Slownictwo mieszkancow wsi a czynniki demograficzno-socjalne (na przykladzie gwary spiskiej w Polsce) 1 Przeobrazenia w leksyce gwarowej przedmiotem juz wielu opracowan, m . in . : Gol^b 1954, Kucala 1960, Basara 1972, Bialoskorska 1987, Zagorski 1991, K^s 1994, Pelcowa 2001 2 Na aspekt pokoleniowy zwracali uwagq m. in. : Zagorski 1991, Cygan 1993, K%s 1994, Kurek 1995, Pelcowa 2006. Zagadnieniu wewnqtrznego zroznicowania j'qzyka wsi po-swiqcona jest m . in . praca z cyklu „Gwary dzis", red . J. Sierociuk (2006) . Tam literatura na ten temat o o fS • Helena Grochola-Szczepanek ^ m Vaško besedje ter demografski in družbeni dejavniki: poljsko narečje pokrajine Spisz V prispevku so predstavljeni izsledki ankete, opravljene med dijaki tretjega letnika gimnazij na območju poljskega Spisza. Z raziskavo naj bi ugotovili ^ stopnjo poznavanja in rabe narečnega in standardnega besedja. Pri razčlembi ^ izsledkov so bili upoštevani demografski in družbeni dejavniki, ki vplivajo na besedni zaklad vaškega prebivalstva: starost, spol, medgeneracijske raz- ^ like in kraj bivanja. O hJ Rural Vocabulary and Demographic and Social Factors: The Polish Spisz Dialect q This article presents the findings of a questionnaire administered to third-year ^^ secondary-school students in Poland's Spisz region. The survey sought to es- „ tablish the level of knowledge and use of dialect and standard vocabulary. The ^ analysis took into consideration the influence of the following demographic ^ and social factors on language: age, gender, intergenerational differences, and various places of residence. ^ Wprowadzenie Mowa mieszkancow wsi w ostatnich latach podlega duzym przeobrazeniom na wszystkich plaszczyznach, ale najbardziej widoczne sq. zmiany w slownictwie1 . Wplyw na zroznicowanie leksyki majq. cechy demograficzno-socjalne mieszkancow wsi, glownie roznice miqdzygeneracyjne2 . Najstarsi mieszkancy zwykle poslugujq siq gwarq, zarowno w sytuacji oficjalnej jak i nieoficjalnej. Nie widzq potrzeby korzystania z jqzyka ogolnopolskiego . Mlodsze pokolenia znajq kod ogol- K O S L 0 V z 1 Z A P I S K I 1 0 9 ny i poslugujq. siq nim w sytuacjach oficjalnych a gwara jest dla nich - jak pisze H . Pelcowa - ^,]Qzykiem domowym" (Pelcowa 2006: 140) . Wybrane ponizej obserwacje, dotycz^ce wplywu czynnikow demografi-cznych i socjalnych na stan slownictwa mieszkancow wsi, powstaly na podstawie badania ankietowego wsrod najmlodszych uzytkownikow gwary spiskiej - mlo-dziezy gimnazjalnej3 . Ankieta zostala przeprowadzona w roku szkolnym 2005/2006 wsrod uczniow klas trzecich, urodzonych w 1990 roku4 . Mlodziez w tym wieku konczy okres obowi^zkowego uczenia siq. Wiek 15 lat uznaje siq za moment uksz-taltowania siq podstawowego systemu wartosci . Zostaje takze zakonczony obliga-toryjny system presji szkoly na rozwoj mowy i slownictwa mlodziezy5 . Badaniem ankietowym objqto 4 gimnazja, do ktorych uczqszcza mlodziez z 14 spiskich mi-ejscowosci . W badaniu udzial wziqlo 186 uczniow: 112 dziewcz^t, 74 chlopcow (zob tabelka 1) Tabelka 1. Wykaz gimnazjow i liczba uczniow, ktorzy wziqli udzial w badaniu Gimnazjum Bialka Tatrzanska (36) Frydman (23) Krempachy (36) Lapsze Nižne (91) Miejscowosci Czarna Gora (16) Jurgow (10) Rzepiska (10) Falsztyn (4) Frydman (19) Dursztyn (14) Krempachy (15) Nowa Biala (7) Kacwin (15) Lapszanka (5) Lapsze Nizne (25) Lapsze Wyzne (12) Niedzica (28) Trybsz (6) 2 Badanie wsrod gimnazjalistow zostalo przeprowadzone w celu okreslenia stopnia znajomosci i poslugiwania siq leksykq. gwarowq. oraz ogolnq. z uwzglqdnie-niem parametrow demograficznych i socjalnych (wiek, plec, pochodzenie respon-dentow z danej wsi, roznice miqdzygeneracyjne pomiqdzy uczniami a ich rodzica-mi i dziadkami) . Ankieta skladala siq z dwoch czqsci . W pierwszej czqsci ankiety badano znajomosc i stopien uzywania wyrazow gwarowych. Uczniowie mieli za Spisz to niewielki region na poludniu Polski (14 wsi) . Wyniki calej ankiety zostaly szczegolowo omowione w dwoch artykulach, zob . Gro-chola-Szczepanek (2008a, 2008b) . Niniejszy artykul stanowi zmodyfikowan^ i skrocon^ wersjq tych dwoch artykulow. Badania kompetencji uczniow 15-letnich w skali miqdzynarodowej prowadzone co trzy lata przez Program Miqdzynarodowej Oceny Umiejqtnosci Uczniow Organizacji Wspolpracy Gospodarczej i Rozwoju - OECD/PISA . Polscy gimnazjalisci brali udzial w trzech edycjach programu: 2000, 2003, 2006. Raporty z badan mozna znalezc na stro-nach internetowych: http://www. ifispan .waw. pl/ifis/badania/program_pisa/ http://www. men . gov.pl/menis_pl/analizy_i_badania/pisa2000_PL_raport .pdf http://www. men . gov.pl/oswiata/biezace/polski_raport_PISA_2006.pdf http://www pisa oecd org 4 zadanie podac informacjq o znaczeniu oraz uzywaniu form gwarowych przez nich samych oraz przez ich rodzicow i dziadkow . Oto przyklad z I czQsci ankiety i ewen-tualne rozwi^zania: o o fS CO ZNACZY JA MAMA/TATA BABCIA/DZIADEK • 1 DZT^DZINA Wies Nie uzywam slowa dziedzina, uzywam slowo wies Uzywaj^ Uzywaj^ NN lub m HH CO ZNACZY JA MAMA/TATA BABCIA/DZIADEK DZTEDZTNA Nie znam Nie uzywam Nie uzywaj^ Nie uzywaj^ < Do tej czqsci ankiety wybrano 30 leksemow nalez^cych do gwarowego slo-wnictwa dyferencyjnego (zob . tabelka 2) . Wczesniejsze badania jakosciowe wsrod starszych generacji pozwolily sporz^dzic listq leksemow wystqpuj^cych relatywnie czqsto w wypowiedziach mieszkancöw . Druga cz^sc ankiety prezentowala odwro-tnq. sytuacjq badawcz^: od wyrazu ogölnopolskiego do jego gwarowego zamienni-ka . Do tej czqsci ankiety wybrano 24 wyrazy z jqzyka ogölnego, ktöre majq. swoje odpowiedniki w gwarze spiskiej (zob. tabelka 9) . Uczniowie podali informacjq na temat poslugiwania siq wyrazami ogölnopolskimi b^dz ich gwarowymi zamien-nikami przez nich samych oraz ich rodzicöw i dziadköw. Oto przyklad z II czqsci ankiety i prawdopodobne rozwi^zania: JA MAMA/TATA BABCIA/DZIADEK ZAPOMNTEC + Mama: Zabocyc Zabocyc lub JA MAMA/TATA BABCIA/DZIADEK ZAPOMNTEC Zabocyc Zabocyc Zabocyc Z > O hJ o NN N H Znajomosc i uzywanie wyrazöw gwarowych Przez znajomosc slownictwa gwarowego rozumie siq tutaj poprawne podanie zna-czenia wyrazöw przez uczniöw . Uzyskane odpowiedzi stanowiq. podstawq do po-nizszych zestawien. W celu okreslenia stopnia znajomosci leksemöw gwarowych zsumowano osobno poprawne i niepoprawne odpowiedzi oraz negacje znajomosci kazdego z wyrazöw . Nastqpnie uzyskane wyniki przeliczono na wartosci procentowe K O S L 0 V z 1 Z A P I S K I 1 Ui • 9 2 Tabelka 2 . Wykaz wyrazow gwarowych wraz ze znaczeniami Wyraz gwarowy Znaczenie BANUWAC 'zalowac' DUC 1. 'o wietrze: wiac', 2 'pompowac, np . kolo od roweru' FALATEK 'kawalek' FRYSTYKUWAC 'jesc sniadanie' GOWIYDZ 'glownie o malych zwierzqtach domowych, ale takze o mlodych istotach' HARTAZEL 'lancuch lqczqcy z przodu dyszel z uprzqz^ konia' HERETYCNY 'majqcy duzy rozmiar; olbrzymi' KABOT 'plaszcz' KUDLA 'wlos' LAWOR 'miednica' MIYNDLIC/MIONDLIC 'zgniatac slomq lnian% w celu oddzielenia pazdzierzy od wlokien lnianych' MOSKOL 'placek pieczony na plycie pieca kuchennego' NACAS 'wczesnie' NIEPILOK 'ktos obcy, nieznany, spoza wsi' NOLEPA 'czqsc pieca kuchennego, na ktorej nie ma plyty' OBLECYNIE 1. 'ubranie', 2 . 'poszwy na posciel' ODZIYWACKA 'rodzaj duzej chusty noszonej na ramionach przez kobiety w czasie zimy' OSFLORZYC/ROZFLO-RZYC 'pozbyc siq czegos, lekkomyslnie wydac pieniqdze' PODNOZAJE 'rodzaj noznych pedalow w warsztacie tkackim' POKLA/POKIELA/POKIEL 1. 'dopoki, zanim', 2 . 'dotqd, do tego miejsca' PRUCKI 'wspolne darcie pierzy wykonywane przez kobiety' PUKIEL 1. 'garb', 2 . 'nierownosc, wybrzuszenie' RAJBACKA 'tara do prania bielizny' REZANKA/RZEZANKA 'domowy makaron' SKIJE 'narty' SKRONY 'przez (kogos lub cos), z powodu' SWIDRUWATY 'zezowaty' UPRAZONY 'usmazony' ZGRUBA 'zmarszczka, falda' zouSnicka 'kolczyk' Stopien wlasciwego rozumienia i poprawnego okreslania znaczenia le-ksemow gwarowych przez uczniow wahal siq od 1% do 80% (zob . tabelka 4) . Wyraz heretycny zostal zaklasyfikowany jako nieznany . Sredni wynik znajomosci leksemow gwarowych obliczony wsrod calej populacji badanych uczniow wyniosl 35% . Pozostale 65% stanowily odpowiedzi niepoprawne, wpisy ^,nie wiem", ^,nie znam", „znam" (ale bez podania znaczenia) oraz brak jakiejkolwiek odpowiedzi . Najwiqcej poprawnych odpowiedzi uczniowie udzielili przy wyrazach: kabot i oblecynie - 148 (80%) oraz rajbacka - 144 (77%) . A oto przyklad, jak szczegolo-wo ukladaly siq odpowiedzi w wyrazie kabot . Forma ta wystqpuje zasadniczo w znaczeniu 'plaszcz', ale niekiedy bywa uzywany na inne wierzchnie okrycia, np . kurtkq. W odpowiedziach uczniow pojawily siq wpisy: kurtka, plaszcz, nakrycie, ubranie (na wierzch, na zimq), zakiet, kozuch. Wziqto pod uwagq wszystkie odpowiedzi tego typu jako poprawne, co dalo 148 wpisow (80%) . Pozostale 20% stanowily: 2 blqdne odpowiedzi, 16 wpisow ^,nie znam", 1 wpis „znam" i brak odpowiedzi - 19 wpisow (zob . tabelka 4) . Tabelka 3. Uklad odpowiedzi w przeliczeniu na procenty dla wyrazu kabot Plec Ogolem Dziewczynka Chlopiec N % N6 %7 N % KABOT brak odpowiedzi 12 11%8 7 9% 19 10% nie znam 7 6% 9 12% 16 9% wies 1 1% 1 1% wlos 1 1% 1 1% znam 1 1% 1 1% kurtka, plaszcz, ubranie, nakrycie . . . 