuk eshte hera e pare ne praktiken e te vepruarit politik qe hapat te cilet i bejne per te ndertuar shtetin, e devalvojne idene e shtetit duke deshtuar qe ne fillim. Poqese ne dhjetevjeteshin e fundit shikojme intencat per te shpalle pavaresine e Kosoves do te misherojme kete konstatim. Fillimisht kur 27 SHKSH "Migjeni” Lublane ish Kuvendi i Kosoves ne vitin 1990 vuri hapat e shtetesise kosovare, juridikisht, ne shikim te pare, kishte permbylle bazamentin formai juridik per te shtruar shtratin e pavaresise kosovare. Tendencat e njepasnjeshme te elites politike kosovare per riperteritje te shpalljes se pavaresise (varesisht nga mandati ne mandat i parlamentit Kosovar) prezantonin parimin themelor te devalvimit te koncepteve me te shenjta te shtetit. Tendenca per riperteritje te shpalljes, ne vetedijen e elites politike rezulton me deshiren e tyre per te treguar se historia e Kosoves fillon aty dhe ma tal. Keto tendenca riperteritese te shpalljes se pavaresise nga “institucionalistet” kosovare shikoheshin si tendence per nderprerje te vazhdimesise dhe assesi si devalvim te kerkeses. Prandaj elita politike kosovare dhe politikanet kosovar duhet perfundimisht te kene te qarte se, pavaresia mund te krahasohet me lindjen e femijes, pra, ajo shpallet vetem nje here, ashtu sikurse qe lind edhe femija vetem nje here! Ne rrugetimin te cilin e bene politikani ne Kosove ne proces te filluar e te paperfunduar politik, momentalisht te perfytyruar ne shkallen e konceptit te subshtetit me tendence te subjektivizmit te saje, po ai politikan kosovar ne kuptueshmerine e vet, pavaresine si koncept politik (shikuar nga kendveshtrimi i asaj se si veprojne) e perjeton sikurse te ishte ajo frymore, te cilen do ta takojne nje dite prej diteve ne rruget e Prishtines, do ta perqafojne dhe do ti thone; “Allahile, pavaresi, a u lodhe, qysh i ki ropte, qysh je ti vet? Sa shume na vanove bre"! Me kete assesi nuk deshiroj te relativizoj ceshtjen e pavaresise, e aq me pak te shtetesise kosovare, por deshiroj te ve ne pah, se si i devalvojne vlerat ata qe jane vu ne balle te procesit; me veprime te veta duke frenuar procesin e pavaresise; duke mos perfill vullnetin politik ne perditshmerine e veprimeve te tyre; duke shtruar ceshtjen e perkohshmerise si filozofi te jetesimit politik te teorise mbi shtetin; dhe krejt kete duke u perpiq te tregojne njeri tjetrit se kush e do me shume pavaresine, ne vend qe te perpiqen t'i provojne komunitetit nderkombetar se jane te afte ta administrojne Kosoven, ata funksionojne ne rrafshe paralele, duke krijuar vlera dhe identitete ne dimensione te shumta horizontale, duke lene anesh boshtin, vertikalen qe i nderlidh ato. Nese i qasemi problemit te perkohshmerise qe eshte bere tanime norme ne veprimin e politikaneve shqiptare do te shohim se gabimi 28 Alternativa - Reviste kulturore behet norme dhe kur ai perseritet shpesh here. Krejt procesin politik ne rajon e ne vecanti ne Kosove, e shikojne si proces qe zhvillohet tani per tani, sikurse ai mos te kishte vazhdimesi te rrjedhes dhe qellim perfundimtare. Prezencen nderkombetare qofte ushtarake apo si administrim civil nderkombetare e perjetojne si perkohshmeri, jo se ajo prezence si e tille nuk e ka afatin e skadimit, por per shkak se procesin politik dhe te qenit ne ate proces e akceptojne si te tille. Duke u nisur nga kjo qe permenda duhet konstatuar se politika qe zhvillohet ne Kosove, aktore te ciles jane vendoret, kryekeput eshte politike e inercise qe diktohet nga qendra e vendosjes e čila si lavjerres politik shperndahet, fillimisht ne retoriken e politikaneve vendore, e pastaj gradualisht shtresohet si cipe e dimensionit te bindjes politike. Ne teorine politike koncepti i inercise si diskurs, funksionon sipas logjikes se shnderrimit te subjektit ne fjale, nga subjekti i degjueshmerise ne tatimpagues (politik) te disiplinuar. Duke shikuar njeren nga qasjet e mundshme te mekanizmave ideologjik te rendit simbolik / material, rendit /fantazise ne brendesin e se ciles jetojme, veprojme dhe mendojme, ky tekst ka per qellim qe me qasjen kritike ne mendimin e John Ravvlsit' te pozicionoje praktiken kritiko refleksive e čila aktualisht dhe potencialisht ne menyre emancipuese i kalon dhe i tejkalon matricat ideologjike simboliko materiale ndershqiptare. Oasja ne mendimin e Ravvlsit perqendrohet ne qendrimin si vijon: Projekti i liberalizmit politik, praktikave kritiko refleksive si dhe ceshtjes se intelektualeve dhe sferes publike ne truallin shqiptare ne pergjithesi pamjaftueshem i qaset. Per shkak te vetem se koncepti politiko liberal ne fund te fundit mbetet peng dhe i kufizuar sa i perket konceptit «politik» dhe pergjegjesise etiko politike ne kontekstin e projektit te lirise dhe barazise. 1 Debati ne kete tekst u qaset temave te ndryshme te cilat Ravvlsi I ka shtjellua ne tre librat e tij: John Ravvls, The Law of Peoples (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2001), John Ravvls, Political Liberalism (New York: Columbia University Press, 1993), John Ravvls, A Theory of Justice (Oxford: Oxford University Press, 1972). 29 SHKSH "Migjeni” Lublane Perkundrazi kjo assesi nuk don te thote se duhet teorine dhe mendimin e Ravvlsit a priori ta menjanojme dhe ta margjinalizojme. Kesaj teori duhet ti qasemi nga aspekti kritik sepse ajo paraqitet si gur themel i mendimit te vonshem liberal demokratik, per shkak se mendimet e tilla mbi lirine dhe barazine paraqiten gjithhere si ceshtje urgjente. Pse duhet ti shkoj pas, jashte dhe /apo mos te takohemi me Ravvlsin duke e kthyer keshtu ceshtjen politike ne qender te vemendjes, kurse pergjegjesin etiko politike serish ta konceptojme ne aspekt qe ai te kthej premtim emancipues te fuqishem, kur behet fjale per projektin e lirise barazise dhe autonomise si bashkesi themelore politike e projektit demokratik dhe te mires individuale dhe kolektive ? Pjesa e pare e tekstit prezanton shikim te shkurter dhe qasje ne procesin e vijueshmerise se mendimit politik kosovare, duke u marre me mungesat ne vecanti sa i perket angazhimit te intelektualeve ne sferen publike dhe bashkesi politike qe veprojne brenda paradigmes liberale ose do te donin te veprojne ne drejtim te saje. Ne lidhje me kete tematike e duke u nisur nga debati ne mes te Ravvlsit dhe Habermasit, do ti qasem dhe disa koncepteve te akceptimit progresiv te liberalizmit ne veprat e Chantal Mouffe dhe VVilliam E. Connoly . 2 Nga ai Noj diskursi i koncipuar poashtu eshte paramenduar shema e impresionuar nga stervitjet mendore lakaniane dhe postlakaniane , 3 2 Shiko Chantal Mouffe, "Democracy, Povver and the "Political"," u Democracy and Difference: Contesting the Boundaries of the Political, (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1996), Chantal Mouffe, The Democratic Paradox (London: Verso, 2000), Chantal Mouffe, The Return of the Political (London: Verso, 1993); poashtu dhe VVilliam E. Connolly, "The Complexity of Sovereignty," ne Sovereign Lives: Power in an Era of Globalisation, ed. Jenny Edkins, Pin-Fat, Veronique Pin-Fat i Shapiro, Michael J. (New York: Routledge, forthcoming, 2004), VVilliam E. Connolly, The Ethos of Pluralisation (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1995), VVilliam E. Connolly, identity/Difference: Democratic Negotiations of Political Paradox (Ithaca: Cornell University Press, 1991), VVilliam E. Connolly, Politics and Ambiguity (VVisconsin: University of VVisconsin Press, 1987). 3 Per me teper shiko , Jacques Lacan, Ecrits: A Selection, (New York: W.W. Norton St Company, 1982), Dany Nobus, ed., Key Concepts of Lacanian Psychoanaiysis (London: Rebus Press, 1998).. 30 - Alternativa - Reviste kulturore brenda se ciles munde te eksplikohen, te analizohen dhe te pozicionohen mbylljet e llojllojshme shqiptare e ne vecanti kosovare, apo depertimet potenciale ne praktiken kritiko reflektuese te filozofeve, shkencetareve dhe artisteve si intelektual te angazhuar ne sferen publike. Kjo Noj optike universale eshte me se e nevojshme per shkak te praktikimit te pergjegjesise etiko politike dhe ethosit te kritikes radikale ndaj mekanizmave neoliberal te kolonializmit dhe etnonacionalizmit brenda matricave diskursive te udheheqjeve partiake / udheheqesive politike/ nder shqiptare. Liberalizmi politik i Rawlsit - holizmi liberal ne mungese te konceptit politik? Teoria e drejtesise e Ravvlsit si e drejte qe bazohet ne pohimin kantian mbi paritetin e te drejtes mbi te miren, ku e drejta, paraqitet ne principin e drejtesise pavaresisht nga konceptet partikulare te se mi res. Kritika komunitare e teorise se Ravvlsit 4 dhenies se prioritetit te drejtes mbi te miren, ne pergjithesi nenkupton ontologjine atomistike. Kundrejt kesaj i bashkengjitem konstatimit te Shanea 0 'Neill se mendimi i Ravvlsit duhetta kuptojmesi holizem liberal, megjithese kjo ne teresi nuk munde te mbrojne nga kritiket komunitare. 5 Ne lidhje me Hoje te posacme te inkonzistences inherente (mendimi i Ravvlsit ne kete aspekt mundet lehtesisht te thyhet si i tille) - sic eshte sprova per izolim te aspekteve politike te moralitetit dhe pergjegjesise nga teresia e qasjeve morale, apo sic eshte shqyrtimi i kesaj problematike nepermes konceptit te reduktuar dhe te limituar politik . 4 Si me eminentet do i čeki p.sh., Aiasdair Maclntyre, After Virtue: A Study in Moral Theory (London: Gerald Duckvvorth & Co., 1981), Michael Sandei, Liberalism and the Limits of Justice (Cambridge: Cambridge University Press, 1982), Charles Taylor, Sources of the Sef: The Makingo of Modem ldentity (Cambridge: Cambridge University Press, 1989). 5 Shiko, Shane 0 'Neill, "Tensions in Rawls's Liberal Holism," Contemporary PoliticalStudies 1-2 (1994), fq. 740. 31 SHKSH “Migjeni” Lublane Kritika komunitare e pergjithesuar rrjedh ne kahje se teoria e drejtesise se Ravvlsit u nenshtrohet koncepteve atomistike dhe johistorike te subjektit, kolektivitetit, individues, bashkesise, drejtesise dhe te se mires. Mirepo, si rrjedhoje, pergjigjet e Rawlsit ne keto kritika vertetojne se konstrukti i tij kantian nuk eshte atomistike, johistorik por e mban kahjen ne mes perfekcionizmit dhe skepticizmit duke e karakterizuar drejtesine dhe te drejten si ceshtje politike dhe jo si koncepte metafizike, duke e pranuar se identiteti, qasjet morale dhe koncepti i te se mires jane pjeserishtte konstituar historikisht, mirepo duhet tu largohemi (rrime larg) kur behet fjale per perfaqesine, zhvillimin politik dhe procedural te drejtesise. 6 Kjo Noj mbrojtjeje e Ravvlsit nga kritika nepermjet te liberalizmit politik posacerisht te koncipuar edhe me tutje qendron si princip qendror, prioritet i drejtesise edhe pse e pranon se drejtesia dhe e mira jane komplementare, konstaton se ceshtja e moralit politik munde te ndahet lehtesisht nga trajtimet e teresishme morale. 7 Nga ky qendrim moraliteti yne ka aspekt politik qe i perket rregullimit te struktures themelore te shoqerise, dhe aspekt jo-politik sa i perket dimensioneve te ndryshme te jetes sone. Mu ne kete pike dukshem luhatet holizmi liberal i Ravvlsit, duke zhveshur tezen mbi izolimin e moralit politik nga qendrimet tona te teresishme qofte per konceptet e drejtesise qofte per konceptet e te mires. Para se gjithash, edhe atehere kur e drejta proceduralisht eshte e koncipuar brenda shtetit liberal demokrat, nuk qendron konstatimi se eshte ai shtet e me te dhe proceduara, neutrale dhe joanesore sa i perket koncepteve te ndryshme substantive te se mires. Oytetaret nuk jane lojal njefare forme abstrakte te drejtes procedurale gjegjesisht demokracise por misherimit te tyre historiko kulturor. 8 Aspak nuk eshte e rastesishme qe, ne shtetin demokratik me histori dhe territor te caktuar qytetaret te mos identifikohen me bashkesi politike te caktuar e čila do te mund tu misherojne te drejten dhe demokracine atyre si qytetareve te vet. Keši qytetaresh «antipatriotik» nuk jane ndoshta kunder demokracise liberale ose te drejtes procedurale si te 6 John Rawls, "Justice as Fairness: Political Not Metaphysical,'' Philosophy and Public Affairs 14 (1985). 7 0 'Neill, "Tensions in Rawls's Liberal Holism'',fq.743. 8 lbid.,fq. 746. 32 --- Alternativa - Reviste kulturore tille, por konkretisht kunder dickahit qe ne Kosove do te duhet te quhej demokraci apo akceptim i te drejtes, qytetarise, te mires participimit brenda Kosoves si bashkesi politike. Ne ate rast liberalizmi politik eshte i kapshem poqese shteti i jep privilegj apo e mbeshtet qytetaret «patriotik» te predestinuar ndaj atyre «antipatriotik». Eshte shume me rendesi te shihet se cka ndodhe kur nuk ekziston konsenz mbi ate te cilin e mbeshtet shumica e madhe e qytetareve aktiv politikisht dhe qytetareve «patriotik»? Cka ndodhe kur qytetari nuk e ndien Kosoven si bashkesi politike, por ne te kunderten ndien Kosoven si territor dhe si kulture? Liberalizmi demokratik eshte jokompatibil me kapjen joliberale te akceptimeve morale te cilet p.sh. tek ne rrjedhin nga matrica ideologjike e matricave etnonacionaliste. Perpos kesaj, poqese ata te cilet nuk e ndiejne perkatesine ndaj Kosoves ne menyra jokonvencionale dhe jokompatibile me matricat neokolonialiste te UNMIKut qe u ofrohet si opsion i dyte? A ekziston rruga e trete? Morali politik nuk eshte vetem ceshtje e perkatesise, por eshte i teri modus vivendi ku e drejta dhe miresia, individualja dhe kolektivja nderlidhen aq shume sa qe shteti liberal i Ravvlsit nuk eshte i mundur jo vetem ne Kosove por as atje ku religjioni per ceshtje te abortimit i ndane qytetaret ne liberal dhe joliberal . 9 Ceshtje te tilla akute sic eshte ceshtja e ndjenjes territoriale, qytetare, kulturore /dhe apo /historike ndaj Kosoves tregon se nuk munde te izolohet aspekti politik i moralit apo akceptimi i te drejtes dhe aspekteve tjera. Me fjale tjera, dimensioni behet politik atehere kur mbeshtjell teresine, sepse po ai eshte i fshehur nga fantazmat simboliko/materiale apo edhe ndaj emancipimit per rreth nesh. Sa i perket holizmit liberal te Ravvslit mund te konstatojme se ai e len pas dore ceshtjen e solidaritetit si lidhje politike, ceshtje po aq te rendesishme per modelin participues te bashkesise politike i čili nenkupton sferen publike vibruese, e qe jane po aq te rendesishme edhe per drejta individuale . 10 Ne proceduren e Ravvslit thjesht, nuk ekziston teoretizimi detal i sferes publike dhe participimit te thelle 9 Ibid., fq. 747-8. 10 Posacerisht eshte interesante kritika e Ravvslit te cilen, per kete dhe ceshtje tjera e bene Chantal Mouffe ne vepren e vet Mouffe, The Return of the Political.. 33 SHKSH “Migjeni” Lublane brenda te shoqerive pluraliste demokratike. Nga kjo rrjedh debati ne mes te Rawslit dhe Habermassit ku insiston ne modelin e qytetarise veteqeverisese me c’rast qytetaret merren me te miren e pergjithshme ne nje ane dhe vendosjes se institucioneve te se drejtes dhe mbajtjen e atyre institucioneve qe mbeshtesin vleren efektive te cilat ata u garantojne ne anen tjeter. 11 Te gjitha konstatimet morale gjinden para nje pikepyetjeje te madhe sepse nuk dihen paraprakisht se a jane ato konstatime qe dalin nga morali politik apo jo. Ceshtja mbi kufirin e te drejtes dhe te mires duhet ne menyre konstante te rishqyrtohet ne debate te hapura demokratike e qe jane te nenvizuara me moralitetin tone politik, prej te cilave ne fund te fundit nuk munde te iket sepse moraliteti yne dhe me te lidhshmeria e konceptit te drejtes dhe te mires gjithhere eshte e nenvizuar mu nga ai moral yne politik. Fakti nga i čili duhet te iket eshte pikerisht ikja e Ravvslit nga debati i koncepteve te pergjithshme mbi moralin, mirepo duhet njekohesisht te perqendrohemi ne prioritetin e te se drejtes, me ndihmen e praktikes demokratike ne menyre kritike dhe refleksive duke i rishqyrtuar qasjet fundamentale te pas shpines sone, jo vetem te moralit politik por edhe te drejtes si pergjegjesi etiko-politike dhe prakses se intelektualit ne sferen publike si dhe shqyrtimit dhe rishqyrtimit demokratik. Kjo d.m.th. Se ne projektet qe merremi per lirine dhe drejtesine, barabarsin dhe te miren duhet te ndalojme te izolojme moralin politik dhe ate vetem «politik« ne menyre te njejte si e izolon Ravvlsi ne shqyrtimin e vete liberal te drejtes. Kontribut te posacem keso Noj qasjeje ka dhene Chantal Mouffe ne teoretizimin vetanak te demokracise radikale participuese plurale duke u fokusuar ne prioritetin e te se drejtes dhe se mires por poashtu barazine dhe te miren si asaj individuale poashtu dhe kolektive. 12 Si ajo poashtu VVilliam E. Connolly insistojne ne marredhenien kritiko- refleksive ndaj asaj politike si dimension i perhershem i antagonizmit dhe agonise qe eshte prezent ne shqyrtimet demokratike ku ai Shiko; Kenneth Baynes, The Normative Crounds of Social Criticism: Kant, Rawls, and Habermas (New York: State University of New York Press, 1991). Shiko; Mouffe, "Democracy, Power and the "Political"", Mouffe, The Democratic Paradox, Mouffe, The Return ofthe Political, 34 -—_ Alternativa - Reviste kulturore moment nuk nenshtrohet ne menyre totalitare.’ 3 Perkundrazi aty behet fjale per kultivimin e etnosit te kritikes radikale dhe pashterrsin e piuralizmit te mendimeve, identifikimeve dhe veprimeve, formave dhe menyres se jetes ne ato te pjeserishme, konteksteve reale ekzistuese shoqerore dhe kulturore, 14 sic eshte shembulli i Kosoves se ne cilen forme do te energjizohet sfera publike dhe participimi demokratik ne menyre qe mos te «zhysin» ate politik e duke luftuar per vlerat universale te mires dhe te drejtes, lirise dhe barazise. 15 Subjekti ne “pritje” Deshiroj qe shkurtimisht te lidhem me shemen e čila eshte si shtojce i., per te ju qas asaj dhe ne menyre te vazhdueshme te levizim ne kater dimensione komplekse te kahjes si domosdoshmeri per te kuptuar premisat qe jane me se te nevojshme, ne menyre qe ti zhgoglisim mendimet e Ravvlsit. Mirepo momenti i kahjes se vazhdueshme paraqet conditio sine qua nom nje marredhenie kritike dhe emancipuese ndaj diskursit /praktikes intelektuale i čili duhet brenda te sferes publike te ballafaqohet me pergjegjesit etiko-politike te cilat na paraqesin barriere momentale ne kontekstin e kolonializmit neoliberal dhe etnocentrizmit ne Kosove. Ne kontekstin hierarkik me produktive jane gjithsesi mendimet teorike te Mouffese apo te Connolyt, poashtu dhe mendimtareve sic jane Cornelius Castoriadis dhe Pierr Bourdieu. 16 Si vegla heuristike jane edhe qasjet qe shpien 13 Shiko Connolly, The Ethos of Pluralisation, Connolly, ldentity/Difference: Democratic Negotiations ofPolitical Paradox. 14 Connolly, The Ethos of Pluralisation. 15 Etienne Balibar, "Subjection and Subjectivation," ne Supposing the Subject, (London: Verso, 1994). 16 Shiko me shume ne: Cornelius Castoriadis, The lmaginary Institution of Society (Cambridge: Polity Press, 1987), Cornelius Castoriadis, Philosophy, Politics, Autonomy: Essays in Political Philosophy, ed. David Ames Curtis (Oxford: Oxford University Press, 1993), Cornelius Castoriadis, dhe Curtis, David Ames, Political and Social VVritings: Recommencing the Revolution: From Socialism to the Autonomous Society (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993).; Pierre Bourdieu, In Other Words: Essays Tovvards a Reflexive -35 SHKSH “Migjeni" Lublane deri te mendimi poststrukturalist e posacerisht postlacanizmi dhe postmarksizmi qe ka rrjedh mu ne keto hapesira.' 7 Te marrim shembull konkret subjektin tipik ne kontekstin kosovar i čili ka dale nga lufta, e qe ka kaluar traumen dhe i čili jeton ne fukarallek, pra, ushtari i demobilizuar i UCK-se, i čili eshte ende ne pritje per deri sa firma ne te cilen ka punuar pret ne privatizim dhe investime te huaja, apo gruan e te humburve qe shkon ne identifikim te afermeve te vet dhe pret te kthehet ne shtepi te vet ne te cilen nuk mundet te kthehet!. Ajo/ai, pra, te gjithe subjektet ne «pritje» jane subjekte tipike kosovare e qe jane te ekspozuar, nencmimit deri ne palce, traumes gjitheperfshirese, histerise, apatizmit, padrejtesise dhe fukarallekut, e qe eshte si pike referuese ne pjesen e djathte te fushes. Ndaj atij/asaj duhet te veprohet ne emancipimin shpresedhenes te drejtes dhe mires, lirise dhe barazise, kurse ndaj atij subjekti, intelektualet duhet te kryejne detyren e vete, te «zbulojne» modelin e diskursit praktik ne sferen publike. E poqese merremi vetem me mendimin e Ravvlsit atehere do te jemi te kufizuar me nje ose dy, nga kater dimensionet te shemes, e ashtu do te humbet shpresa emancipuese. Sepse intelektuali ne aso rrethanash ( ne hapesire absolutisht te traumatizuar dhe te vobekte) duhet te jene analitik dhe si i tille te levize neper te kater fusha/modele. Subjekti «ne pritje» pret zgjidhje nga ajo situate, situate te cilen munden ta zgjedhin ne Sociology (Stanford: Stanford University Press, 1990), Pierre Bourdieu, Language and SymboUc Power, ed. Joh B. Thompson (Cambridge: Polity Press, 1992), Pierre Bourdieu, The Logic of Practice, prev. Richard Nice (Cambridge: Polity Press, 1990), Pierre Bourdieu i Wacquant, Loic W.D., An Invitation to Reflexive Sociology (Chicago: Universityof Chicago Press, 1992). 17 Rastko Močnik, "The Balkans as an Element in Ideological Mechanisms," ne Balkan as Metaphor: Betvveen Globaiization and Fragmentation, (Cambridge, MA: The MIT Press, 2002).; Slavoj Žižek, Manje ljubavi - više mržnjei, (Beograd: Beogradski krug, 2001), Slavoj Žižek, Tarrying vvith the Negative: Kant, Hegel, and the Critigue of ldeology, Post-Contemporary interventions (Durham, USA: Duke University Press, 1993), Slavoj Žižek, The Ticklish Subject: The Absent Centre of Political Ontology (London: Verso, 2000).; Renata Saled, Protiv Ravnodušnosti (Zagreb: Arkzin, 2002), Renata Salecl i Slavoj Žižek, ed., Gaze and Voice as Love Objects (Durham, USA: Duke University Press, 1996). 36 -- Alternativa - Reviste kulturore aspektin e sferes publike, ku intelektualet me ndikimin e vete ne «te Zotet e politikes» me empati dhe me marredhenie pozitive ndaj procesit munde te levizin gjerat ne drejtim te duhur, me c rast subjektet «ne pritje» munde te shnderrohen ne aktere aktiv te emancipimit. Perte ardhur ne perforcimin e praktikes kritiko-refleksive ndaj intelektualit i čili do te gjallerojne pergjegjesin etiko-politike ne sferen publike, eshte e domosdoshme qe me logjike te unazes te zhveshim logjiken e mekanizmave ideologjik ne rregullimet simbolike te pushtetit qe na rrethon. Ravvlsi dhe mendimi politik i tij munde te na sherbej si lloj i udherrefyesit por jo edhe i vetrni! Ne kete lloj praktike ne te cilen nuk mundet me te «pritet». LITERATURA: Balibar, Etienne. "Subjection and Subjectivation." Ne Supposing the Subject, London: Verso, 1994. Baynes, Kenneth. The Normative Grounds of Social Criticism: Kant, Ravvls, end Habermas. New York: State University of New York Press, 1991. Bourdieu, Pierre. In Other VVords: Essays Tovvards a Reflexive Sociology. Stanford: Stanford University Press, 1990. -. Language and Symbolic Povver. Uredio by John B. Thompson. Cambridge: Polity Press, 1992. -. The Logic of Practice. Preveo Richard Nice. Cambridge: Polity Press, 1990. Bourdieu, Pierre, i Wacquant, Loic W.D. An Invitation to Reflexive Sociology. Chicago: University of Chicago Press, 1992. Castoriadis, Cornelius. The imaginary Institution ofSociety. Cambridge: Polity Press, 1987. --. Philosophy, Politics, Autonomy: Essays in Political Philosophy. Oxford University Press, 1993. Castoriadis, Cornelius, Curtis, David Ames. Political and Social Writings: Recommencing the Revolution: From Socialism to the Autonomous Society. