1*1 C*

ŠALIH KABASHI

403668

»Alternativa« dhe
Alternativa. Qershori
e korriku

l.

lternativen nuk e ka krijuar alternativa. As alternativen
s’e polli »Alternativa«. Ne e mbeshtesim alternativen.

»Alternativen«, poashtu nuk e kane rijuar ievizje as
komi tete te ndryshme neper Evrope e neper bote. Ne
i mbeshtesim ato ( kur e kane mire). »Alternativa«
u lind ne Lubjane nga shqiptaret e ketushem dhe
u zhviilua ne ambientin e favorshem demokratik sllo-
ven. Ate e ndihmuan materialisht me se shumti, pos
njerezve tane ne Slloveni, shqiptaret neper bote. Jo
partite politike, as brenda as jashte, nuk dhane asnje
metelik per »Alternativen«. Por, me shkrime, kush me
heret e kush me vone, u angazhuan dhe e sollen deri
ketu, intelektuale shqiptare nga Maqedonia e Kosova..

Edhe disa nga Evropa e Amerika. Kjo eshte ndihme
e madhe, qe, te gjithe keta. e bene per popullin dhe
kulturen tone (edhe ate politike). A duhet t'u themi faleminderit? S'besoj se
e kane bere kete per t’i falenderuar. Te themi se »Alternativa« nuk ka paguar
asnje dinare per tekstet e botuara. Edhe kjo eshte nje ndihme qe s’matet. E ne,
per ata qe nuk e kane te ditur, nuk marrim as 1 din (edhe me shkronja: asnje
dinar) subvencion nga shteti as nga Bashkesia per Kulture e Republikes se
Sllovenise. Autoret sllovene rralle here kane rnarre fare shperblimiper kontribu-
tet e tyre. Nga kjo del se ne u kemi borxh individeve e Shoqatave simotra ne bote
dhe individeve. Nuk u kemi borxh as shteteve as partive politike. Jemi pak me
shume se fletushke. Dhe duam t’i takojme jo sall anetareve te »Migjenit«. Aq sa
doni ju. Ta them(i) edhe nje here: (dua)m qe te gjithe shqiptaret te gjejne vend
ne »Alternative«. Te gjithe ata qe u dhemb shpirti per Ylfete Efumollin, Selman
Vojvoden dhe per voglushet shqiptare qe ne Maqedoni, te cileve mesuesit ua
lan e pa pune e shkollat shqipe ua vune nen kyg: te gjithe ata qe duan ate flamur
qe aq hije i kishte Malesise, Plaves, Ulqinit e Gucise... E dua(m) »Alternati¬
ven« shtroje te mendimit modem shqiptar. »Alternativa« dua(m) te mos i perng-
jaje asnje reviste te derisotme shqiptare. Dhe te kete ato qe i kane shume te
tjera. E di (me) se revista duhet te jete me e mire. Ndihmojeni. Edhe ju qe
pikerisht po i lexoni keto radhe. Na ndihmoni qe te mbetemi jo veg »Alterna¬
tive« po edhe alternative. Oofte ndaj pushtetit qe frymen na e ze, qofte karshi
partive e levizjeve, te cilat as nuk jane fort gjeniale, sig nuk ka shumegka gjeniale
ne kete pjesen tone te planetit, po qe, disa, duan me avash- avash te na bejne
trumpeta te tyre zegjerra. Faleminderit! S jemi aq lart po as aq poshte nuk ulemi.

Keto ua them(i) atyre qe, helbete, mund te mos e kene ditur! Qe te mos kemi
keqkuptime e zhgenjime me ambiciozet prezente dhe eventuale. Ju qe s’doni te
na ndihmoni, keni te drejte, mos kini hallin tone, ama pse te na demtoni!? Apo
pse te na ngujoni? Mosni si ata... Ne Kosove nuk na futen ne bunker,
perkunder vapes qe atje mbreteron.

2 .

Ku jane te burgosurit e deridjeshem politike te Kosoves. Ne cilat parti politike te
saj jane. Apo mos ua kane mbyllur dyert. Qka do t’ishte kjo!? Demokraci?
Ruana zot! C’eshte antikomunizmi i modelit rumun? Une s'deshiroj te vete ne
demokraci neper Temishvar e Bukuresht. Mos me pyetni se a e dua flamurin me
yll a pa yll. Do tju konsideroj djerrakohes. Dua ato qe i don dhe ato per te cilat
perpiqet populli, te cilit i takoj. Hig me shume. Demokrate, na jipni fjalen! Ju
lutem, mos hyni te gjithe ne nje parti. Do t’ishte fatkeqesi. Nga komunistet do te
beheshim ish-komuniste. Dhe e kunderta. Ju kujtohet se q'pergjigje pat dhene
Dritero Agolli, kur e paten pyetur: Čili eshte poeti me i madh shqiptar? Shkurt
e shqip e pati shkurtuar: Qielli do t’ishte i merzigem sikur neper te te fluturonte
veg nje zog, sado i madh e puplabukur te jete. Oielli ka hijeshi, kur ne ajri hapin
flatra shume zogj! Parafrazim, sipas mbamendjes!

3.

Oershori ne Lubjane ishte i bukur. Edhe Lubjana me shqiptare. Shqiptaret
shkelqyen ne Lubjane. Kur shkuan shqiptaret nga Lubjana, ne te »Migjenit«
i shperblyem me psheretima. »Alternativa« shtoi edhe disa faqe. Profesori
Rexhep Qosja ngriti ne kembe 6000 vete. Bača Adem poaq. Profesorit Ali Aliu
i pati fort hije Tribuna. Ju te tjereve kurre s ju harrojme. Ekrem Kryeziu, hasmi
i dinit, i plaši hasmit e Vatanit. C’beri Shkurta e Iliri. Po ato te »Ganimete
Terbeshit«? Shkrimtari Ramiz Kelmendi,.me mua, d. mth. 6002 vete, thame se
na dogjen »Skofiaret«. Fajet e Ruzhdi Sefes! Ka dite milicia cilet i fut brenda!
Gjakovaret me shtate zemra! Gostivaras, gezuar!

4.

Hej, si u be dynjaja. Edhe policia e lexon »Alternativen«. Fort mire, besoj
dakordoheni edhe ju, pasiqe do te ngriten separativisht! Ngrituni, ngrituni, lart
e me larte. Qe kur te pikoni, te bini sa me lethe... Ashtu bute-bute, ne...  Nuk
e shkruaj kete fjale per shkaqe ekologjie!

5 .

Ate dite qe do te takohem meprofesoret Anton (jetta e Zekeria Cana, do t’i lus:
Pajtomeni me ata qe mendojne ndryshe! Une e kam te shtrire doren e djathte!
E profesor Zekerias do t’i them: »Si po te punon alltia?«

6 .

Pse s’erdhen Luljeta Pula, profesor Hajrulla Gorani, Ibrahim Rugova e disa te
tjere, ne kremten e »Migjenit« e te »Alternatives«? Kesaj radhe ua arsvetuam
mungesat. Kujdes tjeter here! S ’ka hajgare me »Alternative« e me alternative!
Republikes i qofshit fale!

7.

Besa, u lane bukur mire edhe Oeveria, edhe Kuvendi i Kosoves, edhe Riža
Sapunxhia. Edhe disa te tjere. Korriku i sivjetem u be muaji me i bereqetshem
shqiptar. Kosova u be e mevetesishme dhe e barabarte. Tashti: Mendje, Durim
e Guxim!

4

FILOZOF NUSHI

Vdekja jote-vdekje apo jete

(kushtuar Fahri Fazliut)

T

ti, qe vdiqe per jeten, tone,
Ti qe linče kur u vrite
Per te mos vdekur kurre!

Se plumbi ta ndali zemren, por, jo edbe fjalen,
Se dielli lindi me thirrjen tende,

Se mu atehere u ngrit nje shqiponje
Me nje dhelper nen kthetra.

E ujku i trembur iku,

U struk ne shpellen e tij te zeze.

Dhe bota u habit es’kuptoi:

Se vdekja jote qe vdekja apo jete!

NAMIK MORINA

Yje te lirise

(Afrim Zhitise dhe Fahri Fazliut)

u yje te lirise,

Qe shendritni gjithmone,
Ligjerues te drejtesise,

Ju bijte e Kosoves nene.

Ne pabesi u godi tet,

Nga plumbat e gjakatareve UDB-ash,
Ju rate, por kurre nuk do te vdisni,

Ne zemra populli u ngriti lapidar.

Ty Kosove, nene e dashur,

Lum t’u befte djepi qe i rrite,

Keta dy deshmore si nje grusht i hekurt,
Qe rane per REPUBLIKEN.

5

6

TRIBUNA
/ TRIBUNA

EMIN AZEMI

Stacioni i pare i Evropes
i ben konak kultures
Shqiptare

T ubimi Kulturor Gjitheshqiptar (22-23 Oershor) ne Lubjane deshmoi se vullneti
i mire i shqiptareve po reflektohet edhe jashte hapesires etnike te tyre. Ashtu si
pdohere gjate historise, edhe kesaj radhe, shkrepetimat ne qiellin e verejtur te
atdheut ndezen zemrat e larguara nga Ama duke mprehur edhe njehere kujtesen
per »pjesen e fshehur te historise sone«. Programi dyditor i ketij manifestimi,
numri i pjesemarresve si dhe niveii solid i organizimit hodhen konturat e qendru-
eshme per pune te metejshme, si ne organizimin e tubimeve te ngjashme ashtu
edhe ne krijimin e atmosferes krijuese. Megjithese mungoi prania e disa emrave
te shquar nga Shqiperia, Evropa dhe SHBA, Tubimin Kulturor Gjitheshqiptar
e kompensoi, ne mase te konsiderushme, interesimi i madh i dashamireve te
kultures nga viset shqiptar te Jugosllavise dhe nga mergimi (keta te fundit
pranine e tyre e treguan edhe me dergimin e letrave pershendetese dhe telegra-
meve nga qytetet e Evropes) nderkaq pjesemarrja e disa perfaqesuesve te partive
dhe asociacioneve, sig ishin Dr. Ante Kovaqeviq (nga HDS-ja), Franko Juri,
i pakices italiane si dhe disa emra eminente te kultures sllovene si Jasha Zllobeci,
Rudi Sheligo, Peter Bozhiqi, Matjazh Flanzheku, ia ngriten ketij manifestimi
virtytet e larta te respektimit dhe mikpritjes. Ata qe erdhen ta perjetojne fjalen
dhe kengen e bukur shqipe i shoqeroi, perpos, Šalih Kabashit, kryeredaktor
i Alternatives, Naim Malokut, kryetar i Shoqates Kulturore Shqiptare Migjeni,
Shemsi Regices anetar i Kolegjiumit redaktues te Alternatives, edhe prania
e botimeve me te reja te edicionit »Lumi« sip ishin: »Gjarpijt e gjakut« e Adem
Demapit, »Viti i mbrapshte« e Ismail Kadarese, »Mrizi i zanave« e Gjergj

Gjirokastra, solistja e Migjenit ne Halen Tivoli (te gjitha fotografite e ketij numri jane te
fotostudios Drini-Degan  / Solistka Migjenija v tivolski dvorani (vse fotografije v tej številki
z junijskega vsealbanskega srečanja v Ljubljani, foto Drini)

1

Fishtes, botime keto te cilat perpos angazhimit te pjesemarresve ne temen
e Tryezes se rrumbullaket perkitazi me Hapesiren dhe teresine e perbashket
kulturore shqiptare, u integruan spontanisht ne kete teme dhe, keshtu, tradita
dhe bashkekohesia kulturore shqiptare per here te pare hyren nen kuroren
e arsyes dhe kujdesit. Zaten kete e arsyeton edhe qellimi i ketij manifestimi si
dhe i politikes redaktuese te Alternatives e čila, sipas fjaleve te Šalih Kabashit,
eshte reviste e njohur ne qarqet shqiptare qe nuk kufizohet dhe nuk e kundron
geshtjen shqiptare te ndare por si nje teresi unike te interesave gjithshqiptare.
Perpos fjaleve pershendetese te organizatoreve te ketij manifestimi si dhe disa
mysafireve, vemendjen e te pranishmeve me se tepermi e terhoqi mendimi dhe
retorika brilante e Dr. Ante Kova$eviqit i čili midis tjerash tha se ne mesin
e atyre qe jetojne ne keto troje, shqiptaret jane ata te cilet kane rrenje me te
thella historike e parahistorike. Emri ilir ishte nocion sintetik qe nga fillimi, dhe
ky emer i lashte mbuloi shumellojshmerine gjuhesore e fisnore te Ilirikumit.
Prandaj edhe emri modem i Shqiptareve eshte trashegim gjenetik me tipare
dalluese fisnore dhe me shtrirje bregdetare si dhe kontinentale. E drejte natyrore
e popullit te lashte shqiptar eshte qe te ece perpara ne shenje te demokracise dhe
t’i tuboje perfaqesuesit e vet ne nje bashkesi moderne Evropjane. Ne Evropen
moderne shqiptaret kerkojne te jene bashke, pa e rrezikuar askend, por qe atyre
do te u mundesohej jete ne harmoni dhe barabaresi te plote me te tjeret.
Shqiptaret nuk nxisin kurrfare kryqezate militariste. Ata nuk konsiderojne se
jane te denuar pse jetojne bashke me popujt tjere, sepse ata jane te vetedijshem
se perbashkesia eshte fat i perbashket i gjithe neve. Ne keto hapesira mund te
ekzistohet vetem me respektimin e lloj-llojshmerise dhe mevetesise se fqinjeve
tane, tha midis tjerash Ante Kovageviqi per te shtuar se te pakte jane ata popuj
ne keto hapesira bailkanike qe nuk jane x ndeshur ose ne tryezat e gjelbra ose ne
fusha te betejes, por rrethane specifike dhe fatbardhesie eshte se shqiptaret dhe
kroatet asnjehere nuk jane ndeshur ne keto fusha. Kete qe tani e kerkojne
shqiptaret, kroatet e kane kerkuar me shekuj. Zbatimi i dhunes eshte mjeti
i fundit qe me se shtrejti e paguan ai qe e perdor. I cytur nga keto fjale
konstruktive te Ante Kovaqeviqit, te pranishmeve iu drejtua edhe Adem Demagi
(ne gjuhen kroate) duke thene midis tjerash: »Kerkoj nga ju qe te keni mirekup-
tim per popullin vella serb. Mos e identifikoni gjithe popullin me ate burokraci
qe nuk zgjedh mjete te mbetet ne pushtet. Te keni mirekuptim, edhe perkunder
Drashkoviqeve, Shesheleve dhe te asaj intelegjencie sepse intelegjencia e vertete
nuk e grind popullin por e shtyn te bashkepunoje me popujt tjere. Mos te
harrojme se ne mesin e atij populli heroik eshte nje Llazar Stojanoviq, eshte nje
Zagorka Goluboviq, nje Bogdan Bogdanoviq e shume te tjere, qe kishin per te
thene shumegka mirepo ata nuk lejohen te shprehen...