90 80% 58 78% 148 80% Ogolem 112 100% 74 100% 186 100% o o fS • HH < NN Z > O hJ o NN N H Ponad polowa uczniow zadeklarowala znajomosc nastqpuj^cych leksemow: uprazony - 132 odpowiedzi (71%), nacas - 125 odpowiedzi (67%), due - 110 odpowiedzi (61%), kudla - 107 odpowiedzi (58%), zousnicka - 106 odpowiedzi (57%), pokla/pokiela/pokiel - 101 odpowiedzi (49%), moskol - 100 odpowiedzi (54%) . Naj-nizszq. znajomosc uczniowie wykazali przy wyrazach: nolepa - 1 odpowiedz (1%), podnozaje - 7 odpowiedzi (4%), osflorzyc/rozflorzyc - 9 odpowiedzi (6%), (zob . ta-belka 4) Jak pokazaly dalsze wyniki badania, ponad polowa badanych wyrazow gwa-rowych nie jest uzywana przez mlodych mieszkancöw Spisza . Stopien poslugiwa-nia siq wyrazami gwarowymi wahal siq w przedziale od 1% do 45%, co dalo sre-dniq. wartosc 15% . Oznacza to, že pozostale 20% wyrazow jest zbiorem slownictwa biernego w przypadku najmlodszej generacji . Slownictwo to jest wci4ž rozumiane przez uczniow, ale w codziennej komunikacji nie jest juž wykorzystywane . Mlodzi N - to liczba udzielonych odpowiedzi. % - to odpowiedzi w przeliczeniu na procenty. Efekt, ktöry si^ tu obserwuje to tzw. bl^dy zaokrqglen. Przeliczenia procentowe posz-czegölnych odpowiedzi to wyniki zaokrqglen do pelnych wartosci. A wi^c, np. 0,51% pojawia si^ jako 1%. W arkuszach Excel, w ktörych byly robione obliczenia, brano pod uwag^ rzeczywiste wyniki, z dokladnosciq do wielu miejsc po przecinku. Dodanie tych liczb dalo wynik 100%. Tutaj podano tylko wartosci zaokrqglone (zaznaczone kursywq). 6 K O respondenci najczQsciej poslugujq. siq w rozmowach nastqpuj^cymi wyrazami gwa-rowymi: moskol - 82 wpisy (45%), nacas - 81 wpisow (44%) i uprazony - 77 wpisow (42%) . Najrzadziej zas uzywane sq. formy: podnozaje, banuwac, heretycny, niepilok (zob . tabelka 4) . Tabelka 4 . Stopien znajomosci i uzywania wyrazow gwarowych przez uczniow L Wyraz gwarowy Znajomosc Uzywanie wyrazu wyrazu O Liczba po- Udzial pro- Liczba Udzial pro- V prawnych centowy wpisow centowy z odpowiedzi I BANUWAC 22 12% 3 2% DUC 110 61% 57 31% Z FALATEK 72 39% 27 15% A FRYSTYKUWAC 76 41% 11 6% P GOWIYDZ 43 23% 10 5% I HARTAZEL 19 11% 15 8% S HERETYCNY 0 0% 4 2% K KABOT 148 80% 42 23% I 1 KUDLA 107 58% 73 40% en LAWOR 23 12% 31 17% • 0 9 MIYNDLIC 21 11% 10 6% MOSKOL 100 54% 82 45% • 1 NACAS 125 67% 81 44% 1 NIEPILOK 13 7% 4 2% KJ NOLEPA 1 1% 9 5% OBLECYNIE 148 80% 36 20% ODZIYWACKA 90 48% 23 13% OSFLORZYC/ROZFLORZYC 9 6% 6 3% PODNOZAJE 7 4% 1 1% POKLA/POKIELA/POKIEL 101 49% 53 29% PRUCKI 24 13% 11 6% PUKIEL 66 42% 24 13% RAJBACKA 144 77% 34 19% REZANKA/RZEZANKA 77 41% 27 15% SKIJE 36 19% 12 7% SKRONY 34 18% 16 9% SWIDRUWATY 52 28% 19 11% UPRAZONY 132 71% 77 42% ZGRUBA 16 9% 14 8% ZOUSNICKA 106 57% 20 11% Helena Grochola-Szczepanek, Slownictwo mieszkancöw wsi a czynniki demograficzno-socjalne Stopien znajomosci i uzywania wyrazöw gwarowych a aspekt plci 1 • Zauwazono rožnice w stopniu znajomosci wyrazow gwarowych pomiqdzy dzie- ^^ wczynkami a chlopcami (zob . tabelka 5) . Dziewczynki wykazaly siq wiqkszq znaj- r^ omosciq leksemow gwarowych niž chlopcy. Wsrod calej grupy dziewczqt srednia znajomosc slownictwa gwarowego wyniosla 37%, a wsrod chlopcow 32% . Wyrazy ^ gowiydz, miyndlic, odziywacka, prucki, rajbacka, rezanka/rzezanka lepiej utrwa-lone sq w slowniku dziewczqt niž chlopcow . Leksemy te dotyczq sfery zycia plci ženskiej. Opisujq zakres obowiqzkow kobiecych: karmienie gowiydzi, miyndlenie lnu, prucie pierzy, pranie na rajbace, robienie rezanki/rzezanki oraz elementy stroju kobiecego: odziywacka, zousnicka . Chlopcy wykazali siq wiqkszq znajomosciq przy leksemach hartazel, lawor, podnozaje, skije. Wyrazy hartazel i skije majq zwiqzek z mqskimi zajqciami: ježdženie furmankq, zakladanie uprzqzy koniowi (hartazel) ^ oraz ježdženie na nartach (skije) Wyraz podnozaje to element warsztatu tkackiego i teoretycznie powinien bye lepiej znany przez kobiety, bo wyrob plotna to kobiece zajqcie. Možna tu postawic tezq, že kobiety w wiqkszym stopniu zajmujq siq samq pracq nad wyrobem plotna niž budowq warsztatu Znajomose budowy urzqdzen, maszyn oraz terminow technicznych to mqska domena . Poza tym podnozaje jako nožne pedaly znane