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993. 37 SHKSH “Migjeni" Lublane Connolly, William E. "The Complexity of Sovereignty." Ne Sovereign Lives: Povver in an Era of Globalisation, New York: Routledge, 2004. -. The Ethos of Pluralisation. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1995. -. Identity/Difference: Democratic Negotiations of Politicai Paradox. Ithaca: Cornell University Press, 1991. -. Politics and Ambiguity. VVisconsin: University of VVisconsin Press, 1987. Lacan, Jacques. Ecrits: A Selection. New York: W.W. Norton & Company, 1982. Maclntyre, Alasdair. After Virtue: A Study in Moral Theory. London: Gerald Duckworth & Co., 1981. Močnik, Rastko. "The Baikans as an Element in Ideological Mechanisms." Ne Balkan as Metaphor: Betvveen Clobalization and Fragmentation, Cambridge, MA: The MIT Press, 2002. Mouffe, Chantal. "Democracy, Power and the "Politicai"." Ne Democracy and Difference: Contesting the Boundaries of the Politicai, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1996 . -. The Democratic Paradox. London: Verso, 2000. -. The Return ofthe Politicai. London: Verso, 1993. Nobus, Dany, uredio. Key Concepts ofLacanian Psychoanalysis. London: Rebus Press, 1998. 0 ’Neill, Shane. "Tensions in Rawls's Liberal Holism." Contemporary Politicai Studies 1-2 (1994), fq. 740-50. Ravvls, John. "Justice as Fairness: Politicai Not Metaphysical." Philosophy and Public Affairs 14 (1985), fq. 223-51. -. The Law of Peoples. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2001. -. Politicai Liberalism. New York: Columbia University Press, 1993. -. A Theory of Justice. Oxford: Oxford University Press, 1972. Salecl, Renata. Protiv ravnodušnosti. Zagreb: Arkzin, 2002. Salecl, Renata, i Žižek, Slavoj, ur. Gaze and Voice as Love Objects. Durham, USA: Duke University Press, 1996. Sandel, Michael. Liberalism and the Limits of Justice. Cambridge: Cambridge University Press, 1982. 38 Alternativa - Reviste kulturore Taylor, Charles. Sources of the Self: The Makingo of Modem ldentity. Cambridge: Cambridge University Press, 1989. Žižek, Slavoj. Manje ljubavi - više mržnje! . Beograd: Beogradski krug, 2001. -. Tarrying with the Negative: Kant, Hegel, and the Critigue of ldeology, Post-Contemporary Interventions. Durham, USA: Duke University Press, 1993. -. The Ticklish Subject: The Absent Centre of Political Ontology. London: Verso, 2000. 39 SHKSH “Migjeni” Lublane Vrojtime dhe mendime te permbledhura mbi shtetin e KOSOVES* Dr. Esat Stavileci Ne mes te deklarimit te Keshillit te Sigurimit dhe mbledhjes se rradhes se Crupit te Kontaktit Mbledhja shume e pritur e Keshillit te Sigurimit te Organizates se Kombeve te Bashkuara "u kurorezua” me hapjen e “drites se gjelber” bisedimeve per Kosoven dhe u shoqerua me nje deklarate e čila, ne thelb, "la shume per te kuptuar” ne lidhje me statusin e Kosoves. Nga shume ane u tha se ajo shenon per Kosoven nje ngjarje historike. Padyshim, behet fjale per nje “kthese per historine me te re politike te Kosoves”, por jo edhe per nje vendim historik i čili do ta "kurorezonte ate kthese". Nga ky čast vertete eshte veshtire per te parashikuar statusin, ndoshta perfaktin se, megjithate, nedeklarimet ne lidhje me mbledhjen e Keshillit te Sigurimit, se paku, tash pertash, behet fjale jo per statusin perfundimtar, por per statusin e ardhshem te Kosoves. Eshte pritur qe deklarata te mbeshtes rekomandimet e z. Kai Eide, keshtuqe tash rekomandimet e tij, ne fakt, u shnderruan ne rekomandimet e Keshillit te Sigurimit per Grupin e Kontaktit i čili, sic eshte paralajmeruar, do te mblidhet me 2 nentor ne Uashington. Sipaš nje logjike, duhet pritur qe edhe rekomandimet e Grupit te Kontaktit te "mos levizin shume nga parimet” e pergjithshme te cilave u mungon vetem perligjja ne qendrime. Euforia qe mund te deangazhoje Ne nje shkrim te mehershem kisha terhequr verejtjen se duhet te ruhemi nga euforia qe “na ka mundur”. Pas mbledhjes se Keshillit te Sigurimit ajo vecsa eshte rritur, me deklarimet se vec "eshte dicka” qe “pritet te ndodhe” ose te “jete me vone”. Ne kete shkrim vetem se po e * Nga internet! i ka perzgjedhur Xhavit Shaqiri, Sekretar i SHKSH Migjeni ne Lublane 40 -—- Alternativa - Reviste kulturore perforcoj ate verejtje, gjykuar permbajtjen e Deklarates Presidenciale dhe rekomandimet e saj, duke medituar per modalitetet e materializimit te saj ne qendrimet e Grupit te Kontaktit. Nga me shume te panjohura ne lidhje me statusin e Kosoves, dy sikur zhvishen dhe behen te qartesuara. E para, ceshtja e Kosoves, sic shprehet Deklarata, nuk hyn ne fazen perfundimtare te percaktimit te statusit te saj, po ne “fazen e rradhes se pranise nderkombetare”, po sikurse qe ishte shprehur z.Kai Eide, ne raportin e tij per Kosoven. Pra, nuk behet fjale per percaktimin e “statusit perfundimtar”, por per percaktimin e “statusit te ardhshem te Kosoves”, fakt qe flet se Kosova edhe per nje kohe te cilen eshte shume veshtire ta parashikosh.d o te ballafaqohet me kufizimet e qeverisjes institucionale. Pra, perfundimi behet i qarte. Kosova do te kete nje status kalues, me “elemente te shtetit”, por me gjase, nuk do te jete shtet me “atributet e plota te tij”. E dyta, vendosja e statusit te ardhshem te Kosoves nuk do te shoqerohet edhe me vendosjen e sovranitetit te plote te Kosoves, sepse nga theksimet ne mbledhjen e Keshillit te Sigurimit dhe ne Deklaraten Presidenciale, po sikurse edhe ne raportin e z.Kai Eide, sikur sugjerohet nje “sovranitet i kufizuar” qe vetvetiu do te diktonte edhe nje prani nderkombetare, fakt qe flet se statusi i ardhshem i Kosoves nuk do te permbyllet me “perligjjen e plote te kerkesave te popullates shumice ne Kosove”, por sipas te gjitha gjasave, me qendrime ekuivoke, per te “joshur palet e interesu a ra", me porosine se asnjera nga to nuk do te dalin as fituese dhe as humbese nga negociatat, me qellim qe edhe njera edhe tjetra “te kene mundesine" jo vetem te arsyetimit, por edhe te “shfajesimit para popullates se vet”. Ketyre dy te njohurave per Kosoven, mund t'i bashkangjitet edhe nje e trete, se diskutimet per Kosoven, ne pjesen me te madhe, do te zhvillohen me "lehtesimin e tyre” nepermjet nje “diplomacie fluturuese”, se do te zgjasin disa muaj, me mundesine e nderprerjes se kohepaskohshme te tyre dhe se do te perfundojne me nje "qendrim te njeanshem” te bashkesise nderkombetare i čili “do t iu imponohet paleve te interesuara” te cilat te nejtin qendrim do ta interpretojne ndryshe para popullates se vet, per te kualifikuar veten si fituese, edhe pse nderkombetaret, qysh tash, me te madhe, theksojne se nuk do te kete as fitues dhe as humbes nga negociatat, pra se do te kete nje zgjidhje kompromisi qe, cfaredo qofte ajo, me e papranueshme do te jete per shqiptaret, per vet faktin se ata hyjne shume te hendikepuar 41 SHKSH "Migjeni” Lublane ne negociata te imponuara prej bashkesise nderkombetare, per shkak se institucionet e Kosoves ende nuk kontrollojne gjithe territorin e Kosoves, sepse ende ato institucione jane te karakterit te perkohshem, sepse ende ne to nuk eshte bartur nje numer i madh i kompetencave, sepse Kosova ende perthekohet me Rezoluten 1244 dhe Kornizen Kushtetuese.s epse Kosova ende nuk ka ndertuar nje rend juridik dhe ekonomik te vetin, e tjera e tjera. Privim i parimitte vetevendosjes Megjithate, me e njohura nder te panjohurat eshte se Kosova po privohet nga mundesia qe ceshtja e saj te zgjidhet ne baze te parimit te vetevendosjes dhe, pa marre parasysh deklarimet e zyrtareve te Kosoves se pavaresia nuk do te negociohet, ajo ne fakt do te mund te ndodhe, sepse ne tavolinen e bisedimeve nuk do te gjindet nje variant i vetem, pavaresia e plote, si kerkese e shqiptareve te Kosoves, por edhe varianti serb per nje zgjidhje ne mes te autonomise dhe pavaresise ose, sic shprehet regjimi i Beogradit, "me shume se autonomi dhe me pak se pavaresi” qe, si do qe ta marresh, fsheh tendenčen per ta ruajtur sovranitetin mbi Kosoven. Pra, ajo qe kerkohet prej lidereve tane eshte qe "ta mbajne fjalen”. Sado qe pala shqiptare deklarohet se eshte e pergatitur per bisedime dhe sado qe eshte optimiste se nga ato do te dale me “pavaresi ne xhep”, ia vlen qe te tregohet shume e vemendshme per hapat qe do te ndermerre, te cilet kerkojne mencuri, por edhe maturi, dije profesionale, por edhe formesim politik, po sikurse edhe urti filozofike, por edhe shkathtesi diplomatike. Prej Shqiperise kerkohet rol aktiv dhe qendrim konstruktiv Edhe pse koheve te fundit nga Shqiperia sikur "trimerojne zerat” e artikuluar ne lidhje me ceshtjen e Kosoves dhe te ardhmen e saj ne mbeshtetje te pavaresise se Kosoves, ministri i jashtem shqiptar vazhdon qe vazhdon me te veten, duke propaganduar pavaresine e kushtezuar per Kosoven, si zgjidhjen me te mire, me pare ne Uashington e se fundi ne Bruksel, duke deshmuar perkushtimin e te qenet “i moderuar”, cfare po kerkon qe te jete bashkesia 42 Alternativa - Reviste kulturore nderkombetare prej tij dhe prej Shqiperise. Duke mos dashur qe edhe nje here tjeter ti kthehem Mustafajt dhe konceptit te tij, do te nenvizoja vetem ate se prej Shqiperise kerkohet rol aktiv dhe qendrim konstruktiv ne lidhje me Kosoven dhe te ardhmen e saj. Prej Shqiperise nuk kerkohet qe te jete “e moderuar", por kombetarisht e mobilizuar ne lidhje me te ardhmen e Kosoves. Me hapjen e procesit asgje nuk mund te quhet e perfunduar Pas mbledhjes se Keshillit te Sigurimit, zyrtare ne Kosove vecsa nuk "festojne". Te konsiderosh ne kete faze te rrjedhave se “cdo gje ka perfunduar” ne te miren e Kosoves eshte me shume se nje miopi politike. Bashkesia nderkombetare kishte mundesine per ta zgjidhur ceshtjen e Kosoves edhe me heret, por mungonte gatishmeria e saj. Mbeshtetur ne neglizhimet e saj per t'i cuar proceset deri ne fund, nuk duhet te anashkalohet mundesia e zvarritjes se procesit deri edhe te bllokimi i tij, duke pasur parasysh jo vetem konceptet diametralisht te kunderta te paleve te interesuara, por edhe kryenecesine serbe per te shantazhuar procesin, duke llogaritur ne parimin se nuk do te vendoset asnje zgjidhje e papranueshme per palet. Vakuum i madh ne mes te asaj qe po behet dhe asaj qe pritet te ndodhe Duhet te permbushet nje vakuum i madh i krijuar ne mes te asaj qe po behet ne Kosove dhe asaj qe “pritet te ndodhe" me' te ardhmjen e saj. Po qe se do te shprehej me nje fjali gjendja e tashme ne Kosove, ajo do te mund te pershkruhej se koha po iken, ndryshimet po ndodhin, por rezultatet nuk po shihen. Nuk mund te presim nje konsensus te jashtem per Kosoven, pa u vendosur nje konsensus i brendshem per te. Te besh shtetin eshte shume me shume se te deklarohesh per te. Ne rrugetim e siper, edhe vete duhesh te behesh pjese e perpjekjeve per ta jetesuar nje vullnet te neperkembur me shekuj. Vertete eshte kohe e fundit per te kuptuar se "nuk ka me kohe per te blere” per interesa partiake dhe te pjesshme, por per t'u bashkuar ne interesa kombetare dhe te pergjithshme. Vetem ata qe ecin me kohen e fitojne kohen. Kjo eshte arsyeja qe ne sfondin e titullit te librit tim te fundit, me tituli A ■ 43 SHKSH "Migjeni” Lublane Kosova dhe ceshtja shqiptare ne udhekryqet e kohes, eshte vene ora qe tregon akrepat tek 11 shi dhe 12 shi. Pra, per shqiptaret eshte pese ne 12 ose 12 pa pese. Pese minuta, te shprehem figurativisht, jane shume te gjata po qe se mendohen te kalohen ne pritje, ndersa jane shume te shkurtera nese permbushen me ngrehjen e kulmit. Ne te kaluaren kemi shembur shume themele, pa ngrehur kulme. Historia u perseritet te gjithe atyre qe nuk mesojne prej saj. Vertete populli dhe kombi shqiptar kane histori shume te hidhuar qe ta harrojne. Pavaresia e Kosoves si udhe e daljes se saj nga rrethi i mbyllur Nuk duhet te krijohen iluzione se me pavaresine e Kosoves do te zgjidhen menjehere dhe ne menyre automatike, nje numer i madh i problemeve me te cilat perballet Kosova sot. Pavaresia mund t'i hape proceset dhe t'i krijoje kushtet dhe mundesite per zhvillimin e tyre Jane, me se paku, dy arsye qe shtrojne nevojen “e marrjes me Kosoven” dhe te ardhmen e saj sot: e para, percaktimet ende te paqarta rreth statusit te Kosoves dhe e dyta, nevoja e rirreshtimit te forcave ne Kosove dhe angazhimi i gjithe resursit krijues “per te ecur rruges” te cilen e ka perzgjedhur populli per te ardhmen e Kosoves, e čila nuk dote jete as e lehte dhe as e pamundimshme. i. Edhe pse bashkesia nderkombetare sikur “asnjehere me shume se gjate ketij viti nuk ka qene e interesuar rreth procesit politik dhe ceshtjes”, sic shprehet ajo,”te statusit final te Kosoves”, krijohet pershtypja, megjithe “ravijezimin e kornizave te ardhmenise se Kosoves”se ajo, ne fakt,sikur ende eshte ne dileme “nese zgjidhja e statusit te Kosoves do te mund te kishte efekte zinxhirore dhe do te prodhonte jostabilitet ne vendet e tjera te Ballkanit"? Pyetja do te mund te shtrohej edhe ndryshe: ”Cfare ndikimi do te mund te kishte ajo ne pjese te tjera te botes dhe ne politiken nderkombetare”? Pa i pritur gjykimet e kohes, mendojme se, duke qene “ceshtje me vete”, Kosova nuk do te mund “te prodhonte jostabilitet ne vendet e tjera te Ballkanit dhe se ndikimi do te mund te ishte i favorshem per pjeset e tjera te botes dhe politiken nderkombetare. 44 Alternativa - Reviste kulturore 2. Kosova, e lene, per kohe te gjate, ne “sallat e pritjes”,sot ballafaqohet me “trysni ne rritje”per hapjen e bisedimeve per statusin e saj. Statusi ende i paqarte i Kosoves ka prodhuar pasoja ne shume fusha, nga te cilat do te vecojme problemet e zhvillimit ekonomik dhe pamundesite e bashkepunimit rajonal. 3. Perkufizimi i paqarte i mandatit te UNMIK-ut,per faktin se ne Kosove “nuk u vendos nje protektorat nderkombetar "ne kuptimin qe njeh e drejta nderkombetare, megjithe zhviilimet ne disa fusha,la te hapur ceshtjen e statusit te Kosoves dhe “e shtyri ate ne pafund”. Mirepo, pikerisht keto dy momente ndoshta ndikuan qe, megjithate, sot te arrihet nje “shkalle e konsiderueshme pajtimi” ne mes te nderkombetareve dhe vendoreve se status quoja eshte e paqendrueshme ose, thene ndryshe, se percaktimi i statusit eshte “celesi i hapjes se udheve”per t’i zhvilluar proceset zhvillimore ne Kosove dhe ,nepermjet tyre,per te ndikuar ne stabilitetin e rajonit dhe me gjere. Shtylla e pare dhe me e fuqishme e vendosjes se themelit te shtetit te Kosoves eshte njohja e se drejtes se vetevendosjes se popullit te saj. Nje parim, pothuajse i harruar,parimi i vetevendosjes,”u riaktivizua ne levizjet postkomuniste ne Evrope ne dekaden e fundit te shekullit te kaluar".Nje analistyni mete drejte u shprehej se “u riaktivizua”, meqe gjate luftes se ftohte, sipas tij, qe shperfaqur mendimi se “me rrumbullakimin e sovranizimit juridiko-shteteror”, nga 1918- ta deri ne fiilim te shtatedhjetave, "kishte pushuar nevoja per kete parim”. Mirepo, me vone ndodhi "sovranizimi postkomunist i popujve”, i čili "u paraqit qofte ne formen e sovranizimit te plote te shteteve te bllokut lindor, me daljen e tyre nga doktrina e “sovranitetit te kufizuar”, qofte nepermjet shperberjes te- ish federatave komuniste, BRSS, RSFJ”. Keshtu ngjau qe tri kategorive te medha rastesh “ t’u njihet e drejta per vetevendosje: rasteve te vetevendosjes post-imperiale; rasteve te vetevendosjes post- koloniale dhe rasteve te vetevendosjes post-komuniste”. Rasti i Kosoves “u gjind jashte trekendeshit”, edhe pse ai, veshtruar krahasueshem, ”do te mund te zgjidhej “ne secilin prej ketyre proceseve”. 45 SHKSH "Migjeni” Lublane 4. Eshte thene se rasti i Kosoves “bie ndesh me parimin e mosndryshimit te kufijve, edhe pse, c’eshte e verteta, Kosova kishte kufije interfederale ne ish-Jugosllavi, po sikurse qe u be e qarte se kufijte evropiane u ndryshuan: ”ata te Helsinkit, me bashkimin e Gjermanise; ata te Jaltes-me shperberjen e ish-BRSS- se dhe kufijte e Versajes-me shkaterrimin e ish-RSFJ-se dhe ish- Cekosllovakise”. Ajo qe do te duhej te qartesohej eshte se ne rastin e Kosoves nuk mund te mbrohet regjimi i kufijve evropiane sipas Konferences se Londres (1913), sepse Kosova, ne te vertete, bile kumullativisht, i ploteson te gjitha kushtet qe popullit shumice te saj t'i njihet e drejta per vetevendosje. Ekzistojne, se paku, tri argumente qe mund te zberthehen gjeresisht. Po i theksojme: e para ,”se Kosova eshte aneksuar nga Serbia (1912) me okupimin ushtarak"; e dyta,”se trajtimi i shtetit aneksist ndaj popullit te aneksuar ishte jo vetem represiv, por edhe gjenocidal”; e treta, ”se populli i aneksuar, ne menyre plebishitare eshte deklaruar per pavaresi, po sikurse edhe me rezistencen e armatosur (1997-99)”. 5. Kosova "po ecen” neper standarde qe i ka vendosur bashkesia nderkombetare. Standardet “sigurisht se synojne nje cak", por ato do te duhej qe perfundimisht, si pjese e nje procesi te shtetberjes, "te nderlidheshin” jo me hapjen e negociatave per statusin e Kosoves, por me anetaresimin e saj ne mekanizmat nderkombetare. Ndryshe, disa prej standardeve nuk jane te permbushura edhe nga shume vende anetare te Kombeve te Bashkuara, madje edhe nga disa prej tyre, anetare te Keshiliit te Sigurimit. 6. Mungesa e statusit eshte bere peng i shume zhvillimeve. Nuk e mendojme se zgjidhja e statusit do te thoshte njekohesisht zgjidhje te gjitha problemeve me te cilat ballafaqohet sot Kosova, por hapje dhe krijim te mundesive per t’i zhvillua ato "ne drejtimin e duhur”. 7. Ne berjen e pavaresise kerkohet qe “te kalohet ne nje rruge". Ne ecje e siper, Kosova duhet te ndertoje rendin e vet kushtetues dhe 46 --- Alternativa - Reviste kulturore ky eshte, sipas mendimit tim, celesi kryesor me te cilin do te hapeshin proceset e shtetberjes ne Kosove. 8. Ne ecje e siper, duhet te behet “bartja e plote e pushtetit te UNMIK-ut ” ne institucionet e perkohshme veteqeverisese, te cilat do te duhej qe, me ne fund “te shnderroheshin ne institucione permanente dhe te patjetersueshme”. 9. Ne ecje e siper, pushteti serb duhet qe perfundimisht te heqe dore nga “territorializimi i ceshtjes serbe ne Kosove” dhe krijimi i organeve paralele dhe enklavave ne baza etnike. 10. Pavaresia e Kosoves paraqet sot nje opsion “realisht te balancuar dhe ne drejtpeshim perbrenda horizontitte kohes ne Ballkan”. Ajo nuk paraqet “kurrfare solucioni ekstrem, por eshte solucion i drejtpeshuar i kohes, me interes te thelle kombetar, jo vetem per kombin shqiptar, por edhe per kombin serb ne Ballkan”. 11. Veshtruar edhe ne raport me kohen,proceset e shtetkrijimit perreth Kosoves, flasin ne menyren me bindese se Evropa sikur me heret “ka heqe dore nga disa kanune” te saj ne lidhje me formimin e shteteve te reja. Sot jane 34 shtete anetare te Organizates se Kombeve te Bashkuara me siperfaqe me te vogel se Kosova, nga Vatikani 0,4 deri te Libani 10.452; sot jane 58 shtete, anetare te Organizates se Kombeve te Bashkuara, me popullsi me te vogel se Kosova, prej Vatikanit 1.000 deri te Mauritania 2.284.ooo;nderkohe, 34 shtete, nga viti 1990-2002, jane pranuar ne Organizaten e Kombeve te Bashkuara. 12. Asnje zgjidhje per Kosoven nuk mund te qendroje pa pelqimin dhe vullnetin e popullit shumicete Kosoves. Kosoven mund ta qeverise dhe duhet ta qeverise vetem popullata e saj. Ajo popullate kete truall e ndien per te vetin,sikur qe i ndien per te vetat edhe te gjitha pasurite e atij trualli. 13- Edhe pse sikur "mbizoteron” pikepamja se pavaresia eshte e vetmja zgjidhje e drejte per Kosoven, ende qarkullojne opsione te ndryshme per Kosoven dhe te ardhmen e saj dhe ato “shtrihen 47 SHKSH "Migjeni” Lublane prej vetadministrimit deri te pavaresia”. Me te drejte eshte thene se "hapesira mes vetadministrimit dhe pavaresise eshte bukur e gjere” dhe se ne te “mund te hyjne nje varg kushtezimesh”. Nga nje numer kushtezimesh qe ben bashkesia nderkombetare per Kosoven eshte konceptuar modeli i “pavaresise se kushtezuar”. Ne vend se te jete “e kushtezuar” pavaresia mund te jete “e mbikeqyrur"nga bashkesia nderkombetare. Kosova ndien nevojen per pranine nderkombetare ne Kosove, si lehtesuese e ndertimit te shtetit ne kuptimin demokratik, perfshire aty te drejtat dhe lirite e pakicave dhe te grupeve etnike, marredheniet nderfqinjesore dhe integrimet rajonale, kombetare dhe nderkombetare. 14. “Peshperitet”me te madhe se Keshilli i Sigurimit i OKB-se “do ta kete fjalen e fundit”ne lidhje me statusin e Kosoves, ne vend se “t’i jepet” kjo e drejte popullit te Kosoves, ”sic parashikojne vlerat dhe parimet demokratike”, prandaj mund te ndodhe qe roli i Kosoves “te jete i kufizuar”. Po qe se kjo do te ndodhe, atehere ne fakt, do te ndodhte, "suspendimi i te drejtes se popullit shqiptar per vetevendosje”, ndonese ajo atij “do te duhej t’i takonte”: qofte ”si e drejte e vetevendosjes kombetare, qofte "si e drejte e vetevendosjes se popullates se territorit te individualizuar". 15. "Peshperitet” edhe per nje ndikim "te shtuar te Bashkimit Evropian” ne raport me Shtetet e Bashkuara. “Protektorati evropian” do te mund te shpinte kah reduktimi i rolit te Shteteve te Bashkuara ne Kosove. Administrimi i “tipit evropian” mund te kercenoje me rrezikun e krijimit te nje mentaliteti tjeter “vartesie” te Kosoves, nga ai qe eshte vendosur gjashte vjet me pare. 16. "Peshperitet” edhe per “pavaresine pa sovranitet”. Pavaresi ose ka ose nuk ka. Pavaresia pa sovranitet eshte “vendosje e kulmit" pa themelin ne te cilin do te mund te mbahej ai. Vetem atehere kur mesojme se c’eshte, ne te vertete, sovraniteti, do te kuptojme se c’eshte “pavaresia pa sovranitet”. Sovraniteti eshte, sic shprehet Fjalori Politik i Oxfordit, "kerkesa per te qene autoriteti i fundme politik qe nuk i nenshtrohet asnje pushteti me te larte persa i perket marrjes dhe zbatimit te vendimeve politike”. Ne fakt, sovraniteti shpreh veteqeverisjen e shtetit. Koheve te fundit 48 Alternativa - Reviste kulturore “qarkullojne pikepamje” qe perpiqen “te devalvojne” rendesine e sovranitetit. Ne to thuhet “se sovraniteti eshte nje kategori historike, e lindur ne kushte te caktuara, te ndryshme nga ato te sotme, prandaj nuk ka vlere absolute” ose "se sovraniteti eshte nje parim i vjetruar”. Nga teoria e shtetit jane me interes, se paku, keto dy njohuri te pergjithshme per sovranitetin. E para, "kur nje vend fiton sovranitetin shteteror, kjo prodhon pasoja juridike e politike edhe ne planin nderkombetar", meqe “shtrohet njohja e shtetit te ri sovran nga ana e shteteve tjera”. E dyta, "njohja e nje shteti sovran nga te tjeret nenkupton edhe njohjen e qeverise qe eshte formuar ne kete shtet". Pra, nje perfundim i logjikshem nga keto dy njohuri te pergjithshme per sovranitetin eshte shume domethenes per te kuptuar ate si “palčen kurrizorete shtetit”. 