Dezintegrimi i k uit ur es shgiptare

Pika me interesante e programit te Tubimit ishte gjithsesi tryeza e rrumbullaket,
respektivisht tema Hapesira dhe teresia e perbashket kulturore shgiptare,  e čila
jo vetem se kap nje problematike jetike kulturore e etnopsikologjike por edhe ia
hapi rrugen nje debati mjaft domethenes per pranine dhe perspektiven e qenies
sone kombetare ne trojet autoktone. Perveg Akademik Rexhep Qosjes, i čili

8

Akademik Rexep Qosja Ramiz Kelmetidi

lexoi referatin kryesor me kumtesa u paraqiten edhe Zeqirja Ballata, ne fushe te
muzikes, Resmije Kryeziu, Rrustem Berisha dhe Jasha Zllobeci. Me diskutimet
e tyre u paraqiten edhe Adem Deniaci si dhe Halil Matoshi.

Akademik Rexhep Qosja duke shprehur solidarizimin me Shoqaten Kulturore
Shqiptare »Migjeni« si dhe me revisten »Alternativa«, tha se keto prej se
ekzistojne kane bere shume qe hapesira kulturore shqiptare te jete sa me e gjere
dhe e verteta per Kosoven te perhapet edhe pertej saj. Me punen e tyre, tha me
tej Akademik Qosja, ato i kane zgjuar ndergjegjet tona dhe e kane ngritur
guximin tone intelektual. Tema rreth se ciles na ka bashkuar kjo shoqeri dhe
revista e saj qe titullohet »Hapesira dhe teresia e perbashket kulturore shqip-
tare« eshte nje teme shumefish e rendesishme sa per kulturen aq edhe per qenien
shqiptare, sepse kultura eshte shprehja me e denje e qenies se nje populi.
Ndonjeri prej nesh mund te kete thene ndonje mendim ne mjetet e informimit,
a mund te kete botuar ndonje artikull ne gazete, por bashkarisht kurre nuk jemi
ulur ta diskutojme. Jo pse nuk e kemi ditur rendesine e saj, por pse nuk kemi
qene te sigurt se diskutimi i saj nuk do te na sjelle pasoja te padeshirueshme.
Para kater vjeteve, mu ketu ne Lubjane, ne gazeten »Delo«, eshte botuar nje
interviste me nje intelektual shqiptar, ne te cilen perpos te tjerave eshte folur
edhe per hapesiren e perbashket kulturore shqiptare, ne te vertete per mosekzi-
stimin e kesaj hapesire qofte edhe brenda Jugosllavise ekzistimin e kesaj

9

hapesire qofte edhe brenda Jugosllavise dhe per masat qe merrte regjimi per
mosekzistimin e saj. Per shkak te mendimeve te shfaqura pikerisht ne lidhje me
hapesiren kulturore shqiptare, kjo interviste do te shkaktoje mbi dyzet reagime,
ne forme letrash a artikujsh ne shtypin e gjuhes serbokroate dhe maqedone,
kurse gazeta »Dello« per t’u mbrojtur prej verejtjeve se ka favorizuar autorin
e intervistuar shqiptar, do te shterngohet qe perafersisht te njejtat pyetje qe ia
kishte bere atij t’ua beje dy te tjereve; nje punonjesi politik dhe nje intelektuali
serb nga Prishtina. A ka nevoje te thuhet se pergjigjet e tyre ishin plotesisht te
kunderta me pergjigjet e autorit qe mbronte hapesiren kulturore gjithshqiptare.
Duhet ta kemi te qarte, tha ne vazhdim Qosja, se edhe sot kater vjet me vone kur
pushteti Jugosllav ka hyre ne demokraci parlamentare, qe po funksionon ne dy
republika, ne Kraoci e Slloveni, kur ka pranuar zgjedhjet e lira te drejtpedrejta
dhe kur ka pranuar obligimet nderkombetare qe qytetareve t’ua siguroje te
drejtat e njeriut dhe te drejtat politike sipas standardeve boterore, duhet pra ta
kemi te qarte se edhe sot ne kushtet politike te frenuara, tema qe do te trajtojme,
te dikush, ne shpirtin e dikujt, shkakton ne mos jo reagime te vrazhda, atehere
gjithsesi shprehje dhe qendrim emocional negativ. Sintagmat Hapesira kulturore
shqiptare, hapesira e perbashket kulturore shqiptare, komunikimi kulturor
gjithkombetar etj. jane sintagma te cilat objektivisht dalin prej kornizes se nje
politike qe ndaj kultures shqiptare ishte ndjeku dhe po ndiqet qe dhjete vjet, qe
jane ne kundershtim me masat dhe synimet perfundimtare te kesaj politike. Per
me teper keto sintagma jane ne kundershtim me politiken qe ne Serbi, Maqedoni
dhe Mal te Zi, ne pjesen me te madhe te kohes, ndiqet ndaj kultures shqiptare qe
78 vjet. Duhet kohe dhe duhet mund qe te studiohen pesimete qe kjo politike
i ka sjellur kultures shqiptare, sidomos deri ne vitin dyzet e pese. Duhet kohe
dhe duhet mund qe te studjohet shtypja qe kjo politike ka zbatuar mbi kulturen
shqiptare prej viti 1945 e deri me 1986. Masat qe jane zbatuar mbi kulturen
shqiptare prej viti 81 e deri sot. Nderkaq, sikur i ndrigojne masat qe ndaj kesaj
kulture jane marre viteve te permendura dhe sikur bejne te mundshme te
supozohen te gjitha pesimet qe atehere ajo i ka pesuar. Dhjete vjetet e fundit,
konstatoi Akademik Rexhep Qosja, kane deshmuar nje here e pergjithmone se
regjimet serbe, pavaresisht se me gfare mbulesash ideologjike jane mbuluar,
kurre nuk kane mundur te pajtohen me ekzistimin e lire te arsimit dhe kultures
shqiptare ne Kosove, Maqedoni dhe ne Mal te Zi, sepse sic eshte pare tragjikisht
dhjete vjetet e fundit, kurre nuk jane mundur te pajtohen me qenien e shqipta-
reve ne keto troje... Per kete arsye keto regjime, perpos, ne mes koheve,
ndermjet viteve 66 dhe 81, vazhdimisht jane perpjekur ta bejne te pamundshem
ekzistimin e hapesires kulturore shqiptare, qe do te mund te quhej e perbashket,
gjithekombetare, por edhe te hapesires se njesuar kulturore shqiptare te Jugosl¬
lavise. Eshte bere §mos, jane shpikur metoda te ndryshme dhe jane zbatuar masa
te ndryshme qe te pengohet cdo ide mbi hapesiren e perbashket kulturore
shqiptare dhe eshte denuar ?do perpjeke qe do te shpiente ne drejtim te krijimit
te saj. E verteta se shqiptaret jane nje populi se kane nje gjuhe, se ajo gjuhe sot
ekziston si gjuhe unike letrare, se kane nje tradite kulturore dhe nje tradite
historike, nuk jane marre parasysh. Hapesira kulturore shqiptare, qe do te duhej
te ndertohete mbi kete te vertete, ne vazhdimesi eshte penguar, ne te vertet
eshte luftuar me nocionet nacionalizem, separatizem, e viteve te fundit edhe
kunderrevolucion, si nocione negative mbi te cilat eshte bazuar politika e presi-
onit dhe terrorit shteteror mbi shqiptaret ne menyre te vepante pas viti 81. Mund

10

te verehet, nderkaq, se politika serbomadhe ndaj kultures shqiptare eshte se
ndertuar jo vetem ne strategjine e pengimit te hapesires etnike kulturore
shqiptare por edhe ne copetimin sa me te im te te saj. Per kete arsye, sigurisht
shqiptaret ne Jugosllavi jane ndare ne tri republika, kurse shqiptaret ne Serbi ne
nje krahine gjysme autonome dhe ne tri komuna te Serbise Jugore. Per kete
arsye sigurisht jane bere edhe nje sere perpjekjesh qe synojne dezintegrimin
e kultures shqiptare prej viti 81 e deri sot. Njera prej masave te tilla, me te cilat
eshte penguar ideja e hapesires kulturore shqiptare edhe para viti 81, eshte teza
mbi ekzistimin e dy traditave kulturore shqiptare: te tradites kulturore te
Shqiperise dhe tradites kulturore te Kosoves. Kjo teze eshte shpikur ne qarqet
politike, mund te jete ne Kosove, mund te jete edhe ne Beograd. Nje kohe kjo
teze ka gezuar edhe perkrahjen e pavetedijshme te ndonje intelektuali, natyrisht
te ndonje intelektuali qe s’e ka kuptuar me kohe se ku shpie ajo teze... tha
Akademik R. Qosja.

Kultura dhe demokratizimi i shogerise

Nocioni i kufijve ne Evrope, tha Jasha Zllobeci, i čili per kete teme kishte
pergatitur kumtese te posa$me, perfundimisht nuk eshte me i atille si§ ishte para
nje kohe. Duket se mu Ballkani mbeti regjioni i fundit gjeopolitik evropian ku
mendimi i ri ende nuk ka depertuar. Ne kete dhjetevje$ar ne Jugosllavi ne kemi
qene te detyraur te degjojme fjale patetike rreth asaj se kufijte tane jane nje nder
kufijte me te hapur ne Evrope dhe se pakicat kombetare jane ura midis popujve.

Prof. dr Tome Berisha

11

Keto fjale te rreme pertyhen si nje shkume sapuni dhe per kete shkak realiteti
duket edhe me i zymte se sa kurre me pare. Kjo eshte edhe nje arsye me shume
qe per kete problem te flasim haptaz pa u permbajtur. Sllovenet, tha ne vazhdim
Jasha Zllobec, para disa vitesh perfundimisht u percaktuan rreth hapesires
kulturore sllovene, e čila perfshin ne vete amen, pjeset sllovene ne shtetfqinje, si
dhe emigracionin ekonomik e politik ne gjithe boten. Ne fillim eshte folur ne
qarqe te mbyllura kulturore, pastaj, me liberalizimin e regjimit te perparshem,
gjithnje e me hapur ka ardhur deri te qartesimi rreth bashkepunimit te perbash¬
ket dhe integrimit kulturor e te gjithe pjesetareve ku jetojne sllovenet, kurse tani
jemi ne prag te kongresit boteror gjithslloven dhe ne rruge te ngjashme jane duke
shkuar edhe kroatet.

Qysh ne dukje te pare eshte e qarte se shpejtesia dhe thellesia e procesit te tille
jane fort te varura nga dy faktore: nga shkalla e demokratizimit brenda struktu-
rave e rretheve politike te popullit te caktuar dhe nga demokracia ne shtetet
fqinje ne te cilat jeton pjesa e popujve. Nuk duhet te jesh teper i menzur qe te
konstatosh se pozita e slloveneve, si ne njere ane, ashtu edhe ne anen tjeter, nuk
mund te krahasohet as perseafermi me poziten e popullit shqiptar. Gjysma
e shqiptareve jetojne ne Shqiperi, pjesa tjeter ne Kosove, Maqedoni, Serbi, Mal
te Zi dhe Greqi. Kerni te bejme me nje fakt pra se edhe mbi shqiptaret qe jetojne
ne Jugosllavi nuk mund te flitet kurrsesi si per nje pakice kombetare, koncept ky
te cilen brenda nje kohe sa me te shkurter duhet ta evitojne rrenjesisht.
Shqiptaret mund t’i krahasojme me gjermanet te cilet qe kater decenie e gjysme
me dhune jane detyruar te jetojne ne dy shtete. Neqoftese jemi sadopak te
ndershem atehere duhet te themi se problem thelbesor rreth kesaj nuk eshte
shkalla me e larte, apo me u ulet, e autonomise se Kosoves, porse problemi
i pazgjidhur shqiptar ne Jugosllavi dhe pergjithesisht ne Ballkan... Ne kete ^ast
definimi i Hapesires se perbashket kulturore shqiptare mund te ndihmoje shume
qe Ballkani te mos jete me si nje vrime e fundit e zeze e Evropes. Duke bere fjale
lidhru me kete problem, J. Zllobec ne vazhdim tha se qe te arrihet kjo duhet: se
pari, permes zgjedhjeve te lira dhe zgjedhjes legjitime te pefaqesuesve te
banoreve te Kosoves, te pengohet cungimi i metejme i autonomise se Kosoves
dhe te pengohet shkaterrimi i institucioneve arsimore e kulturore te Kosoves:
e dyta, shqiptaret ne Jugosllavi, si dhe ata jashte Jugosllavie, perfundimisht
duhet te flasin haptas se e ndiejne Shqiperine, si atdhe te vetin, respektivisht si
pjese te atdheut te vet, nga ana tjeter nuk duhet te lejohet arsyetimi se gjoja
qeveria jodemokratike ne Shqiperi na qenka fajtore per poziten e shqiptareve
jashte kufijve te Shqiperise; e treta duhet te kerkohet rivendosja e marredheni-
eve kulturore midis Shqiperise, Jugosllavise, Greqise dhe vendeve te tjera; duhet
te hiqet rrena bolshevike mbi emigracionin politik sepse strukturat politike ne te
gjitha ambientet kane etiketuar kedo qe ka menduar ndryshe; tha midis tjerash
Jasha Zllobeci.