sq takže jako element z innych urzqdzen. W poslugiwaniu siq slownictwem gwarowym zauwažono sytuacjq odwro-tnq niž przy znajomosci wyrazow. Chlopcy cz^sciej poslugujq siq wyrazami gwa-rowymi niž dziewczqta (zob. tabelka 5) . Wedlug obliczen chlopcy užywajq form ^ gwarowych na poziomie 16%, a dziewczqta - 14% . Rožnica nie jest wielka, ale ^ warto przyjrzec siq tym dysproporcjom ze wzglqdu na stan slownictwa biernego ^ w tych dwoch grupach demograficznych . Jak napisano powyžej chlopcy wykazali ^ siq mniejszq znajomosciq leksyki gwarowej (32% ogolu badanych chlopcow) niž ^ dziewczqta (37%) . W przypadku chlopcow polowa zasobu leksyki gwarowej (16%) jest zatem slownictwem biernym . W przypadku dziewczqt prawie dwie trzecie znanych wariantow gwarowych (23%) naležy do slownictwa biernego . Oznacza to, že dziewczqta, pomimo lepszej znajomosci leksyki gwarowej niž chlopcy, czqsciej wykorzystujq warianty standardowe w swoich wypowiedziach . Stopien znajomosci i uzywania leksyki gwarowej w poszczegolnych wsiach Przedstawiciele 14 miejscowosci w r0žnym stopniu znajq i užywajq badane slownictwo gwarowe . Znajomosc form gwarowych w poszczegolnych wsiach wahala siq od 26% do 52%, co dalo sredniq wartosc 35% wsrod wszystkich badanych miejscowosci . Najnižsza znajomosc wystqpila w miejscowosciach: Frydman - 26%, Niedzica - 28%, Lapsze Nižne - 29% . Najwyžszq znajomosciq slownictwa gwarowego wykazali siq uczniowie z miejscowosci: Krempachy - 52%, Rzepiska - 48% i Falsztyn - 47% (zob . tabelka 6) . K O S L 0 V z 1 Z A P I S K I 1 Ui 9 2 Tabelka 5 . Stopien znajomosci i uzywania leksemöw gwarowych u dziewcz^t i chlopcöw w procentach Wyraz gwarowy Znajomosc wyrazu Uzywanie wyrazu Dziewczynki Chlopcy Dziewczynki Chlopcy BANUWAC 13% 9% 1% 3% DUC 62% 61% 26% 38% FALATEK 40% 38% 13% 17% frystykuwaC 44% 38% 5% 8% GOWIYDZ 29% 12% 5% 6% HARTAZEL 9% 15% 4% 16% HERETYCNY 0% 0% 2% 3% KABOT 81% 78% 20% 27% KUDLA 53% 65% 40% 39% LAWOR 9% 18% 17% 17% miyndliC 13% 9% 5% 7% MOSKOL 55% 51% 44% 47% NACAS 75% 55% 46% 40% NIEPILOK 10% 3% 2% 3% NOLEPA 0% 1% 6% 4% OBLECYNIE 81% 77% 21% 18% ODZIYWACKA 57% 35% 16% 7% OSFLORZYC/ROZFLORZYC 10% 1% 4% 3% PODNOZAJE 3% 5% 0% 2% POKLA/POKIELA/POKIEL 54% 41% 28% 31% PRUCKI 16% 9% 6% 6% PUKIEL 46% 36% 9% 20% RAJBACKA 85% 66% 15% 24% REZANKA/RZEZANKA 46% 34% 15% 14% SKIJE 17% 23% 4% 11% SKRONY 21% 15% 9% 9% SWIDRUWATY 33% 20% 6% 17% UPRAZONY 72% 69% 44% 39% ZGRUBA 10% 8% 8% 8% ZOUSNICKA 69% 39% 13% 9% Poziom poslugiwania siq wariantami gwarowymi jest takze zröznicowany . Wedlug obliczen najwiqcej wyrazöw gwarowych uzywajq. mlodzi mieszkancy ze wsi Rzepiska (38%), Czarna Göra (24%) i Krempachy (21%) . Uczniowie wsi Nowa Bia-la, Trybsz i Frydman ocenili, ze w ich wypowiedziach niewiele jest form gwarowych (3%-8%), (zob . tabelka 7) . Stopien uzywania slownictwa gwarowego w poszczegöl-nych miejscowosciach nie jest proporcjonalny do stopnia znajomosci wyrazöw. W kazdej z miejscowosci wystqpujq. wiqksze lub mniejsze dysproporcje pomiqdzy tymi dwiema wartosciami, przy czym stopien uzywania przybiera zawsze nizsze wartosci od stopnia znajomosci . Jak pokazano wczesniej, najlepszq. znajomosciq. slownictwa wykazali siq uczniowie miejscowosci Krempachy (52%) . Jednak uzywanie wyrazow gwarowych zadeklarowalo juz tylko 21% uczniow z tej wsi . Widac zatem, že po-nad polowa znanego slownictwa nie jest wykorzystywana w mowie mlodych miesz-kancow tej wsi (31%) . Jak juž wspomniano powyžej, slownictwem gwarowym naj-cz^sciej poslugujq. siq uczniowie ze wsi Rzepiska (38%) . Naležy podkreslic, že w tej miejscowosci jest najmniejsza rožnica w wynikach pomiqdzy znajomosciq. a užywa-niem form gwarowych i wynosi 10% (por. tabelki 6, 7, wykresy 1, 2) . O O 2 in K S Przeci^tnie Krempachy Rzepiska Falsztyn Jurgow tapszanka Nowa Biala tapsze Wyzne Czarna Gora Dursztyn Trybsz Kacwin tapsze Nižne Niedzica Frydman 1 % Hill 152% H 1 1 1 1 148% 1 1 1 l47% 1 1 1 146% 1 1 1 142% ^ 1 1 138% 1 1 136% 1 1 ' 135% 1 1 133% 30% T 1 0% % 0% 10% 20% Wykres 1. Znajmosc slow gwarowych < Z NN Z > O hJ S O K NN Z Przeci^tnie Rzepiska Czarna Gora Krempachy Jurgow tapsze Wyžne Falsztyn Kacwin tapsze Nižne Dursztyn tapszanka Niedzica Frydman Trybsz Nowa Biala 315% □ 13% □ 8% □ 3% :]e% ^17% J 24% Wykres 2 . Užywanie slow gwarowych 15% E Z I K O S L O V z I Z A P I S K I 1 Ui 0 9 2 pj ^ il! o w co lug dl e we c wyc w o c lnyc ol g e z c z osz p a u ien topi 00 7 lka el Tabe Z M iS iS iS ss ■ril ^^ is o o o fS • K