17. Vetem pavaresia e plote e Kosoves do te mund te zgjidhte ceshtjen e territorit te saj, nje element shume i rendesishem i shtetit. Prandaj, bashkesia nderkombetare duhet te deklarohet ne menyre shume te qarte dhe jo ne menyre ekuivoke ne lidhje me territorin e Kosoves. Per ne ky paraqet problem qendror. 18. Mendohet sikur kete e ka “qartesuar mire”Grupi i Kontakti! C’eshte e verteta, Grupi i Kontaktit “ka qartesuar" se cfare nuk do te ndodhe me Kosoven”, por jo edhe se “cfare dote ndodhe”me te. Bashkesia nderkombetare, nepermjet te nje numri parakushtesh “per negociata”, sikur ka vendosur qe te mos e ve ne agjende “pavaresine e plote”. Prandaj, ne “ofertat e propozuara”te saj ka ceshtje te hapura. Pergjigjja ne ato pyetje perben sfiden me te madhe per Kosoven. Prandaj, ajo qe do te mund t’u sugjerohej institucioneve te Kosoves eshte qe te angazhohen qe ne nje proces te mundshem negociator per statusin e Kosoves, se pari, qe "pozicioni politik i Serbise ne raport me Kosoven” si ceshtje e ndjeshme perfundimisht te mbyllet, faktikisht dhe juridikisht. Bashkesia nderkombetare do te duhej qe, perfundimisht, te kundershtoje skenaret serbe te shprehur nepermjet formules “me shume se autonomi, e me pak se pavaresi” qe, ne fakt, bazohen ne konceptin e federates, konfederates ose unionit. 49 SHKSH "Migjeni" Lublane se dyti, "pozicioni i Shteteve te Bashkuara ndaj Kosoves, pas pavaresimit te saj te sherbej si nje garanci per shtetin e ri te Kosoves”. se treti, "permasat dhe menyra e monitorimit nderkombetar” te rasteve te ndjeshme etnike ne Kosove te percaktohen ne perputhje me realitetin etnik ne Kosove. 19. Vendimi i bashkesise nderkombetare do te duhej te kishte parasysh vecanerisht keto dy momente: se pari, heqjen dore nga ideja e cfaredo kushtezimeve per pavaresine. se dyti, heqjen dore nga prolongimi i vendimit. Percaktimi i bashkesise nderkombetare per pavaresine e Kosoves duhet te jete i qarte, e jo ne menyre ekuivoke, me mundesi per interpretime te ndryshme. 20. Pavaresia e Kosoves paraqet nje zgjidhje “te drejtpeshuar te kohes”, e jo nje “kerkese ekstreme” dhe “zgjidhje perfundimtare”. Ajo, ne fakt,paraqet nje “zgjidhje kompromisi” ne raport me synimet shekullore te shqiptareve per te jetuar me nje shtet. Jane shume faktore, historike e politike, te dlet e formesojne dhe e fuqizojne, ne menyre burimore, statusin e pavarur te Kosoves dhe institucionalizimin politik te tij”. Ne mbyllje mund te thuhet se pala shqiptare duhet te formuloje qendrim te qarte persa i perket statusit-.Kosova duhet te jete shtet i pavarur dhe i njohur nderkombetarisht dhe, se pari duhet te pranohet ne OKB, e pastaj edhe ne BE. Pala shqiptare duhet te beje te qarte nevojen per nje prani ushtarake nderkombetare per te garantuar sigurine e brendshme dhe per te mbikeqyrur kufijte. Pala shqiptare duhet te kembengule kunder imponimit te nje zgjidhjeje “nga jashte”, e čila “nuk do te ishte e qendrueshme” dhe nuk do t’i kontribuonte stabilitetit afatgjate ne rajon”. Pala shqiptare duhet te jete e kujdesshme ndaj sugjerimeve qe do t’i bejne Shtetet e Bashkuara,duke pasur parasysh faktin se bashkesia nderkombetare pret nga Shtetet e Bashkuara qe te shfrytezojne ndikimin ne Prishtinen, po sikurse qe pret nga Rusia qe te ushtroje ndikimin e saj ne Beogradin. Institucionet veteqeverisese ne Kosove “duhet te jene te vetedijshme per shkallen e pergjegjesise 50 Alternativa - Reviste kulturore qe kane per te ecur “ne drejtimin e duhur drejt realizimit te vullnetit te popullit”. Rruga neper te cilen do te ecin nuk do te jete e lehte. Perkundrazi, e rende. Prandaj, duhet te mbledhin “rreth vetes” gjithe resursin krijues. Ato nuk duhet te “jetojne ne iluzione” se me pavaresine e Kosoves vetvetiu do te zgjidhet nje numer i madh problemesh me te cilat ballafaqohet sot Kosova. Me pavaresimin e Kosoves do te hapeshin proceset dhe do te krijoheshin mundesite per vendosjen e reformave, si ne ristrukturimin e ekonomise, ashtu edhe ne avancimin e demokracise politike. Prandaj, ato do te duhej qe prore te deshmoheshin se jane te afta per te rritur kapacitetet vendimmarrese,me synim ndertimin e shtetit te ri te Kosoves. Permbledhje e fjales se tij ne Akademine e Shkencave dhe Arteve te Kosoves, te mbajtur me 6 korrik 2005 Vendet e sovranizuara nga ish-Jugosllavia duhet ta mbeshtesin pavaresine e Kosoves Ato dine me se miri se c’fare pozite kishte Kosova si perberes i ish- Federates, prandaj do te duhej te njihej edhe si perberes i shperberjes se saj, me te drejte per vetevendosje dhe suksesion - Shkas i drejtperdrejte i ketij shkrimi eshte nje deklarate e z. Dimitrij Rupel, kryesuesit te rradhes se OSBE-se, njekohesisht ministrit te jashtem slloven, gjate qendrimit te tij ne Kosove, se “Sllovenia ende nuk ka qendrim te qarte rreth statusit te Kosoves". Nuk eshte vetem Sllovenia qe “ende nuk ka qendrim te qarte”, por jane edhe Kroacia, Bosnje e Hercegovina dhe Maqedonia, vende te sovranizuara nga shperberja e ish-Jugosllavise qe ende nuk e "kane bere te qarte qendrimin etyre rreth statusit te Kosoves. Indiferenca Me gjithe shkasin e drejtperdrejte te ketij shkrimi jane,me se paku.edhe dy arsye te tjera,qe me shtyne te shtroj kete teme:e 51 SHKSH “Migjeni” Lublane para.aktualiteti i saj,ne kohen kur ceshtja e Kosoves gjindet “ne buze”te hapjes dhe te zhvillimit te diskutimeve per te;e dyta,indiferenca e republikave te ish-Jugosllavise per te marre nje qendrim ndaj statusit te Kosoves qe,ne mos asgje tjeter,flet per mungesen e ndjenjes se korrektesise ndaj nje njesie federale te ish- Jugosllavise,ndonese jo me statusin e republikes me te cilen,sic thuhet,kane krijuar dhe kane ndare "fatet e perbashketa". Askush nuk di me mire per poziten qe kishte Kosova ne ish-Jugosllavi se c’dine republikat e meparshme te saj te cilat, mbi bazen e te drejtes per vetevendosje, u sovranizuan dhe u krijuan si shtete te pavarura. Shtrirja e kesaj teme sot dhe vendosja ne nje rrafsh e shperberjes se ish-Jugosllavise me statusin e Kosoves behet per shkak te ndikimeve te ndersjella qe kishin ato ndermjet tyre, me mundesine e ndikimit ne percaktimet ne lidhje me statusin e Kosoves, nga njera ane, per shkak se procesi i shperberjes se ish-Jugosllavise filloi ne Kosove dhe rreth Kosoves, ndersa nga ana tjeter, per arsye se ceshtja e Kosoves mu per shkak te shperberjes se ish-Jugosllavise, sot paraqitet me nje dimension te ri politik, por edhe konstitucional juridik e nderkombetar, me shume interes per te marre nje qendrim te drejte ndaj statusit te saj. Me shperberjen e ish-Jugosllavise, Kosova si dhe shqiptaret qe jetonin ne hapesiren e saj, ne territore ku perbenin shumicen, kane pritur qe objektivisht dhe realishtte paraqiten si subjekt te vetvetes,pra subjekt i vendosjes per fatin e vet ne rrethanat e reja historike, ne baze te parimit te vetevendosjes. Mirepo, zhvillimet qe ndodhen pas shperberjes se ish-Jugosllavise nuk moren ne konsiderate kete parim ne asnjerin prej rasteve me shqiptaret, as ne ish-Republiken Jugosllave te Maqedonise, as ne Kosoven Lindore, as ne Mal te Zi dhe para se gjithash, ne Kosove qe, pa asnje medyshje, paraqet perberesin themelorte ceshtjes ende te pazgjidhur shqiptare. Percfareflasin realitetet Kosova paraqet sot nje rajon politiko-territorial te individualizuar ne Ballkan. Eshte ky nje fakt qe nuk mund te injorohet, po sikurse qe nuk mund te injorohet fakti tjeter per realitetin nacional-demografik te popullit te Kosoves qe i kundervihet cdo perpjekjeje per “ta paraqitur Kosoven”si nje mjedis shumeetnik”. Mire iu tha z. Rupel, gjate qendrimit te tij te fundit ne Kosove se “Kosova eshte po aq multietnike 52 Alternativa - Reviste kulturore sa eshte edhe vete Sllovenia". Shtetet e sovranizuara nga ish- Jugosllavia e dine me mire se asnje vend tjeter se Kosova ne ish- Federaten multinacionale te Jugosllavise kishte status te njesise konstitutive, ndonese jo edhe te republikes; ato e dine me mire se asnje shtet tjeter se Kosova ne ish-Jugosllavi kishte kufijte e saj interfederale qe nuk mund te ndryshoheshin pa pelqimin e saj,po sikurse qe edhe kufijte e jashtem te ish-Jugosllavise, nuk mund te ndryshoheshin pa pelqimin e Kuvendit te Kosoves, fakte keto shume te rendesishme per te marre nje qendrim te drejte ndaj te ardhmes se Kosoves, mbi bazen e garancise se kufijve nga Kushtetuta e ish- Jugosllavise e vitit 1974. Perfundimi eshte i qarte se parimi i njohur ne te drejten nderkombetare uti possidetis, ashtu sic eshte zbatuar per republikat e ish-Jugosllavise(i99i-i992), ka qene dashur te zbatohet edhe ne rastin e Kosoves. Pra, ky parim u zbatua ne menyre selektivedu njoh karakteri nderkombetar vetem kufijve te republikave dhe jo edhe te kufijve te krahinave autonome, me gjithe faktin konstitucional-juridik se edhe kufijte e krahinave autonome, do te thote edhe te Kosoves, percaktoheshiri dhe garantoheshin me te njejtin akt kushtetues, madje edhe mete njejten norme kushtetuese. Nese nuk eshte zbatuar dje, pse te mos zbatohet sot e neser. A do t'i kushtojne dhe sa do t’i kushtojne Kosoves “interpretimet politike”te Badinterit? Kosova nuk mund te jete “peng”e interpretimeve, me shume politike”, se sa konstitucionale - juridike e Komisionit te Badinterit, ne menyre qe te vazhdoje te trajtohet ne driten e atyre interpretimeve. Oendrimet e Komisionit te Badinterit do te duhej te zbatoheshin njesoj edhe per kufijte e Kosoves, si njeres nga tete konstituentet e ish-Jugosllavise.Ne fakt, Kosova, ne perputhje me parimin uti possidetis, me plebishtin e popullit (1991) nderkombetarizoi kufijte e saj, por ai nderkombetarizim i kufijve te Kosoves nuk u perligj. Kosova, po sikurse edhe republikat e ish-Jugosllavise, te cilat shpallen sovranitetin dhe pavaresine, paraqet rast te vetevendosjes sejashtme. Shtetet e sovranizuara nga ish-Jugosllavia e kane shume te qarte se rikonstrukturimi i plote dhe i drejte nderkombetar i ish-Jugosllavise nuk mund te quhet “i kryer” pa zgjidhjen e drejte te ceshtjes se Kosoves, pra “pa valorizimin e plote dhe te drejte nderkombetar te trungut etnik te Kosoves dhe te vullnetit politik te artikuluar dhe te -53 SHKSH “Migjeni” Lublane institucionalizuar te shumices dominante shqiptare te popullsise se Kosoves”. Prandaj, nuk mund te kuptohet qendrimi ende indiferent i shteteve te sovranizuara nga ish-Jugosllavia ne lidhje me statusin e Kosoves, kur, nga ana tjeter, disa nga shtetet e perendimit dhe SHBA- te ose favorizojne pavaresine e Kosoves ose angazhohen drejtpersedrejti per te si zgjidhje te drejte. Jam shume i vetedijshem se ekzistojne nje varg i tere rrethanash te citat mund te ndikojne ne “indiferencen" dhe “luhatjen”ose “lekundjen” e shteteve te sovranizuara nga ish-Jugosllavia ndaj statusit te ardhshem te Kosoves. Po qe se veshtrohen nga nje "plan me i gjere”, ato sikur “arsyetohen”me “kryqezimin e interesave” ne Ballkan.Serbia e konsideron Rusine mbrojtesen kryesore historike te veten. Rumania mban marredhenie te mira me Serbine. Hungaria frikesohet nga konflikti ushtarak me Serbine. Bullgarise nuk i pergjigjet konflikti me Serbine, per shkak te Maqedonise. Turqia pretendon te behet fuqia e pare e Ballkanit dhe ta neutralizoje ndikimin grek. Greqia i mban rezerve kerkesat territoriale ndaj Maqedonise dhe Shqiperise, ndersa Serbine e ruan si aleat dhe e bashkerendon mete politiken ndaj Shqiperise. Rendesia e trefishte e pavaresise se Kosoves per raportet e shqiptareve dhe serbeve Mirepo, ne gjithe kete vorbulle, pavaresia e Kosoves paraqitet me rendesi te trefishte, sepse "involvohet njekohesisht ne tri rrafshe hapesinore”: se pari, ”ne raportin interetnik shqiptaro-serb ne Kosove”, se dyti, ”ne raportin interetnik shqiptaro-serb ne hapesiren e ish- Jugosllavise” dhe se treti, ”ne raportin interetnik global te kombit shqiptar dhe kombit serb ne Ballkan”. Nisur nga rendesia e madhe qe ka zgjidhja e drejte e ceshtjes se Kosoves per ekuilibrin politik ne Ballkan, shtetet e sovranizuara nga ish-Jugosllavia, po sikurse edhe shtetit e rajonit ne pergjithesi, do te duhej qe,te ndihmonin ne krijimin e ekuilibrit, me mbeshtetjen e 54 -———- Alternativa - Reviste kulturore pavaresise se Kosoves. Pavaresia e Kosoves paraqitet me shumefavore per ruajtjen e stabilitetit ne Ballkan. Cdo zgjidhje qe do te injoronte vullnetin e popullit te Kosoves, qofte ajo edhe kaluese, me kercenimin qe “te konservoje gjendjen”,do te linte te hapur mundesine per konflikte. Shtetet e sovranizuara nga ish-Jugosllavia jane te ndergjegjshme se me shperberjen e ish-Jugosllavise, pjese e se ciles ishin, bashke me Kosoven, do te duhej te konsideroheshin edhe si faktore te shperberjes se saj, serish bashke me Kosoven, me te drejten per vetevendosje dhe suksesion. Me ne fund, Kosova edhe sot paraqet nje entitet nacional dhe social-politik, me identitet dhe individualitet te pamohueshem qe paraqesin argumente te fuqishme per te permbyllur dosjen e saj me pavaresi. Per Kosoven, shteti paraqet nje perfundim logjik dhe konstitucional- juridik Nga pikepamja logjike, po sikurse edhe nga pikepamja konstitucionale-juridike, eshte e padiskutueshme se shqiptaret paraqesin nje etnikum te qarte me te cilin identifikohet popullata kompakte me territorin e vete, prandaj, si logjikisht, ashtu dhe polito- gjenetikisht, secilit etnikum, pra edhe etnikumit shqiptar, si populi me shumice te theksuar ne Kosove, i takon e drejta per te ndertuar shtetin ne te cilin, c'eshte e verteta, me shqiptaret do te bashkejetojne edhe pjesetaret e pakicave dhe te grupeve etnike. Ata qe e shohin Kosoven si "shtetin e dyte shqiptar”sikur injorojne te verteten se “ekzistimi i dy shteteve shqiptare ne Ballkan”, perpara se te konsiderohej perparesi, do te duhej te kualifikohej hendikep, per shkak te synimeve shekullore te shqiptareve per te “ndertuar dhe jetuar ne nje shtet te vetem”. Oe pra, pse shtetet e sovranizuara nga ish-Jugosllavia do te duhej qe “indiferencen ndaj statusit te Kosoves" ta zevendesonin me percaktimin e qarte dhe mbeshtetjen e pavaresise se Kosoves. 55 SHKSH “Migjeni” Lublane LlDERSHIPI SHQIPTAR SIPAS KRIST MALOKIT NE KONTEKSTIN AKTUAL Zef Ahmeti Krist Maloki*, nje figure e madhe shqiptare, nuk ka shkruar ndonje liber per ta kujtuar ate si dijetar shqiptar, por ai ka lene nje opus te madh doreshkrimesh me vlera te vecanta. Disa shkrime qe ai i ka botuar sa ishte gjalle, kane deshmuar logjiken e forte te analizes se tij. Pjesa me e madhe e vleresimeve, studimeve dhe analizave qe ka bere Krist Maloki kishin mbetur te pa publikuara, deri kur Albert Ramaj fillioi t’i botonte ato, ma se pari me shkrime te pjesshme (ne Phoenix , Shkoder, dhe Urtia, Kroaci-Kosove), e ne fund duke ia pergatite punimet e tij ne nje liber. Nga libri dhe ajo qe kam pare, vertetohet thenia e studiuesve shqiptare qe kane shkruar per Malokin se, ai ka shkruar nje sere studimesh te ndryshme, ku ka shprehur pikepamjet dhe mendimet e tij moderne per Kombin dhe shtetin, per Kosoven dhe Shqiperine ne teresi, zgjidhjen e problemit shqiptar; kritikat e tij letrare kane lene ne literaturen shqiptare nje forme te kritikes objektive. Ne kete shkrim ne do trajtojme Krist Malokin, pikepamjet dhe vleresimet lidhur me lidershipin shqiptar rreth ceshtjeve qe kane si teme kryesore problemin shqiptar. Pikepamjet e tij rreth problemeve shqiptare ai i trajton ne aspekte te ndryshme sociologjike, juridike, filozofike, psikologjike, sipas mesimeve qe ka marre ne Universitetin e Graz-it, duke i inkorporuar keto fusha me elementet e kultures shqiptare e duke dhene analiza te vecanta per ta kuptuar vetveten. Per t’u inkuadruar ne temen qe kemi zgjedhur, ne duhet patjeter te fillojme me shkrimin e tij te (mire)njohur „Oriental apo okcidental?". 1 Me rastin e 105 vjetorit lindjes dhe 33 vjetorit te vdekjes 56 - Alternativa - Reviste kulturore Lidershipi shqiptar oriental a aksidental I nxitur nga ngjarjet socio-politike te kohes, gjegjesisht te viteve 1930' ne Shqiperi, Maloki paraqiti shkrimin e tij „Oriental apo okcidental?", duke hyre keshtu ne dialogun qe zhvillohej ate kohe ,/? dermjet Pleqve dhe te Rinjve Sipaš Malokit, ne „...luften tragji-komike ndermjet Pleqve dhe te Rinjve" jane dalluar disa rryma qe mund te klasifikohen me sa vijon: a) rryma e pare qe kishte per „objekt sulmimi" kolltuket qeveritare. Dhe se, shton Maloki, bajraku i te Rinjeve ishte motoja e padukshme „Ulu ti, te hypi une!“, ndersa Pleqt kishin „Besen“, b) rryma tjeter mundohej ta paraqiste gjendjen si lufte mes gjeneratave te ndryshme, prirje kjo qe nga Maloki refuzohet kategorisht, duke arsyetuar se „problemi Pleq a te Rinjt s 'ka pune me njat lufte e me generacione ne pikepamje biologjike- sociologjikei"; c) per Malokin kishte edhe nje rryme te trete, qe me se shumti i afrohej thelbit te problemit dhe kjo ishte lufta mes ,/nendsinash e botkuptimesh". Me konkretisht behej fjale per Jufte ndermjet Orientaiizmes dhe Okcidentalizmes". Oe rryma e trete te kuptohej me drejt, Maloki shpjegonte fillimisht se cka kuptohet me semantiken e fjaleve orientalizem dhe oksidentalizem. Ne te vertete, sikur te mos kishte bere nje shpjegim te sakte te ketyre koncepteve, ai do ishte keqkuptuar teresisht. Duke e arsyetuar rrymen e trete, Maloki jep argumenti se “lufta e ardhme asht lufte e djalerise shqiptare kundra anmikut ne zemer te vet, asht lufte mendesie krijuese kundra nje mendesie destruktive, asht lufte botekuptimi drite kundra nje botekuptimi erresire, asht lufta Okcidentale shgiptare kundra Orientaiizmes shqiptare...’’ Semantika Orientali shqiptar pershkruhet si nje person qe i pret te gjitha te mirat vetem per vete nga te tjeret. Bota per ate eshte burim i “pashterrun mjetesh, gejfesh e lezetesh te cilat i shfrytezon ne cdo menyre e 57 SHKSH “Migjeni” Lublane metode...” Sakrificen vetemohuese, ndershmerine nuk i njeh, ne te kunderten, orientali shqiptar “i ngjitet trupit kolektiv dhe shoqnor dhe ja thith gjakun pa asnje droje e skrupulf. Me tutje Maloki vazhdon shpjegimin e tij duke percaktuar se, orientalisti “s'njefturp a mane... aj ska cipe qe t'i nxihet... eshte i zoti per te gjitha... shet ba'e nane... per mos me than shpirtin e trupin e vet; vetem e vetem qe t'i shkoj kungulli mbi uj, vetem qe mos t'i prisinen telat e karadyzenif. Ndersa idealet qe ka orientalisti jane “kolltuku e llokma” dhe per ta arritur kete qellim e “perdor aj cdo rnjef’ kurse instinktet e tij jane "t'ujkut monoambutant, t'ujkut tek ... deviza e tij karakteristike qe e percjell asht nje tinanie ... “kudo rafsha, mos u vrafshai”. Atdheu eshte burim ku ushqehet orientali dhe e shfrytezon ate, ndersa pse prishet nje shtet, komb a bote, s'eshte asgje, shpjegon Maloki. Burimi i orientalizmit “asht nje dhanti (=darove) fatale e kristianizmit, me gjithe qe e nje kristianizmi euro-aziatik...” Dhe ky burim vjen me ndarjen e kishes dhe sundimin bizantin, thote teoria e Malokit. Per ta konkretizuar edhe me shume burimin e orientalizmit te shqiptari shton: “Por s'ishte aq fort ndamja (skizma) kishtare se sa njaj shpirt i administrates bizantine plot angth e myk qe u pllakos si nje shpirter e zeze si nje hije murtaje mbi mbare kombin shqiptar... dmth. ner mardheniet e shqiptarit me shqiptarin dhe ner marredhaniet e shqiptarit me shtetin eproret e tij ufut e u perhap shirita bizantine si nje epidemi rrenimtare dhe e deformoi karakterin e drejt te shqiptarit ne nje bolle amorfe e sisfingore". Kurse Turqia e mevonshme trashegon dhe kujdeset per “miraz-in bizantin”. Oksidentalzmi shqiptar ne anen tjeter vleresohet e kunderta orientalizmes. Ne te vertete studiuesi Maloki vleresonte se “shgiptaret e sotshem (atehershem shenimi i imij gjinden aq larg nga okcidentalizma e vertete...". Ai shprehet shume qarte dhe u ben me dije se “vet djelmnia e shkollueme e ka gabim kur kujton se okcidentalizma permbahet vetem ner veshje e mbathje evropiane, apo ne te ndejunit plot kotesi ner sallona...”. Oksidentalizmi i vertete deftohet me kryerjen e ndonje detyre te ndershme... bile karakterizohet edhe me menyren se si ai e ngarkon veten, pra me vete deshire, me detyra te renda bile edhe jashte detyrave ordinare e te domosdoshme... lartesia morale rreth nje ideje te lart... rreth nje “ideje qe s'ka pune me kolltuke, 58 Alternativa - Reviste kulturore me llokma e me meashe...” na shkruan Krist. Ai thote se oksidentali shqiptar duhet te jete shembull pozitiv per te tjeret. Shpirti fisnik qe duhet te demonstroje me ate se si “merr pjese ner dhimbjet e brenga te botes peranei". Vijimi dhe edukimi ne shkollat evropiane nuk te bejne oksidental, sepse edhe ne Evrope ka orientalizma, shpjegon autori Maloki. Studiuesi Maloki na jep edhe shembuj konkret qe dalin nga shkrimet e tij lidhur me shqiptarin orientalist. Ai keshtu e quan Ahmet Zogun, “nje oriental dinak nen masken e nje gentleman-i, nje injorant karagjoz me hijen e nje dashunori shkencash e artesh, nje gangster ballkanik e i pergjakun me gjestet e nje borgjezi te pershpirtshem...” Kurse ata qe i sherbyen i quan marioneta teatrore. Dhe gjithe individet mete njohur qe i kane sherbyer Zogut i analizon edhe ne aspektin psikologjik duke futur ne loje edhe femijerine e "marionetave” dhe edukimit e Abas Kupi, Gačo Gogo-ja dhe Dr. Nuci Kotta qe thote se, megjithe dallimeve individuale, ata kane te perbashket “nje romantizem fantazmagorik, nje botekuptim anakronik dhe nje vetmohim (a vetemashtrim) verbues dhe shkaterrimtar”. Kurse mercenar i quan "...ata zogista andej e kendej botes qe spekulojne me rriardhjen e “Mbretit”, per t'i sigurue vedit sot a neser nje čope buke apor ndonje ofiq qibarf. Zogu nuk ka pas ndonje koncept te vertete politik, ai nuk ka lodhe mendjen e tij per mbarevajtjen e vendit dhe kombit, dhe nese ai ka bere dicka, ai ate e ka bere per interesin e vet, sipas motos “shteti jam une!. ’’ Dhe ne "qofte se ka pase Ahmet Zogu ndonjifjale apor ideologji politike, ajo ka gene e permbajtun ne divizen revoltuese e dermuese: “Oellimi i shejtnon mjetet!’’”. Per ta perforcuar kete mendim, Maloki cek disa deshmi (akte) e vjen ne perfundim se A. Zogu ka qene i gatshem "po ta lypte nevoja d.m.th. interesi i tij. .. me i pranue te gjitha kerkesat e shteteve te ndryshme rreth e pergark Shqipnise... qe te rinjihet mbret...". Ai e quan Zogun fotokopje te Esat Toptanit, njeri materialist (Zogu duhet te kete pas nje rini ne varferi) qe i mungojne gjitha vetite e vlerave ideale, dhe vazhdon metutje duke bere edhe vleresimin e bashkepunetoreve te tij ku shprehet “do te mjaftonte nje pershkrim psikologjik apor nje pikturim... i rrethit te tij te ngushte ... e sidomos brenda kohes 1925-39 d.m.th te personave qe kane qene vegla imediate te dallavereve zogolliane: nje galeri e gjalle korrupsionistash, kriminelash, pederastash, kodoshesh e kontrabandistash ... qe te 59 SHKSH “Migjeni" Lublane kuptohet materializmi i rrenjosur shpirtnor i “mbretit te derrave” (simbas Faik Konices!)