Me kumtesat dhe ligjeratat e tyre ne temen Hapesira dhe teresia e perbashket
kulturore shqiptare u paraqiten edhe Zeqirja Ballata, Resmije Kryeziu, Rrustem
Berisha, Adem Demacji dhe Halil Matoshi, kontributi i te cileve e plotesoi
dukshem mozaikun e ideve dhe pakpamjeve interesante mbi kete problematike.
Tubimi Kulturor Gjitheshqiptar perve§ qe u dallau ne inicimin e shume ideve
perkitazi me atmosferen dhe politiken kulturore nder ne, ai per te pranishmit
ofroi edhe $aste te intimitetit shoqeror e krijues. Kjo u arrit me koncertin

12

e kengetareve dhe ansambleve muzikore nga Lubjana e Kosova, me shfaqjet
teatrore (»Vdekja me vjen prej syve te tille«, ne interpretim te TPK-se), me
piknikun rekreativ ne Bled, me g’rast perveg drekes solemne, poetet kosovar per
te pranishmit lexuan vagje kushtuar lirise dhe demokracise. Kur jemi te poezia
vlen te potencohet recitimi artistik i aktoreve Xhevat Limanit dhe Sefedin
Nuredini, te ciket u mirepriten nga ardhashesit e poezise. Shtepia e Cankarit, jo
rastesisht, edhe kesaj radhe, vendosi ta hap deren e madhe te mikpritjes per
kulturen e lashte shqiptare. Jo rastesisht kjo shtepi edhe gjendet afer Evropes.
Evropa, evropjaneve te kulturuar.

JASHA ZLLOBEC

Hapesira e perbashket
kulturore — qellim dhe kusht
i demokracise

ocioni i kufinjve shteterore ne Europen e sotme s’e ka me ate kuptim qe e kish
gjer dje. Gjithgka flet se vetem Ballkani ka mbetur akoma nje rajon i fundit
gjeopolitik ku mentaliteti i ri dhe kohet e reja s’kane depertuar dot.

Ne ne Jugosllavi, per dekada te tera ishim te detyruar te degjonim pallavra
patetike qe thoshnin se disa kufinj tane jane nder me te hapurit ne Europe dhe
qe pakicat kombetare jane ura midis popujsh. Frazat e tilla te genjeshterta
shperthyen si flluske sapuni, prandaj realiteti i sotem duket shume me i erret dhe
me pashtekdalje se sa kurre ndonjehere me pare. Eshte ky edhe nje shkak me
shume qe per kete geshtje te flasim hapur dhe pa asnje rezerve e pa asnje
dyfytyresi.

Ne sllovenet qysh para nje viti u deklaruam me koncenzus perkitazi me hapesi-
ren e perbashket kulturore sllovene qe perfshin ne vete perveg ames edhe
pakicat sllovene ne vendet fqinje si dhe emigracionin politik dhe ekonomik ne te
gjithe boten. Ne fillim flitej vetem ne suaza rreptesisht te kufizuara kulturore,
ndersa me vone, pas liberalizimit te regjimit te meparshem, gjithnje e me hapur
fitoi rendesine e duhur konceptimi i bashkepunimit te perbashket dhe ndikimi
reciprok i masave sllovene ne te gjitha fushat e jetes. Nderkaq, sot jemi ne prag
te kongresit gjithe-slloven. Shtigjeve te ngjashme shkohet edhe ne Kroacine
fqinje.

Qe ne shikim te pare eshte e qarte se shpejtimi dhe thellimi i nje procesi te tille
jane te varur fuqimisht prej dy faktoreve. Faktori i pare eshte shkalla e demokra¬
cise brenda strukturave politike te nje populli, dhe i dyti, shkalla e demokracise

13

ne vendet fqinje, ne te cilat jetojne pakicat e atij populli. S’duhet ndonje menzuri
e vegante per te konstatuar se pozita e slloveneve ne te dy keto aspekte s’munt te
krahasohet as per se largu me poziten e popullit shqiptar.

Ne Gadishullin Ballkanik perafersisht gjysma e shqiptareve jetojne ne Shqwi-
peri, ndersa gjysma tjeter ne Kosove, Maqedoni, Mal te Zi, Serbi, dhe natyrisht,
ne Greqi. (Ta leme nfanash kete radhe Greqine - te gjitha qeverite e ketij vendi
per dekada te tera tregojne nje shurdheri mosperfillese karshi geshtjes nacionale
te popullates jogreke; dhe ne kete drejtim pushteti yne i ka dhene nje perkrahje
te parezerve.)

Eshte nje fakt i pamohueshem pra se lidhur me shqiptaret qe jetojne ne
Jugosllavi, kurrsesi s’mund te flitet si per nje pakice kombetare (edhe ashtu,
nocioni kombesi kerkon nje revidim te shpejte dhe te themelte). Ne rastin me te
mire mund t’i krahasojme me gjermanet qe, ndonese nje populi, per kater
dekada e gjysem i detyruan te jetojne ne dy shtet te ndryshme. Po te jemi
sadopak te ndershem dhe po te mos e shtrengonim te verteten ne kallepet
e politikes ditore, na duhet te pranojme parasegjithash se sa i perket kesaj, kygi
i gjithe geshtjes nuk eshte shkalla me e ulet ose me e larte e autonomise se
Kosoves, por geshtja e pazgjidhur shqiptare ne Jugosllavi dhe pergjithesisht ne
Ballkan. Nderkaq kjo eshte nje sfere e politikes qe ne kete vend nuk do te
ieshohej ne keto gjera; do te perkujtoja nderkaq ate qe po e perseris tash sa vjet:
se vetem demokratizimi i Ballkanit do te mundesoje hapat vendimtare drejt
zgjidhjes se kesaj trashegimie tragjike historike.

Ne kete gast, definimi i hapesires se perbashket kulturore shqiptare mund te
ndihmoje shume qe Ballkani te mos jete edhe me vrima e fundit e zeze ne
Europe. Sig thashe edhe me pare, duhet ridefinuar funkcionet dhe kuptimin
e kufinjve shteterore. Ne nje varg te tere t‘e shteteve ballkanike edhe sot e kesaj
dite shteti nenkuptohet si shtet i popullit ame, te gjithe te tjereve nderkaq
u takon te asimilohen, nese jo me te mire, ahere me te keq. Eshte fjala pra per
nje model klasik, te ashtuquajtur francez, te shtetit njenacional rreptesisht te
centralizuar. Eshte e vertete se Parisi i ka mbytur, madje edhe i ka shfarosur
neper lumenj gjaku kombet dhe kulturat e sapolindura jo-frenge, mirepo kjo ka
ndodhur para disa shekujsh, ndersa ne Europen e sotme skenare te tille tashme
jane te pamundur, — hiq menjane paqendrueshmerine etike te geshtjes. Standar-
det e te drejtave njerezore, dhe bashke me to edhe te atyre kombetare, ne
Europen e sotme ndryshojne kryekeput nga standardet e para treqind apo me
shume vitesh.

Kufinjte shteterore prandaj ne kohen e sotme s’mund te jene me kufinj feudale
brenda te cileve gdo pushtetmbajtes mund te beje gjithe gfare t’i teket pa qene
i detyruar t’i pergjigjet kujt. Ose, te shprehemi ndryshe, nje gje jane kufinjte
midis shteteve dhe dig krejtesisht tjeter jane kufinjte kombetare. Ai qe s'i vegon
dot keto dy geshtje vetem mund te guditet qe si eshte e mundur nje moskuptimesi
dhe nje rezistence gjithnje e me e madhe karshi shkurtpamesise se tij.

C’do te thote e tere kjo per hapesiren e perbashket kulturore shqiptare ne driten
e konceptit evropian te te drejtave njerezore dhe kombetare?

1. Qe permes zgjidhjeve demokratike dhe perfaqesuesve te zgjedhur legjitime
dhe legale te popullates kosovare te pengohet kastrimi i autonomise kosovare
dhe te pamundesohet zhdukja e institucioneve arsimore dhe kulturore kosovare.

14

2. Qe populli shqiptar ne Shqiperi (dhe ne boten e jashtme) me ne fund te flase
hapur se Shqiperine e ndjen, pa marre parasysh pushtetin e atjeshem aktual, si
atdhe te vetin, perkatesisht si pjese te atdheut te vet. Ne anen tjeter, s’ben t’i
lejojne vetes asnje dyfytyresi sa i perket faktit se regjimi jodemokratik ne
Shqiperi eshte nje bashkefajtor i drejteperdrejte per poziten e padurueshme te
shqiptareve jashte kufinjve te shtetit shqiptar.

3. Duhet kerkuar nje qarkullim normal kulturor midis Jugosllavise, Shqiperise,
Greqise dhe te gjitha vendeve tjera. Kjo kerkese nuk duhet te vleje vetem per
qeverite greke dhe jugosllave, por absolutisht edhe per ate shqiptare.

4. Duhet hedhur poshte trillimin bolshevik per emigracionin politik, sepse
strukturat partiake gjithkund, ne emer te ketij nocioni e kane damkosur sipas
gejfit cilindo qe ka menduar ose qe mendon ndryshe.

5. Duhet kerkuar ratifikimin dhe respektimin e te gjitha konventave nderkombe-
tare lidhur me te drejtat njerezore, natyrisht, bashke me te drejtat kombetare
dhe kulturore. Do te duhej te hiqeshin gjithashtu edhe te gjithe indeksat zyrtare
dhe jozyrtare te librave dhe te publikimeve te ndaluara - pos atyre qe nxisin per
ndryshim te dhunshem te kufinjve shteterore dhe per rrezim te dhunshem te
rendeve ekzistuese shteterore.

Me nje fjale, hapesira e perbashket kulturore shqiptare do te filloje te jetoje
normalisht dhe plotesisht vetem n’ate gast kur demokracia e vertete, bashke me
respektimin e te drejtave njerezore dhe kombetare, te filloje te veproje ne te
gjitha ato shtete ku jetojne shqiptaret. Dhe ne historine e Evropes ishte pikerisht
kultura ajo hapesire permes se ciles filluan te realizoheshin idete per dinjitetin
dhe lirine.

Kontribut tubimit per haperiren e perbashket kulturore shqiptare, Lubjane,
qershor 1990

Vika Potočnik

15

JAŠA L. ZLOBEC

Skupni nacionalni prostor,
cilj demokracije in pogoj
zanjo

Prispevek k srečanju o skupnem albanskem prostoru

v Ljubljani

ojem državnih meja danes v Evropi nepreklicno ni več takšen, kakršen je bil še
do pred kratkim. Vse kaže, da je prav Balkan ostal tisto zadnje evropsko
geopolitično območje, kamor nova miselnost in novi časi še niso prodrli.
Desetletja smo v Jugoslaviji morali poslušati patetične puhlice o tem, da so
nekatere meje pri nas najbolj odprte v Evropi in da so nacionalne manjšine vezi
med narodi. To lažno govoričenje seje razpočilo kot milni mehurček, zato se zdi
stvarnost temnejša in brezizhodnejša kot kadarkoli doslej. To je še razlog več, da
o tem problemu spregovorimo odkrito in "brez vsakih zadržkov in sprenevedanj.

Slovenci smo se že pred leti konsenzualno opredelili glede slovenskega kultur¬
nega prostora, ki zajema vase matico, slovenske manjšine v sosednjih državah in
ekonomsko ter politično emigracijo po vsem svetu. Sprva se je govorilo strogo
v kulturnih okvirih, potem pa se je z liberalizacijo prejšnjega režima vse bolj
odkrito uveljavljalo pojmovanje skupnega sodelovanja in medsebojnega preže-
manja slovenskega življa na vseh področjih. Danes je pred vrati svetovni
slovenski kongres. Po podobnih poteh stopajo na sosednjem Hrvaškem.

Že na prvi pogled je očitno, da sta hitrost in poglobljenost takšnega procesa
močno odvisni od dveh dejavnikov. Prvič, stopnje demokracije znotraj političnih
struktur določenega naroda, in drugič, demokracije v sosednjih državah, v kate¬
rih živi narodova manjšina. Ni treba posebne pameti za ugotovitev, da se položaj
Slovencev tako na eni kot na drugi ravni ne more niti zdaleč primerjati s položa¬
jem albanskega naroda.

Na Balkanu približno polovica Albancev živi v Albaniji, druga polovica pa na
Kosovu, v Makedoniji, Črni Gori, Srbiji in seveda Grčiji. (Pustimo v tem
trenutku Grčijo ob strani - vse vlade v tej državi že desetletja kažejo neusmi¬
ljeno gluhoto do nacionalnega vprašanja negrškega prebivalstva, in pri tem jim je
tudi naša oblast dajala skoraj neomejeno potuho.)