S HH < Z NN Z > O hJ S O K NN Z H K O S L 0 V z 1 Z A P I S K Stopien postugiwania si^ leksyk^ ogoln^ i gwarow^ przez pokolenia mieszkancow Wyniki ankiety pokazujq rožnice w užywaniu wyrazow ogolnych i gwarowych po-miqdzy pokoleniem uczniow, rodzicow i dziadkow . Jak ocenili mlodzi respondenci, wi^kszosc z nich posluguje siq wyrazami znanymi z polszczyzny ogolnej . Lqczna liczba odpowiedzi potwierdzajqcych užywanie ogolnopolskich leksemow wyniosla 3196 wpisow, co dalo sredniq wartosc obliczonq wsrod calej populacji badanych uczniow 72% . Na pozostale wpisy oraz przeliczenia procentowe w obrqbie kaž-dego wyrazu zložyly siq wlasciwe warianty gwarowe oraz odpowiedzi negatywne („nie znam" lub brak jakiejkolwiek informacji) i niepoprawne (tabelka 8) . Wedlug uczniow, rodzice i dziadkowie rzadziej poslugujq siq formami ogolnopolskimi niž oni sami . W odpowiednich rubrykach znalazlo siq stosunkowo mniej wpisow niž w rubryce dotyczqcej samych uczniow . Lqczna suma odpowiedzi potwierdzajqcych užywanie leksemow z jqzyka ogolnego przez rodzicow wyniosla 2686 wpisow, co dalo w przeliczeniu na procenty sredniq wartosc 60% . Respondenci uznali, že ich dziadkowie zdecydowanie rzadziej poslugujq siq polszczyznq ogolnq niž ich rodzice . Lqczna liczba wpisow wyniosla 1692, co dalo sredniq užywania wyrazow ogol-nopolskich na poziomie 38% (tabelka 8) (ji 0 9 2 Tabelka 8 . Stopien užywania form ogolnopolskich przez pokolenie uczniow, rodzicow i dziadkow Uczniowie Rodzice Dziadkowie Liczba Udzial Liczba Udzial Liczba Udzial Wyraz wpisow procen- wpisow procen- wpisow procen- z j^zyka ogolnego potwier- towy potwier- towy potwier- towy dzajqcych dzajqcych dzajqcych uzycie uzycie uzycie wyrazu wyrazu wyrazu BRAKOWAC 111 60% 86 46% 57 31% DZIWIC SI^ 142 76% 126 68% 88 48% HALAS 117 63% 90 48% 53 29% GUZIK 157 84% 142 76% 84 45% KASZEL 119 64% 92 49% 50 27% KOKARDA 152 82% 134 72% 94 51% LUBIC COS LUB 153 82% 138 74% 97 52% KOGOS OBCAS W BUCIE 149 80% 131 70% 91 49% PARASOL/PARA- 154 83% 141 76% 101 55% SOLKA PESTKA W JABLKU 161 87% 148 80% 133 72% POBRUDZIC COS, 94 51% 66 36% 19 10% NP . SPODNIE >>> PODLOGA W DOMU 118 63% 86 47% 43 23% PRASOWAC 140 75% 115 62% 58 31% PRZYPOMINAC SOBIE COS 128 69% 106 57% 69 37% PUKAC DO DRZWI 139 75% 116 63% 69 37% R^CZNIK 118 63% 95 51% 52 28% rozmawiaC, mo-WIC 73 39% 45 24% 19 10% SLABY, CHORY CZLOWIEK 138 74% 119 64% 83 45% SPODNICA 145 78% 126 68% 74 40% slizgaC si^ po LODZIE 154 83% 144 77% 120 65% ubieraC si^ 126 69% 102 57% 39 23% WSTYDZIC SI^ 135 73% 107 58% 58 31% zach^caC kogos DO JEDZENIA, CZ^- stowaC 134 73% 112 63% 68 40% zalowaC czegos 139 75% 119 64% 73 39% 9 o o fS • K S HH < Z NN Z > O hJ S O K NN Z H Poziom uzywania poszczegölnych wariantöw gwarowych przez dzieci waha siq pomiqdzy 2% a 56%, co daje sredniq. wartosc 14% (zob . tabelka 9) . Tabelka 9 . Stopien uzywania odpowiednich wariantöw gwarowych przez uczniöw Wyraz z j^zyka ogolnego Gwarowy wariant Uzywanie warian-tu gwarowego -dzieci brakowaC --- 0% DZIWIC SI^ dziwuwac si^ / cuduwac si^ 13% HALAS durk / huk 28% GUZIK gombicek / bulka / bobulka 7% KASZEL krzypota / krzypanie / drec / duchota 28% KOKARDA masla 2% LUBIC KOGOS miec kogos rad (rada) / lubuwac 3% OBCAS W BUCIE nopiyntek / klopec 5% PARASOL, PARASOLKA paryzot 10% PESTKA W JABLKU jondro 2% POBRUDZIC COS, NP . SPODNIE zmarasic 40% PODLOGA W DOMU forzty / ziym 28% PRASOWAC bigluwac 10% PRZYPOMINAC SOBIE COS przybocuwac se 19% PUKAC DO DRZWI klopkac / burzyc / durkac do dzwiy-rzy (na diwiyrze) 18% R^CZNIK uciyrok 2% K O S L 0 V z 1 Z A P I S K I 1 Ui 9 2 >>> Wyraz Gwarowy Uzywanie warian- z j^zyka ogolnego wariant tu gwarowego - dzieci ROZMAWIAC, MOWIC godac / gwarzyc 56% SLABY, CHORY CZLOWIEK ladacy / plony /zdechlok / dziod 8% SPODNICA farbanka / burka / byndlacka 9% SLIZGAC SI^ PO LODZIE kielzac / korculowac / wozic si^ 3% UBIERAC SI^ odziywac si^ / oblykac si^ 21% WSTYDZIC SI^ hanbic si^ 19% ZACH^CAC KOGOS DO JEDZE- nukac / bier, fces, wejze 4% NIA, CZ^STOWAC ZALOWAC CZEGOS banuwac 2% Najwiqcej potwierdzen užycia gwarowych wariantow zdobyl wyraz roz-mawiac. Uczniowie wpisali 4 poprawne formy gwarowe: godac, gwarzyc, radzic, rozprawiac, przy czym dwie ostatnie uznali za warianty wystqpuj^ce tylko w mo-wie ich dziadkow . Mamy zatem 102 wpisy dotycz^ce formy godac i 1 wpis - formy gwarzyc, co oznacza, že w tym przypadku ponad polowa uczniow - 103 (57%) užywa gwarowego zamiennika (tabelka 10) . Tabelka 10 . Uklad odpowiedzi w