..." Sistemi i organizimit te shtetit shqiptar Ne nje shkrim te botuar ne Hylli i Drites ne numrin e nentorit te vitit 1935 me tituli: Diktature, liberalizem apor shtet autoritar? Krist Maloki shtjellon keto koncepte dhe me vleresimet e analizat e tij mundohet te shpjegoje se čila nga parimet e permendura do i pershtatej me se miri shtetit shqiptar te lodhur. Lidhur me konceptin “diktature” si sistem i mundshem per shtetin shqiptar, ai jep disa shembuj me disa shtete te asaj kohe, si Gjermania dhe Italia, duke shpjeguar se kjo forme ishte e papershtatshme per Shqiperine. Kjo sepse, nuk ekzistonin ne ato kohe“klasa Vatiiia shoqnore, kom pakte o plot ideale kolektive -nacjonale”, qe mund te mblidhnin “turmat shoqnore" ne te njejten menyre sikur bene Musolini dhe Hitleri, nepermjet sugjerimit te “shpresave te reja" dhe rrembimit te tyre me nje “ideal i ri kombetar”. Ne Shqiperi mund te kete vetem nje diktature ushtrie e xhandarmeri, dhe se nje diktature e tille nuk do te zgjidhte problemet vitale e paqesore te kombit. Per rrethanat ekzistuese te viteve te 1930’, kur fryma e liberalizmit ishte aktuale dhe ishte futur edhe ne Shqiperi, Maloki kete ide qe ishte ne perhapje ne Shqiperi e quan “pseudoideologjie”\ Ai thote “e verteta asht se liberalizem do me than : konkurrence e pakufishme, konkurence me cdo mjet, a ma mire: konkurrenca pa shpirt e pa shkrupulle, shkurt: dallavere orientale...”. Koncepti, principi i liberalizmit eshte i papranueshem per Malokin dhe kjo per arsye te "analfabeti (tj bilmez" shqiptare qe s'ka kurrfare haberi per problemet dhe nevojat jetike te kombit e te shtetit- ne liberalizem "mbi fatet e atdheut” dhe se “nje demokraci e vertete e ka vendin ndoshta ne Zvicer, France, e n'Anglie d.m.th.n ne ato shtete qe kan nje tradicjon politik shekullor, ku populli s'ka as 5 perqind analfabeta”, keshtu qe ky grup njerezish do te votonin me siguri “go% perfaqesuesa oriental...” Maloki pohon dhe thekson numrin e lart te analfabetizmin nder shqiptare pas terheqjes se Turqise nga Ballkani. Mendohet se ne ate kohe, popullata te kete qene 90-95% analfabet Maloki kujton se ne literaturen shqiptare nuk 60 - Alternativa - Reviste kulturore eshte fare e njohur dallimi mes Potestas dhe Auctoritas. Neshpjegimin qe i ben koncepteve te dhena me lart, ai shpjegon edhe qendrimin e tij per situaten tranzicion te Shqiperise ne vitet 1930. Perderisa koncepti potestas nenkupton forcen brutale e kercenuese, auctoritas eshte force imponuese shpirterore produktive me besim te plote se te gjitha punet e shtetit bahen ne te miren e popullit. Potestas nuk e merr parasysh elementin e vullnetit te popullit, ne te kunderten ky element injorohet fare, kurse ne anen tjeter shteti qe udheheq sipas principit te auctoritas, mbeshtetet kryesisht ne vullnetin dinamik. Sipas analizes se Malokit “auctoritas mund te kene veterin njata prijsa e burra shteti, te diet, pos zotesise (shkencetare-mendtare- praktike), kan edhe kualitete morale, te cilat ne Shgiperine paragiten sidomos nen devizen: Bese, Burrnie, e Nder shqiptarir. Pergjigja qe Maloki i jep pyetjes, se čili sistem i organizimit shteterore do t'i pershtatej me se miri Shqiperise, ne kohen qe po e trajtojme? Eshte: nje sistem autoritar. Mirepo ai nuk jep ndonje sqarim si do kishte mundur qe ky sistem autoritarte ngrihej brenda rrethanave ekzistuese ne Shqiperi. Ideja shqiptare dhe shteti apor kombi e Malokit Nder shkrimet e nivelit shume te larte e te vecante te Malokit, veshtruar ne aspektet studimore politiko-juridike, sociologjiko- filozofike, duhen permendur: Ideja shqiptare" dhe“Shteti apor kombi!". Keto shkrime teresisht lidhen perhere me trajtimin e ceshtjeve brenda shqiptare. Kurflet per dallimin mes kombit dhe nacionit, Maloki jep nje shpjegim shume te bukur, qe e thone edhe filozofet me te hershem perendimore, kete shpjegim ai e ben per ta kuptuar me mire ceshtjen dhe dallimin mes kombit dhe nacionit shqiptar. Per ta kuptuar dallimin, se pari ai jep shpjegim per teorine rreth kombit, qe ka nje kuptim etnik, te cilin Maloki e shprehe si vijon "kombipermbledh ne gji te vet nji grumbull personash qe jane lidhe shoq me shoq (ideal!) neper gjakun e fisin e njajt dhe ma fort neper nji boteshikim e botekuptim (Weltanschauung!) te perbashket. Porse ky botekuptim bazohet mafort nder ndjenja d.m.th. nder kujtime abstrakte te nji vitaliteti te vecante -- 61 SHKSH "Migjeni” Lublane (=te gjakut!) dhe jo aq nder kujtime abstrakte te nji sistemi filozofik e racional”. Me te drejte, me siguri duke u bazuar ne filozofet gjermane e franceze, ai e shpjegon sakte edhe nocionin nacion, se ka kuptim politik, dhe qe lind ne kohen kur per te paren here fillon krijimi i shteteve ne kuptimin e sotshem (shek. XVI sipas K.M.). Me nacion ne gjuhen shqipe, shpjegon Maloki, kuptohet “populli sbtetnor”, ndersa kombi eshte nje term etnik, qe nenkupton, perfshin, e i kalon edhe kufijte shteteror. Dhe keshtu ai vjen ne piken ku thote se, duke u bazuar ne shpjegimet e lartcekura, ideja nacionaie nuk ka kurrfare pune me idene kombetare. Nisur nga ky kendveshtrim Krist kujton “encikllopedistat” shqiptare brenda e jashte se, nacionalist mundet me qene si vllehet, si grekofonet apo edhe jevgjit e Shqiperise. I brengosur per kombin te cilit i takonte dhe e donte aq shume, ne forme te drejteperdrejte dhe pa perdore shprehje diplomatike ai do te shkruante: “Cabimin ma te madh e ma te trashe e bajne nder ne disa fantasta, te dlet - te marrun mendsh neper studimet e shkencat e veta eoretike - xhixhilluese - perpilojne plane politike -shtetnore pa u interesue aspak se a hyn nder ato kallepe (eoretike) materiali real i kombit dhe vendit (gjeografik e geopolitik) shqiptar. Keta njerez ja ne per t’u vue ne dajak dhe per t'u dergue mandej nder klaset e para te shkollave shqiptare qe te mesojne se paku geografine dhe historine e kombit shqiptar. Jo, zotni, per me ngrehe nje shtet, ashtu ne kuptimin e plote te fjales, nuk jemi te zot na tridhjetevjecaret e sotem. Dhe do te kondendohemi edhe ma tutje me nje gjendje gjysmake, per mos me thane provizore; sepse na - arkitektat fantasta - s’kemi haber mbi materialin reai, sepse na s’e njofim as kombin, as vendin, as ... Sepse na kemi ndoshta shume dije (dituri shkencetare!) por jo mend e shpirt!...” Ai nuk jep vetem kritike, por shpjegon se si mundet te dilet nga gjendja ekzistuese kur thote: “Dhe zgjidhja e “Probiemit Shgiptar” kerkon para se gjithash shume mend e shpirt. Djelmnia shqiptare asht mesue me e shikue kombin e vendin e vet neper syzat e do vagabondave te tymosun kafehanesh, apor te do pseudo - pedagogeve pedante e skolastike, apo edhe te do shkrimtareve te huej qe nuk kane pase as zotsine e nuk e kane marre kurre mundimin e duhun per me i kushtue problemeve tona nje "vemendje” te plote e objektive. Prandaj s’asht čudi qe brenda djelmnise shqiptare vlon nje anarki pikepamjesh e mendimesh mbi kombin, popullin e vendin e vet. Dhe, “shpetimtar i 62 Alternativa - Reviste kulturore kombit” mund te quhet me gjithe mend ai shpirtmadh qe i fale asaj djelmnie ideologjine e vertete te “Shqiptarizmes” reale - kombetare." I shqetesuar per fatin e kombit, por edhe me deshiren qe kombi te marre rrugen e duhur, me dhimbje e emocion njekohsisht, me logjike dhe fryme idealiste, pra ne frymen okcidentale, Krist Maloki do te shprehej: “Fjalet e pallavrat e kafeneve e as bisedat e shkrimet akademike se shpejtojn ko m bi n n ga vdekja qe i kercnohet. Jo, shpetimi i kombit shgiptar varet vetem nga ndergjegjeja e tije. Dhe kete ndergjegjeje mund t'a zgjoje dhe t'a ndezi vetem flaka dinamike e nje djalerije te paster, te nje djalerije vetmohimtare dhe plot aktivitet shembellor. Nga aparati mekanik-geveritar s'ka shka pritet ne keto pune. Oeverija mund t'i dorezoj popullit Hace e mjete per kurim e per parim, porse ajo s'mund te kujdesohet edhe per mireperdorimin e tyne. Keto te gjitha jane pune ndergjegjjeje, jane pune te shpirtit. Dhe shpirti ndezet vetem nga nje shpirt tjeter, nga nje shpirt iflaket..." Rreth lidershipit shqiptar te Kosoves Deshira e Malokit per “...nje djalerije te paster ...nje djalerije vetmohimtare”, per nje “shpetim” kombetar nuk arrihet. Me gjithe deshiren e tij per kombin e tere, Shqiperia me 1913 dhe me 1919 cungohet. Pjese te kombitshqiptar i jepen nga Fuqite e Medha te kohes shteteve te etura ballkanike. Edhe Kosova, si pjesa me e ndjeshme nga gjitha pjeset tjera te banuara me shqiptar, hyne ne trajtimet e Malokit. Mendimet rreth Kosoves kryesisht ai i shpreh ne letrat e tij, te cilat njekohesisht jane edhe pjese deshmie e kohes dhe qendrimeve qe ai i permbahej. Ai brengosej po ashtu ne menyre te vecante per Kosoven, mbase ishte edhe vendlindja e tij. Ne letren derguar Kazim Prodanit, (te cilin e vlereson shume, duke e quajtur se “jeni nje tip i vecant politikan dhe zhurnalist shgiptar" dhe i vetrni qe e meritonte te quhet ashtu sipas profesorit), dalin shume te dhena dhe mendime interesante te Malokit rreth problemeve shqiptare dhe ne vecanti Kosoves, gjegjesisht asaj qe ne dokuemtat diplomatike europiane te kohes se para copetimit njihej si Upper Albania. (ne per saktesi duhet te themi Shqiperia Verilindore). Maloki shprehee shqetesimet e tij, vecanarisht per sjelljet e “elites” shqiptare te Kosove, qe ne ate kohe (vitet 1950’) vepronte e sillej duke e “refuzuar” 63 SHKSH “Migjeni” Lublane identitetin e vet, duke u munduarte mbulohej me nje petk te rrejshem dhe te perkohshem. Per kete fenomen ne letren e pare derguar Prodanit shkruan: “nje realitet tjeter i Kosoves eshte qe as gjysma e kosovareve as qe kan prishur ndjenjat per nje bashkesi dhe liri kombetare... paraqiten me teper si turq se si shgiptare... me gjithe se s'dinin turqisht...Akademiku kosova r preferon zyrtar, spita let, dhe ndermarrjet shtetrore jashta Kosoves, mesuesi i normales kosovare kerkon te futet o ner qytete o ner krahina sllave, ku paska “ma lezet jeta”... ne policin sekrete (UDB) me qindra kosovar... qenkekan me te zot dhe me te ckathet... Populli i fushave dhe malesive kosovare i ka len zakonet dhe adetet e mocme shgiptare dhe ka nisur ta gezojne jeten o fare orientale o fare moderne, ne dac si kundrejt seksit femeror si dhe seksit te perkundert... hajde pastaj dhe i beso shqiptarizmit te kompatrioteve kosovare!..." Maloki flet per “pisllek shpirterore" qe eshte perhapur ne jeten e perditshme ne Kosove. Maloki “P roblemin Kosovar” e ka percjelle perhere, madje edhe duke dhene propozime se si ka mundesi qe te behet “internacionalizimi” i saj. Me gjithe kontaktet dhe vleresimet e ndryshme qe ka bere, ai nuk gjen dot shoke per nje studim serioz qe do ta levizte "Problemin Kosovar”. Koleget e tij, nen presionin e kushteve politike nen te cilat jetonin, e kishin refuzuar nje pune te atille, duke argumentuar se “ende s’kishte ardh koha", apo duke u fshehur pas frazave evazive. Maloki ishte nje personalitet qe ne shpirtin e vet kishte barren kombetare. Shpesh here ai shprehej: “une jam kosovar nacjonaiist, kam qene gjithe jeten time kosovar patriot...” ndersa procesin e shpetimit te Kosoves e shprehe duke shenuar: “Shpetimi i Kosoves dhe ringjalleja e Shpirtit Kosovar munt te vije vetem nga brenda dhe neper vepra te verteta dhe te perbashketa kulturrale te te gjithe kosovareve, kudo qofshin ne bote”. Deshiroj te ndalem me teper ne jehonen aktuale te mesimeve te Krist Malokit, ne Kosoven e Evropes se vitit 2005. Ja plotesisht i nje mendjeje me koleget e mi se “para se te jete problem i diplomacise evropiane, ceshtja Shqiptare ne Kosove, ne radhe te pare eshte nje problem i brendshem i vete shqiptareve. Kjo ne kuptimin se shqiptaret, ma sakte klasa politike shqiptare, priten te bejne zgjedhjen perfundimtare ne mes te qenurit objekte te paqendrueshme dhe kalimtare politike, apo subjekte te vetedijshme politike te nje shteti demokratik dhe evropian, qe priret te integrohet ne kontinentin e 64 Alternativa - Reviste kulturore vjeter". Fatmiresisht sot de facto, ne Evrope ekzistojne dy shtete shqiptare: Republika e Shqiperise dhe Kosova, kjo e fundit e administruar perkohesisht me Rezoluten 1244 te OKB. As personazhit ma driteshkurter ne Serbi nuk do t’i shkonte ndermend qe ndonjehere ne te ardhmen Kosova do te rikthehej ne Serbi. Mirepo ne ende nuk kemi nje afat te sakte mbi percaktimin e statusit te ardhshem te Kosoves. Pervec faktoreve qe kane te bejne me ekuilibrat e brishte ballkanike dhe evropiane, ne vonesen e zgjidhjes se ceshtjes se shtetit te dyte evropian shqiptar ne Ballkan, sot jemi duke ndikuar me shume ne shqiptaret. Pra, ne jemi ne prove nga komuniteti nderkombetar per shkallen e seriozitetit dhe aftesise shtetformuese, jemi vene ne prove nese mund te arrijme te nxjerrim nje lidership te besueshem, te kualifikuar nga pikepamja intelektuale, dhe do te dime te shmangim gangsteret nga vendosja ne zyrat qeveritare. Shteti i ri evropian shqiptar ne Evropen Juglindore duhet jete tashme gjykates i kthjellet, pajtues dhe tutor i rendit shoqeror dhe politik ne nje territor gjeo-politik objekt kontestimesh historike, nje faktor stabiliteti ne Ballkan dhe ma gjane, nje njesi e sigurt politike kunder depertimeve te terrorizmave dhe aktiviteteve kriminale nderkombetare. Oenia populi shumice e shqiptareve ne Kosove nuk asht privilegj per te sunduar mbi nacionalitetet dhe grupet e tjera kulturore, sic konceptohej ne menyre te padrejte nga regjimi i Millosheviqit, apo sic mund ta kuptoje edhe ndonje mendje e fanatizueme shqiptare, por nje obligim per te siguruar nje perfaqesim proporcional ne legjislativ, ekzekutiv, gjyqesor dhe ne pergjithesi ne administrate e ne vendimmarrjen politike te te gjithe qytetareve te Kosoves se ardhshme. Hapi i pare ne kete drejtim, eshte perfaqesimi i perpjesshem dhe i drejte mes komponenteve perberes te vete shqiptareve. Vendimmarrja e ardhshme politike ne Kosove nuk duhet te konceptohet ne asnje menyre vetem si demokraci e shumices, por para se gjithash si konsensus mes shumices me pakicat, bazuar ne shtyllat themelore te funksionimit te nje sistemi demokratik perendimor; kurse qeveria duhet te jete ajo ma qytetarja, ma e pjekura, ma a hapura dhe ma e pastra ne pikepamje te biografise jetesore dhe ma e besueshmja per komunitetin e vendeve demokratike perendimore, me profesionalja dhe intelektualja. Kjo eshte jehona qe ne ndjejme sot nga mesimet e Malokit. Mosperfshirja 65 SHKSH “Migjeni” Lublane e personaliteteve intelektuale te Kosoves ne drejtimin e qeverise se re, emerimi i "anonimeve" te paditur e te pashkolluar ne menyre te pershtatshme, ne nje kohe kur djemte me te mire te Kosoves, te edukuar ne Kolegjet me te degjuara te Evropes Perendimore mbeten ende nje potencial i pashfrytezuar dot nga vendlindja. Sot kur Perendimi, korrigjoi gabimet historike te fillim shekullit XX dhe na e dhuroi te gatshme Kosoven, na mbetet ne shqiptareve te bejme hapin e fundit, na mbetet neve te tregojme se jemi nje populi i vjeter evropian me ndergjegje te larte shtetformuese. Pikerisht sot me shume se kurre Presidenti shqiptar duhet te dale nga kulla e fildishte ne te ciien ndodhet “i ngujuar” dhe te marre pergjegjesine e udheheqjes se perditshme te popullit te tij. Nje intelektuali te nderuar i takon te qeverise me intelektuale te vertete, i takon te sjelle ne drejtimin e vendit mendjet me te shkolluara te Kosoves, i takon te shmange militantet e paditur. Eshte koha qe kete ta bejme sot se neser do te jete vone. E nje gje te tille kerkon nje konsensus te gjere, kerkon keshilltare te besueshem e te kualifikuar. Evropa eshte ne pritje te shfaqjeve me te mira te aftesive tona shteformuese. Ne duhet te punojme qe Kosova duhet te shkoje drejt pavaresise nga procesi stabizim asocimit dhe pastaj anetaresimit ne Bashkimin Evropian. Kjo rruge nuk prish ekuilibrat gjeopolitike ne Ballkan dhe me gjere, ruan stabilitetin e vendeve fqinje, e ne te njejten kohe nje vend i asociuar dhe anetaresuar ne EU eshte nje vend me i sigurte ndaj depertimeve te trafiqeve dhe terrorizmave. A ka ndonje strategji te qarte te perpunuar se paku ne leter udheheqesia Kosovare? Perfundim Figura e dijetarit shqiptar nga Kosova, gjegjesisht Shqiperia Verilindore, qe ka jetuar e vepruar ne Grac te Austrise, eshte e lidhur ngushte me “politiken e Kombit Shqiptar”dhe ceshtja e kombit shqiptar luante nje rol kryesor ne agjenden e tij. Per ate “totaliteti”(sipas filozofise se Aristotelit), Kombi Shqiptar, kishte rendesi me shume se sa gjithe pjeset e saj. Shkrimet e tij edhe pse nga gjuha ishin te ashpra, ishin reale dhe perkonin me realitetin shqiptar. Ato shkaktonin “dridhje” kur 66 Alternativa - Reviste kulturore publikoheshin. Dhe si njeri “idealist” me zemer ne kombin kudo dhe ngado qe shkonte, ai bente kritika per ato fenomene negative ne shoqerine shqiptare, te cilat e hendikaponin zhvillimin e tij. Dhe per keto “pislleqe shpirterore”qe lundronin ne kombin e tij, qe ne agjenden e tij ishte ne rangun e pare, ai vuante shume, brengosej tejmase. Ishte nje kundershtar i rrepte i asaj "elite" shqiptare qe ishte e infektuar nga “orientalizma”. Kerkonte nje djaleri te paster. Dhe vetem djaleria e paster qe do duhej te dilte nga vete shpirti i Kombit, do ta shpetonte ate. Kritikonte oksidentalizmin formal, ndersa e avancon ate oksidentalizmin e vertete shpirterore e te paster. Duke njohur mire organizimet e shoqerive ne perendim, i ndikuar edhe nga filozofet e medhenj, ai kurr nuk kishte distance nga identiteti shqiptar, perkundrazi, ai elementet kryesore qe e perbenin “shpirtin shqiptar” Besa, Ndera dhe Burrnia ishin elemente qe e percjellin gjate gjithejetes. Ai i mbronte keto tri elemente te “shpirtit shqiptar”me nje logjike interesante dhe nuk kishte kurrfare probleme qe ato t'i harmonizonte si veti te shenjta edhe me filozofine moderne te organizimit shoqerore. Ai ne keto tre elemente shihte edhe bazen e nje shoqerie te shendoshe shqiptare oksidentale. Ne te vertete dijetarin tone, gjendja kombit shqiptar e rendonte ne menyre te jashtezakonshme. Ishte idealist por edhe realist dhe gjerat i shikonte ne menyre objektive, mbase edhe si shkencetar qe ishte, ai nuk i lejonte vetes te shkruante dhe te fliste pa gjuhen e argumentit. Puna e Krist Malokit eshte e vecante. Mendimet tij rreth temave te ndryshme lidhur me kombin shqiptar, ai i shtjellon nga nje kend ndryshe nga te tjeret. Problemet i lokalizon shume shpejt dhe ne forme precize. Ai kapte problemin ne thelb, aty ku “orientalistave” nuk iu pelqente fare. Sot ne 33-vjetorit te vdekjes e tij, kombi i Malokit ka nevoje per nje djaleri te shendoshe. Djaleria e shendosh qe ka kerkuar perhere Krist Maloki ende nuk ka marre ne dore fatin e kombit. Populli shqiptar ende ka nevoje per nje lidership oksidental te vertete dhe jo per aso qe vetem nga pamja duken dhe paraqiten se jane te tille. Pushofte ne paqe! 67 SHKSH "Migjeni” Lublane Literatura : Krist Maloki, Refleksione,( pergatitur riga A. Ramaj), Faik Konica, Prishtine 2005; K. Maloki, Shteti apor Kombi, ne: Phoenix, nr. 15(2000/1), Shkoder; K. Maloki, Ideja shgiptare, ne:Phoenix, nr. 5-6,1998, Shkoder; K.Maloki, Patriotizmi shqiptar, doreshkrim, K.Maloki, Kombi ne rrezik, Hylli i Drites, Vjeta XII, Shtatuer 1926, nr. 12; Isak Ahmeti, Nje Figure moderne e kuitures shgiptare - Krist Maloki rradhitet nder krijuesit tane me te spikatur, ne: Rilindja, 10 marš 1999; Hamdi Oruci, Shejza, nr.: 5-8, XVU-i9J3; K. Maloki, Oriental apo okcidental?, ne: Hyili i Drites, nr. 1, 1937, Shkoder; Neper gjurm t'ujkut oriental, doreshkrim, Romeo Curakuqi, Fjala e Rastit e Mbajtur ne Metingun e organizuar ne Kishen e Shen Palit, Rochester Hills, Detroit Michigan, 28 nentor 2004, botuar ne gazeten lllyria, New York 3 dhjetor 2004 68 Alternativa - Reviste kulturore Dimensioni i Shqiperise se krishtere Prof. as. dr. Kaliopi Naska Prof. as. dr. Shaban Sinani Per pranine e Kodikeve ne trevat shqiptare njoftimin e pare e ka dhene Episkopi i Beratit Anthim Aleksudhi, nga gjysma e dyte e shek XIX-te ne vitin 1868 ne librin "Pershkrim i shkurter historik i Mitropolise se Shenjte te Beratit" botuar ne Korfuz. Ne vitin 1885 vjen ne Shqiperi studiuesi francez Pjer Batiffoli. Gjate vizites se tij neper kishat orthodhokse te Beratit, ai mbeti i mahnitur kur zbuloi Kodiket. Sic thote edhe vete Batiffoli, qe u njoh vetem me nje pjese te Kodikeve, per te cilet hartoi nje katalog ne formen e nje biografie te shkurter te librave. Ne kete katalog Batiffoli nenvizon: “Nuk m'u lejua vecse nje iventar i shkurter, kam pershtypjen dhe s’jam aspak i sigurt te kem pare gjithcka”. Nder Kodiket me te njohur, qe permend Batiffoli ne katalogun e tij jane edhe ‘‘Codex purpurus Beratinus 0”, veper e shek. Vl-te dhe “Codex aureus Anthimi”. Ai gjeti tre Kodike kristografike te stilit bizantin te shkruar me ar dhe me argjend, nderkohe kur ne mbare boten numeroheshin jo me shume se 12 te tille. Kodiku i Purpurte i Beratit dhe Kodiku i Arte Sigurisht qe me i rendesishmi dhe me i famshmi prej tyre eshte ai qe njihet me emrin “Codex purpureus Beratinus” (Kodiku i purpurt nga Berati). Ky eshte nje nga Kodiket me te vjeter ne te gjithe boten (dy te tjeret, po te shek. V-te dhe Vl-te pas Krishtit jane ne Rusi). Ai perfaqeson nje doreshkrim (ekzemplar i vetem origjinal) e perbehet nga 190 flete pergamene te ngjyera ne te kuqe te theksuar (te purpurte ). Kodiku permban dy Ungjij, sipas Markut dhe sipas Matheut. "Kodiku i purpurte i Beratit" u shkrua ne nje kohe kur ende nuk qene vendosur se cilet do te ishin librat kanonike te Dhiates se Re, prandaj ky doreshkrim ka disa shmangie dhe mosperputhje nga teksti —- 69 SHKSH “Migjeni” Lublane origjinal. Gjithashtu sipas Batiffolit, Ungjilli sipas Matheut ndodhet ndermjet faqeve 1-112, ndersa faqet qe vijojne i perkasin Ungjillit sipas Markut. Ne kohen qe e vezhgoi Batiffoli, kodikut i mungonin rreth 40 faqe. Per here te pare "Kodiku i Purpurte i Beratit" permendet ne "Diptiket e kishes se Shen Gjergjit", e čila ndodhej brenda kalase se Beratit. Ky kodik eshte shkruar me shkronja argjendi te tretur, me perjashtim te disa (fjaleve e shprehjeve) qe jane me shkronja te arta, ne pergamene. Kodiku daton ne shekullin e Vl-te. Studiuesit shqiptare, ndonese nuk kane perfunduar ndonje veper te thelluar per kete doreshkrim, mendojne se eshte shkruar nga murgj vendas. Ka aresye te mendohet se ky kodik eshte vazhdim i nje tradite te hershme, kontributit te iliro-shqiptareve ne perhapjen e Krishterimit. Prandaj ky kodik merr rendesi te madhe per historine e Krishterimit e per historine e tradites se shkrimit, per faktin se eshte ruajtur ne gjendje te lexueshme per 15 shekuj me rradhe. Kapaku i Kodikut eshte metalik e i zbukuruar me figura biblike, ndersa teksti eshte ne greqishte te vjeter. Kodiku ruhet ne Arkivin Oendrorte Shtetit. Per nga rendesia e vecante qe ka per historine e tradites kulturore te vendit dhe te asaj boterore Kodiku ruhet ne tre forma: 1. I restauruar me teknologji kineze te laminimit ne mesin e viteve 70-te (cdo flete vendoset ndermjet dy xhamave, per kete arsye origjinali nje-vellimsh eshte ndare ne nente vellime). 