16

Jaša Zlobec

Matjaž Hanžek

Gre torej za očitno dejstvo, da v zvezi z Albanci, ki živijo v Jugoslaviji, nikakor
ni mogoče govoriti o nacionalni manjšini (pojem nacionalnosti pa bo tako ali
tako v najkrajšem času treba nujno temeljito revidirati). Lahko jih primerjamo
kvečjemu z Nemci, ki so sicer en narod, vendar so štiri desetletja in pol na silo
živeli v dveh državah. Če smo količkaj pošteni in če nočemo nategovati resnice
na dnevnopolitična kopita, moramo predvsem priznati, da ključno vprašanje
glede tega ni večja ali manjša stopnja kosovske avtonomije ali republiški status
Kosova, temveč nerešeno albansko vprašanje v Jugoslaviji in nasploh na Bal¬
kanu. A to je že sfera politike, ki se vanjo na tem mestu ne bi spuščal; pripomnil
bi le, kar že leta ponavljam: šele demokracija na Balkanu bo omogočila ključne
korake k rešitvi te tragične zgodovinske dediščine.

V tem trenutku lahko definiranje skupnega albanskega kulturnega prostora
veliko pripomore k temu, da Balkan ne bo več zadnja črna luknja Evrope. Kot
sem omenil že na samem začetku: redefinirati bo treba funkcije in pomen
državnih meja. Pri celi vrsti balkanskih držav je država še danes pojmovana kot
država matičnega naroda, vsem drugim pa naj bi bila namenjena vloga asimila¬
cije — če ne zlepa, pa zgrda. Gre za klasični, tako imenovani francoski model
enonacionalne, strogo centralizirane države. Res je, da je Pariz v potokih krvi
zadušil in celo iztrebil nefrancoske porajajoče se narode in kulture, vendar se pri
tem pozablja, da se je to dogajalo pred stoletji in da v današnji Evropi podobni

17

Dr. Ante Kovačevič -Qerim Vjkani

scenariji preprosto niso več mogoči — ne glede na njihovo etično nevzdržnost.
Standardi človekovih in s tem tudi nacionalnih pravic so danes v Evropi pač
drugačni, kot so bili pred tristo in več leti.

Državne meje torej v današnjih dneh ne morejo več biti fevdalne meje, ko lahko
vsak oblastnik na svojem ozemlju počne prav vse, kar se mu zljubi, ne da bi
moral komurkoli biti odgovoren. Ali drugače povedano: eno so meje med
državami, nekaj čisto drugega pa nacionalne meje. Kdor tega ne razlikuje, se
lahko samo čudi, zakaj vse večje nerazumevanje in odpor do njegove kratkovid¬
nosti.

Kaj vse to v luči sodobnega evropskega razumevanja človekovih in nacionalnih
pravic pomeni za skupni albanski kulturni prostor?

1. Prek demokratičnih volitev in legitimno ter legalno izvoljenih predstavnikov
kosovskega prebivalstva preprečiti kastracijo kosovske avtonomije in onemogo¬
čiti uničenje kosovskih izobraževalnih in kulturnih institucij.

2. Albansko prebivalstvo v Albaniji (pa tudi v tujini) naj končno odkrito
spregovori o tem, da čuti Albanijo - ne glede na tamkajšnjo trenutno oblast
— kot svojo domovino oziroma kot del svoje domovine. Po drugi strani pa si ne
more privoščiti nobenega sprenevedanja o dejstvu, da je nedemokratična oblast
v Albaniji neposreden sokrivec za nevzdržen položaj Albancev zunaj meja
države Albanije.

18

Nuhi Vinca

Azem Shkreli

3. Terjati je treba normalen kulturni pretok med Jugoslavijo, Albanijo, Grčijo in
tujino nasploh. Te zahteve pa ne morejo veljati le jugoslovanskim in grškim
oblastem, ampak absolutno tudi albanskim.

4. Treba je odpraviti boljševistično izmišljotino o politični emigraciji, saj so
partijske strukture v vseh okoljih s tem pojmom poljubno ožigosale vsakogar, ki
je mislil oziroma ki misli drugače.

5. Treba je zahtevati ratifikacijo in spoštovanje vseh mednarodnih konvencij
v zvezi s človekovimi pravicami, seveda vključno z nacionalnimi in kulturnimi.
Enako bi bilo treba nemudoma odpraviti vse uradne in neuradne indekse
prepovedanih publikacij in knjig — razen tistih, ki pozivajo k nasilnemu prekra-
janju državnih meja in nasilnemu rušenju obstoječih državnih ureditev.

Z eno besedo: skupni albanski kulturni prostor bo normalno in polno zaživel šele
tisti trenutek, ko bo stvarna demokracija skupaj s spoštovanjem človekovih in
nacionalnih pravic začela delovati v vseh državah, v katerih živijo Albanci. In
v evropski zgodovini je bila vselej prav kultura tisti prostor, skozenj katerega so
se začele uresničevati ideje o dostojanstvu in svobodi.

Ljubljana, 22. junija 1990

19

BARDHYL LONDO

Plepi ne shtepine e lidhjes

K

'a prej bimeve qe as emrin s’ua di
dhe nga botanika marr vesh pak,
po gjuhen tende aq mire e kuptoj,
sikur dhe nje gjethe te luhatej pak.

Mjafton te me pyesni per thellesite e tua
dhe une patjeter behem gjeolog,
me emeri them gjithe shtresatku arrijne
rrenjet e tua. degezime pa mort.

Une jam astronomi me i sakte
peryjet qe te gelin mbi koke si manushaqe,
si rrugen e shtepise, aq mire i njoh
blanjatmbi lekuren tende, degezimet, harqet.

Une jam si zogu qč te ulet
sa here qe te biskon sythi i ri,
te ti jam kur mjegulla e dimrit
te mbeshtjell si perde mbi nje tragjedi.

Dhe kam nje emer te bukur,
me thone Abdyl Frasheri.

Larg Atyne qe flasin si une

ishkllim ere nder shelqe te ngime
me ujna prrojesh
veshtoj, te zanafillja, truemje
se si i falen dreqit shpirt e korp,
be te forta

mbigure, qiell e dhe.

Hutini i shkambit n ’agim
dhe guri n ’uje perpijne tingullin
e kuvendit te keq: n 'agim
njeriu bekon diellin si une.

Jam larg atyne qe flasin si une
sa hana qe bie prej rrezje ne rreze
e pi qumesht n’vedra lanun jashte
per me vu maže.

20

REXHEP OOSJA

Hapesira

kulturore shqiptare

D uke pranuar te paraqes parafjalen ne kete tubim te krijuesve dhe te punonjesve
te tjere te kultures shqiptare deshiroj te solidarizohem me shoqerine kulturore
Migjeni dhe me revisten e saj Alternativa te cilat, prej se ekzistojne, kane bere
shume qe hapesira kulturore shqiptare te jete sa me e gjere dhe qe e verteta per
Kosoven te perhapet edhe pertej saj. Me punen e tyre ato i kane zgjuar
ndergjegjet tona dhe e kane ngritur guximin tone intelektual.

Tema rreth se ciles na kane bashkuar kjo shoqeri dhe revista e saj, qe titullohet
hapesira kulturore shqiptare, eshte nje teme shumfish e rendesishme sa per
kulturen aq edhe per qenien shqiptare, sepse kultura eshte shprehja me e denje
e qenies se nje populli. Rreth kesaj teme ndonjeri prej nesh mund te kete thene
ndonje mendim ne mjete te informimit a mund te kete botuar ndonje artikull ne
gazete, por bashkarisht nuk jemi ulur ta diskutojme asnjehere. Nuk e kemi
diskutuar jo pse nuk e kemi dijtur rendesine e saj, por pse nuk kemi qene te
sigurte se diskutimi i saj nuk do te na sjelle pasoja te padeshiruara. Para katere
vjetesh mu ketu, ne Lubjane, ne gazeten Delo, eshte botuar nje interviste me nje
intelektual shqiptar nga Kosova ne te cilen, perpos te tjerash, eshte folur edhe
per hapesiren e perbashket kulturore shqiptare, ne te vertete per mosekzistimin
e kesaj hapesire qofte edhe brenda Jugosllavise dhe per masat qe merrte regjimi
per mosekzistimin e saj. Per shkak te mendimeve te shfaqura pikerisht ne lidhje
me hapesiren kulturore shqiptare, kjo interviste do te shkaktoje mbi dyzet
reagime ne forme letrash a artikujsh ne shtypin e gjuhes serbokroate dhe
maqedone, kurse gazeta Delo, per t’u mbrojtur prej verejtjeve se ka favorizuar
autorin e intervistuar, do te shtrengohet qe, perafersisht te njejtat pyetje, qe ia
kishte bere atij, t’ua beje edhe dy te tjereve: nje punonjesi politik dhe nje
intelektuali serb nga Prishtina. A ka nevoje te thuhet se pergjigjet e tyre ishin
plotesisht te kunderta me pergjigjet e autorit qe mbronte hapesiren kulturore
shqiptare.

Duhet ta kemi te qarte se edhe sot, kater vjet me vone - kur shteti jugosllav ka
hyre ne demokraci parlamentare, qe po funksionon ne dy republika, kur ka
pranuar zgjedhjet e lira e te drejtperdrejta dhe kur ka pranuar obligime nder-
kombetare qe qytetareve t’ua siguroje te drejtat e njeriut dhe te drejtat politike
sipas standardeve boterore, duhet pra ta kemi te qarte se edhe sot, ne kushte
politike te terrnuara, tema qe do te trajtojme mund te shkaktoje, ne mos jo
reagime te vrazhda gfare ka shkaktuar para kater vjetesh, atehere se paku
dyshime te forta ne qellimet e organizuesit dhe te diskutuesve. Pse mund te
thuhet keshtu?

Sintagmat hapesira kulturore shqiptare, hapesira e perbashket kulturore shqip-
tare, komunikimi kulturor gjithkombetar e te tjera te ngjashme jane sintagma te

21

K

22

23

cilat objektivisht dalin prej kornizes se nje politike qe ndaj kultures shqiptare
eshte ndjekur dhe po ndiqet qe dhjete vjet, qe jane ne kundershtim me masat
dhe synimet perfundimtare te asaj politike. Per me teper, keto sintagma jane ne
kundershtim me politiken qe ne Serbi, ne Maqedoni dhe ne Mal te Zi ne pjesen
me te madhe te kohes ndiqet ndaj kultures shqiptare qe 78 vjet. Duhet kohe dhe
duhet mund qe te studiohen pesimet qe kjo politike i ka sjelle kultures shqiptare
sidomos deri ne vitin 1945; duhet kohe dhe duhet mund qe te studiohen trajtat
e shtypjes qe kjo politike ka zbatuar mbi kulturen shqiptare prej vitit 1945 deri ne
vitin 1966. Masat qejane zbatuar mbi kulturen shqiptare prej viti 1981 e deri sot,
nderkaq, sikur i ndrigojne masat qe ndaj kesaj kulture jane marre ne vitet
e permendura dhe sikur bejne te mundshme te supozohen te gjitha pesimet qe
ajo atehere ka pesuar.

Dhjete vjetet e fundit kane deshmuar, njehere e pergjithmone, se regjimet serbe,
pavaresisht se me qfare mbulesash ideologjike jane mbuluar, kurre nuk kane
munde te pajtohen me ekzistimin e lire te arsimit dhe te kultures shqiptare ne
Kosove, ne Maqedoni dhe ne Mal te Zi, sepse, sikunder eshte pare tragjikisht
dhjete vjetve te fundit, kurre nuk kane munde te pajtohen me qenien e shqipta-
reve ne keto troje ku ata jetojne me shekuj. Per kete arsye keto regjime, perpos
ne meskohen ndermjet viteve 1966 - 1981, vazhdimisht jane perpjekur ta bejne
te pamundshem ekzistimin e hapesires kulturore shqiptare, qe do te mund te
quhej e perbashket, gjithkombetare, por edhe te hapesires se njesuar kulturore
shqiptare ne Jugosllavi. Eshte bere gmos, jane shpikur metoda te ndryshme dhe
jane zbatuar masa te ndryshme, qe te pengohet gdo ide mbi hapesiren e perbash¬
ket kulturore shqiptare dhe eshte denuar gdo perpjekje qe do te shpiente ne
drejtim te krijimit te saj. E verteta se Shqiptaret jane nje populi, se kane nje
gjuhe, se ajo gjuhe sot ekziston si gjuhe unike letrare, se kane nje tradite
kulturore dhe nje tradite historike nuk jane marre kurre parasysh. Hapesira
e perbashket kulturore shqiptare, qe do te duhet te ndertohej mbi kete te
vertete, ne vazhdimesi eshte penguar, ne te vertete eshte luftuar, me nocionet
iredentizem, separatizem e viteve te fundit edhe kunderrevolucion, si nocione
mbi te cilat eshte bazuar politika e presionit dhe e terrorit shteteror mbi
Shqiptaret ne menyre te veqante pas vitit 1981. Mund te verehet, nderkaq, se
politika serbomadhe ndaj kultures shqiptare eshte ndertuar jo vetem ne stratog-
jine e pengimit te hapesires etnike kulturore shqiptare, por edhe ne copetimin sa
me te imte te saj. Per kete arsye, sigurisht, Shqiptaret ne Jugosllavi edhe jane
ndare ne tri republika, kurse Shqiptaret ne Serbi ne nje krahine gjysmautonome
dhe ne tri komuna te Serbise Jugore. Per kete arsye, sigurisht, jane bere edhe nje
sere perpjekjesh qe synojne dezintegrimin sa me te theksuar te kultures shqip-
tare prej vitit 1981 e deri sot.

Njera prej masave te tilla me te cilat eshte penguar ideja e hapesires se
perbashket kulturore shqiptare (edhe perpara vitit 1981) eshte teza mbi ekzisti¬
min e dy traditave kulturore shqiptare: te tradites kulturore te Shqiperise dhe te

tradites kulturore te Kosoves. Kjo teze, e shpikur ne qarqet politike, mund te
jete ne Kosove e mund te jete edhe ne Beograd, nje kohe ka gezuar edhe
perkrahjen e pavetedijshme te ndonje intelektuali, natyrisht te ndonje intelektu-
ali qe nuk e ka kuptuar me kohe se ku shpie ajo teze. Si rezultat tragjik i kesaj

24

Kadri Radogoshi Abdullah Konushevci

teze jane edhe disa antologji apo krestomaci qe jane botuar para disa deceniesh
apo, madje, edhe disa vetish ne Prishtine e ne Shkup.