przeliczeniu na procenty dla wyrazu rozmawiac, mowic ROZMAWIAC, MOWIC Plec Ogolem Dziewczynka Chlopiec N % N % N % Uczniowie brak odpowiedzi 2 2% 3 4%, 5 3% + 41 37% 32 43% 73 39% godac 65 58% 37 50% 102 55% gwarzyc 1 1% 1 1% nie znam 1 1% 1 1% rozmawiac 4 4% 4 2% Ogolem 112 100% 74 100% 186 100% Rodzice brak odpowiedzi 2 2% 5 7% 7 4% + 23 21% 22 30% 45 24% gawyndzic 2 3% 2 1% godac 80 71% 43 58% 123 66% gwarzyc 1 1% 1 1% nie znam 1 1% 1 1% rozmawiac 7 6% 7 4% Ogolem 112 100% 74 100% 186 100% >>> brak odpowiedzi 12 11% 9 12% 21 11% + 8 7% 11 15% 19 10% gawyndzic 2 3% 2 1% godac 84 75% 50 68% 134 72% Dziadkowie gwarzyc 1 1% 1 1% 2 2% obgaduwac 1 1% 1 1% radzic 2 2% 2 1% rozprawiac 1 1% 1 1% rozmawiac 3 3% 3 2% Ogolem 112 100% 74 100% 186 100% 9 o o 2 • K S HH < Z NN Z > O hJ S O K NN Z H Najslabiej poziom užywania wariantow gwarowych wypadl przy desygna-tach: kokarda, pestka w jablku, rqcznik, zalowac czegos. Przy wyrazie brako-wac respondenci uznali, že w ich wypowiedziach nie pojawia siq žaden wariant gwarowy . Jedna osoba potwierdzila, že dziadkowie užywaj4 formy chybiac (zob . tabelka 11) . Jak ocenili uczniowie, wyrazy gwarowe wystqpujq. cz^sciej w wypowiedziach ich rodzicow. Nie jest to jednak duža rožnica, bo wyniosla zaledwie 5% (19%) . Ponad dwa razy cz^sciej warianty gwarowe slyszane sq. w mowie dziadkow (32%) (tabelka 11) . Uczniowie widzq. rožnic^ w poslugiwaniu siq gwarq. pomiqdzy poko-leniami . W mowie swoich rodzicow, a zwlaszcza dziadkow dostrzegajq wyrazy, ktorych sami nie užywajq (por. tabelki 9, 11) . Tabelka 11. Stopien užywania odpowiednich wariantow gwarowych przez rodzi-cow i dziadkow Wyraz z j^zyka ogolnego Gwarowy wariant Uzywanie wariantu gwarowe-go - ro-dzice Gwarowy wariant Uzywanie wariantu gwarowe-go - dziad-kowie BRAKOWAC --- 0% chybiac 1% DZIWIC SI^ dziwuwac si^ / cudu-wac si^ 16% dziwuwac si^ / cudu-wac si^ 30% HALAS durk / huk / raj-was / burzyc 36% durk / huk / rajwas / warmio 47% GUZIK gombicek / bulka / bobulka 12% gombicek, gombicka / bulka / bobulka 35% KASZEL krzypota / krzypanie / drec / duchota / dusic 32% krzypota / krzypanie / krzypac / drec / dusic / duchota 50% KOKARDA masla 4% masla / maslicka 14% >>> Wyraz Gwarowy Uzywanie Gwarowy Uzywanie Z z j^zyka ogolnego wariant wariantu wariant wariantu I K gwarowe-go - ro- gwarowe go - dziad- O dzice kowie S L LUBIC KOGOS mieC kogos rad (rada) / lubuwac /mituwaC 4% mieC kogos rad (rada) / lubuwac / mituwaC 18% OBCAS W BUCIE nopiyntek / ktopec 8% nopiyntek / ktopec 16% O PARASOL/PARA- paryzot / paryzotka 11% paryzot / paryzotka 27% V SOLKA z PESTKA W JAB- jondro / ziorko 3% dusa/jondro / ziorko 4% I LKU POBRUDZIC COS, dobabrac /zmarasic 52% dobabrac / ubabrac 73% Z NP . SPODNIE (siq) (siq) / domarasic / A pomarasic /zmarasic P (siq) / umurcec siq I PODLOGAW forzty / ziym 44% forzty /ziym /ziymia 63% S DOMU K PRASOWAC bigluwac / biglajsuwac 18% bigluwac / biglajsuwac 45% I PRZYPOMINAC przybocuwac / przycho- 25% przybocuwac / zbocu- 41% 1 SOBIE COS dzic na mysel wac se / obocuwac en • 20 9 • 1 PUKAC DO DRZWI ktopkac / klupac / bu-rzyc / durkac do diwiyrzy (na diwiyrze) 19% ktopkac / klupac / bu-rzyc / durkac do diwiyrzy (na diwiyrze) 38% 1 2 R^CZNIK uciyrok 4% uciyrok / uciyracka 9% ROZMAWIAC, MOWIC godaC / gwarzyC 67% godac / gwarzyc / radzic / rozprawiac 78% SLABY, CHORY ladacy / ptony / zde- 10% ladacy /ptony / zde- 13% CZLOWIEK chlok / dziod chlok / dziod SPODNICA farbanka / burka / ka-nafoska / byndlacka / kartunka 12% farbanka / burka / ka-nafoska / kidel, kidla / byndlacka / kartunka / tybetka 26% SLIZGAC SI^ PO kietzaC / korculowac / 3% kietzac / korculowac / 5% LODZIE woziC si^ wozic siq UBIERAC SI^ odziywaC si^ / oblykac 27% odziywac siq / oblykac siq 58% WSTYDZIC SI^ hanbic si^ 31% hanbic siq 52% ZACH^CAC KO- nukac / bier, fces, wejze 6% nukac / bier, fces, wejze 9% GOS DO JEDZE- NIA, CZ^STOWAC ZALOWAC CZE- banuwaC 3% banuwac 6% GOS Helena Grochola-Szczepanek, Slownictwo mieszkancöw wsi a czynniki demograficzno-socjalne Podsumowanie 1 • Przeprowadzone badanie ankietowe prezentuje sytuacjq komunikacyjnq. srodowi- ^ ska wiejskiego w ocenie najmlodszych uzytkowniköw jQzyka - gimnazjalistöw. ^ Wyniki ankiety pozwolily ustalic i przeanalizowac nastqpujqce kwestie: 1) jaki procent gwarowego slownictwa dyferencyjnego rozumiejq. najmlodsi uzytkownicy ^ gwary, 2) w jakim stopniu poslugujq. siq w jQzyku codziennym formami z polsz-czyzny ogölnej, a w jakim stopniu uzywajq. gwarowych