2. i riprodhuar si tekst i shfrytezueshem, duke ndjekur analogjikisht origjinalin (ne lende, ne kaligrafi, ne stilizimin e shkronjave dhe ne zbukurimet shoqeruese: vinjeto, miniatura,figurina ne nje vellim. 3. I riprodhuar ne formen e maketit ne gjendjen qe ruhej deri para restaurimit- ne pamje te jashtme identik me origjinalin. Mund te themi se Kodiku i purpurte i Beratit “Codex purpurus Beratinus 0 ” ben pjese tek variantet me te vjetra te doreshkrimeve Biblike. Germa 0 , tregon radhen qe ai ze ne vargun e doreshkrimeve te lashta Biblike. 70 Alternativa - Reviste kulturore Kodiku i Arte Kodiku i dyte per nga rendesia dhe vjetersia eshte ai me emrin “Codex aureus Anthimi” (Kodiku i arte ) . Ndryshon nga i pari, sepse ky kodik eshte shkruar ne pergamen me shkronja ari te tretur. Si vellim Kodiku i arte eshte me i madh e permban 413 flete. Ne te perfshihen te kater Ungjijte (sipas Matheut, Markut, Llukes e Joanit). Ku kodik i takon shek. IX-te dhe eshte i shkruar me germa te nje tipi te ri, te rrumbullaket dhe me bishta, te quajtur korsiv minuskul. Edhe ky Kodik eshte i shkruar ne greqishten e vjeter. Si u zbuluan Kodiket e Beratit Studiuesi francez Pjer Batiffoli, gjate vizites neper kishat e Beratit ne vitin 1865 mbeti i mahnitur nga zbulimi i disa Kodikeve te vjeter kishtare. Nga Kodiket me te njohur, per te dlet na flet Batiffoli eshte Codex purpurus Beratius 0 , veper e shek. Vl-te si dhe Codex aureus Anthimi qe i perket shekullit te IX-te. Por si u be e mundur qe ky Kodik te mberrinte deri ne ditet tona? Atdheu yne, Shqiperia gjithmone ka qene ne fokusin e pushtimeve nga armiqte e ndryshem. Luftrat e panumerta sillnin gjithnje me vete perndjekje e shkaterrime si edhe grabitjen e vlerave kulturore. Ne vitin 1356 serbet dogjen Beratin, qe ishte nje nga qendrat kryesore te zhvillimit te arberit dhe te Kishes Orthodhokse. Pikerisht ne kete situate te veshtire, meshtari Skuripeqi se bashku me murgun Theodhulos ngarkuan ne 27 thase Kodiket e Shenjte kishtare dhe i fshehen, me qellim qe kultura shqiptare te mos demtohej dhe grabitej e qe ky komb te mos mbetej pa tradite e histori. Gjate Luftes se l-re boterore austriaket qe pushtuan Beratin dhe rrethinat e tij perdoren te gjitha mjetet, qe nga premtimet joshese dhe deri tek kercenimet kunder epitropeve te kalase, per te treguar vendin e fshehte. Keshtu qe keto vepra te shenjta mbijetuan ne saje te njerezve shpresetare e patriote te Kishes sone. Kjo histori e thjeshte por heroike eshte perseritur sa e sa here neper shekuj, ku te huaj te tjere here nen -—- 71 SHKSH “Migjeni” Lublane petkun e mikut e here nen kercenimin e armeve, u perpoqen t’i grabisin keto thesare te popullit tone. E ne te gjitha keto raste, shpresetaria e popullit orthodhoks i ka dale per zot duke i ruajtur si driten e syve keta libra te shenjte, ashtu sic ka ruajtur edhe thesaret e tjera qe perbejne identitetin tone kombetar. Deri ne pushtimin e Shqiperise nga italianet fashiste, Kodiket e Beratit u paraqiteshin besimtareve vetem nje here ne vit, ne te kremten e Shen Joan Pagezorit. Me vone ata u ruajten me fshehtesi nga kleri dhe epitropet e kishave te Beratit Kodiket e Beratit jane zbuluar shume vone. Ne gjysmen e dyte te shekullit te XX-te. Zbuluesi i tyre eshte psalti i qytetit te Beratit Nasi Papavli nga lagja Mangalen. Zbulimi i tyre u be ne keto rrethana; Nasi ishte djale prifti dhe cdo te Djele qe ne moshe te re, shoqeronte te atin kur ngjitej ne lagjen kala per te meshuar ne Kishen e Shen Trinise, per ta ndihmuar dhe perte mesuarte psale. Kur djali u rrit dhe ishte ne moshe madhore, nje dite pas meshes, kur kisha ishte e boshatisur nga besimtaret, i ati e thirri brenda ne Hierore dhe i tha se do t'i tregonte nje sekret te rendesishem. Ai i tregoi nje kapak prane Tryezes se Shenjte dhe i tha qe ta hiqte. Para syve te djalit u duk ne erresire nje grope e thelle. Aty i tha i ati, jane fshehur dy libra me vlere te madhe, te cilette huajt jane perpjekurfi shtien ne dore. Pasi i ati vdiq Nasi mori rrugen e kurbetit, shkoi ne Amerike per te siguruar jeten e familjes. Pas shume vjetesh u kthye ne atdhe. Thone se amanetin se tret dheu dhe Našit i rendonte shume amaneti i te atit, por nuk shihte asnje rrugedalje. Ne vitin 1939 Shqiperia u pushtua nga Italia fashiste dhe italianet nisen te interesoheshin per ato dy libra. Pas clirimit te vendit ne vitin 1956, Nasi u transferua familjarisht ne Tirane dhe u krijuan kushte per ta ndjekur problemin. Megjithate nuk e pati te lehte sepse permbajtja e librave ishte fetare dhe regjimi ishte ateist. Me ne fund, trokiti ne Institutin e Shkencave ku kerkoi takim me Prof. Dr. Aleks Buden, kryetar i ketij Instituti. Ai e priti, e degjoi me vemendje dhe i premtoi se do te interesohej dhe do ta njoftonte. Ne takimin tjeter Prof. Dr. Aleks Buda i tha se ceshtjen ja kishte referuar Deges se Brendshme te Beratit, kishte shkuar edhe vete ne Berat, por pergjigje nuk kishte marre. 72 Alternativa - Reviste kulturore Sic duket epitropet e klases nuk kishin besim tek autoritetet komuniste. Pesembedhjete vjet me radhe Nasi, cdo dy jave shkonte ne Institutin e Shkencave per te marre ndonje pergjigje. Me ne fund vellimet u gjeten dhe vetem atehere Nasi mesoi se dy librat aq te kerkuar nga te huajt ishin Kodiket e shekujve te hershem me vlere te rralle historike. Por Kodiket ishin demtuar keq nga lageshtira dhe kishin nevoje te restauroheshin, prandaj u derguan ne Kine rreth viteve 70-te. Duart e arta te artizaneve kineze i kthyen Kodiket ne gjendjen e meparshme dhe pas disa vitesh iu dorezuan Arkivit Oendror te Shtetit ku ndodhen edhe sot, nen dispozicionin e studiuesve shqiptare. Dorezimi i Kodikeve u be me ceremoni. Ne mbledhje moren pjese edhe perfaqesues te larte. Ato dite Prof. Dr. Aleks Buda botoi nje artikuli te gjate ne gazeten “Zeri i Popullit” per rendesine e Kodikeve te Beratit, ku shprehte njekohesisht konsideraten e tij te vecante per famiijen e Nasi Papapavlit. Kur i biri e falenderoi ate per cka kishte shkruar ne gazete, Prof. Dr. Aleks Buda iu pergjigj: “U clirova nga nje barre e rende morale karshi babait tuaj, i čili me nje perkushtim, kembengulje dhe durim te habitshem nuk reshti se ardhuri ne Institut cdo dyjave, per 15 vjet rresht, per te marre ndonje pergjigje perfatin e Kodikeve. Ne librin " Kodiket e Shqiperise", veper shkencore e ilustruar, jane perzgjedhur e botuar pjesa me e madhe e artikujve dhe shkrimeve me karakter studimor e njoftues per doreshkrimet ungjillore, qe i jane paraqitur publikut per nje periudhe afro 135-vjecare, qysh se ipeshkvi i Beratit, Anthim Aleksudhi (Anthimus Alexoudes), dijetari, "miku i artit", sic e quanin me miredashje ne Kostandinopoje, pershkroi, per te paren here, ne librin e tij "Pershkrim i shkurter i mitropolise se shenjt te Beratit", disa nga kodiket me te vjeter, qe ruheshin ne kishat e manastiret e besimtareve shqiptare. Ne veper jane perfshire dhe studime te paleografeve, tekstologeve, kataloguesve dhe bibliologve te huaj e vendes. Tradita e shkrimeve kishtare 73 SHKSH "Migjeni” Lublane Sikurse do te vihet re prej vete lexuesit, tradita e shkrimeve kishtare ne Shqiperi ka pasur me shume vemendje ne shkencen boterore se sa ne ate antropologjike shqiptare, ne ate kuptim qe shkenca amerikane njeson dijen per historine e kultures njerezore. Kjo lidhet me shume arsye, nga te cilat njera eshte ajo e pozites ateiste te shtetit shqiptar per nje periudhe relativisht te gjate, por kryesorja eshte mungesa e specialisteve me njohuri nderdisiplinore per te gjykuar e vleresuar. Studiuesit e huaj ia kane kushtuar vemendjen kryesore "Kodikut te Purpurt te Beratit" - Codex Purpureus Beratinus F - i njohur gjeresisht me emrin e shkurter "Beratinus". Ne fakt emrin e Beratit e ka marre si epinom edhe "Kodiku i Arte i Anthimit", i čili mbiquhet shpesh "Beratinus-2". Kjo ka ndodhur jo vetem per faktin se "Beratinus" i takonte nje periudhe shume te hershme (i shkruar ne kufijte e fundme te paleokrishterimit); jo vetem sepse per nje kohe te gjate emri i tij eshte lidhur e vazhdon te lidhet me emrin e Shen Gjon Gojartit (Joan Chrysostome), nje prej protagonisteve dhe reformatoreve me te medhenj te historise se krishterimit te hershem; jo vetem sepse doreshkrime si "Beratinus" kane mbijetuar ne bote me pak se gishtat e dores; por, mbi te gjitha, per faktin se, sic e ka vene re mencurisht P. Batiffol, ne tekstin e ketij doreshkrimi ka here pas here "shmangie leximi" ("conflate reading"), qe lidhen me karakterin jonormativ te ketyre fragmenteve kalimtare. Historia e mendimit ungjillor "Beratinus" mori rendesi boterore si nje doreshkrim i hershem qe mund te ndihmonte per te plotesuar historine e zhvillimit te mendimit ungjillor, nepermjet studimeve te posacme te tekstologjise kritike ("textual criticism"), qe mund te thuhet se, ne dijen shqiptare, sapo kane filluar. Ne nje veshtrim me te gjere keto studime do te evidentonin se cfare ndodhi ne procesin e kalimit prej fjales se shenjte tek shkrimet e shenjta, prej predikimit ungjillor gojor tek predikimi kanoni. Rendesia e "Beratinus-it" u theksua edhe me nga fakti se ne tipologjine e tekstit te tij gjenden gjurme te shkrimeve siriake (te Lindjes) dhe te 74 Alternativa - Reviste kulturore Perendimit njeheresh. Ketij mendimi i jane permbajtur shume dijetare, prej Batiffol-it deri tek Aleks Buda e me pas Roderic L. Mullen. Kjo e ben ate nje prej doreshkrimeve me te rendesishem per te krahasuar shkollat e shkrimeve ungjillore dhe procesin historik te kanonizimit te shkrimeve te shenjta ne pergjithesi. Numri i kufizuar Per fat te keq, numri i kodikeve me njohje nderkombetare te ruajtur ne Shqiperi, duke perjashtuar "Kodikun e Arte te Anthimit" (nje doreshkrim i rralle krysografik, ne pergamene te purpurt) dhe disa te tjere, me gjithe kete vemendje, qe e tejkalon interesin e shkences vendese, eshte i kufizuar. Te pakte kane qene ata qe kane bere studime duke pasur njohje te drejtperdrejte per kodiket . Disa te tjere kane shkruar duke pasur si burim jo vetem kodiket, por studimet mbi to. Ne Shqiperi dijetari i pare qe ka bere te ditur ekzistencen e Beratinus-it dhe te disa kodikeve te tjere ka qene llo Mitke Oafezezi. Ky qe me shume i preokupuar per "Kodikun e Koste Beratit", ne te cilin gjendej nje alfabet i panjohur i shqipes me grafema helene, por nuk harroi te permendte pak me gjeresisht vlerat e thesarit doreshkrimor beratas. Me kete rast ai krijoi edhe neologjizmin "shkresedore", per "manuscript" - doreshkrim, qe nuk pati fat te mbetej ne gjuhen aktive. Redaksia qe pergatiti vepren "Kodiket e Shqiperise" parapelqeu ne kriter perzgjedhjen e studimeve dhe artikujve me karakter shkencor, botuar ne revista akademike-universitare dhe buletine shkencore. Nje numer artikujsh te botuar here pas here ne shtyp thjesht per qellime njohjeje dhe vleresimi nuk jane perfshire. Per ndonje prej ketyre te fundit, qe ka pasqyruar perparim te dijes e te informacionit rreth kodikeve, eshte bere perjashtim. Duke iu permbajtur kuptimit terminologjik qe i eshte dhene fjales "kodik" ne arkivistike, kane mbetur jashte kesaj vepre nje numer studimesh me karakter filologjik, nder te cilet vecohen studimet e albanologut gjerman Armin Hetzer, shkrimet e te cilit kane pasur dhe kane rendesi per te bere te njohura vlerat gjuhesore te disa kodikeve te 75 SHKSH “Migjeni” Lublane Shqiperise; si dhe studimet e ak. Alfred Ud kushtuar vepres se Teodor Kavaliotit: logjikes, fizikes dhe metafizikes se tij, tekste te akademise se Voskopojes. Fondi i rralle Me "kodike te Shqiperise" ne kete veper, me ndonje perjashtim tejet te rralle, kuptohet vetem "Fondi 888" i AOSH-se, ku jane koleksionuar 100 kodike dhe 17 fragmente. Ndoshta numri i kodikeve qe gjenden ne fonde te tjere ne kete arkiv (argjipeshkvia e Gjirokastres / Drinopolit /, argjipeshkvia e Shkodres, manastiri i Shen Gjon Vladimirit dhe disa fonde te tjere, nominale) eshte i barabarte me ato te "Fondit 888". Por keto jane ende te pakataloguar ne nje regest teresor. Ka dhe per to te dhena te thjeshta informimi, por ne fondin ku gjenden. Disa kodike, si "Liturgjia e Shen Gjon Gojartit", qe pershkruan Batiffol-i, pa bere fjale per disa te tjere qe ky nuk arriti t'i shohe me sy, si nje kodik i shekullit te pare qe ruhej ne Gjirokaster, si dhe nje kodik tjeter i shekullit te 4t, ekzistenca e te cileve pa dyshim do te ndryshonte kalendarin e kulturave ne shkalle evropiane e boterore, sikurse dihet, me vone u zhduken pa gjurme. Tani ato ekzistojne vetem ne pershkrimet e studiuesve. Nje numer i madh kodikesh gjenden ne institucione te tjera: ne Biblioteken Kombetare, ne Muzeun e Artit Mesjetar te Korces, ne bibliotekat e institucioneve te Akademise se Shkencave, si dhe ne bibliotekat e qytetareve. Deri ne fillim te viteve 1990, nga veprimtaret e sherbimit arkivor, jane raportuar deshmi per ekzistencen e kodikeve te tjere mesjetare ne familjet qytetare shqiptare. Ne kete kuptim, mungon nje regjister kombetar, nderinstitucional, i te gjithe kodikeve te Shqiperise. Karakteri katalog Shumica e shkrimeve qe botohen ne kete veper jane te karakterit "katalog". Alexoudis pershkroi 6 doreshkrime. Batiffol pershkroi e 76 -- Alternativa - Reviste kulturore analizoi 16, megjithese permendi shume me teper: nuk pati mundesi t'i shihte e t'i analizonte. Ne formen e nje katalogu paraqitet edhe studimi i Johannes Koder-it e Erich Trapp-it: keta paten mundesi te vizitojne arkivat e Shqiperise dhe te shohin koleksionin e kodikeve qe ishin mbledhur deri atehere (mesi i viteve 1960) dhe ruheshin ne AOSH. Studimet e tyre shpallen ne listat nderkombetare ekzistencen e nje numri kodikesh te panjohur te botes shqiptare. Ne ate kohe nje pjese e madhe e kodikeve gjendeshin ende ne pronesi te kishave dhe manastireve dhe Koder-Trapp nuk paten mundesi t'i katalogonin te gjithe. Nje skede me te dhena te plota te perditesuara u pergatit prej tyre per dy me te rendesishmit e kodikeve te Shqiperise: Beratinus-i e Beratinus-2. Ne kete botim nuk jane perfshire kataloget e R. Gregory-t (botuar ne fiilim te shekullit te 20-te) dhe te Gregory-Aland (botuar ne fund te shekullit te 20-te), sepse ne to behet fjale per rreth 5000 doreshkrime me karakter kishtar dhe ne to disa kodike te Shqiperise permenden sipas radhes kronologjike ne liste, por jo me vete. Ne keto studime, per vete karakterin global te tyre, per kodiket e Shqiperise behet fjale kalimthi. Kataloguesit e huaj gjithnje i jane permbajtur ndarjes se doreshkrimeve ungjillore ne tre grupe: 1. Maiuscule (shkronjemedha); 2. Minuscule (shkronjevogla) dhe 3. Lectionary (ligjerata ungjillore, fragmente ungjijsh, ungjij ne perikope). Te dhenat e kataloguesve te medhenj te letersise ungjillore (Gregory- Aland), sa u takon kodikeve te Shqiperise, megjithate, jane te pranishme ne kete veper permes evokimit te tyre prej studiuesve te tjere. Historia e kodikeve Ne Shqiperi nje katalog te kodikeve te Shqiperise pati pergatitur Theofan Popa, i čili iu kushtua kesaj pune ne vitet e fundit te jetes se tij, ne vitet 1980. Katalogu i Popes u pergatit per nevoja sherbimi, si ^jet informimi dhe kerkimi arkivor. Ne kete katalog, pergjithesisht, 77 SHKSH “Migjeni” Lublane kodiket renditen sipas radhes kronologjike, por jo gjithnje respektohet kriteri kronologjik, kryesisht sepse doreshkrime te hershme jane zbuluar e pranuar ne arkiv ne nje kohe kur vendin e tyre sipas radhes kohore e kishin žene te tjera, qe ishin bere me heret prone e arkivave. Ne pershkrimet e Popes here pas here, ne te rralle, permendet edhe numri i references ne inventaret e Gregory-Aland, por nuk zbatohet kriteri klasifikues i tyre. Ende mungon nje analogim perfundimtar i numrave te references te doreshkrimeve ungjillore te Shqiperise ne katalogun e AOSH-se dhe ne katalogun e Gregory-Aland apo te Koder- Trapp. Botimi " Kodiket e Shqiperise" mundeson komunikimin e studiuesve brenda dhe jashte vendit, duke siguruar, pike se pari, identifikimin e te njejtit objekt. Duke qene se katalogu i Popes nuk qe pergatitur nga autori si nje veper per botim, redaksise i eshte dashur te punoje me pergjegjesi me daktiloshkrimin, per qartesimin e mendimit dhe rrjedhshmerine e frazes, per saktesimin dhe njehsimin e termave, si dhe per disa plotesime te domosdoshme. Rendesia Merr rendesi, ne kete kuader, studimi i Dr. Roderic L. Mullen, nga universiteti i Birmingamit, i čili pershkroi dhe krahasoi, ndonese jo teresisht (vetem per doreshkrimet me karakter ungjillor) numrat e references te katalogut te Gregory-Aland me ato te katalogut te Popes, duke lehtesuar e mundesuar shfrytezimin e literatures shkencore tradicionale dhe te re per kodiket. Katalogu i Popes, se bashku me studimin hyres, qe eshte e para veper me te dhena arkeografike dhe kulturore-historike thuajse per te 100 kodiket e "Fondit 888", i čili gjithashtu u krijua nen drejtimin e tij; botohet per here te pare. Renditja e artikujve dhe studimeve te perfshire ne kete veper behet sipas radhes se botimit. Kjo per te respektuar autoret, perparesite e tyre, si dhe per t'i dhene mundesi lexuesit te vereje se rfare ka sjelle te re, ne kohen dhe kontekstin e vet, secili nga studiuesit qe eshte marre 78 ---— I Alternativa - Reviste kulturore me kodiket . Katalogu dhe studimi hyres i Popes eshte vendosur ne kronologji, duke pasur si reference daten e perfundimit dhe te dorezimit ne AOSH (mesi i viteve 1980). Ne shkrimin e emrave te njerezve dhe te vendeve redaksia ka zbatuar parimin e drejtshkrimit te shqipes, sipas te cilit forma me e hershme e nje huazimi eshte normeformuese, perkundertetjerave, qe mbeten ne perdorim me te kufizuar. S h q i p j a eshte nje gjuhe qe e ka prekur fjalorin biblik qysh prej kohes se krishterimit te hershem. Nje varg emrash te pervecem biblike e ungjillore, toponime historike te kesaj hapesire, emra te pergjithshem te terminologjise kishtare, kane, per kete shkak, formen e tyre te shqiperuar. Keshtu, eshte shkruar ,Gjon" per ,Joan", sepse forma ,Gjon" del si e tille ne trajte te shkruar ne faltoret e shqiptareve qysh ne shekullin e 7-te. Megjithate, ne te shumten e rasteve, kur emrat e pervecem nuk kane te bejne me figura biblike, por me personazhe historike, ne kllapa eshte dhene edhe forma e huazimit te mevonshem te njejtit emer biblik, kurse ne disa raste te tjera eshte zbatuar parimi historik dhe eshte respektuar forma qe ka perdorur vete personaliteti, si: Jan Kukuzeli i Ri, Joasafi i Beratit etj. Pothuajse te gjithe artikujt dhe studimet e ketij botimi, duke qene se kane qene shkruar dekada e shpesh shekuj me pare, redaksia i ka pajisur me shenime shpjeguese, saktesuese ose krahasuese, ne dy forma: si shenime te brendashkruara ne tekstin e autorit, duke bere dallimin me kllapa (katrore ose te kurbeta) dhe si shenime ne formen e fusnotes. Ne rast se autoret kane pasur vete shenime ne forme fusnote, shenimet e redaksise jane dalluar me kursiv. Per te lehtesuar kuptimin e kesaj lende relativisht te panjohur ne boten shqiptare te letrave eshte pergatitur nje fj a I o rt h shpjegues. Theksojme se fjalorthi u referohet kuptimeve qe kane keto terma ne studimet per kodiket. Ne raste te vecanta, kur ka qene e nevojshme te saktesohet nje kuptim prej tjetrit, eshte dhene edhe permbajtja semantike e termit ne perdorimin kishtar. Per botimin e kesaj vepre, nga redaksia, punonjesit e Drejtorise se Pergjithshme te Arkivave dhe bashkepunetoret e saj te jashtem, eshte 79 SHKSH "Migjeni” Lublane punuar afro tre vjet. Nje pune e veshtire ka qene perzgjedhja dhe pergatitja e ilustrimeve, qe jane pjese e rendesishme e promovimit te kesaj pasuriete madhe. NJE "PASAPORTE EVROPIANE” PER SHOIPERINE Pyetje: Ne pershendetjen e Dr. KoTchiro Matsuura, Drejtor i Pergjithshem i Unesco-s, shkruar per botimin "Kodiket e Shqiperise", dy doreshkrimet me te vjetra kishtare te vendit, "Beratinus-i" dhe "Beratinus-2" jane shpallur pjese te programit "Kujtesa e Botes". Cvlera i kane bere keto dy doreshkrime te jene pasaporta kulturore e ketij vendi ne programin me te rendesishem nderkombetar te vlerave te trashegimise njerezore? Pergjigje: Per here te pare keto dy doreshkrime jane konsideruar te vlefshem per programin "Kujtesa e Botes" ne iibrin "I Vangeli dei Popoli", botuar ne Rome nga Biblioteka Apostoiike e Vatikanit, ne 2000-vjetorin e krishterimit. Pas pohimit te Dr. Matsuura-s ne fjalen pershendetese te botimit "Kodiket e Shqiperise" nuk mbetet tjeter vecse regjistrimi formal ne kete program. Kjo eshte arsyeja qe prane Drejtorise se Pergjithshme te Arkivave eshte krijuar dhe ka filluar te funksionoje Komiteti Kombetar i programit "Kujtesa e Botes". Dy doreshkrimet qe ju permendet jane te vetmet vlera kulturore qe jane shpallur pjese te ketij programi nga bota shqiptare. "Beratinus-i” eshte nje doreshkrim qe njihet, se paku, qe nga fundi i shekullit te 12-te, kur "franket kampaneze", apo anzhuinet e Shampanjes, sic do te thuhej ne shqipen e sotme, qe zoteronin gjithe bregdetin shqiptar deri ne thellesi, kerkuan nga kisha dhe populli i Beratit te dorezonin "ungjillin e arte". Nje studiues greko-shqiptar, Nikolaos Mystakidis, ne nje studim te botuar ne vitin 1904 ne Athine, permend disa burime antike, sipas te cilave "nje ungjill i shkruar me are argjend" u porosit prej perandoritte Alternativa - Reviste kulturore Kostandinopojes per t'iu dhuruar nje kishe ne lllyricum-in e jugut, bashke me nje copez prej kryqit te kryqezimitte Krishtit. Afersisht 135 vjet me pare, ne fillim peshkopi i Beratit, Athim Aleksudhi dhe me pas studiuesi belg Pierre Battifol, duke u marre me kete doreshkrim, paten vene re se shkronja e tij ishte aq e ngjashme me shkrimin e Shen Gjon Gojartit, saqe mund te besohej se ishte "tarnam dora e tij". Te dy studiuesit, per te arritur ne kete perfundim, i referoheshin nje shenimi pershkrues per nje ungjill qe ruhej ne Patmos dhe qe dihej se ishte doreshkrim i Shen Gjon Gojartit Duke qene se, sic dihet, Shen Gjon Gojarti, nje nga "kater dotorete" e kishes, sic pati shkruar P. Bogdani, ne vitin 407 vdiq, kurse doreshkrimi "Beratinus-i" eshte pranuar te jete shkruar afersisht nga mesi i shekullit te 6-te, me vone kjo lidhje u vu ne dyshim. Mirepo kohet e fundit jane vene ne dukje fakte te rinj, qe tregojne se kjo lidhje nuk mund te shthuret kaq lehte. Se pari, sepse "Beratinus-" eshte shkruar "jo me vone se mesi i shekullit te 6-te", por askush nuk e ka perjashtuar se mund te jete shkruar me heret. Se dyti, sepse dy dijetare, fillimisht Zef Valentini (1929) dhe pastaj Kristo Frasheri (1995), nga burime te ndryshme, kane provuar me deshmi te shkruara se Shen Gjon Gojarti e pati prekur fizikisht hapesiren e brendshme ilirike, duke qene "internue n'Epir" pikerisht ne vitet e fundme te jetes se tij. Murg dhe i intemuar, dijetar reformator