Mase tjeter me te cilen eshte penguar ideja mbi hapesiren e perbashket kulturore
shqiptare, me te cilen ne te vertete eshte copetuar metej hapesira kulturore
shqiptare, eshte pengimi me gdo kusht i lidhjeve kulturore ndermjet Shqiptareve
ne Jugosllavi dhe Shqiperise. Sa shume fjala eshte shqiptuar dhjete vjetve te
fundit kunder bashkepunimit kulturor mes Kosoves dhe Shqiperise deri ne vitin
1981! Sa shume shpifjete jane trilluar kunder ketij bashkepunimi! Sa individet
jane akuzuar pse i kane kontribuar atij bashkepunimi! Sa intelektuali eshte
ndjekur politikisht vetem pse nuk ka pranuar te deklarohet kunder atij bashke¬
punimi! Me qellim qe njehere e pergjithmone te hiqet dore prej idese mbi
hapesiren e perbashket kulturore shqiptare, qe hapesira kulturore shqiptare te
jete sa me e copetuar, shume študenta, nxenesa apo intelektuale jane ndjekur
penalisht pse kane lexuar disa vepra te ndaluara, te botuara ne Shqiperi apo ne
boten e jashtme, e qe jane quajtur te ndaluara, pse ne shtepi u jane gjetur veprat
e ketij apo te atij autori shqiptar, kjo apo ajo gazete e reviste e inkriminuar,
fotografia e kesaj a asaj figure kulturore a historike! Me qellim qe njehere
e pergjithmone te hiqet dore prej idese mbi hapesiren e perbashket kulturore
shqiptare ne Maqedoni jane nxjerre prej bibliotekave afer 170 vepra te autoreve

25

shqiptare, midis te cilave edhe disa vepra te au tore ve koso vare, intelektualet
shqiptare nga Maqedonia jane shpallur te dyshimte ne qofte se jane pare duke
komunikuar me kolege t e tyre ne Kosove, kurse studenteve shqiptare nga
Maqedonia qe studiojne ne Kosove u eshte bere i pamundshem punesimi ne
Maqedoni.

Investim i vegante i politikes se shtypjes kunder idese mbi hapesiren e perbash¬
ket kulturore shqiptare mund te konsiderohet reduktimi i programeve te histo-
rise dhe, sidomos, te letersise shqipe per shkollat fillore dhe te mesme. Per kete
qellim prej programeve te letersise shqipe jane hequr disa vepra te tradites apo te
bashkekohesise dhe jane hequr me pretekstin pse permbajne ide, mendime
e figura qe ndikojne ne te ashtuquajturin indoktrinim te rinise! Per kete qellim
prej programeve te letersise shqipe jane hequr disa autore dhe jane hequr me
pretekstin se gjoja jane deklaruar si kundershtare te Jugosllavise, perkatesisht te
Serbise. Shkrimtari i njohur serb, Dobriča Qosiq, ka deklaruar me nje rast se
»Ne Evrope nuk ka dhe nuk do te kete komb qe per hir te Bashkesise Evropiane,
te tregut te perbashket, te monedhes se perbashket apo te televizionit te
perbashket do te heqe dore nga Shekspiri, Rasini, Dante a Gete. Greket nuk do
te heqin dore nga Homeri, Eskili apo Sofokliu. As ne, Serbet, thot ai, nuk do te
heqim dore nga poezia epike, nga Njegoshi a Vuku. Sllovenet nuk do te heqin
dore nga Presherni e Kocbeku, mos te numrojme me tutje«. Por prej Shqipta-
reve eshte kerkuar, me gdo kusht eshte kerkuar, qe te heqin dore prej disa
veprave te Naimit e te Mjedjes, kurse ne teresi prej Fishtes, prej Nolit, prej
Dritero Agollit dhe, madje, prej Ismail Kadarese. Eshte kerkuar dhe kjo kerkese
barbare eshte realizuar per nje kohe.

Nuk ka dyshim se strategjise mohuese politike ndaj idese mbi hapesiren e per¬
bashket kulturore shqiptare i takojne edhe reagimet negative te disa qarqeve
intelektuale serbe, ne menyre te vegan te te Akademise Serbe te Shkencave dhe
te Arteve, ndaj gjuhes letrare shqipo dhe ndaj Kongresit te Drejtshkrimit te vitit
1971. Jo njehere disa prej anetareve te kesaj Akademie kane shprehur keqardhje
pse eshte lejuar pjesemarrja e Shqiptareve nga Jugosllavia ne kete Kongres dhe,
rrjedhimisht, pse eshte bere e mundshme qe gjuha e njesuar letrare shqipe te
behet gjuhe ne te cilen do te shkruajne edhe shqiptaret qe jetojne ne Jugosllavi.
Shkencetaret e politizuar serbe, sado anetare te Akademise jane bere ne saje te
punes shkencore, kur eshte ne pyetje gjuha letrare shqipe dhe, ne pergjithesi,
kultura shqiptare nuk respektojne kurrfare logjike shkencore! Ata e dine dhe
disa prej tyre e theksojne se »krijimi i gjuhes letrare (gjithmone e gjithkund)
eshte ceshtje e prosedures ne te cilen angazhohen shume faktore historike«; por,
kur flasin per krijimin e gjuhes letrare shqipe pa nje pa dy heqin dore prej kesaj
te vertete dhe krijimin e gjuhes letrare shqipe ia atribuojne kryekeput faktorit
politik! Nuk ka dyshim se gjuha e pafajshme letrare shqipe eshte gjetur keshtu ne
shenjestren e sulmeve te tyre per arsye se jane plotesisht te vetedijshem se gjuha
letrare kombetare gjithmone dhe gjithkund behet faktor themelor i njesimit te
hapesires kulturore kombetare.

Te gjitha masat e lartpermendura kunderqyteteruese te marra kunder kultures
shqiptare gjate dhjete vjetve te fundit, te marra me qellim te copetimit te
hapesires kulturore shqiptare sipas shembullit te copetimit etnik te vete popullit
shqiptar, ne pjesen me te madhe te rasteve jane arsyetuar dhe arsyetohen me
nevojen e te ashtuquajturit integrim te shqiptareve, domethene te kultures se
tyre, ne hapesiren kulturore jugosllave. Ne asnje rast nuk eshte marre parasysh

26

se kultura shqiptare nuk eshte kulture sllave, prandaj as jugosllave, qe te mund
te integrohet ne te. Eshte harruar fakti se ajo eshte kulture e mevetesishme,
e krijuar prej nje populli, me gjuhe te vet, me mentalitet, me tradite dhe me
histori te vet, se eshte kulture e nje populli e krijuar ne komunikim me kulturat
e popujve te tjere te Perendimit dhe te Lindjes, por e nje populli qe ne kulturen
e vete, para se gjithash, ka projektuar ndjenjat dhe mendimet e veta, dhembjet
dhe gezimet e veta, gjendjen dhe synimet e veta dhe, me ne fund, gjeniun e vet.

Parulla mbi nevojen e integrimit te kultures shqiptare ne kulturen jugosllave
doemos tingellon si kerkese — e thene me nje fjale tjeter, politikisht me te
rafinuar - qe ne fund te fundit nenkupton doreheqjen vullnetare te shqiptareve
nga identiteti dhe integriteti i tyre shpirteror. Po kjo parulle, parulla mbi
integrimin e kultures shqiptare ne kulturen jugosllave, ne te vertete eshte nje
prej atyre parullave me te cilen shqiptaret duhet te zateteshin per muri, te
akuzuar si fajtore te shpikur per krizen jugosllave! Gatshmeria e integrimit te
kultures se tyre ne kulturen jugosllave do te duhej te ishte shpagim per gjoja rolin
e tyre ne dezintegrimin e kultures, perkatesisht te shtetit jugosllav!

Masat e lartpermendura qe jane marre kunder hapesires se perbashket kulturore
shqiptare dhe kerkesat e larpermendura qe i jane bere kultures shqiptare gjate
dhjete vjetve te fundit doemos kane lene pasoja te renda si ne kulturen tone
ashtu edhe ne krijuesit e saj. Kultura jone sot duket e varferuar shume; energjite
tona krijuese jane rrudhur teper; trajtat e jetes sone kulturore jashtezakonisht
jane thjeshtesuar. Jeta jone eshte redaktuar ne dimensionin politik, por ne
dimensionin me brutal dhe moralisht me te dyshimte politik. Shkaktar i te gjitha
ketyre pesimeve te kultures shqiptare dihet kush eshte politika kundershqiptare
e Serbise se sotme-politike plotesisht e kunderte me prirjet e qyteterimit
modern, plotesisht e kundert me parimet e demokracise dhe te humanizmit,
plotesisht e kunderte me proceset historike, prandaj edhe e pa kurrfare perspek¬
tive me te gjate. Nuk mund te mos thuhet, nderkaq, se prej fajit per pasojat qe
nje politike e tille i ka sjelle hapesires se perbashket kulturore shqiptare dhe
kultures shqiptare, ne pergjithesi, nuk mund te lirohen as politikanet shqiptare,
te cilet etja per pushtet dhe karrierizmi i kane shtyre te behen dora e zgjatur
e asaj politike. Prej fajit per pasojat qe nje politike e tille i ka sjelle hapesires
kulturore shqiptare dhe kultures shqiptare, ne pergjithesi nuk mund te lirohet as
nje pjese e inteligjencise shqiptare, nje pjese madje, e madhe e saj, e čila gjate,
gjate, deri te shpallja e sistemit shumepartiak ne Jugosllavi, ka jetuar si sherbe-
tore e regjimit, ka ruajtur privilegjat e veta, prandaj ka heshtur per te gjitha ato
masa qe jane marre dhe per te gjitha ato kerkesa barbare qe i jane bere kultures
sone! Deshira e inteligjencise politike, humaniste dhe teknike qe te ruajne
privilegjat e veta ka bere qe pasojat e politikes kundershqiptare serbe prej vitit
1981 e deri ne fillim te vitit 1990 te bien tragjikisht mbi supet e masave popullore
shqiptare: mbi supet e fshatareve e te punetoreve, sidomos te bijve e te bijave te
tyre. Per kete aresye edhe perkushtimi im gjithnje u eshte dhuruar dhe u dhuro-
het vetem atyre. A duhet te theksohet se rezultat i politikes se tille te Serbise se
sotme, i sjelljeve te tilla kunderkombetare te faktorit politik shqiptar dhe
i heshtjes se gjate, mortore te nje pjese te madhe te inteligjencise sone, sot eshte
gjendja ne te cilen gjendemi: ngecja e pergjithshme ne zhvillimin tong, ngecja ne
fushen e kultures, te arsimit, te shendetsise, te ekonomise; jeta e padurueshme
politike; pabarazia e madhe, e pa pare sot ne Evrope e nje populi; varferia gfare

27

s’e perjeton asnje populi i Evropes sot; perulja i diskriminimi; eksploatimi-
shkelja brutale e te drejteve te njeriut e te popullit; shtypja e terrori shteteror, qe
deri dje mbuloheshin me ideologjine komuniste e sot mbulohen me paragrafe te
shtetit juridik; shperndarja, shperndarja ne kuptimin tragjik te kesaj fjale,
e pjeses me aktive dhe me te shendoshe te popullates neper bote e te tjera.
Mungesa e pervojes se vertete politike, ne njeren ane, kurse ambicite lideriste,
ne anen tjeter, shumeke prej nesh e bejne prodhues te iluzioneve se sot, kur ne
po flasim $ka po duam, kurse ekipi i Sllobodan Millosheviqit po ben gka po don
ne Kosoven e okupuar me police, eshte me e mire se dje! Me e mire mund te jete
vetem ne shikim te pare, ne siperfaqe, se perbrenda, ne thellesite e jetes sone,
me mire nuk eshte aspak. Se, rezultatet e dhunes shumevjegare politike dhe
shteterore kane filluar te stabilizohen si realitet, natyrisht si realitet i hidhur. Ne
Afrike sot po merr fund politika e apartheidit, por nje politike e tille po zbatohet
ne Kosove. Ne Afrike po merr fund politika e kolonializmit. Namibia e shpallur
shtet i pavarur para nje kohe, ishte kolonia e fundit ne kete kontinent, por
Kosova objektivish eshte ne pozite kolonie. Ne Afrike po merr fund politika
e kolonizimit, por ne Kosoven e banuar me se denduri ne Evrope, kolonizimi po
vazhdon. Ne Afrike kulturat kombetare sot funksionojne lirisht, si kultura
kombetare pavaresisht prej kufinjve qe mund t’i ndajne pjesetaret e nje kombi,
e ne Jugosllavi shqiptareve ende nuk u lejohet komunikimi kulturor gjithkombe-
tar: nuk u lejohet komunikimi kulturor jo vetem me Shqiperine, por as brenda
republikave jugosllave! Ne kete menyre historia e me teper se dy milion
shqipteve ne Jugosllavi ngjet ne drejtim te kundert: ecen permbrapa!

Domosdone e qenies se hapesires se perbashket kulturore shqiptare nuk e thek¬
sojme dhe per te nuk perpiqemi - natyrisht ne qe e theksojme dhe ne qe per te
perpiqemi — me qellim qe, ashtu, ta izolojme kulturen tone prej kulturave te
tjera e aq me pak prej kulturave te popujve ballkanike me te cilet me shekuj
e kemi pasur fatin e perbashket historik, me te cilet me shekuj kemi jetuar ne
fqinjesi, me te cilet deshirojme te jetojme ne fqinjesi te mire, ne miqesi dhe
nderim te ndersjelle. Domosdone e qenies se hapesires se perbashket kulturore
shqiptare e theksojme dhe per te perpiqemi me qellim qe, ashtu, te ruajme, te
ruajme dhe te zhvillojme, identitetin dhe integritetin tone shpirteror; me qellim
qe ashtu kulturen tone kombetare ta bejme me te afte per komunikim sa me te
forte, me te gjithanshem dhe me te barabarte me kulturat e popujve te tjere,
prandaj edhe me kulturat e popujve te Jugosllavise. Kombetarja per ne eshte
njekohesisht mundesi qe permes saj te shprehet edhe boterorja, univerzalja, qe
permes saj te zhvillohet sa me gjithanshem individi, si individ i lire dhe populli si
populi i lire.