odpowiedniköw, 3) jakimi wariantami poslugujq. siq ich rodzice i dziadkowie . Wyniki ankiety, obrazujqce stopien funkcjonowania polszczyzny ogölnej i gwarowej, potwierdzajq. zasadniczo istniejqce obecnie tendencje w mowie mieszkancöw wsi . Najstarsi mieszkancy poslugujq siq wylqcznie slownictwem gwarowym. Natomiast poziom czynnego slownictwa gwarowego zmniejsza siq w mlodszych ^ generacjach. Uczniowie zadeklarowali, ze poslugujq siq zdecydowanie cz^sciej slo- ^ wnictwem ogölnym (72%) niz gwarowym (14%) . Poziom uzywania leksyki gwarowej (14%), otrzymany z drugiej czqsci ankiety, rözni siq tylko o 1 punkt procentowy z wynikiem z pierwszej czqsci ankiety (15%) . Mozna stwierdzic na tej podstawie, ze otrzymane wyniki sq wiarygodne . Dobra znajomosc realiöw jqzykowych badanego terenu pozwala przypuszczac, ze wyniki w grupie rodzicöw i dziadköw, dotyczqce stopnia uzycia slownictwa gwarowego sq zanizone a poziom uzycia form standar-dowych jest zawyzony . Jako usprawiedliwienie tej sytuacji nalezy podkreslic fakt, ze wyniki tu otrzymane sq tylko opiniq mlodych mieszkancöw na temat slownictwa, ktöre slyszq w codziennej komunikacji od ich rodzicöw i dziadköw . Niezaleznie od ^ wyniköw statystycznych, z calq pewnosciq trzeba podkreslic, ze mlodzi responden- ^ ci majq swiadomosc röznicy w leksyce gwarowej, jaka dzieli ich mowq od mowy ^ rodzicöw i dziadköw. Swiadczq o tym podawane rözne warianty gwarowe, ktörych ^ uzywajq uczniowie oraz ich rodzice i dziadkowie (por. tabelki 9, 11) . Jak pokazujq dane, czynnik plci ma wplyw na stopien znajomosci i uzywania slownictwa ogölnego i gwarowego . Dziewczynki wykazaly siq lepszq znajo-mosciq slownictwa gwarowego niz chlopcy, jednak to chlopcy cz^sciej uzywajq wariantöw gwarowych. Z obserwacji podczas wywiadöw z mieszkancami wyni-ka, ze dziewczynki posiadajq wiqkszq swiadomosc jqzykowq niz chlopcy . Dobrze znajq leksykq gwarowq, ale sq tez z reguly lepiej obeznane z polszczyznq ogölnq niz chlopcy Istotny wplyw na wybör kodu gwarowego bqdz standardowego ma tu czynnik psychologiczny Dobra znajomosc macierzystego i ogölnego kodu oraz mozliwosc wyboru polqczona jest z wartosciowaniem obydwu kodöw . Röznice w jqzyku plci wynikajq z pelnionych röl i funkcji w zyciu przez kobiety i mqzczyzn . Kobiety zwiqzane ze sferq zycia domowego lepiej obeznane sq ze slownictwem wynikajqcym z codziennej obslugi domu i domowniköw . Mqzczyzni zwiqzani ze sferq pracy zawodowej lepiej znajq slownictwo z zakresu technicznego . Dane pokazujq dosc duze zröznicowanie w stopniu znajomosci i uzycia slo-wnictwa gwarowego w poszczegölnych wsiach spiskich Jest wiele czynniköw wply-wajqcych na taki stan. Jednym z nich jest na pewno stopien izolacji danej wsi od miasta . Blizsze polozenie wzglqdem miasta lub innych wsi, dobre polqczenia komu-nikacyjne sprawiajq, ze mieszkancy niektörych wsi od dawna majq lepsze mozliwosci doježdžania do pracy, a przez to majq. wiqkszy kontakt z kultur^. i jqzykiem miejskim. W Przykladem takim može byc miejscowosc Frydman . Jak pokazujq. wyniki ankiety, w N tej wsi wystqpuje najmniejszy poziom znajomosci leksyki gwarowej oraz bardzo ni-1 ski stopien jej užywania . Przeciwnym przykladem može byc wies Rzepiska, položona z dala od innych miejscowosci, niemajqca žadnych polqczen komunikacyjnych z poO wodu braku drogi dojazdowej do lat dziewiqcdziesiqtych 20 wieku (por. Siemienska s 1962, 1970) . Jak pokazujq. wyniki ankiety, w miejscowosci tej znajomosc gwary jest L jedna z najwyžszych po miej scowosci Krempachy, a stopien poslugiwania siq leksykq. 0 gwarowq. jest najwyžszy sposrod wszystkich wsi (por. tabelki 6, 7, wykresy 1, 2) . V z 1 Literatura Z Basara 1972 = Anna Basara, Zmiany leksykalne na tle zmiany srodowiska, Z polA skich studiow slawistycznych 4 (1972): Jqzykoznawstwo, 129-135. p Bialoskorska 1987 = Miroslawa Bialoskorska, Integracja jqzykowa mieszkancow 1 piqciu wsi gminy Golczewo w wojewodztwie szczecinskim na przykladzie slo-s wnictwa, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe, 1987. K Cygan 1983 = Stanislaw Cygan,1993, Rožnice w mowie pokolen na Kielecczyznie, 1 [w:] Polszczyzna Mazowsza i Podlasia: Rožnice w mowie pokolen, Lomža-5 Warszawa: Lomžynskie Towarzystwo Naukowe im . Wagow, 1983, 93-104. • Golqb 1954 = Zbigniew Golqb, O zröžnicowaniu wewnqtrznym gwary podha-o lanskiej, JqzykPolski 34 (1954), 85-111. • Grochola-Szczepanek 2008a = Helena Grochola-Szczepanek, Leksyka gwarowa — spiskich gimnazjalistow, Studia