dhe njekohesisht i rroposur si heretik - Shen Gjon Gojarti nuk kishte ngushellim me te perkryer dhe me te bekuar se shkrimi i ungjijve. Te tjere studiues, shqiptare e te huaj, kane sjelle fakte qe mjeshteria e shkrimit ne hapesiren historike shqiptare ka qene me karakteristika te dallueshme vendore. Une e quaj shume te rendesishem faktin e verejtur nga Prof. Neritan Čeka, i čili veren nje ngjashmeri befasuese midis shkronjes se "Beratinus-i" dhe shkronjes se perdorur ne mbishkrimet e byllineve ne krishterimin e hershem. "Beratinus-1" eshte nje prej tre arketipave me te pervecem te doreshkrimeve ungjillore ne shkalle boterore (Battifol, Mullen, Popa, Buda). Prej disa vitesh, me nismen e International Biblical Society, ne Londer punon nje redaksi studiuesish te paleografise, te bibliologjise, te tekstologjise kritike, detyra e se ciles eshte te pergatise nje tekst te shkencorizuar te Dhiates se Re. Kjo redaksi ka perberje nderkishtare dhe mbeshtetet nga te gjitha kishat ne punen e saj. Pjesetare te kesaj redaksie kane ardhur te keshillojne kodikun "Beratinus-1", sepse nuk 81 SHKSH “Migjeni” Lublane mund ta arrijne qellimin qe i kane vene vetes pa u njohur me permbajtjen e tij. "Beratinus-i" ka ungjillin sipas Mateut dhe ungjillin sipas Markut. Lenda e ketyre dy ungjijve nuk eshte njesoj si ne librat kanonike kishtare. Disa shmangie te vogla, qe studiuesit i kane cilesuar si "shprehje e kompetences se arsyes njerezore mbi fjalen e shenjte", kompetence qe vetem pak kohe me vone do te merrte fund, kane nje rendesi te jashtezakonshme per krahasime dhe per te ndricuar historine e mendimit te krishtere ne pergjithesi ne shkalle boterore. Ketij qellimi mund t'i ndihmojne vetem 4-5 sodike te tjere: "Vaticana B", "Sinaiticus", "Sinopensis", "Rosanensis" e "Petropolitanus". Doreshkrimi "Beratinus-2", ose "Kodiku i arte i Anthimit", cmohet per vlera te tjera, sidomos per kaligrafine, qe eshte e ngjashme vetem me "Codex Grecae 53" (Peterburg) dhe qe eshte kthyer ne nje pike reference per te gjithe ungjijte shkronjevegjel, per periodizimin e historise se ketyre shkrimeve, para dhe pas tij. Tek "Beratinus-2", qe eshte shkruar teresisht me germa ari, gjenden edhe gjurme te shkrimit te periudhes se paleokrishterimit. Me e vecanta prej ketyre gjurmeve eshte ajo qe quhet "shkronje gjysme-onciale", qe me vone nuk shfaqet me ne shkrim. Pyetje: Jeni shprehur se ne doreshkrimet kishtare te Shqiperise ruhen deshmi te nje tradite te theksuar ekumenizmi. Ku e mbeshtetni kete vleresim? Pergjigje; Ky vleresim eshte i hershem. Ne studimin tim vetem se e kam paraqitur ne nje kontekst me te shendetshem, duke mos i lene deshmite e pervecuara nga paraardhesit si episode pa lidhje me njeri- tjetrin. I pari nder studiuesit huaj qe verejti kete cilesi te cuditshme tek "Beratinus-i" ishte Pierre Battifol (1886). Duke shkruar monografine "Codex Purpureus Beratinus et les manuscrits grec en Albanie", ai pati konstatuar se ne kodikun "Beratinus-1" gjendej nje arketip qe nuk mund te hynte as ne shkollen siriake-lindore, as ne shkollen vvestern- perendimore, per shkak te ekzistences se disa pasazheve kalimtare, te cilat kombinonin te dyja shkollat e shkrimit te krishterimit te hershem. Per keto kombinime, interferenca, mbivendosje dhe konvergjenca leximesh, ai perdori termin anglisht "conflate reading". Ne kete konkluzion Battifol pati arritur duke krahasuar tekstin e "Beratinus-1" 82 - Alternativa - Reviste kulturore me modelet e shkollave dhe traditave te shkrimeve te krishterimit te hershem, qe gjendeshin ne klasifikimin e studiuesve G. VVestcott dhe Hort Battifol identifikoi nje pjese te vargjeve ungjillore te Beratinus-i, qe fillonin sipas tradites siriake-lindore dhe permbylleshin sipas tradites vvestern-perendimore, ose anasjeiltas. A ka lidhje kyfakt me prirjen ekumenike dhefrymen e konvergjences qe eshte trasheguar ne boten shqiptare? A eshte e rastit qe arketipi i trete i tekstit te Dhiates se Re, arketipi i ndermjetme, i shkolles se konvergjences, u shpreh si model pikerisht tek "Beratinus-i"? Le te kujtojme se, ne kohen kur u shkrua ky doreshkrim dy perandorite ishin ndare, kishte ndodhur herezia e pare e arianizmit, si dhe ishin kapercyer skizma akaciane dhe ajo nestoriane. Ne nje doreshkrim te shekullit te 14-te, qe ka qene prone e mitropolise se Beratit, ka lende martirologjike dhe jete shenjtoresh. Dy studiues shqiptare, Theofan Popa dhe Kosta Naco, kane konstatuar se ky doreshkrim ka nje rendesi te vecante, sepse tregon per disa ndikime ne jeten e kishes lindore prej qendrash te tjera kishtare, nga duhet te kete ardhur arketipi i ketij martirologu, per t’u kopjuar me pas nga nje shkrues vendes ne greqisht. Ne kete doreshkrim jeteshkrimet e martireve pershkruhen njesoj si ne letersine martirologjike te karakterit perendimor, megjithese vepra eshte porositur per nje kishe te ritualit lindor. Te gjendur para ketij fakti, te dy studiuesit arsyetojne se ndoshta ktitore te ketij doreshkrimi mund te kene qene familjet bujare te Topiajve apo te Balshajve, sundimi i te cileve ne ate kohe shtrihej deri ne Berat, ku autoriteti i kishes lindore ishte me i fuqishem, por Topiajt e Balshajt kishin lidhje te forta me krishterimin perendimor. Jo vetem teksti, por edhe miniaturat, e gjithe zbukurimorja, ne kete doreshkrim eshte e karakterit perendimor: veshjet e klerikeve te larte, te figurave te mbreterve e perandoreve, duke perfshire shembellimin e shenjtoreve. Mbase "edhe vete piktori ka qene nga Perendimi". Nje kodik tjeter, dikur prone e nje kishe ne Berat, i shkruar ne mesin e shekullit te 18-te, permban letersi ungjillore-morale (gr. "hrystoithia" - zakone te mira, zakone te arta). Joasafi, peshkopi i asokohshem i Beratit, ka lene nje shenim, ne te cilin thuhet: "Hrystoithia eshte perkthyer nga gjuha latine ne gjuhen greke nga i dituri, i rendesishmi, i shkelqyeri Andon, profesor". Ka te dhena qe mund te provojne se autori i origjinalit eshte nje klerik fjorentin. Peshkopi beratas nuk pati 83 SHKSH "Migjeni” Lublane asnje ngurrim per ta marre kete veper nga kisha romane dhe per t'ua dhene besimtareve te ritualit iindor, duke ua rekomanduar si liber per veti te arta, per virtyte te shkelqyera. Pyetje: A ka ndonje lidhje midis tradites 15-shekullore te doreshkrimeve kishtare dhe historise se shkrimit ne gjuhen shqipe? Pergjigje; Shqiperia, sic e kane provuar dijetare te huaj e vendes (Čeka, Korkuti, Zanichelli, Mullen), ka qene nje vend shkruesish (scribe) dhe shkrimtoresh (scriptorium-esh). Ne qytetet kryesore te Shqiperise mesjetare kishte shkolla bukurshkrimi. Fan Noli, ne vepren e tij kushtuar Gjergj Kastriotit, informon kalimthi se Skenderbeut ia hartoi fermanin e rreme, me ane te cilit behej zot i Krujes ne emer te sulltanit, nje prej ketyre mjeshterve shkrues. Oe ka pasur nje shkolle shkruesish vendes shume shekuj para fillimeve te historise se shkrimeve ne gjuhen shqipe, kjo eshte krejtesisht jashte dyshimit. Ka doreshkrime ne te cilat greqishtja shkruhet me shume gabime drejtshkrimore, madje ka te tilla ku fjaleve ne greqisht u hiqet fare mbaresa "-s", karakteristike per kete gjuhe. Ne disa kodike thuhet shprehimisht se porosites (ktitor) i vepres ka qene kjo ajo familje patronimike arberore (sidomos Topiajt, Muzakajt dhe Arianitet). Ne nje aneshkrim qe gjendet ne "Kodikun e 50-te te Beratit", shkruar ne vitin 1411, thuhet: "U perfundua se shkruari ky psaltir me kontributin dhe shpenzimet e te nderuarit jeromonak e arkimandrit Maksimit, dhe iu dha manastirit te shenjte e te adhuruar te Virgjereshes dhe u mor ne dorezim nga arkimandriti per perdorim ne ate kishe te shenjte te Perendise, si dhe per te mesuar femijet. Kushdo qe e nxjerr jashte kishes kete psaitir paste kundershtare Hyjlindesen. U shkrua nga dora e te pervuajturit, Teodorit, qe ishte sekretar ("gramatia") i Beratit prane zotit Teodor Muzaka, dhe qe qendron i burgosur prej tre vjetesh ne kalane e Skraparit. Kushdo qe ta lexoje, te me kuptoje dhe te lutet per mua te mjerin, sepse e shkruajta me vuajtje te medha". Ne kohen kur Evropa u trondit rrenjesisht prej termetit rilindes te humanizmit dhe kisha perjetoi nje prej reformave me te medha te historise se saj, edhe ne boten shqiptare lindi shkrimi ne gjuhen e vendit. Nuk eshte e rastit qe veprat e para te doreshkruara dhe te shtypshkruara te letrave shqipe i takojne pikerisht fondit te letersise se krishtere. Bukurshkruesit shqiptare barten nje prej traditave kulturore 84 Alternativa - Reviste kulturore me jetegjata te popullit dhe lehtesuan kalimin prej shkrimit ne gjuhet imperiale ne shkrimin ne gjuhen kombetare. Pyetje: Si shpjegohet qe doreshkrime ungjillore ne latinisht kane mbetur fare pak deri ne koherat moderne, krahasimisht me ato ne gjuhen greke? Pergjigje: Mbase duhet thene me sakte se kane mbetur fare pak ne hapesiren shqiptare, sepse e verteta eshte pak me ndryshe. Nuk ka ndonje shperpjesetim midis doreshkrimeve ne greqisht dhe atyre ne latinisht. Ne nje kodik qe dikur u ka takuar autoriteteve kishtare te Durresit, jo me i vonet se shekulli i 15-te, gjuha e kronikes ndryshon vetetimthi nga latinishtja ne greqisht dhe anasjelltas e perseri ne te kunderten. Ne hapesiren shqiptare nuk ka qene ndonje dukuri e cuditshme ndryshimi i autoritetit te kishave, romane e bizantine, dhe bashke me te edhe nderrimi i autoritetit te gjuhes se shkrimeve. Provat tregojne se shumica e doreshkrimeve ungjillore te botes arberore shtegtuan drejt Perendimit bashke me mergaten e pare te fisnikerise vendese. Ne argjipeshkvine e Rossano Calabro-s gjendet nje kodik me nje shkronje- binjake me ate te "Beratinus-i". Ky kodik, qe njihet me emrin "Rosanensis", ruhet ne Rossano prej afro 5 shekujsh. Ka studiues qe nuk e shohin te rastit as ngjashmerine Beratinus- Rosanensis, as faktin qe ky rajon i Italise jugore prej pese shekujsh banohet nga popullsi arbereshe. Ne nje shkrim te koheve te fundme I. Kadare eshte shprehur se bojaria shqiptare, duke marre rrugen e mergimit, nuk harroi te merrte me vete kujtimet e te pareve, armet, emblemat, stolite, kryqet, epitafet, kambanat dhe kambanoret. Faktet na provojne se familjet patronimike moren me vete edhe shkrimet e lashta. Shume kodike mesjetare, shkruar ne latinisht, qe lidhen me hapesiren historike dhe kulturen kombetare shqiptare, gjenden ne biblioteka perendimore. Vete "Meshari i Gjon Buzukut", ne sinjaturen burimore te vendit ku ruhet (Biblioteca Apostolica Vaticana), eshte doreshkrim i tipologjise "kodik". Prof. Kristo Frasheri permend doreshkrimin ku gjendet "Formula e pagezimit", duke e paraqitur me titullin "Kodeksi i Pal Engjellit". Ky kodik ka 37 flete, te numertuara me dore, dhe perm ban krysobulat perandorake bizantine, por ne latinisht! Nje studiues me i hershem, qe nuk ka nenshkruar, ne artikullin me tituli "Per rreth botimit te doreshkrimit shqyp te shekullit te 14-te", 85 SHKSH "Migjeni” Lublane botuar ne "Hylli i drites", nr. 7-8,1930, ka vecuar edhe doreshkrime te tjera ungjillore, qe terminologjikisht jane emertuar "kodike" dhe qe ruhen ne biblioteka perendimore. Vec "Ungjillit te pashkeve", si kodik nga ky autor permendet madje edhe nje "Vjershe e palecitur e Gavrilit i Dharenjevet", veper e shekullit te 17-te, dialekti i shqiptareve te Italise, qe ka si tregues burimi: "Codice Barberini latin. 3454, XLIII, 2". Ne te vertete, i njejti numer reference, "Codice Barberini Latino 3454", ne pronesi te Bibliotekes Apostolike te Vatikanit, pervecon vepren ne doreshkrim te Luke Matranges "Dottrina cristiana - albanese", vecse me nen-ndarjen LXIX. "Shproporcionet" qe verehen ndermjet doreshkrimeve greqisht dhe atyre latinisht duhen kuptuar duke pasur ne konsiderate cfare ndodhi me kishen e ritualit roman pas Reformes dhe sidomos pas Kunderreformes. Nje shumice doreshkrimesh te karakterit ungjillor, liturgjik dhe teologjik-filozofik, per t'u lejuar te botoheshin, duhej te paraqiteshin ne zyrat eprore te Propagandes se Shenjte, qe kishte autoritetin te jepte lejen e shtypshkrimit. Eshte i njohur tashme fati i doreshkrimit te "Cetes se profeteve", nje kopje e autografit te cilit mbeti ne Raguze, gjate udhetimit te autorit per ne Padova, ku do te merrej vendimi per dhenien ose jo te lejes se botimit. Doreshkrimi origjinal qe ruhet ne Dubrovnik deshmon se vepres se botuar i mungon gati nje e katerta, ne mos me shume. Studiuesi i njohur Miroslav Vanino, ne librin e tij "Aleksandar Komulovic", botuar ne Sarajeve ne vitin 1935, njofton se "ne vitin 1584 ... ne Rome u shtypen 500 katekizma ne gjuhen shqipe, te porositur prej priftit Duka Armani, i čili ne vitin 1590 u be peshkop i Shkodres dhe se bashku me nje shqiptar te shkolluar i moren keto libra ("Na početku g. 1584 krenuše vizitatori iz Rima preko Ancone Jakina, Hvara i Dubrovnika u Albaniju, ponesavši uz misale i razne knjige još mnogo nabožnih predmeta, kojima če darivati svečenike i narod. U Rimu su dali otisnuti 500 katekizama na albanskom jeziku. Pratila su ih tri albanca: svečenik Duka Armani, koji je g. 1590 postao skadarski biskup, jedan djak llirskog Koegija i još jedan školovani Albanac, koji če toga djaka pomagati u poučavanju "str. 44, vep. cit.). Nuk eshte e veshtire te cmohet rendesia e ketij katekizmi te shtypur ne 500 kopje shqip, qofte edhe per faktin se ky tirazh nenkupton ekzistencen e nje lexuesi te rendesishem, brenda klerit dhe ne boten laike. 86 - Alternativa - Reviste kulturore Kodike jane edhe aktet permbledhese te se drejtes urbane mesjetare, qe u themeluan ne periudhen e fisnikerise arberore. Njeri prej tyre, ai qe njihet me titullin "Statutet e Shkodres", ruhet ne: Venezia, Biblioteca Museo Correr, Mss. Correr 295. Ky doreshkrim quhet "Codice cartaceo in 8? del secolo 16-simo di 40 carte numerate e 9 non numerate" - "Statuti del la citta di Scutari", conserv. presso il Consiglio dei X. Pyetje: A ka gjurme te etnosit shqiptar ne biblioteken e doreshkrimeve te Shqiperise dhe nese nuk ka, pse duhet t'u kushtohet vemendje? Pergjigje: Tradita e shkrimeve biblike e ungjillore ne Shqiperi, nje prej traditave me te vjetra te kultures se kesaj bote, "te botes sane", sic thoshin klasiket e shkrimit shqip, e afirmuar ne plotesine e vet, na lejon te mendojme se ne permbajtjen e tyre ka bote laike dhe etnos shqiptar, drejtpersedrejti e terthorazi. Ne teresine e studimeve kushtuar ketyre shkrimeve, qe zgjaten ne afro 140 vjet, del perfundimisht se ne hapesiren shqiptare, qysh prej periudhes ilirike, ka ekzistuar nje shkolle lokale shkruesish; dhe kjo shkolle shkruesish e scriptorium-esh ben pjese ne historine e shkrimit dhe te kultures vendese. Ajo eshte nje prej deshmive me te drejtperdrejta te vazhdimesise iliro-shqiptare edhe ne periudha te "boshllekut" historik. Prej kesaj tradite, nese kemi vullnetin e mjaftueshem, ne mund te zbulojme nje "Shqiperi tjeter", nje Shqiperi qe ka pasur gjithnje eliten e vet kulturore dhe ka rrojtur me shije metropoli; nje Shqiperi evropiane qe ka ndjekur rrjedhat me te perparuara te kohes. Ne keto doreshkrime ka jo vetem lende kishtare, por edhe shume bote laike, etnos ne kuptimin e plote te fjales, kulture e qyteterim, qe mund e duhet te ndricohen. Por per kete nuk mjafton vetem vullneti. Se pari duhet nje konceptim antropologjik per kulturen dhe traditen e vendit. Kjo do te thote qe etnosi shqiptar te mos kerkohet vetem ne gabimet drejtshkrimore te atij shkruesit qe greqishten nuk e kishte gjuhe amtare dhe madje guxonte ta shkruante pa formante. Nje shumice doreshkrimesh kishtare jane te karakterit te nomokanoneve. Ne keto doreshkrime e drejta kanonike kishtare gershetohet ne menyre te pandashme me te drejten zakonore vendese. Bota laike ne lenden biblike te kodikeve vjen duke žene vend gjithnje e me te gjere, sidomos gjate dhe pas Rilindjes Evropiane. 87 SHKSH “Migjeni” Lublane Ne nje prej kodikeve te argjipeshkvise se Shkodres gjendet nje doreshkrim i shkurter dygjuhesh, shqip e italisht, i vitit 1744, ne te cilin jane shenjuar 19 mallkime "chi i lescon ypesckfi teinten emade" ("qe mund t'i urdheroje ipeshkvi te enjten e madhe"). Ne keto mallkime ka informacion te permbledhur per presionet e se drejtes zakonore lokale mbi te drejten kanonike kishtare, per shkak te shfaqjes se faktoreve te rinj ne mjedisin tradicional. Dy prej ketyre mallkimeve informojne per rrezikun e marteses jashte kurore dhe per shfaqjen e poligamise, nen kete presion, te dhena keto qe jane me vlefshmeri jo te zakonshme per etnologet: "Kioft mallekuem ai, chi nsve unor me prift te famullies mbate nat chi martohet", "Kioft mallekuem ai, chi te mbaan dyy graa" ("Oofte mallkuar kush s've kurore ne kishe diten e marteses", "Oofte mallkuar ai qe merr dy gra"). Nje pjese e kodikeve, si "Kodiku i 100-te, i Fierit", ose me gjere i njohur me emrin "Kodiku i manastirit te Shen Kozmait", kane lende te mirefillte etnografike: kontrata fejesash dhe martesash, si mund te martohet nje i krishtere me nje jo te krishtere etj. Tani edhe mund ta prekesh Kodikun e Purpurt te Beratit. I purpurt per shkak te pergamenes, si shenje respekti hyjnor ndaj shkrimeve te shenjta e čila pas shek. VI nuk do te perdorej me. Per 15 shekuj ky kodik ose i quajtur Beratinus u shfaqej ne praktikat litrugjike besimtareve vetem nje here vit ne diten e emrit te Shen Gjon Gojartit. Kjo ndodhi deri ne vitet 30 te shek. XX. I rrezikuar kater here seriozisht per t’u grabituar. Tani edhe mund ta prekesh Beratinus-in, gjithcka per nje nga 7 doreshkrimet e purpurta e me te vjetra ne bote te Beselidhjes se Re, ne studimin e dr. Shaban Sinanit qe mban te njejtin tituli, “Beratinus". Codex Purpureus Beratinus- Kodiku i Purpurt i Beratit, nje doreshkrim biblik-ungjillor konsiderohet si deshmia me e hershme e krishterimit neper trevat shqiptare. I pare ne driten e antropologjise kulturore ne studimin e dr. Sinanit, drejtor i Drejtorise se Pergjithshme te Arkivave, Beratinus 1 ose Beratinus ze nje vend ne hapesiren shpirterore te njerezimit. I shkruar me ar dhe argjend ai eshte deshmi e nje shkolle vendase e kopjimit te teksteve te shenjta, por nuk eshte nje apokrif i Testamentit te Ri. Deshmi e Beratit si qytet i skriptoreve ne shek. IV-V ose i shkruesve te fjales se shenjte "skribereve” qe ishin “mjeshter te 88 --- Alternativa - Reviste kulturore nje prej arteve me te vjeter te zbatuar, artit te bukurshkrimit". Studiuesi Sinani vlereson ne vecanti kontributin e Theofan Popes, per pershkrimet qe iu ben kodikeve ne teresi, koleksioni i tyre eshte rreth ioo, ne kohen kur nuk mund te zihej ne goje emri i Virgjereshes, e jo me lutja asaj. Eshte padyshim edhe merite e studiuesit Sinani i čili prej vitit 2000 kur nje pjese e Kodikut te Purpurt te Beratit do te ekspozohej per here te pare jashte vendit ne ekspoziten “Ungjijte e popujve” ne Vatikan ne 2000 vjetorin e Krishterimit, do te terhiqte perfundimisht vemendjen nderkombetare ndaj kesaj pasurie te rralle te krishterimit te hershem ne Shqiperi, i ruajtur per 15 shekuj ne te njejtin territor, shqiptar. Se fundi jane depozituar pasaportat e dy kodikeve Beratinus 1 dhe Beratinus 2 ne programin e UNESCO-s “Kujtesa e Botes” ku tashme komisioni i posacem ka marre miratimin e sh pa liješ setyre. Nje pjese e mire e doreshkrimeve kishtare qe pershkruhen ne kete liber jane porositur prej familjeve te medha aristokratike te periudhes se Skenderbeut. Ka doreshkrime te porositura dhe te paguara prej Muzakajve, Topiajve ka dhe nje doreshkrim te porositur prej Gjergjit te Madh, per te cilin diskutohet nese eshte Gjergj Kastrioti apo eshte Gjergj Arianiti. Pervec te tjerave, ka dhe nje doreshkrim qe lidhet drejtpersedrejti me figuren e Skenderbeut. Eshte doreshkrimi, kodiku i statutit te qytetit te Drishtit dhe per keshtjellat qe kishte nen administrim Skenderbeu, kodik i konfirmuar prej kryekancelarit te Skenderbeut, Pal Engjelli, madje dhe faksimilja e zgjedhur per ilustrimin e atij doreshkrim ka ne permbajtje pikerisht emrin e Pal Engjellit. Pra, eshte nje lidhje me familjet patronimike shqiptare nder te cilat ka qene dhe familja e Kastrioteve, te cilat kane qene sic quhet ne terminologjine e doreshkrimeve te vjetra ktitore-porosites. Ky ka qene rregulli ne te gjithe periudhen mesjetare. Familjet e medha porositnin doreshkrimet kishtare, sepse ishin shume te kushtueshme. Dhe shenohej emri i atij qe e kishte kopjuar, shkruar dhe emri i ktitorit i čili ia kishte dhuruar ketij manastiri apo asaj kishe. Kjo eshte lidhja, nuk eshte thjesht viti i botimit. Brenda doreshkrimeve kishtare ka mjaft informacion per familjet patronimike shqiptare. Koha e shkrimit te Kodikut nuk perkon me kohen e lavdise se Skenderbeut, ne kete kohe Gjergji i Madh nuk ishte Gjergj Kastriot Skenderbeu i čili akoma nuk ishte bere emer i mirenjohur. Po te shikoni treguesin e emrave aty dalin te gjithe mbiemrat patronimike shqiptare. Te gjitha familjet e 89 SHKSH “Migjeni” Lublane medha kane porositur, jane kujdesur, kane dhuruarose ka informacion per to. Si rrjedhoje parashtrohet pyetja se nga c’tradite lindi ky kodik dhe cfare deshmon per arealin e Beratit te asaj kohe? Poqese i qasemi kesaj ceshtje duhet hyre pak theile ne histori. Berati eshte nje prej qyteteve qe i ka dhene botes shqiptare, per boten e madhe, jo nje emer, po nje mbiemer pra Beratinus-Beratini. Ne nje fare menyre ka bere te famshme nje tradite me ane te nje mbiemri qe ndodh shume rralle. Nuk ka ndonje qytet tjeter ne Shqiperi qe te kete dhene mbiemra pervec Beratit. Kjo eshte e lidhur me faktin se Berati ka qene nje kryeqender kishtare, kronologjikisht mbas Bylisit dhe Gllavinices si kryeqender, sepse si qender ipeshkvnore del qe ne shek.IV, kur nuk e kishte kete emer, por kishte emrin Bulheriopolis. Berati e ka ndryshuar disa here emrin, Antipatrea, Bulheriopolis, Belegrado, Berat sic eshte sot. Per hir te ketij roli, si kryeqender kishtare ne Shqiperi, rol qe filloi te zbehej mbas mekembjes se argjipeshkvise se Ohrit, deshmohet qe ne Shqiperi ka pasur nje shkolle tradicionale shkruesish. Berati ka qene kryeqendra e mjeshterise se te shkruarit. Per kete arsye thuhet se ka nje shkolle shqiptare te shkrimit. Shkrimi nuk eshte dhe nuk mund te pretendohet vetem ne gjuhen amtare. Pretendimi per ta reduktuar vetem ne gjuhen amtare si pretendim varferues per kulturen kombetare, ne cfaredolloj forme, eshte historia e te shkruarit ne gjuhen perandorake, ne radhe te pare ne gjuhen greke, pasi Berati bente pjese nen pergjegjesine juridike te Patriarkanes se Stambollit. Pra Shqiperia kishte nje shkolle shkrimesh dhe Berati ishte kryeqendra e kesaj shkolle. Kane ekzistuar žeje, shkolla te verteta ku nxenesit mesonin bukurshkrim, pert’u pergatitur si kopjues te letersise ungjillore dhe biblike. C’vend ze Beratinus ne hierakine e doreshkrimeve kishtare te Shqiperise? Beratinus eshte nje doreshkrim qe nuk e nxe hapesira shqiptare, nuk mund te vendoset ne nje hierarki brendaperbrenda hapesires shqiptare as asaj te sotme, as ne ate historike. Ai mund te vendoset ne nje hierarki vetem ne shkallen boterore te historise