Por te perfundoj.

Nuk jam i pari qe them dhe nuk e them sot ketu per here te pare se geshtja
shqiptare eshte geshtja me e nderlikuar, me e rende ne Ballkan. Sepse, Shqipta-
ret jane populli etnikisht me i cenuar jo vetem ne Ballkan, por edhe ne Evrope.
Vetem ata jetojne ne pese shtete te Ballkanit, kurse numri i shqiptareve ne
diaspore ne krahasim me numrim e Shqiptareve ne shtetin ame e ne Jugosllavi
eshte me i madhi ne bote. Po te krahasojme keta numra - numrin e shqiptareve
ne bote dhe numrin e shqiptareve qe jetojne ne Shqiperi dhe ne Jugosllavi do te
mund te shtrohet pyetja tragjike: mos nenat shqiptare me shekuj lindin femije
per boten! Por, si e ka thene krijuesi sot me i vjeter dhe me autoritativ slloven.

28

Josip Vidmarr: »Duhet te jetohet. Duhet te jetoje edhe populli rende i cenuar.
Populli qe eshte rende i cenuar si teresi. Se asgje tjeter s’i mbetet bashkesise (se
cenuar) pos qe te gjeje trajte tjeter te jetes se perbashket per teresine e vet, qe do
te ishte e lire dhe qe do ta lidhte me sivellezerit, s’i mbetet asgje tjeter pos jetes
se perbashket ne zemer, ne jeten e brendshme, qe ne menyren me autentike
shprehet ne kulturen, domethene ne artin dhe ne synimet shpirterore, ne
zhvillimin shpirteror. Prej vetedijes per kete ka lindur mes nesh ideja mbi
hapesiren e perbashket kulturore, qe nuk njeh kufij ose qe nuk duhet te njohe
kufij as shtetesh as gfaredo qofte kufijsh te tjere qe do ta pengonin. Shpirti eshte
i lire, fluturon nga te doje dhe jeton si te doje, i nenshtrohet vetem vetes,
parafytyrimit te vet ne shprehite e njerezve qe e bartin dhe qe me ndihmen e tij
krijojne. Kjo hapesire, natyrisht, ekziston, ekziston vetvetiu, por kete hepesire
duhet ta mbushim me permbajtje te gmuar dhe qellimore...«. Kjo hapesire
e perbashket kulturore do te jete nje si kompenzim per mungesen e sotme, per
cenimin e sotme, per padrejtesine e sotme. Kjo hapesire do te jete kompenzim
deri atehere kur Evropa te kujtohet se Ballkanin e ka nderlikuar ajo vete, se
geshtjen shqiptare ajo, Evropa, e ka krijuar me laps ne dore, prane tryezes dhe
ajo, Evropa, me laps ne dore, prane tryezes, edhe duhet ta zgjidhe. Dhe duhet ta
zgjidhe per te mire te popullit shqiptar, aq te cenuar, e aq te shtypur deri sot, per
te mire te te gjithe popujve te Ballkanit dhe per te mire te Evropes. Evropa
e bashkuar, e popujve te bashkuar por te lire te Evropes, duhet te ndihmoje te
zgjidhet edhe §eshtja shqiptare duke ia pranuar popullit shqiptar ne Jugosllavi te
drejten e Vetvendosjes. Evropa e bashkuar, e popujve te bashkuar por te lire te
Evropes, duhet te ndihmoje te zgjidhet edhe geshtja shqiptare duke ia pranuar
popullit shqiptar ne Jugosllavi te drejten legjitime qe te jete i barabarte me
popujt e tjere ne Jugosllavi. E i barabarte me te tjeret ne Jugosllavi ai mund te
jete vetem ne Republiken qe do te quhej Republika e Kosoves.

29

AKTUALITETE
/ AKTUALNO

MEHMET AHMETAJ

Sulme antishgiptare

«Njerezit e shkences jane vellezer edhe sikur te jene pjesetare
te dy kombesive ar mike«

S. Frasheri

Etiketimet-nocione paraprirese te terrorit shteteror. Etiketimet e orkestruara
nga Beogradi si zakonisht me nje gjuhe antishqiptare, po i mveshen apriori
popullit shqiptar te Kosoves, figura ve me te ndritshme te hist orise, te kultures,
te tradites se tij kombetare, si dhe qyteterimit te tij antik e autokton, ne keto
lakadredha te Ballkanit, perkatesisht te Evropes. Tashti, nje sistem i tille
hipotekash e sulmesh te hekurta, e shigjetash qe shpojne tejpertej, eshte bere jo
vetem nje formule bajate, por edhe vdekjeprurese, e lugeterve te mesjetes, qe
gjate ketyre dhjete vjeteve te kijametit, vrane e plagosen me plumba dum-dum,
e me arme te kalibrit mbi njezet milimetra, qindra qytetare te pafajshem e te
pambrojtur, liridashes e demokrate, ne stilin tashme te njohur pas shpine!!!
Burgosen me mijera veta, helmuan me mijera nxenes e punetore, (numri i tyre,
mjerisht sa vjen e shtohet) izoluan qindra intelektuale, ne boten e anktheve,
vrane dhjetera ushtare e qindra e mijera qytetare te tjere, kapercyen neper duar
te hekurta, te orgaeve te sigurimit shteteror, duke i futur per vesh te gjilperes.
Qfare tjeter? Nje brutalitet i papare dhe i padegjuar ne historine e civilizimit
evropian te shekullit tone!? Besa, edhe paradoks i pashembullt ne bote!
^'eshte e verteta, etiketimet, sulmet, per ta njollosur kolektivisht popullin
shqiptar te Kosoves, gurrojne nga arsenali mesjetar, sipas skenarit te qarqeve
shoviniste, pashiqjane, rankoviqjane, bozhurjane, bolshevikjane e memoran-
dumjane, sipas kutit serbomadh, me kercenime luftarake per beteja te reja, duke
na cilesuar kuturu, si: »shkaterrues«, »rrenues«, »vandalist«, »irredentist«,
»separatist«, »majmun«, »njerez te semure«, »psikopat«, »pseudoshkenctar«,
»egersira«, »kunderrevolucionar«, »dhunues«, »ballist«, »fashist«, »fashizoid«,
»diversant«, »kacjak«, »komit«, »nacionalist«, »kanibal«, »armiq«, »oportunist«,
»lavatri§e«, »bombe ne pelena«, - foshnja porsa e lindur nga nena shqiptare,
»fundamentalist«, »terrorist«, etj. etj., sepse, krejt nuk mund t’i mbertheje asnje
kalem... Strategji kjo e politikes serbomadhe, per t’i paraprire gjakderdhjes,
per te perligjur politiken shtypese, e te pergjakshme ne Kosove, e jashte saj, ku

30

jetojne shqiptaret ne Jugosllavi. Justifikim ky xhandarmerik perpara opinionit
demokratik evropian e boteror, qe nuk e lane Buna, as Drini i Bardhe!!!
Pagezim i pergjakshem per popullin shqiptar!

Masat represive. Dhjete vjete jete ne ethe e ankthe, ne gjendje te jashteza-
konshme, e me ore policore dizdareviqjane, mojsovjane, shuvarjane, e tashti me
gjendje te superjashtezakonshme memorandumjane, milosheviqjane, e mori-
njane, e karakushjane, qe na perkujton regjimin xhandarmerik serbo-malazez te
kohes se ish Jugosllavise se vjeter, bile edhe vitin 1945, kur Kosova edhe atehere
ne rrethana te jashtezakonshme, perkunder vullnetit te popullit shqiptar, u nder-
fut ne kuader te Serbise. Gjithmone per fatin e saj vendosen te tjeret, ne
rrethana te jashtezakonshme e te pergjakshme, pa te drejte deklarimi per
vetevendosje.

Mjerisht, Kosova tashti i shembellen nje kazerme te madhe policore, nje
poligoni stervites ne mes te popullit shqiptar demokrat, me dy gishterinj lart, ne
forme te shkronjes V, qe simbolizon fitoren, per demokraci kunder dhunes dhe
forcave xhandarmerike me uniforme geliku te armatosur deri ne dhembe.
Popullit shqiptar te Kosoves, askush nuk ia fali autonomine, por e fitoi me
gjakun e tij, te derdhur gjate epopese se madhe te LN£-se, duke luftuar krah per
krah, kembe per kembe, dhemb per dhemb se bashku me kombet e kombesite
e vendit tone, kunder okupatorit e sherbetoreve te tij, per glirimin perfundimtar
te Jugosllavise. Luftoi si populi, si komb, per te gezuar lirine e autonomine
e plote sikur kombet e tjera. Jo, si objekt diskutimi, por si subjekt i barabarte, ne
kuader te Federates se Jugosllavise.

Terrori shteteror rrjedhe e etiketimeve. Megjithkete, populli shqiptar, vijimisht
e dita me dite, kur te tjeret jetojne ne liri e paqe, po vritet: ne rruge, ne oborr, ne
prag te shtepise, ne embeltore, terrorizohet, burgoset, izolohet, plagoset, zhdu-
ket, maltretohet, rrahet, plagkitet, segregohet, peshtyhet ne rruge, i shahet nena
shqiptare, i griset leternjoftimi, i merret pasaporti, shkelet me makine, i nderro-
het flamuri, mbytet ne lume, zhdjerget me bageti nga bjeshka, i nxirret syri per
pike te dites, i griset flamuri, sulmohet ne konvikt, ne shkolle, ne spital, ne
gerdhe te femijeve, ne fabrike, behet operacion nga policia serbe, helmohet,
i rrezohet shtepia, i rrezohet dyqani, zhvendoset prej nje fshati ne tjetrin, ndiget,
persekutohet, i uzurpohet shkolia, fabrika, zyra, salla, i rrezohet rrethoja
e shtepise, i merret toka, tredhet, largohet prej pune, shpallet i papershtatshem,
moralo-politikisht, pensionohet parakohe, perjashtohet nga shkolia, nga kon-
vikti, Universiteti, u uzurpohet konvikti nxenesve nga policia, mbesin me mijera
nxenes pa u regjistruar ne shkolia te mesme, zvogelohet numri i studenteve,
bastiset ne rruge, ne autobus e ne shtepi, sipas skenarit te zi rankoviqjan, duke
trumbetuar si zakonisht, se ne X shtepine, organet e sigurimit kane gjetur nje
makine shkrimi, 1000 DM, nje shirit kasetofoni, nje flamur shqiptar, e material
tjeter »propagandistik«! Zbulim epokal i barabarte me frazeologjizmat: Pordhi
kali ne dere te hanit. U dridh mali e polli nje mi.

Diferencimi partiako-policor. Pergjithesisht inteligjencia shqiptare ne historine
e saj te derisotshme, nuk eshte gjendur asnjehere me ne zgripc, duke e vene dite
per dite ne peshoje, duke bere eksperiment me te, duke e vene ne sprove se per
ke eshte, duke e matur e g’matur, se g’mendon, duke e rrahur ne vaj e uthull,
duke e pare te sorres, duke e diferencuar ne stilin partiako- policor, duke e ulur
ne bangen e zeze, gjithmone ne rolin e te akuzuarit, vetem e vetem, sepse,

31

mendonte ndryshe nga komunistet e tipit bolsheviko-orthodoks, meqe nuk
pajtohej me politiken e tyre deshtake, shterpake, e katastrofale, per autonomine
e Kosoves. Te dlet, ne rolin e varrmihesve te kushtetutes, trumbetonin, propa-
gandonin, se nuk do te preken parimet themelore, as nuk do te humbasim
asgje!? Komedi tragjikomike! Sipaš varrmihesve te autonomise, po t’u beka
dikush tjeter zot shtepie ne shtepine tende, nuk po ndryshuaka asgje!? Pale, pale
»vizionare te medhenj«, Syrja Pupagjeli, Hazer Zuzari, Kurtesh Salepi..., qe
nuk pane deri te hunda, qe e bene rrapitoli autonomine e Kosoves, perkunder
vullnetit te pamposhtur te popullit shqiptar. Duke ia shitur Serbise, si nje plagke
tregu! E, more kolltukxhinj, si nuk u shkrepi mendja dhe nuk ua rroki rradakja
e boshatisur, se nje gje qe ka fituar populli me gjakun e tij, as nuk shitet, as nuk
falet. Pra, as autonomia e Kosoves!?

»Shqiptaret e ndershem« inashe e sulltaneve. Te mendosh si dogmatet, e si
puthadore e puthakembe i tyre, te pagezojne me nje emer te »madh«, »shqiptar
i ndershem«, sig jane: H. Ternavci-Morrci (i biri i Brahim Ternavcit), prototip
i »shqiptareve te ndershem«, Sabri Zeqa- Dergja, drejtor xhail, i tipit komunisto-
orthodoks, karkullanxhe per punetoret, po i zuri ne fabrike vaj halli per ta!! A.
Shukriu-Shyqyri, si me i besueshmi i sulltaneve, edhe njehere e vulosi besnike-
rine e tij, si »shqiptar i ndershem«, duke e etiketuar Aksionin per pajtimin
e gjaqeve, si: »separatist«, »nacionalist«, »kunder Serbise«!!! Paradoks i »shqip-
tareve te ndershem«..., e buke e memedheut i vrafte!