z Filologii Polskiej i Slowianskiej 43 (2008), 2 7-34. Grochola-Szczepanek 2008b = Helena Grochola-Szczepanek, Stopien užywa-nia wyrazow ogolnopolskich i ich gwarowych odpowiednikow w ocenie mlodych mieszkancow Spisza, JqzykPolski 83 (2008), 215-230. Kqs 1994 = Jozef Kqs, Interferencja leksykalna slownictwa gwarowego i ogolno-polskiego (na przykladzie gwar orawskich), Krakow: Uniwersytet Jagiel-lonski, 1994 (Rozprawy habilitacyjne 285) . Kucala 1960 = Marian Kucala, O slownictwie ludzi wyzbywajqcych siq gwary, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jqzykoznawczego 19, 141-156 . Kurek 1995 = Halina Kurek, Przemiany jqzykowe wsi regionu krosnienskiego: Studium socjolingwistyczne, Krakow: Universitas, 1995 . Pelcowa 2001 = Halina Pelcowa, Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczy- zny, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, 2001 Pelcowa 2006 = Halina Pelcowa, Pokoleniowosc i sytuacyjnosc - dwa istotne czyn-niki r0žnicowania siq jqzyka mieszkancow wspolczesnej wsi, [w:] Gwary dzis 3: Wewnqtrzne zr0žnicowanie jqzyka wsi, red . Jerzy Sierociuk, Poznan: PTPN, 2006 (Poznanskie Towarzystwo Przyjaciol Nauk - Wydzial filologi-czno-filozoficzny 45), 139-153 Siemienska 1962 = Renata Siemienska, Z badan nad zagadnieniem trwania i prze- ^^ obražania wiqzi spolecznej we wsi spiskiej, praca magisterska wykonana w Katedrze Etnografii Ogolnej i Socjologii Uniwersytetu Jagiellonskiego pod ^ kier. Kazimierza Dobrowolskiego, Krakow . ^ Siemienska 1970 = Renata Siemienska, Tradycja spolecznosc wiejska w przeddzien przeobražen, [w:] Roczniki socjologii wsi 9, 127-133. ^ Sierociuk 2006 = Gwary dzis 3: Wewnqtrzne zr0žnicowanie jqzyka wsi, red . Jerzy ^ Sierociuk, Poznan: PTPN, 2006 (Poznanskie Towarzystwo Przyjaciol Nauk ^ - Wydzial filologiczno-filozoficzny 45) . ^ Zagorski 1991 = Zenon Zagorski, O mowie mieszkancow kilkunastu wsi wokol Ko- ^ nina, Wroclaw, 1991. Povzetek Vaško besedje ter demografski in družbeni dejavniki: ^ poljsko narečje pokrajine Spisz ^ V prispevku so predstavljeni izsledki ankete, opravljene med dijaki srednjih šol v poljski pokrajini Spisz . Glavni cilj raziskave je bil preveriti stopnjo rabe standardnih in narečnih oblik v vaškem govoru ter vpliv demografskih in družbenih dejavnikov na to besedišče . ^ Jezik v vaškem okolju je družbeno določen . Starost prebivalcev je pomem- ^ ben dejavnik in vpliva na rabo splošne poljščine (govorjenega standarda) ali na- ^ rečja . Najstarejša generacija govori samo v narečju . Stopnja rabe narečnih besed ^ je nižja pri mlajših generacijah . Dijaki so navedli, da v 72 % uporabljajo oblike iz ^ splošne poljščine, v 14 % pa njihove narečne ustreznice. Dekleta izkazujejo boljše poznavanje narečnega besedja kot fantje, vendar fantje narečno besedje pogosteje uporabljajo . Po mnenju dijakov se narečni izrazi pogosteje pojavljajo v govoru njihovih staršev in starih staršev. Zbrani podatki kažejo precejšnje razlike v stopnji poznavanja narečnega besedja med posameznimi vasmi spiškega območja . Izsledki se v glavnem ujemajo s težnjami, ki so bile opažene pri proučevanju sprememb v besedišču vaškega prebivalstva Rural Vocabulary and Demographic and Social Factors: W The Polish Spisz Dialect Z 1 Summary K O This article presents the findings of a questionnaire administered to secondary-s school students in Poland's Spisz region. The main research goal was to verify the L level of standard and dialect forms in rural speech and the influence of demographic 0 and social parameters on rural vocabulary . v Rural language is socially conditioned. The age of rural people is an impor- tant factor, and influences the use of general language or dialect The oldest generation used dialect exclusively. The level of dialect vocabulary is lower in younger generations . The students indicated that they use general language forms at a 72% Z level, and 14% for dialect equivalents . Girls showed better knowledge of dialectic A vocabulary than boys, but boys use dialect vocabulary more often. The students p indicated that dialectic expressions appear more frequently in the utterances of their 1 parents and grandparents . The data gathered show considerable diversity in the des gree of knowledge and use of dialectic vocabulary in individual villages in the Spisz K region . The results are basically consistent with tendencies that have been observed 1 in the way the lexical layer functions among rural people . Z 20 9 2