se doreshkrimeve kishtare. Nese do te kerkohej kjo hierarki, dy prej gjerave elementare qe mund te thuhen jane qe: Beratinus i, Beratinusi i pare eshte nje prej Alternativa - Reviste kulturore tre arketipeve te Dhjates se Re ne shkalle boterore. Ka nje arketip siriak apo lindor, ka nje arketip perendimor, ka dhe nje arketip te ndermjetem qe eshte Beratinus. Te gjitha studimet vertikale, historike te tekstologjise kritike per historine e shkrimit ungjillor nuk mund te behen pa iu referuar Kodikut te Purpurtte Beratit, Beratinus. Ka dhe nje hierarki tjeter. Ne gjithe boten ka shtate kodike te purpurt nga te dlet dyjane ne Shqiperi dhe te dyjane Beratinus. Sa i takon nje hierarkie te brendshme, te dy kodiket me te hershem jane te perjashtuar, sepse askush nuk mund te jete konkurrente me to. Mbas kodikut te dyte te Beratit fillon konkurrimi i disa shkollave. Jane kodiket e Vlores qe shfaqen diku nga shek. X, kodiket e Gjirokastres qe shfaqen me vone, te Korces po ashtu, te Shkodres. Ndoshta do te kishte qene e mundshme qe te vendosen te dy kodiket me te vjeter te Beratit ne nje hierarki te brendshme nese do te ishin ruajtur tri doreshkrimet te cilat permenden ne burime, por qe sot nuk ekzistojne. Per shembull, Batiffoli qe eshte marre i pari, para 140 vjetesh, me Beratinusin thote se kishte pare ne Berat nje dOreshkrim te shek.IV i čili sot nuk gjendet dhe kishte mesuar se ne Gjirokaster ruhej nje kodik i shek. IV dhe nje kodik i shek. I, por keta dy kodike nuk gjenden. Po ashtu themeluesi i historise se krishterimit, Origeni, permend qe ne Drianopolis ka ekzistuar nje doreshkrim ungjillor i shek. I. pra po te kishin ekzistuar keto doreshkrime do te mund te behej nje hierarki. Arsye te tjera qe kjo veper hyn ne “Kujtesen e Botes”? Nder arsyet qe e ben kete veper te jete pjese e programit “Kujtesa e Botes” eshte se eshte nje doreshkrim ungjillor kanonik, pra i perdorur si liber liturgjie dhe meshimi nga kisha deri ne shek. XX. Por njekohesisht ka fragmente te pjesshme te cilat perbejne shmangie te vogla jokuptimore, por shmangie formale prej tekstit kanonik. Si te thuash, shkruesi i doreshkrimit i ka dhene vetes te drejte qe dicka te ndryshoje. Prof. Aleks Buda qe eshte marre heret me kete doreshkrim thote qe ky fakt tregon se ne kohen kur u kopjua apo u shkrua ky kodik, akoma arsyeja njerezore kishte kompetence mbi tesktin hyjnor, ungjillor. Ky raport, e drejta per te nderhyre mbi nje tekst tashme te kanonizuar qe nuk gjendet ne doreshkrimet e tjera, por vetem tek ky doreshkrim dhe qe mund te sherbeje per te deshmuar evolucionin e uiendimit te krishtere, i jep rendesi boterore. SHKSH "Migjeni” Lublane Ky studim eshte nje perpjekje per ta pare Beratinus ne kendveshtrimin e antropologjise kulturore... Sepse duke u nisur prej faktit me elementar qe eshte kulture e lidhur me boten shqiptare, por qe nuk mund te quhet nje kulture mirefilli shqiptare. Eshte nje kulture qe i takon kesaj bote dhe nje kulture qe i takon njerezimit mbare. Kultura e ruajtjes eshte kulture e ketij populli, e kesaj hapesire. Kultura e pritjes ne momentin e fillimit eshte kulture e kesaj hapesire. Kultura e krishterimit te hershem gjithashtu eshte kulture e kesaj hapesire. Shume pak popu) kane pasur krishterim te hershem. Por vete teksti eshte tekst ungjillor qe i takon njeriut, qenie e kesaj bote, pra eshte nje tekst mbikombetar. Nese do te flitej per nje doreshkrim qe i takon nje tradite kulturore kombetare, atehere do te ngushtohej shume, deri ne nje zhvleresim, vlera e ketij doreshkrimi. Kjo eshte kontradikta e pare qe duhet te kaperceje studiuesi kur merret me nje doreshkrim te tille. Ka nje raport shume delikat midis pjeses kombetare dhe pjeses nderkombetare qe nuk dihet čila eshte me shume. Se dyti, keto doreshkrime nuk mund te studiohen me disipline ne ngushte. Detyrimisht bashkojne disa dije duke perfshire historine e krishterimit, sidomos te krishterimit te hershem, historine e shkrimit, historine laike te popujve, etnologji dhe etnografi, historine e se drejtes, deri- diku dhe historine e arti, te dizajnit, te vizatimit. Shkenca etnologjike nuk do te mjaftonte per te studiuar kete tradite shkrimesh ne Shqiperi, ajo mund te merrej shume-shume me pjesen e informacionit laik qe permbajne keto doreshkrime, qe ne fakt jane aneshkrime. Vetem ne hyrje dhe ne mbyllje te doreshkrimeve ka tekste laike, sikurse ka tek “Meshari” i Cjon Buzukut ne pasthenie. Etnologjia mund te merrej dhe me raportin e te drejtes zakonore, me te drejten kishtare ne disa doreshkrime qe quhen kanone, nomokanone, qe jane rregulla te brendshme te jetes se kishes. Po ashtu historia nuk do te ishte e mjaftueshme pert’u marre me kete tradite, sepse kjo histori arti ne nje fare menyre, nuk eshte histori politike. Tjeter arsye qe con tek pranimi i ketij veshtrim antropologjik eshte domosdoshmeria e nje konvergjence te disa dijeve. Me botimin e kesaj monografie, do te thoshit se s’do te benit dot nje liber "tjeter si ky", pse? Nese nuk do te isha ne kete detyre qe jam, jam i bindur se kete veper une nuk do ta kisha shkruar. Jo vetem une, po kushdo qe do te periqej 92 Alternativa - Reviste kulturore te shkruante nje liber te tille, duke qene abonent i jashtem i sherbimit arkivor. Kam pasur mundesine qe te keshilloj lirisht doreshkrimet qe jane baza dhe pikenisja e punes, te kem ne dispozicion mjetet e informimit sado te thjeshta e te kufizuara qe jane per keto doreshkrime, perfaktin se ne periudhen kur jane hartuar nuk ishte e lejuar te shkruhej per permbajtjen. Juve mund t’ju duket e cuditshme, por i ndjeri Theofan Popa qe ka hartuar pasaportat e 100 kodikeve te Shqiperise te cilat jane botuar para dy vitesh, nuk kishte guxim te permendte emrin e Shen Merise dhe kur harton pasaporten e nje doreshkrimi thote: ne kete imazh gjendet nje figure te cilen sllavet e quajne Bogorodica. E thoshte keshtu qe te pakten njerezit me te dlet punonte te mos e merrnin vesh se po behej fjale per Shen Merine, pasi ndalimi fetar bente qe as emri i Shen Merise te mos permendej. Ai informacion ka qene nje baze e mire per te inkurajuar punen time. Fillimi ishte hartimi i pasaportes nderkombetare te udhetimit te Kodikut te Purpurt te Beratit per ne Vatikan, ne vitin 2000. Hap pas hapi mu krijua nje biblioteke shume e pasur. Verejta nje solidaritet te jashtezakonshem te dijetareve qe merren me kete fushe, sidomos te dijetareve, austriake, gjermane, franceze, italiane, greke, te njohur e te panjohur qe me dergonin vazhdimisht libra. Asnjehere nuk e kisha menduar se ekzistonte nje literature kaq e bollshme, nje biblioteke e tere, per studimin e kodikeve te Shqiperise. Ka nje shporpocion shume te madh midis studimit te ketyre kodikeve nga autoret shqiptare ne krahasim me vemendjen qe u eshte kushtuar ketyre doreshkrimeve ne letersine e ngjashme nderkombetare. Ka nje shkolle studimesh te pakten prej 140 vjetesh per studimin e kodikeve. Ne kete kuptim kjo do te mbetet nje teme e hapur per mua. Eshte nje liber i hapur dhe nje liber qe me tremb ne kuptimin e plote te fjaies. Vertet, zor se mund te shkruaj dicka tjeter te tille. Vetem keto vite te fundit Beratinus po fiton njohjen nderkombetare, duke hyre dhe ne "Kujtesen e Botes” si deshmi e krishterimit te hershem ne Shqiperi, nderkaq Shqiperia e sotme si per paradoks njihet s i rnyslimane. Cfare mund “te rregullonte” ne kete kontekst imazhi i ekzistences se nje doreshkrimi te rralle? Ka dy veshtrime mbi besimin e nje populli. Vertikalisht shqiptaret jane nje prej popujve me te krishtere te botes. Nuk besoj te kete as ne Greqi, as ne Itali, ne Romen e dikurshme, peshkope qe ne vitin 56. Ne 93 SHKSH "Migjeni" Lublane kete vit kemi ne Durres peshkopin Caesar. Po te hapim vellimin e 8 te lllyricum Sacrum, ne Durres ka peshkop qe ne vitin 56. Eshte nje prej vendeve qe eshte ungjillizuar ne kohen e apostujve. Nuk dua te bej krahasime, por shume popuj te tjere jane ungjillizuar 7-8 shekuj me vone. Ungjillizim ne periudhen e krishterimit te hershem kane pasur greket, shqiptaret, romaket, latinet dhe thuhet se krishterim te hershem ka pasur dhe ne Spanje. Ne vende te tjera te Rajonit krishterimi fillon pas shek.5-6. Vete fakti qe neper hapesiren shqiptare jane zhvilluar aq e aq kryqezata tregon se ne kete vend qe ishte krishteruar kalonin popuj te dlet per te marre, si te thuash, pagezimin si te krishtere udhetonin prej Britanise sic eshte rasti i Rikard Zemerluanit, deri ne Jeruzalem qe te beheshin te krishtere. Mund te thuhet qe lllyricum-i ishte per 15 shekuj i krishtere, prej shek.l-XV. Nuk ka qene nje populi i krishtere per mode, per solidaritet. Ka qene nje populi qe ka kontribute te pervecme ne krishterimin e hershem.Nxori Shen Jeronimin qe i dha Perendimit te parin perkthim te Bibles ne latinisht, “La Vulgata”, eshte populli qe nxori Shen Niketen e Dardanise qe kompozoi te paren lutje te krishterimit "Te deum laudeamus"-Ty Zot te lavderojme, qe vazhdon te jete kryelutje, nje populi qe dha martire dhe shenjtore, shen Cezari dhe shen Ashti ne Durres, qe e perjetoi ne menyre aktive krishterimin e hershem, megjithese ne kete periudhe ishte nje krishterim ilegal. Nuk kishte dale akoma Dekreti i se dieles, i vitit 321 qe shpallte diten e diel si dite te Zotit dhe krishterimin si fe te njerezimit. Rrethanat historike shpjegojne islamizimin e nje pjese te madhe te shqiptareve pas shek.XV-XVI qe nuk duhet marre si nje dukuri qe perfaqeson nje devijim, sikur ka ndodhur nje deformim, si ndonje hata ne boten shqiptare. Por nese do te kerkohet ne thellesine e besimit te shqiptareve, gjithkund do te dale shtresa e krishtere. Malesoret e Shqiperise se veriut festojne Shen Gjergjin, Shen Merine, Shen Gjonin, Shen Markun. Ne faltoren e Shna Nout ne Milot, kane shkuar dhe shkojnete krishtere e mysiimane per te shprehur lutjen dhe vullnetin e tyre, per te cliruar besimin e sherimit apo tejkalimit te veshtiresive, pra thjesht per devocion. Per kete arsye eshte dhe nje veper qe i kushtohet heroit te fundit te krishterimit? Eshte edhe kjo padiskutim, nje shprehje nderimi per figuren protagoniste te fundit te krishterimit te lulezuar ne Shqiperi. Krishterimi nuk lulezoi me pas Gjergj Kastriot Skenderbeut. Por eshte sic e thashe ne fillim dhe nje terheqje 94 - Alternativa - Reviste kulturore vemendjeje per te mos e kuptuar kete veper thjesht si nje histori e shkrimeve biblike-ungjillore ne Shqiperi. Duke e lidhur kete botim me emrin e Gjergj Kastriotit, eshte nje ftese per ta lexuar si nje liber ku bota laike shqiptare, bota e fisnikerise arberore eshte shume e pranishme dhe disa te dhena qe gjenden ne keto doreshkrime jane te vlefshme per te vendosur ngjarjet ne kronologjine e tyre. Jane te vlefshme dhe per historine si te tille, jo vetem per historine e shkrimeve. Kodiket jane objektet me te vjetra dhe me origjinale qe vertetojne per kulturen e traditen e lashte te popullit tone nder shekuj. Kodiket jane libra qe permbajne shkrime te shenjta agjiografike e jete shenjtoresh. Kodiket konsiderohen si deshmite me te hershme te historise se shkrimit neper trevat shqiptare. Rendesia shkencore e te dhenave nistorike qe permbajne Kodiket kishtare qendron nefaktin se ata jane me prejardhje shqiptare. Zbulimi i Kodikeve verteton qarte se Kisha Orthodhokse ka qene djepi i kultivimit dhe i ruajtjes se kultures kombetare. Ne Arkivin Oendror te Shtetit ndodhen 100 kodike te plote. Por ky nuk eshte numer i sakte, sepse kerkimet e viteve te fundit kane bere te mundur evidentimin e mjaft Kodikeve te rinj, qe ruhen neper bibliotekat familjare. Te gjithe keta te marre se bashku e pasurojne gjeografine e shperndarjes se tyre. Persa i perket permbajtjes, Kodiket jane nje kompleks i vlerave shpirterore. Kodiket u shkruan kryesisht prej shekujve VI-XVIII-te. Pothuajse te gjithe perfaqesojne doreshkrime me permbajtje biblike e liturgjike (jete shenjtoresh dhe histori kishe). Ne Kodiket e shek. Xll-te e kendej ka edhe te dhena etnografike. Gjithashtu ne Arkivin Oendror te Shtetit ndodhen edhe 17 Kodike te demtuar, te dlet jane vetem fragmentare, Kodiket jane te larmishem e ndryshojne ndermjet tyre: Kodiku i shek.VI-te eshte shkruar me shkronja kapitale, me argjend te shkrire, ne pergamene te purpurte. Kodiku i shek. IX-te eshte shkruar me shkronja te vogla ari. Kodike te tjere te shekujve te mevonshem jane te shkruar me shkronja ngjyre kafe, iniciale ari, ne pergamene os'e ne leter. Gjuha me te cilen jane shkruar Kodiket eshte greqishtja e vjeter ose latinishtja si edhe pak sliavishte e vjeter. Kaligrafia prej ari e argjendi eshte shoqeruar 95 SHKSH "Migjeni" Lublane edhe me silueta figurinash me motive lulesh, vinjeta ne forme katerkendeshi, me shpeze te stilizuar jashte vinjetave etj. Ka Kodike ku cdo faqe paraqet dicka te vecante. I tille eshte nje nga Kodiket e Beratit ku ne cdo faqe, kanonet e Eusebit jane stolisur me skema gjeometrike, kolona e fusha te pikturuara me lule te stilizuara. Kapaket e ketyre librave jane kryesisht prej derrase, te veshur me lekure apo pelhure kadife te stampuar me pamje ungjillore, motive lineare te pasuara me lule e gjethe te stilizuara. Arkivi Oendror i Shtetit disponon nje katalog me rreth 200 faqe doreshkrim, ku pershkruhet permbajtja e cdonjerit prej Kodikeve. Ky katalog eshte hartuar nga teologu i apasionuar Theofan Popa. 96 Alternativa - Reviste kulturore Sprove per pastertine e gjuhes shqipe K ostaq Xoxa Libri i fundit i Mehmet Elezit, “Gjuha shqipe ne bunker?” (2005) nuk eshte vetem “nje sprove e pervujte”, sic e cileson me modesti shkrimtari dhe publicisti Mehmet Elezi, i čili na zbulohet edhe si gjuhetar, por eshte, ne te vertete, nje studim i thelle gjuhesor qe meriton vemendjen me te madhe te gjuhetareve dhe te dashamireve te gjuhes sone, ne procesin aq te veshtire dhe te nderlikuar te standardizimeve. E japim ne shumes fjalen “standardizimet", sepse keto kane interes te jashtezakonshem ne kete veper. Jane, madje, nga me te debatuarat. Autori, ne kete liber te ri, pas veprave te shumta me karakter letrar ( ne poezi e ne proze), pas veprave me permbajtje te publicistikes, te historise (shto edhe ate gjuhesoren, vecanerisht), pas persiatjeve dhe studimeve me tipare kombetare, ka ndermarre tani perballimin e problematikes te gjuhes shqipe te sotme, me nje kahje (sens) teper kritike. Vecse ne kete detyre te nje gjuhetari te mirefillte ai, pavaresisht nga mendimet vetjake gjuhesore qe i shpalos ne kete liber, e respekton njesimin gjuhesor te fundit (ne kuptim te sanksionimit), ndonese ky njesim u be, per fat te keq, gjate kohes se nje regjimi totalitar dhe diktues edhe ne shkence. Ketu me duket se duhet me dallue dy vecori, me rendesi te padyshimta: Se pari, se koha kishte bere te detyrueshme (imperative, urdheruese) nje gjuhe te njejte, te shkruar dhe te perdorur ne mediat, per te gjithe shqiptaret, brenda dhe jashte kufijve zyrtare. As diktatura (aq me teper ajo, me megalomanine e saj tipike,) nuk do te duronte nje gjendje inferioriteti gjuhesor, - ende ne dy kryedialekte kryesore, - perkundrejt gjuheve te tjera evropiane, te cilat rrethanat historike, - fatlume per to, - i kishin ndihmuar me teper e me shpejt ne njesimin e gjuhes se tyre, ndersa gjuha jone teper e lashte, “nga me te lashtat” sipas d'Anzhelise, nuk kishte arritur tanime ne kete stad. Nga ana tjeter nje gjuhe e pakristalizuar ne kete drejtim do te ishte jashtekohore (anakronike); e kjo u vu re edhe pas diktatures ne ceshtjen gjuhesore, qe mori permasa mjaft acaruese, te cilat u vune re ne Konferenčen e Ohrit. Do te mjaftonte si shembull per problemin, qe nuk mund te merret i shkeputur nga kendveshtrimi kombetar, —- 97 SHKSH "Migjeni” Lublane vecanerisht ne ditet e sotme, kur mjaft mjedise fqinjesore e kane treguar haptazi dashakeqesine e tyre ndaj nesh. Se dyti: Pa nje standardizim perfundimtar, gjuha po shkonte perhere e me teper drejt nje kaosi, drejt nje anarkie gjuhesore, qofte ne kohen e diktatures nga propagandiste gjysmake, qofte pas saj, ne proceset e para te shkeputjes nga diktatura, gjer ne ditet e sotme. Ne nje analize te gjate gjuhesore, studiuesi i gjuhes dhe publicisti Eshref Ymeri, (“Rimekembja”, io.05.’os), pasi e vlereson se tepermi me argumente librin e Mehmet Elezit dhe e cileson si “nje veper te mirefillte shkencore qe perfaqeson ne vetvete nje teresi organike trajtesash interesante", shkruan se autori, "ne analize te fundit, nuk kerkon kurrsesi te behet ndonje permbysje ne gjuhen shqipe". Deshirojme te citojme edhe kete periudhe nga ky studim: “Mendimi per te ligjesuar dy standarde te shqipes, standardin geg dhe ate tosk, nuk ka baze shkencore, pasi si toskerishtja ashtu edhe gegerishtja perfaqesojne te njejten gjuhe, gjuhen shqipe”. Edhe Ymeri pajtohet me kete mendim te Elezit.. Nje faqe te gazetes qe permendem, ne te njejtin numer, ia kushton “Gjuhes shqipe ne bunker?" edhe kryeredaktori Abdi Baleta qe shprehet se gezohet per punen e mire qe ka bere Mehmet Elezi ne studimin e ketij problemi te mprehte te gjuhes shqipe dhe uron qe keto arritje te jene me te medha, me pas. Autori i ketij shkrimi ve ne dukje sesi shkrime qe metohet se shkruhen ne nje gegerishte te rrjedhshme, dalin jasht binaresh te cilitdolloi standardi, duke mos njohur ligjet thelbesore te gjuhes dhe duke mos u druajtur aspak nga mbingarkesa e fjaleve te huaja, qe jane teresisht te menjanueshme. Ne shkrime te meparshme kam shkruar per keto orvatje, qe nuk e cojne gjuhen ne hulline e nje shqipeje te re te njesuar, pas nje harku kohor prej me shume se gjysmeshekulli. Gjendja vertet shqetesuese e zvetenimit te gjuhes. Per ta shtjelluar pak me gjeresisht kete mendim do te me lejohet te zgjatem paksa me teper. Gjate diktatures po se po, para disa vendimeve te fillimit te ’70-s, por edhe pas renies se saj, pati nje vershim te paperballueshem skriptomanesh dhe shkruesish, qe e ndien veten te "cliruar” nga korrektoret letrare dhe nga redaktoret, te dlet dolen jashte loje, natyrisht. E c'nuk parne, ne kete rast, ne faqet e shtypit tone, madje edhe ne titujt: "matriale” per materiale; "martenitet” per maternitet, “sakrofag” per sarkofag, "afrimitet” per afinitet (fj. e huaj kjo e fundit, por e sakte); "afruar” per ofruar (ose anasjellas);”degustuar” (njohes vererash duke i shijuar) per 98 Alternativa - Reviste kulturore deziluzionuar (zhgenjyer); "Protestante ( kalviniste, apo luteriane?), per protestues; “Materiale DHE lendore”; “inteligjent DHE i zgjuar”; “human DHE njerezor”; “internacionale DHE kombetare” (sikurte mos ishin te njejtat fjaie!)... e c’te permend me teper “zbukurime” te tilla te cmendurise shkrimore, shpesh ne emer te nje “modernizmi” te zbrazur nga ana kuptimore, duke i rene me qafe fjalise se bukur shqipe (fjali e erresuar perdhunshem). E.Ymeri ve re se politikane te rendomte (medioker), s'e kane per gje qe te perdorin objeksion (kundershtim, mospranim, verejtje), per objektiv (synim, qellim). Duke i kerkuar ndjese lexuesit per kete shkeputje (digresion), me duhet te nxjerr ne pah edhe dukurine tjeter, po aq te demshme: lumin e madh tere Hum te fjaleve te huaja, plotesisht te zevendesueshme, per me pershfaqe “kulture”, vecanerisht nga ata qe s’dinin asnje gjuhe te huaj: “kompromentuar”, per komprometuar; “kontigjent” per kontingjent; “instiktiv”, ose “istinktiv”, ose “istikitiv”, per instinktiv; “demostrate” per demonstrate; “eienk” per liste; “moribonde” per heqesit, per ata qe jane ne oret e fundit”, per ata qe jane ne prag te vdekjes, apo cdo togfjalesh tjeter, - mjafton qe te mos gjeje vend ajo fjaie e shemtuar ne “shqip”-; veper “autoriale” , per e autoritetshme; “flagjel” per shuplake, fshikullim, kob, (rrahje me kamxhik). Ne nje broshure, kinse gjuhesore, lexojme: “auziliar” per ndihmes, madje edhe imbotilim! Serxhio Romano buciste, ne Revisten italiane javore "Panorama” (15.05/04) per “snobopordhacet”(sarkazem i E. Tupes) italiane, qe perdorin single per beqar! Nuk jane te pakte edhe snobet tane tangerllekes qe e perdorin kete fjaie, pervec fjaleve te tjera, te zbukuruara me lule prej letre! Ne nje perkthim flitet stacionet balneare (te plazhit). Perdoren italianizma si ata folen ne kater sy (folen vetem per vetem). Te gjymtuarit permenden here si handikape, here si antikape, duke shfytyruar edhefjalen e huaj! Ne nje interviste perballe D. Shehit (26.03.2003, ora 22), drejtuesi i programit e kishte si per lezet te perdorte disa fjaie si facilitete (lehtesipa), limitrofe (kufitare, aferndenjese), te shoqeruara kurdohere me OK! (Kjo e fundit e terbon analistin Serxhio Romano), etj. Shkruhet e flitet petagog, obsion, anfiteater, anfore (shtame antike), anfib, linfe, (keto kater te fundit, duhet te kene bashketingelloren m ne vend te n- se, si ne frengjisht, jo sipas italishtes.). Ne nje bisede nga nje TV i Tiranes me 28.3.’93 per zhvendosjen e spitalit ne Elbasan, perdoret fjala martenitet! Shume here, madje, qe te na e kape mire veshi! 99 SHKSH “Migjeni” Lublane Duke shkuar me tej ne keto shperdorime e duke folur per drejtshkrimin, na jane dhene si leksione neper broshura me mbiemrin “gjuhesore” sesi anhidridi karbonik na u dashka shkruar pa h (po hidrocentrali, hidroteknika, hidrogjeni, hidrauliku, etj?); sesi alkooli i paska te teperta te dy o-te; sesi “Shtetet e Bashkuara” apo “kujtimet e bukura” duhet te ndryshokan mbiemrat ne "...e Bashkuare”, ne "... e bukur”, e plot marrezira te tjera, qe s’kane aspak lidhje me shperfilljen e gegerishtes. Etja per te qene mitomane e “moderniste” i ka nxitur mjaft te paditur (profane, qe jane tape topi ne shkence) se mund te fabrikojne edhe fjale te reja, si ne kovachane, duke pervetesuar (uzurpuar) punen e gjuhetareve te afte ne kete drejtim, ne vend qe te merreshin me qemtimin e fjaleve te gurres popullore, burim fjalesh pasuruese te fjalorit. (Njeri nder keta: “llogjikimuar” per logjikuar: zbukurime fjalesh, ne nje shkrim me mendime te varfral). Organe kulturore u shnderruan ne kulturologjike, (pa qene nevoja per me imtesue mbiemrin) dhe pa u bere merak sesi emertohen revistat e medha kulturore ne vendet e zhvilluara perendimore. Mehmet Elezi, ne shkrimet e tij te shumta gjuhesore ne gazete, ka dhene shembullin me te mire sasi perdoret gjuha, jo vetem ne menyre te paqortueshme, por edhe ne stil letrar, duke e shtjelluar mendimin e tij ne menyre te hijshme. Pra, libri i tij i tanishem, ka dale pas nje morie shkrimesh gjuhesore. Dy cilesi te autorit Duke lexuar vepren e Mehmet Elezit mesojme se edhe ne nje gjuhetar kritik ndaj gabimeve dhe fajeve te meparshme, nuk gjen dot tek ai asnje gabim drejtshkrimor dhe, - ajo qe eshte per te marre shembull, - lexuesi njohes i shqipes veren shmangien e pameshirshme te fjaleve te huaja, me nje bisturi te mprehte (Le te shenojme, per tani, se ai shkruan kunderkomunist, per antikomunist). Kjo pasterti gjuhesore e tij meriton nje trajtese me vete, qe do permbahet ne kete shkrim. Nga vepra qe kemi ne dore verejme dy parime-baze te autorit: 1. Ai e njeh me te gjitha hollesite ate qe quhet "gjuha e njesuar e sotme” dhe e respekton rreptesisht (rogorozisht) ate, ne drejtshkrim, ne sintakse, ne gramatike. 