Rrebeshe sulmesh kunder institudoneve shqiptare. Dhjete vjete rrebeshe sul-
mesh kunder Bibliotekes Universitare, Arkivit te Kosoves, Institutit Albanolog-
jik, Institutit te Historise, Keshillit Pedagogjik te Krahines, Universitetit te
Prishtines, ku me gjuhen e kamzhikut, te zhupaneve, thuhet se jane bere:
»Qendra te njohura te veprimit dhe te eksponimit nga pozitat nacionaliste«, »po
i zgjerojne idete e errta«, »idete e tyre jane te papranueshme per LK«, bile- bile
thohet se kane »destabilizuar gjendjen ne vend«!!! Gjithashtu eshte tragjikomik
trumbetimi bajat i pushtetmbajtesve te LK unike per hapjen e Kosoves, me vend
e me bote, e faktikisht e kane bliokuar, thuase nuk ekziston fare ne Evrope!
Keshtu, e kane copezuar e shkallmuar zhvillimin e shkencave albanologjike,
e kane bliokuar qarkullimin e lire te vlerave shkencore pergjithesisht, duke
e futur ne bririn e dhise, duke e prere gdo kontakt me shtetin ame! Dhjete vjete
me lak ne qafe!!?

Nga ana tjeter, sa per arsye te kundrimit objektiv shkencor duhet t’u kundervi-
hemi madje edhe shkarravinave bozhurjano- memorandumjane, te Zh. Igiqit,
M. Kertesit, e fakireve te tjere antidemokratik, ne menyre sa me ngulmuese, me
force bindese e argumentuese, te cilet, po orvaten e gpurdhin me kot, per t’i
shtremberuar faktet historike, e per te mistifikuar realitetin permes arsenalit
mitologjik te shekullit te kaluar. Nderkaq, »shkencetaret me nam« te kalibrit te
igiqeve, gruiqeve, papoviqeve, duhet ta kene te qarte, bile edhe moto, se kultura
e nje kombi nuk ndertohet, duke denigruar, rrenuar e shkallmuar barbarish te
mizorisht, historine, kulturen e traditen e kombit tjeter.

Dialogu demokratik. Nyja e problemit te Kosoves, si nenqiell i perbashket i te
gjitha nacionaliteteve, qe jetojne ne te, mund te zgjidhet vetem permes dialogut
demokratik me alternativen, perkatesisht me opoziten kosovare, si perfaqesuese
legjitime e popullit shqiptar. Duke ia njohur popullit shqiptar statusin e kombit
ne Jugosllavi, si populi i trete, per nga numri i banoreve, e Kosova te gezoje

32

Viktor Blažič

statusin politik te barabarte me kombet e tjera, ne kuader te Jugosllavise. Per
shembull, pse Mali i Zi, fjala vjen te kete republiken e vet, me katerqind mije
banore, e Kosova mos ta kete me, me se dy milione banore!!? Per te vepruar
keshtu, sipas kutit te barabarte, as me shume, por as me pak se te tjeret. Ja, kjo
eshte kerkesa e popullit, perkatesisht e kombit shqiptar ne Jugosllavi. Ne kete
vazhde, jemi per nje zgjidhje fatlume per te gjithe, me mirekuptim, tolerance,
vullnet te mire, drejtesi e demokraci. E, kurresesi me masa represive, totalitare,
hegjemoniste, neokolionaliste, me arme e vullnetare nga Mali i Zi, Vojvodina
e Serbia. Me dhune kurre nuk mund te mposhtet nje populi, pra as populli
shqiptar!

Popullit shqiptar ne Kosove, e pergjithesisht ne Jugosllavi, i kane rene ne qafe,
e kane vardisur me kot. Por, ky eshte i regjur, i rryer mire historikisht per
qendrese e pathyeshmeri, si populi liridashes e dashamires i gjithe popujve te
botes. Prandaj, si i tille, po ngjitet raves thikshem drejt lirise, barazise e demo-
kracise, duke i bere balle terrorit shteteror, me mjete demokratike, qyteteruese
e fisnikeruese, per t’u inkuadruar ne EVROPEN DEMOKRATIKE, pa perde
te hekurta, pa fugi baroti, pa mure berlinjane e kinezjane. Me durese, urtesi
e sygeltesi, ashtu si i ka hije popullit tone, me shpirt te madh demokratik, e me
nje qyteterim te lashte evropian.

Ne kuader te Alternative ka filluar te Fale edhe gazeta javore Alternativa-
REPUBLIKA.

33

NEKROLOG

»Kosova eshte gjaku qe nuk
falet kurre«

e kete moto, te vjeter sa edhe vet Kosova, jetoi dhe veproi patrioti e veprimtari
i shquar Enver Hadri, Kryetar i Komitetit per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut
ne Kosove me seli ne Bruksel, i čili u vra mizorisht nga vrasesit e Serbise
gjakatare me 25. shkurt 1990. ne qender te Brukselit.

Enver Hadri u lind ne Peje me 2. prill 1941. Babai i tij Islam Hadri (njeri
i shkolluar, nder inxhinieret e pare ne Kosove) poashtu u vra mizorisht nga
pushtuesit jugosllav me 1944, duke e lene Enverin tre vje$. Duke i ndier dhe
perjetuar thelle qysh ne femijeri e rini pasojat e kesaj tragjedie familjare nga nje
politike fashisoide qe gjithmone ndiqej ndaj shqiptareve ne Jugosllavi, Enver
Hadri shume heret u percaktua per nje veprimtari politike esenca e se ciles ishte
realizimi i te drejtave te shqiptareve dhe Kosova e lire.

Shkollen fillore dhe te mesme Enver Hadri i mbaroi ne Peje, ndersa disa vite
studioi arkitekturen ne Universitetin e Lubjanes. Me 1972, me rastin e arrestimit
te disa pjesetareve te nje organizate patriotike, rrezikohet dhe detyrohet te
arratiset ne Belgjike, ku iu pranua statusi i refugjatit politik. Plot 18 vjet jete ne
mergim me tere qenien e tij iu perkushtua luftes politike per zgjidhjen e ge s h tj es
se Kosoves. Ishte nder te rrallet qe me kohe e kuptoi rendesine strategjike te
Bashkesise Evropiane edhe per vet geshtjen e popullit tone, prandaj u koncen-
trua kryesisht ne informimin objektiv per Kosoven te deputeteve te Parlamentit
Evropian dhe te perfaqesuesve te Bashkesise Evropiane. Keshtu qe vetem
brenda nje viti ky, aktualisht, me i rendesishmi institucion nderkombetar apro-
von dy rezoluta shume te rendesishme ne te cilat vihet hapur ne anen e popullit
te shtypur shqiptar dhe denoncon praktiken e dhunes qe po e zbaton kunder
nesh klani luftenxites serb i udhehequr nga Millosheviqi e iqat tjere jugosllave.

Permes Komitetit per Mbrojtjen e te Drejtave te njeriut ne Kosove, Enver Hadri
arriti te vere kontakt te drejteperdrejte me shume personalitete te shquara
politike evropiane, te kontaktoje me gazetare e deputete, me parti e levizje te
ndryshme politike. Ai ishte nder te paret ne diasporen e Kosoves ne mergim qe
kuptoi drejte dallimin ne mes te informimit kualitativ dhe kuantitativ, ne mes te
veprimit te zhurmshem po steril dhe ne mes punes ne heshtje por me vlere.
Pikerisht per kete ai, sidomos keto dy vitet e fundit, arriti rezultate te konsideru-
eshme ne shpjegimin ne bote te se vertetes per Kosoven. Si njeri me pergatitje
intelektuale dhe kulture te gjere politike arritit te gezoje nje autoritet te
pakontestueshem te qarqet politike te shume shteteve evropiano perendimore.
Mu per kete arsye, Enver Hadri u be kundershtari me i rrezikshem i regjimit
aktual serb, u be pengese e tentimeve te njepasnjeshme te politikes serbe ne
Strazbur e Bruksel. Pikerisht per kete, ky regjim mesjetar vendosi ta likuidoje
fiziksht, e per kete nuk e pati veshtire, ngase te gjitha strukturat e policise ne

34

Jugosllavi i udheheq antishqiptari i perbetuar i shtatmadhorise jugosllave, gjene-
rali i pensionuar Petar Graganin.

Tentimet e shtypit serb qe vrasjen Pia mvesh emigracionit shqiptar dhe ta
paraqese si pergarje e konflikt ne mes te shqiptareve i demantoi keto dite gazeta
e Beogradit (»Nezavisne Novine«) e čila zbuloi krimet e policise sekrete serbe
e jugosllave me urdherin e te ciles kriminele ne sherbimin e tyre ben vrasjen
e Enver Hadrit. E sipas kesaj gazete, keta ishin boksieri Andrija Lakoniq dhe
Veselin Vukoviq, vrases profesioniste, te dlet i dergoi ne Bruksel UDB-a serbe.
Shpresojme se shteti belg do te ndermarre masa ndaj vrasjeve te qytetareve te
vet te cilat ne teritorin e saj i ben Jugosllavia. E atebot, me rastin e vrasjes se
Enver Hadrit, kryetari i qeverise jugosllave Ante Markoviq pat deklaruar se kete
nuk e beri Jugosllavia.

Vrasja mizore e Enver Hadrit eshte edhe nje deshmi tjeter se politika serbe ndaj
shqiptareve nuk eshte politike e dialogut dhe mirekuptimit te ndersjelle, por
e gjenocidit te hapur. Viktimat qe rane ne Kosove dhe jashte saj jane deshmi
e gjalle per kete. Enver Hadri jetoi duke e mbajtur perhere ne xhep fletepushka-
timin per babain e tij te pafajshem, ndersa kur u vra ne xhepin tjeter kishte listen
e 32 viktimave te pafajshme ne Kosove. Perpjekjet e tij patriotike e humaniste do
te shkruhen ne historine e popullit shqiptar, i čili shekuj me rradhe lufton per liri
e demokraci.

Andaj, gjithmone do te rroje kujtimi i ndritshem i martirit te Kosoves.

Lavdi Enver Hadrit!

Enver Hadri u mor edhe me krijimtari letrare. Perpjekjet e para i beri qysh si gjimnazist dhe poezite
i botohen ne shtypin e periodikun e kohes ne Kosove si ne »Jeta e Re«, »Zeri i Rinise« dhe »Fjala«. Ne
emigrim udheheq revisten »Zeri i Kosoves« ne te cilen edhe boton punimet e veta, si edhe ne shume
radio e tv emisione. Duke e perkujtuar me kete rast po sjellim nje poezi te Enver Hadrit botuar ne »Jeta
e Re« nr. 4, viti 1961.

ZEF SKIRO Dl MODIKA

lakuriqe

te mermet gjethe.

Thatesire e gjate!

Mos e prit me, o Lume,
Teuten arbre
te vardar’i Llasit: (2)
nje gur e mbulon nen token
e djegur.

anembane shtratit tend
te dy te etur.

Ia fali eres, me se plake,
dafina

35


36

BI SEDE ME NASER SHATRIN, »TERRORISTIN
GJAKFTOHTE«

Budallenjte vrasin veten

Naser Shatri me gruan dhe femijet ne Suedi  / Naser Shatri v družinskem krogu na Švedskem

37

Ne muajin maj te ketij viti isha per vizite neper Skandinavi. Atje takova
shume bashkatdhetare te cilet kane mbetur si te roberuar ne keto vende, qofte
pse i kane akuzuar per armiqesi ndaj Jugosllavise, apo pse ne keto vende, ne
raste manifestimesh te ndryshme kane dashur te tregojne se c’gjak u rrjedh nder
deje dhe se nuk munden me indiference te degjojne e te shohin se g’ngjet ne
Atdheun e tyre. Naser Shatri dallon nga te gjithe keta apo, ndoshta rasti i tij
ngerthen ne vete gjithe shtypjen qe behet ndaj shqiptareve ne Jugosllavi.
Bisedova me te ne Malmo dhe ne fund i thashe: Ben te shkruaj per keto qe
biseduam? »Ku do ta botoni kete?« - ishte kunderpyetja e tij, dhe menjehere
shprehu mendimin se ne Jugosllavi deri sot nuk ka pasur perpjekje qe te
shkruhet me paanesi rreth »aktit terrorist te tij«.

Naser Shatri ka ikur nga Jugosllavia pasiqe atje ishte ne rrezik te denohej per
gjoja perpjekje per te vrare inspektorin e SPB-se Tomislav Babovig. Shtypi
jugosllav, sidomos ai serb, u mbush dite me radhe duke qare plaget e idheta qe
pesoi polici ne zyren e tij nga nje »terrorist gjakftofte«, qe erdhi ne Jugosllavi,
gjoja me detyre speciale, per te vrare ne vendin e punes njeriun qe ishte tmerri
i irredentes shqiptare. Partia e pushteti i Istogut, vendit ku ndodhi krimi i papare
e tinzar, u guan ne kembe, iu vune ne ndjekje, rrethuan shtepine e Naserit dhe
gjithe fshatin e tij. Bllokuan rruget. Aeroplane e hilikoptere u ngriten ne ajer
dhe duke mos e žene kriminelin, ia moren vellane e babane, i rrahen dhe me
procedure te shpejte i denuan per kundervajtje. Ne Tomoc u mbajt nje miting,
ne te cilin shqiptaret e ndershem: Ismail Shatri e Jashar Sylaj u distancuan nga te
shtenat e Naserit, e gjykuan me rrepte se askend, shkuan bile ne Osojan dhe, sig
u ka hije anetareve te partise, iu bashkuan serbeve e malazezeve qe kerkuan
mbrojtje nga terroristet shqiptare. Atje shkoi edhe garnitura komplete e pushte-
tit popullor te Krahines dhe premtoi se tash kur terroristet dolen haptas ne
skene, duhet te merren masat e nevojshme. Sa per fillim, te gjithe tomocasit me
mbiemrin armik Shatri t’i perzene nga fshati dhe t’ia dorezojne Shqiperise.
Tubimi serbo-malazez ishte katastrofal edhe per »shqiptaret e mdershem«, I.
Shatrin e J. Sylan. Masa e indinjuar ishte gati t’i rjepte ne vend te Naserit, i čili
ne nderkohe, sig shkroi shtypi perhere i informuar mire i Beogradit, ia kishte
mbathur ne Shqiperi, i ishte bashkuar atje nje ekipi futbolli dhe ishte prape ne
Suedi, prej nga ishte nisur me njetin e keq per te vrare Baboviqin e mjere, te cilit
mjeket e AMU-se benin perpjekje per t’i shpetuar jeten. Kur autoritetet
jugosllave moren vesh se kishin shkuar huq gjithe ato perpjekje per te žene
terroristin, atehere iu drejtuan shtetit suedez qe Naserin t’ia dorezonin Jugoslla¬
vise, sepse ai kishte kryer nje krim te denueshem me konventat e ligjet
nderkombetare. Perkunder kembenguljes se ministrise se jashtme jugosllave dhe
te ambasadorit revolverist Kekiq ne Stokholm, Gjyqi Suprem i Mbreterise
Suedeze mori vendim te prere: Naser Shatri nuk do t’i dorezohet Jugosllavise.