2. Ne shkrimet e tij (jo vetem gjuhesore) fjalet e huaja thuajse nuk gjejne vend. Per te paren, te habit fakti sesa me perpkimeri e berdor 100 Alternativa - Reviste kulturore standardin e sotem pikerisht ai qe eshte kaq i ashper dhe aq kundervenes ndaj harbutesise (prepotences) se ushtruar nga regjimi, qe kishte marre neper kembe leksikun shume te pasur verior. Elezi duket se eshte i perkore, megjithate, kunder nje mendimi te skajshem per ta zhbere teresisht nje perpjekje dhjetravjeteshash nga ana e gjuhetareve serioze, qe synonin per t’i dhene nje pamje (nje fizionomi) te re perparimit gjuhesor afrues ndermjet kryedialekteve nga ana e gjuhetareve te perkushtuar, te detyruar te punojne ne kushte te veshtira te diktatit, si Eqrem Cabej, K. Cipo, S. Riža, Aleksander Xhuvani, - per te permendur vetem disa. Nga ana tjeter nje njohes kaq i thelle i gjuhes amtare si Mehmet Elezi, duket se nuk ka dashur t’ia lejoje vetes rebelimin per te rene ndesh me ate qe quhet sanksionim, domethene nuk eshte shtyre per me i quejte te paqena vendimet qe jane marre ne instanca te larta gjuhesore (kongrese, apo konmferenca te pergjithshme). Nje mosnjohje e standardit te fundit do te nxirrte jashte loje redaktoret e korrektoret letrare, gje e čila nuk do te ishte e udhes, me ate anarki gjuhesore qe u krijua nga urrejtja e dišave per te ashtuquajturen “gjuhe te E. Hoxhes (!)”. Mendime te tilla te skajshme sollen, per njefare kohe, nje kaos gjuhesor, me libra te vetefinancuar e pa redaktore dhe me gabime te gjithllojshme te organeve te shtypit, gjer ne titujt e medhenj. Per te rivendosur gjendjen e shthurur u be e domosdoshme, ne menyre te vetvetishme (spontane), vendosja e redaktoreve dhe e korrektoreve. Po čili do te ishte ai korrektor qe do te pranonte te merrte persiper nje gje te pamundur, nese nuk do te kishte nje kod, nje normative sipas se ciles te percaktohej fjala e sakte nga e pasakta? ( Per ta bere me te qarte mendimin, sot per sot: cenuar eshte e gabuar. Duhet: cenuar. - Duhet te behet e palejueshme, pra, edhe zhdukja e e-se, per rehatD te radhitesve. - Nuk mund te jene te dyja trajtat e sakta: e pergjithshme, e pergjitheshme. A duhet te shkruajme te gjithe njesoj, si ne te gjitha gjuhet e tjera te perparuara?). Ne f. 20 te “Gjuhes shqipe ne bunker” lexojme: ” Ne frengjisht redaktori ta kryqezon nje fjale te re, nese ajo nuk gjendet ne fjalorin Robert”. Duhet hapur ketu edhe nje kllape e dyte per shkrime, ezeza nete bardhen, qe mallkojne korrektoret e redaktoret "kapterra”, te dlet nuk do te lejoninin, ne shkrime letrare, konvencione shkurtuese kompjuterike si 7larte, per7je, u 7nga, 3dhje, shirat e gtorit e pseudomodernizma te tjere, te mpleksur me nje vershim fjalesh te huaja... 101 SHKSH "Migjeni” Lublane Paskajorja Natyrisht ka ardhur koha per ndryshime te rendesishme ne lemen gjuhesore. Do te kemi, si te thuash, nje sanksionim te ri gjuhesor, domethene nje rishqyrtim te gjithanshem te gjuhes ne organe te larta vendimarrese, ne te cilat do te ballafaqohen mendime te ndryshme, madje edhe te kunderta. Por jam i sigurt se normat e reja do te pervetesohen jo si me shkop magjik. Ata qe do te jene me te prapambetur ne te ardhmen e evolucionit tone gjuhesor, kam bindjen se do te jene bash ata qe nuk munden dot ta zbatojne, gjer tani, standardin e sotem. Gjuhetari Mehmet Elezi, me kete veper me vlera te padyshimta, ka dhene shembullim vetjak sesi mund te zbatohen ne menyre te pagabueshme sanskionimet e gjertanishme gjuhesore. Ai eshte respektues si pakkush i normatives gjuhesore, pavaresisht se shkrimet e tij te shumta permbajne edhe vulen e individualitetit te tij shkencor. Per shembull, ai perdor paskajoren (infinitivin) ne te shkruarit e tij. Ai e ka argumentuar kete mendim te vetin gjuhesor ne mjaft shkrime te meparshme, mbi kete teme te posacme. Doemos ai e ka hulumtuar kete teme te vecante gjuhesore qe sapocekem edhe ne librin per te cilin po shkruajme. Per mendimin tim nuk i prish asnje pune njesimit te shqipes perdorimi i paskajores. Autori argumenton, madje, nevojen e ketij perdorimi. Le te citojme kete periudhe: “Te gjithe ata qe ndihen te lumtur se s h q i p j a standarde eshte bere pa paskajore, njelioj si greqishtja e si disa gjuhe sllave, mund t’i pergjigjen, ne mundshin, nje pyetjeje te vetrne: cfare fitoi gjuha shqipe prej “shkisherimit” te paskajores; ne c’pika eshte bere ajo me e pasur, me tingeliuese, me shprehese?” (f.106). A mund te shkohet ne nje kongres, me vendime te paracaktuara? Gjuhetaret nuk mund te tregohen shperfilles dhe moskokecares (indiferente) ndaj kesaj vepre qe i trajton thellesisht problemet e thekshme qe na ve perpara gjuha jone e njesuar, qe do te ishte nje detyre paresore edhe per ceshtjen tone kombetare. Oe ne hapje te kesaj vepre, lexojme kete ftese: “Ty, qe kendon me vemendje kete sprove te pervute, pavaresisht nga pajtimet ose mospajtimet, Zoti te bekoftei”. Pra, problemet jane te nje rendesie thelbesore dhe kerkojne debat. Autori e mirepret kete debat gjuhesor. Ai eshte i barazpeshuar, i 102 Alternativa - Reviste kulturore perkore ne analizen historike te gjuhes, vleresues i punes se perkushtuar te gjuhetareve qe punuan ne kushte teper te veshtira nen diktature, i guximshem dhe i papajtueshem me dhunen ndaj gjuhetareve tane te medhenj qe u lane ne harrese (shembulli i Nikolle Gazullit eshte domethenes), vleresues i gjuhetareve te huaj qe s’i kishte per zemer diktatura (N. Malkolmit, per shembull), kritik i paepur per ate mekatin e pashlyeshem te “fjaleve deshmore te padeshmuara”. Kjo metafore e bukur e fundit ka te beje me nxjerrjen jashte FGJSSH (Fjalorit te Gjuhes se Sotme Shqipe) te visareve te kombit, gurres popullore, ciklit te kreshnikeve, por edhe fjalet e rralla te me te medhenjve te poezise sone kombetare (Fishtes, per shembull). Autori nuk eshte kryenec ne tezat e tij. Ai e deshiron kundervenien “pavaresisht nga pajtimet ose mospajtimet”, sic e parne qe ne faqen e pare te vepres se tij. Ajo qe nuk do te duronte dot, eshte te paragjykuarit e librit nga ata te dlet, pa hyre te thelbi, merren me “shkeputje fjalish nga teresia e permbajtjes”. Megjithate, ndaj ketyre personave ai shprehet: “Zoti i faltel". Asnje mendim i tij nuk eshte shprehur pa nje shqyrtim te gjithanshem dhe pa analizen e ftohte. Por, sidoqofte, nje liber i tille, i idhet ne mjaft ceshtje gjuhesore, probleme te cilat deshirohen nga mjaft persona qe t’i perpije erresira e pambaruar, probleme te debatueshme qe jane lene te paprekura (tabu), do te zgjojne, pa dyshim, pajtime dhe mospajtime. Mos te mendohet se tani mund te shkohet ne nje kongres gjuhesor si me pare, me vendime te paracaktuara. Mungesa e nje debati publik serioz paraprak, do t’i veshtiresonte punet e nje kongresi te tille. Le te shpresojme se gjuhetaret do te merren me kete veper, duke shyqyrtuar problematiken e shumanshme qe shtron ajo, ne dobi te shmangies se te metave serioze ne kete leme, mangesi te cilat doemos qe kerkojne zgjidhje. Kritika letrare gjuhesore, permes penes se gjuhetareve dhe studiuesve, duhet ta thote fjalen e saj. Ne te vertete. pervec dišave, qe merren me keto probleme dhe komunikojne me publikun (Emil Lafe, Gjovalin Shkurtaj, Edmond Tupe, Ali Dhrima, Mehmet Čeliku, Pavli Haxhillazi, Ardian Ndreca, Eqerem Shijaku), pjesa tjeter (me e madhe) merret me punen-rutine te perditshme, e mbyllur, si me thene, ne kullen e fildishte te studimit. Me aktivet kane qene Edmond Tupja dhe autori i librit tone, Mehmet Elezi. Mjaft studiues shqiptare, jashte kufijve tane zyrtare, jane shprehur, gjithashtu (Mergim Korca, per shembull, nga SHBA-te). Nje studiues nga Brukseli 103 SHKSH “Migjeni” Lublane me ka marre ne telefon dhe, pavaresisht nga disa verejtje, eshte entuziast per vepren "Gjuha shqipe ne bunker?”. Ai eshte ne pergatitje te nje shkrimi. Permendem edhe dy studime qe kane žene shume faqe gazete. Marr vesh se edhe Oemal Sakajeva, stilin e te cilit e cmoj shume, eshte marre me librin per zhbunkerizimin, me studimin “Ne rrezen e nje diskutimi” te E. Ymerit tani, ne shkeputjen e perkohshme nga gazeta, meqe po merrem me nje perkthim, qe duhet te dale se shpejti. Por eshte pak, shume pak. Me kete praktike nuk mund te arrihet ne Kongres ne nje mendim lehtesisht te kristalizuar. Vete autori, sic kam kuptuar nga leximi i kujdesshem i librit te tij, do te deshironte te dinte se ne cilat nga argumentet e tij te shumta, do te ishte i kundershtueshem. Me fjale te tjera: cilat jane pikat me te zjarrta te debatit. Do te mund te behej, keshtu, nje perzgjedhje (nje seleksion) i ceshtjeve thelbesore dhe puna do te vazhdonte, me tej, me e perqendruar. Debatet gjuhesore u zgjuan, ne njefare menyre nga krijimi i Keshillit Nderakademik per Gjuhen Shqipe (KNGJSH). Synimet e tij jane ambicioze dhe mirekuptuese, si me thene, per te sheruar nje semundje. Eshte shpallur se personat e zgjedhur ne kete Keshill do te kene ne qender te vemendjes nje standard te ri, si varietet mbidialektor. Ne dashamiret e perkushtuar te gjuhes (edhe nder ata joprofesioniste), u zgjuan shpresa se do te vlonin debatet gjuhesore, analizat e thella, kritikat dhe kunderkritikat, tezat analitike ne dobi te nje sanksionimi te ri gjuhesor (ne vendime qe do te percaktojne nje normative te re, qe do te jete e detyrueshme per te gjithe shkrimin shqip, si edhe te folurit ne mediat), brenda kufijve dhe jashte kufijve te Shqiperise. Jo vetem ne ristrukturimin dhe ne zgjerimin e nje Fjalori te ri te Shqipes se Sotme, qe do te vere ne vendin e duhur leksikun teper te pasur, por te qethur verior, por edhe nje drejtshkrim te detyruar per te gjithe. Por qe si nje flake kashte. Debatet gjuhesore u flashken shpejt. Pati edhe kritika, vecanerisht ne dyshimin se te ngarkuarit per kete pune jane pergjithesisht te njemendjeje, ne mbrojtje te gjithckaje qe ishte bere ne 1972 e me tej. Oponentet me aktive, nga c’eshte thene, kerkohet te mbahen menjane. Vecse, a eshte kjo rruga qe duhet ndjekur per me jetesue nje ceshtje me rendesi vertet madhore? Mjaft dashamire te vertete te gjuhes nuk e shohin si ndjellamire kete gjum (kete gjendje letargjie) ne vazhdim te nje ndermarrjeje shpreselenese, e čila duhej te kishte krijuar nje klime debati dhe ballafaqimesh, qe diskutimet te mos perqendroheshin vetem e vetem ne nje kongres te 104 Alternativa - Reviste kulturore ardhshem, pa u shoshitur problemet, me pare, hap pas hapi. Libri i M. Elezit, shumeplanesh (poliedrik) ne trajtimet e te gjithe problematikes gjuhesore, nuk i le pasadore edhe pikepyetje te tilla. Nderkaq, pavaresisht nga kritika e cilter e autorit te zhbunkerizimit, nuk me duket se ajo perkon me mendimet e skajshme te ndonje studiuesi, qe meton te rifillohet puna nga e para, me zhberjen teresore e gjuhes, nga krijimi i nje baze te re gjuhesore, gje qe dote ishte fluturake dhe jo e matur, sepse do te kerkonte nje kohe jo dhjetevjeteshash, por shume dhjetevjecaresh, nje luks ky i mbarsur me deme te paparashikuara, gjer ne cenimin e interesave kombetare. Nje orvatje e tille do te ishte e pamundur, praktikisht. Ana tjeter e medaljes: zhberja Mehmet Elezi ka dhene shembullin sesi mund te perdoret gjuha, ne te gjitha shkrimet e tij, pa mundur te vere dore korrektori letrar apo redaktori, ne respektim te gjuhes se sotme, pavaresisht nga ndryshimet qe ai meton te behen ne dobi te nje gjuhe te pranueshme per te gjithe. E kjo meriton analizen kritike te gjuhetareve, jo heshtjen e tyre. Duke qene te bindur se kritika gjuhesore do te ballafaqohet me mendimet e librit “Gjuha shqipe ne bunker?” qe sapo ka dale ne qarkullim, do te deshiroja te ndeshesha me ndonje mendim te nje autori tjeter, per te bere nje krahasim ndermjet mendimeve te drejtpeshuara te Elezit dhe mendimeve tej orbite te atij studiuesi, emrin e te cilit e kam permendur nder ata qe kane qene aktive ne shtyp per trajtimin e problemeve gjuhesore, qe jane shqetesuese, ne te vertete. Eshte i vetrni, per kulturen e tij te padyshimte, qe meriton nje replike per mendimet qe qendrojne, sic permendet ne nentitull, ne anen tjeter te medaljes. Te tjeret, ne mendime te tilla, nuk mund te shqyrtohen seriozisht, sepse kerkojne te merren me gjuhesi, me nje bresheri fjalesh tuhafe (ekstravagante) dhe me nje baterdi fjalesh te huaja, te denuara ne menyre te njezeshme nga te gjithe gjuhetaret, pa perjashtim. (Aleksander Xhuvani: "Fjalet e huaja duhen kapur me mashe dhe duhen nxjerre jashte”). Por le te citojme ate studiuesin, mohues (nihilist) te normave, qe do te kuptohet nga riprodhimi i mendimeve, nese eshte vertet i tille: “Me bashkue sot (...) gegnishten e tosknishten ne nji standart (standard, K.X.) Dsht si me dashte me gjete me ane te nje “ars combinatoria” te tipit leibnizian (lajbnician, -K.X.) 105 SHKSH “Migjeni” Lublane nji gjuhe te perbOshket qi me mujte me thirre njiherit pulat e mačet, e mundesisht me mujte me ndjelle edhe gardalinat". Vazhdojme: “Čila □sht arsyeja qi ndermjet dy te folmeve gegnisht e toskenisht, te zgjidhet si norme e dyta • Le te hamendesojme se eshte e mundshme e kunderta e kesaj, ne kushtet e sotme. Por ende s’mund te flitet, sipas tij, per nje bashkim gjuhesor, per nje standard te perbashket, sepse s’qenka i mundshem asnje art kombitatorik bashkimi me qe, aq sa mund te bashkohen pulat, mačet e gardalinat, po aq mund te bashkohen edhe te folmet tona,- sipas tij. Ai duket se nuk shqetesohet as per nje drejtshkrim te perbashket: “Ne fund te fundit drejtshkrimi nuk Dsht nje cashtje kapilare e gjuhes: ajo cka i ndan shqiptaret s’Dsht menyra se si shkruejne e flasin gjuhen e tyne, por menyra se si e mendojne te ardhmen e gjuhes se tyne, tue dyshue se a jane te denja me u thirre “mendime” hungrimat e artikulueme me inatin ndaj tradites 500 vjecare te shkrimit shqip”. Flitet kunder mllefeve, inateve, por edhe per hungerimat, domethene per britmat therese e kercenuese qe nxjerrkan qente e ujqit, qe nuk mendojne si ai. Ai do ta mendonte si heretik ate kundervenien qe do te mund t’i behej mendimit te vet se drejtshkrimi nuk na qenka nje ceshtje kapilare dhe se menyra sesi shkruajne shqiptaret nuk paska ndonje rendesi te madhe. A thua se me keto paraqitje mendimesh autori nuk do te pranonte se keto menyra te te shprehurit, pervec se nuk jane te perkora, te cojne ne nje mosrespektim te normatives drejtshkrimore dhe ne “lirine” qe njeri t’i bjere gozhdes e tjetri patkoit? A mos, valle, do te quheshin hungerima bindjet e te tjereve se keshtu gjuha do te kalonte ne anarki dhe korrektoret letrare e redaktoret do te dilnin jashte loje? (Mehmet Elezi ka paraqitur, ne librin e tij, dy redaktore dhe nje redaktore letrare). Ne nje shkrim kunderveprues te kohes kur doli shkrimi qe po replikohet ne keta rreshta, citojme: “A mund te thote autori i cituar nese njeh ndonje gjuhe te perparuar ne te cilen te kete dytrajtshmeri te te shkruarit, sic shprehet per gjuhen tone? Citohet ende autori kunderveprues: “Keto tjeret, si Naimi...”-Ai ngulmon ne kete peremer ne gjuhen femerore (por edhe ne pasaktesi te tjera): -“Cka duhet me bD sot tue kene se gjuhetaret (gjuhetareve) tone (tane) jua (ua) ka lane lija zanat me shkrue e me mendue si atehere”. Ketu nuk e kemi aspak me gegerishten. Vecse ja perdoret gabimisht nga ai si pjesez ose si lidhes: Si ne shembullin: Ja, si ndodhi. Ja fol, ja rri. Por duhet: “atyre ua 106 - Alternativa - Reviste kulturore ka lane lija zanatl”. Duke e lene menjane mllefin, qe eshte i dukshem ketu, mo’Zot nese do te na thuhej edhe keto burra! Me keto mendime se “drejtshkrimi nuk eshte kapilar”, žene vend ne shkrimet tona kamaleon per kameleon, madje edhe Napoleon Bonaparti, qe po na shkruhet Napolon ...(kartmonedhe). Dhe jepen autoret dhe titujt e shkrimeve per keto papergjegjshmeri ne te shkruar. Po na jepen edhe leksione, nga te tjere, qe te hiqen kapterrat, domethene redaktoret)! Pastertia e gjuhes Vecse ka edhe ceshtje, ne librin “Gjuha shqipe ne bunker", per te cilat te gjithe emrat e permendur pak me siper dhe te gjithe gjuhetaret tane, ne teresine e tyre, jane plotesisht te njemendjeje: pastertia e gjuhes, fjala shqipe si zevendesuese e fjales se huaj, shperdorimet e medha ne kete drejtim. Nder keta shperdorues, per fat te keq kemi edhe studiues (te pakte, per fat te mire), qe jane si ne nje trans (hipnoze te frikshme), adhurues mazokiste, perkundrejt fjales se huaj. Bukuria e shkrimeve, sipas ketyre, qendron jo ne hijeshine e mendimii por ne fjalen bubulluese (doemos te huaj). Keshtu nje ceshtje e paqene eshte bere gangrene. Ne nje kritike letrare, per shembell, shohim nentituj me shkronja te medha, ne te cilet perdoren fjale e togfjalesha e sajesa gjuhesore, si enderr tripletike, intertekst funksional, qemtime autoriale, sekuenca teskstologjike, imanenca te artthenies, temporitmika e perseritjes, shprehesia narrative. A duhet rikujtuar shprehja e Elezit se “ne frengjisht redaktori ta kryqezon nje fjale te re, nese ajo nuk gjindet ne faqet e fjalorit Robert” ?. (Do te jete elite zije per zvetenuesit tane, kur te kryqezohen edhe fjalet e percartura te tyre).Pas shtate faqesh, duke u marre me vleresimin e fjales shqipe nga Gazulli, me Kanunin e Leke Dukagjinit per traditen dokesore shaiptare, me disa qemtime te bera ne Plave e ne Guci (P. Haxhillazi, S. Ahmeti), e me disa studime te gjuhetareve tane e te huaj, M. Elezi shkruan: “Shperfillja e pasurive te filla gjuhesore, ne rastin me te pafajshem, eshte shprehje inferioriteti. Per te mos thene shume me keq se kaq: menjanim i qellimshem i vlerave te mirefillta kombetare”. Tani do te me duhet te citoj disa nga nentitujt e "Gjuhes shqipe ne bunker?” per te bere nje krahsim me nentitujt qe jane permendur disa rreshta me lart: “Fjalet deshmore te 107 SHKSH "Migjeni" Lublane padeshmuara”, “Pushkatimi pa gjyq i Komisise Letrare te 5hqipes”, “Gjuhes i zihet fryma”, >, >, “Pafajesia e fajshme”, “Dialektet: binjake te nje veze, por...”. Ndersa te parat jane joshprehese (joekspresive), te dytat e permbajne domethenien e letrarizuar ne shqip. Ndersa te parat jane te permbushura me fjale te huaja kumbuese [tripletike, imanence, sekuence, temportmike, autoriale (kjo e fundit sajese pa kuptim)], te dytat i kane nen thonjeza nje togfjalesh latin te njohur (non grata = i padeshirueshem) dhe nje fjale ruše, po nen thonjeza (njet = jo). Ndersa te parat jane te kategorive per efekte te jashtme (butaforike), te trajtave si ato te nje te njohuri tim gazetar, i thekur per t’u bere i pelqyeshem te lexuesi duke shpalosur te gjithe fjalorin teatror dhe melodramatik [ rekuizite, rimel, temporitmike, makijazh (kete e shkruan gabim ne pikepamjen drejtshkrimore, pa harruar edhe fjale te kuzhines si meny e ku te di une), - te dytat kane veshjen e nje gjuhetari-letrar, me metafora te goditura, qe lene pershtypje ne lexuesin qe kerkon te zgjeroje ne vijim, kuptimin e nentitullit. Le te vihet re sa mbreselenese eshte ajo figura letrare e “Fjaleve deshmore te padeshmuara”(se s'po dalin dot ende ne drite). Fjale deshmore, viktima te diktatures! Dhe sa i bukur tingellon ai aliteracioni stilistik i perseritjes se rrokjeve te njejta, qe na kujton vargjet me te frymezuara te Nolit, me trim tribunet e tij! A mund te gjendet dot nje nentitull me i zgjedhur, qe zgjon ngasherime (emocione) aq te forta? Te vihet re, vecanerisht, se fjali te tilla, pa asnje fjale te huaj, kane bukurine e luleve aromatike, jo te atyre prej letrash te zhubravitura! Ne kete kuptim e kam perdorur mjaft here cakun gjuhetar-letrar. Duket se Mehmet Elezi eshte aq i neveritur ndaj vershimit te fjaleve te huaja, me vend e pa vend, sa nuk ben leshim edhe ndaj fjaleve shkencore me prejardhje te lashtesise greke, apo latine, per te cilat mendimi i gjuhetareve eshte me leshues ne publicistike (ndersa ne letersi fjalete huaja tingellojne gjithmone shemtueshem) dhe i ashper prerazi ne letersi. Termat shpesh zevendesohen, ne librin ne shqyrtim, nga fjala caqet. Po ashtu horizontideboze (e ka pase perdorur M. Camaj, te Dranja). Komb: lem (Kanuni i Skanderbeut). Rokulli me origjine nga orbita, lakorja sic mund te quhet edhe kjo. E ka perdorur Fishta: “...Se perqark ksaj rrokullije / Si Shqipnia ‘i vend nuk kal”. Tranzicion: kapercyell. Ironike: gazidhet. Resto: cukem (Gazulli). Pension: mbengoje (Gazulli). Spital: shendetore (Konica: Dr. Gjilpera). Ring (cak sportiv): rrethak. Pa u shtrire ne me tej ne fjalet shqipe te librit, autori 108 Alternativa - Reviste kulturore shtjellon edhe etimologjine e fjales, autorin, vendin e perdorimit. Ai s’eshte sajues neologjizmash, sic e kane marre persiper ta bejne kete, tani, mjaft sevdallinj qe pjellin fjale te reja nga fantazia e tyre. [Ne mediat permendet me qejf te madh neologjizmi surprizuar, nga surprize (befasi). Sajohen edhe fjale kilometrike: antagonizmuar! Tani eshte bere e modes qe cdo emri t’i bashkengjitet folja perkatese, me prapashtese uar! Kane žene radhen te behen te gjithe leksikografe, edhe ata qe s’dine, per se mbari, asnje gjuhe te huaj. Pra, dime shume fjale te huaja (pa e njohur gjuhen e huaj), por nuk dime shqip! Ne kete drejtim libri i Mehmet Elezit eshte shume mesimdhenes. Njohurite e thella gjuhesore jane te ciftezuara me komente interesante ne stilin e nje letrari, qe mendimi i autorit te pervetesohet me lehtesisht. Vecse duhet thene edhe se keto persiatje nuk ngarkohen shume me fjalet e rralla te shqipeš. Duket se autori nuk meton te shtyhet shume ne keto mbingarkesa, mbase sepse eshte i ndergjegjshem se shkrimi do te rendohej ne kuptueshmerine e tij (meqe jemi te varfer ne njohjen e shqipes). Por nje gje del mjaft e qarte, megjithate: se shqipja nuk eshte e varfer ne fjalorin e gjere te saj, qe u cungua artificialisht. Del edhe nje detyre: Te njohim thelle e me thelle fjalet shqipe e te shmangim dora-dores fjalet e huaja te zevendesueshme. Eshte nje merite tjeter e “Gjuhes shqipe ne bunker?”. Por duket se plogeshtia (inercia) eshte teper e forte: Ndryshe s’ka si te kuptohet qe ne perkthimet, moribondo te jepet “ne shqip” moribond; qe flagello te perkthehet flagjel e bukurirat e tjera qe s’po i jap, per te mos na e prishur humorin. Zhan Bleni shkruan, ne paraqitjen qe i ben "Fjalorit europian te filozofive”, te Barbara Kasinit se kjo veper, qe ka dale ne France para pak vitesh, “eshte nje prurje qe njihet si nje ngjarje filozofike, sipas se ciles asnje gjuhe nuk duhet shenjteruar gjer ne ate shkalle sa te permbaje fjale te paperkthyeshme”. Mehmet Elezi shtjellon ne librin e fij te Bunkerizimit nje mori aq te madhe fjalesh shqipe, te shpjeguara nga ana burimore, perte na bindur se shqipja nuk eshte aspak e varfer, sic kerkojne te na mbushin mendjen ata qe edhe ne perkthime i niballosin “shqip” fjalet e huaja, me nje prapashtese ose me nje Perdredhje “origjinale”qesharake! Mehmet Elezi e permend Ismail Kadarene edhe per pastertine e fjales. Une do te shtoja se ne "Paqyren e nje gruaje” e permend nje Personazh te spikatur te vepres, ne fjaline se “nuk shoqeronte me l