Kush je ti, Naser Shatri?

- Jam biri i Sadikut, bari e bujk nga Tomoci. Kam 32 vjet. Me gruan time
kemi gjashte femije. Kam te kryer shkollen e mesme. Kam qene gardian burgu
ne disa shtepi ndeshkuese neper Jugosllavi, me se shumti ne Kroaci. Pas
demonstratave te viti 1981 ka žene te shtohet mosbesimi dhe percjellja. Me ne
fund edhe me larguan nga puna, andaj edhe u detyrova te dal ne bote per te
siguruar buke per familjen e gjere, te ciles nuk i mjaftojne te ardhurat nga
bujqesia. Nga viti 1979-1983 kam punuarne Lepogllave e ne Goli Otok. Sidomos

38

pas’81-shit nuk me kane lene ne kontakt me te burgosurit. Gjithnje caktohesha
roje e jashtme e burgut. Nuk kam pasur mundesi as te ankohem ne Sekretariatin
republikan te Kroacise. Sigurimin e kisha ne $do hap. Sidomos ishte aktiv ne
percjellje e ne spiunim Agim Sejdiaj nga Studenica afer Vrelles se Istogut,
gardian poashtu ne Gospiq. Ky ka rrahur shqiptare dhe ka mundesuar qe policia
e jashtme te rrahe te burgosurit. Tash eshte i avancuar si mbikqyres. Ne Suedi
jam me familjen time te ngushte dhe jetoj e punoj per prinder e anetare te tjere te
familjes sime te gjere ...

Thate se njihni shunie burgje. Sjelljet e autoriteteve te burgjeve te shumten
jane te njohura. Bashkepunimi i tyre me policine e fshehte gati eshte diyka
e vetekuptueshme...

-I burgosuri, vecanerisht i burgosuri politik, eshte pothuaj pa asnje te drejte.
Jeta e tij eshte ne rrezik te perhershem. Ai rrahet e toijurohet, shahet e shanta-
zhohet. Mbi te ushtrohen metoda me te renda dhune e fyerjeje. P. sh. qendrimi
i gjate ne njeren kembe ose detyrimi me dhune qe te kendohet kenga per Titon.
Dukagjin Kelmendin, pejan, deshi ta vriste gardiani serb Cernojeviq, nga Lika.
Dukagjini ishte i burgosur politik. Nxites per vrasje ishte poashtu nje serb nga
i njejti vend, qe ishte ndihmes komandanti i Burgut. Para te gjithe gardianeve
tha: »Si nuk e vrave, te thashe se do t’i arsyetoja plumbat me te cilet do ta vrisje.
Enver Hadrin (jo Enverin qe e vrane ne Bruxel, v. i.) e dermuan fare ne oren
4 te mengjezit derisa ishte ne nevojtore! Nje te ri kroat e rrahen aq keq
gardianet, te cilet ishin shumica serbe, sa as te vishej e zdishej s'ishte ne gjendje.
Edhe vete te burgosurit kroate ishin ne hali te madh nga arroganca e serbe ve qe,
sipas nje rregulli, zinin vendet kyqe neper burgje. Nje i burgosur kroat ne gjendje
te rende psiqike pas mundimeve te shumta i tha gardianit Pinter Zllatko se don
te digjet. Atehere gardiani me gjakftohtesi ia dhe shkrepsen. I ngujuari e mori
dhe i vu flaken vetes. Vetem kur te tjereve ua vrau hunden era e lekures se
djegur te njeriut, pasoi nderhyrja, e čila veshtire ta kete shpetuar fatkeqin.

39

Po Goli Otoku, neper te cilin kane kaluar shume te munduar? Atje thuhet
gjendja u permiresua pasi doli ne shesh se g’tmerr fshihte ai ishull-burg...

- Per Goli Otokun s’di si duket sot. Por e di si dukej me pare, atehere kur
une punoja, si gardian. Atje, eshte shkruar se pas Plenumit IV, jane bere
permiresime, se jane ndertuar kthina moderne qe sadokudo plotesojne kushtet
deridiku normale per te burgosurit. Eshte e vertete se atje u ndertuan geli te reja,
por ato ishin vetem sa per t’i pasur ne raste inspektimesh te komisioneve
nderkombetare te mundshme. (j.'elite e vjetra ishin plot lageshti dhe duhej te
kishe fat te madh te shpetoje pa u semure. Udheheqja e Burgut, si kudo ne
Kroaci, ishte e perbere nga serbe kapricioze e katile. Ishte nje zakon qe
gardiane, mbikqyres, edukatore e udheheqes ndrrimesh te fusnin gverra midis te
burgosurish te nacionaliteteve te ndryshme. Ngaterronin kroatet me shqiptare,
shqiptare e myslimane. Konfliktet kishin shpesh edhe pasoja te renda. Midis
ketyre te fundit fusnin fene qe gjoja paskan braktisur keta marksiste-leniniste.
Shqiptaret i nxisnin me gjoja homeinizmin e boshnjakeve. Serbet ishin te
privilegjuar. Me nje fjale Burgu i Goli Otokut ishte Jugosllavia vete. Atje midis
deti donin te tregonin se čili eshte zot shtepie. Edhe gardianeve shqiptare
u tregohej se s’jane asgje. Bie fjala, kur me 1981 Burgu i Lepogllaves u mbush
plote shqiptare, ne na sollen ne Goli Otok. Aty, njehere, une tok me gardianin
nga Peja Isuf Beqirin, deshem te shihnim te burgosurit. Por udheheqesi i ndrri-
mit, Bistrovig Mirko na tha preras se nuk kemi g’te sillemi andejpari. Keshtuqe
ne ishim vetem vrojtues te thjeshte pa kontakte me te burgosur, me njerez. Apo,
ishim edhe vete te burgosur me uniforma gardianesh. Keshtu ka qene kudo. Bile
edhe ne Kosove.

Eshte thene se shkove nga Suedia me pasaporter qe ta kishin dhene ne
Slloveni. I armatosur hyre ne zyren e Babovigit ne Istog dhe e mbushe plumba
njeriun qe s’te kishte asnje faj. Pastaj ike ne Shqiperi, prej kah s’e pate veshtire
te arrish prape ne Suedi shendosh e mire...

— Shihet se kini lexuar Politiken e Ilustrovana Politiken, paske degjuar
radion jugosllave dhe te paskan mbushur dyshime. Dua t’i numeroj disa rrena
nga nje lume rrenash te pushtetit jugosllav, sidomos te rrenave te qelbura serbe.
E para, pasaporta ime s’eshte leshuar ne Slloveni po ne Kosove. Po deshe po te
jap nje dokument rreth kesaj pune. Perndryshe pasaporti im eshte me i shtrenjti
ne bote. Per ti jam detyruar gjithmone te jap te holla. Sa here kam shkuar ne
Kosove, gjithmone me kane rrethuar shtepine, kane bere bastisjen, me kane
marre me vete ne Peje, me kane gite, sig thone, ne site e ne shoshe, ma kane
ndalur pasaporten dhe kane caktuar dite tjeter per te biseduar »se digka nuk
eshte e qarte«. Atehere e dija se duhej t’u mbushja xhepin dišave nga ata... Dhe
duhej te gjeja ndermjetesin qe t’u dergonte parate »fukarenjve«. E dyta, tek
Babovigi i mjere nuk shkova vullnetarisht. Ai si edhe herave tjera me kishte
marre pasaporten dhe kesodore kishte siguruar shkuarjen time ne zyren e tij.
Atje me ftoi tri dite me radhe dhe kesaj radhe ishte shume i interesuar qe t’i
ndihmoja ne lufte kunder irredentizmit, armikut qe po punon ne Perendim, po
qe ka njerezit e vet edhe ketu, etj. etj. I tregoja se s’ka gje nga ato kerkesat e tij
se kisha halle tjera une: nenen e semure e babane te ligshte materialisht...
Rrena e trete: S’kisha nevoje te ikja ne Shqiperi. Rruget e Jugosllavise i kisha te
njohura. E vertete, ika, a mos deshet zotrote te bija ne dore katilash qe
drejtesine e kane ne zingjire tankesh... Lere, te lutem. Pastaj, as arme s’me
duheshin. Nja njezete babovige do t’i beja pandel...

40

Atehere, si ndodhi perleshja? £ nxite a te nxiti? Mos do te thuash se nuk krisi
alltia?

— Krisi, krisi. Po ai ia nisi. Kujtoi i shkreti se e ka iehte me mua. Ishim vetem
une e ai ne zyre te tij. E kishte mbyllur deren perbrenda. Kur negociatat tona
moren fund pa sukses ai hapi syte si i gmendur e me tha: »Jebem ti majku, Ženu
i dijete«. Une i thashe mos me shaj po edhe vete ia ktheva nje pjese te sharjes.
I thashe: Jebem ti Ženu. Dhe shtova se kam rrespekt ndaj nenave e femijeve. Po
gruaja jote, shtova, s’paska burre. Atehere revolen qe kishte bere gati me pare
e drejtoi kah une duke u afruar me rrembim dhe me qellim te qarte qe te me
vriste. Kur deshi te shtinte duke share e duke u girrur ishte afruar aq afer sa me
nje qasje krejt te thjeshte xhudoje e karateje i theva doren dhe e ngrita te terin ne
ajer. Budallai vrau veten. I shkreti leshoi nje britme aq te tmerrshme, gfare kurre
ne jeten time nuk kam degjuar. Kur perpelitej ne dysheme, hapa dritaren,
u hodha dy tri metra poshte dhe u niša ngadale...

Per ku u niše? U niše te fshihesh ne mal a tek ndonje i njohur?

- Jo. U niša te shetis neper Serbi. Gati nje jave neper Serbi. Mund te them se
vertete serbet jane njerez te mire. Kujt i ngrita doren me mori me vete. Arna
edhe une u paguaja per te pire...

Neper Serbi s’ka me shume se tre-katerqind kilometra. (j?e bere rrugen
tjeter? E kalove kembe a kaluar?

- Ti don t’i dish te gjitha. E une s’kam gfare te fsheh. Te gjitha ia kam treguar
edhe Kryetarit te atehershem te Kryesise, Janez Dernovshekut, ne letren
e hollesishme qe veshtire ta kete marre. Une thash edhe me pare se e njoh
Jugosllavine. Edhe fat kisha. Kam nje bindje se ndihmen me te madhe ne
largimin tim fatbardhe ma beri dheu i Kosoves. Ai me dha kembe e krahe. Nuk
donte te me linte ne duar gjakataresh. Nje pjese rruge e kaiova ne nje kamion
transporti kafshesh. Kufirin e kaiova kembe. Te zorshme per kalim jane malet
e bjeshket sllovene ... Edhe ato i mposhta me deshiren per jete. Lashe familjen,
babe e nene, motra e vellezer, farefis. Lash Kosoven, te ciles do t’i kthehem nje
dite. Kur te triumfoje demokracia dhe kur para gjyqit mund te dalim pa droe nga
diskriminimi dhe kur te vendoset shteti juridik ne Kosove. Kurre s’do te kisha
ikur po t’isha vetem pak i sigurt ne drejtesine e gjyqeve. E pesuan per ate qe
ndodhi pa asnje faj, jo veg baba e vellau, po edhe kusherinjte, bashkefshataret
e mi. Edhe kalit te semure nuk ia dha ndihmen veterinari i Gjurakovcit, sepse
ate e mban me taxhi babai i Naserit...

U'deshire ke tashti pasiqe u sigurove nga dorezimi organeve jugosllave?

- S’kam pasur droe nga dorezimi. Mua me mbajten ne paraburgim derisa
u kryen hetimet e nevojshme. Jugosllavia edhe ketu tregoi se sa shtet i lig eshte.
Mbi nenshkrimin e Petar Graganinit, minister i brendshem, jane aq rrena sa s’ka
minister ne bote qe do t’i bente. Aktin per ekstradmin tim e kishte bere vete ai.
Ambasadori Kikig eshte marrosur fare edhe me pare.

Kur me pyetni per deshiren po ua them: U vendoste drejtesia ne Kosove! Te
tjerat vijne ngadale. Edhe digka: Kam pare vete dhe me lekuren time e kam
ndjere se g’presion ka bere policia mbi shqiptaret qe punojne ne Perendim. Te
konsiderohen ata qe jane shtrenguar te pranojne bashkepunimin si viktimat me
te renda, te sistemit policor jugosllav. Ata po kthehen kah e mbara dhe do te
dine te flasin per ferrin e zyrave te UDB-se, te ciles do t’i vije nje fund edhe me
i turpshem se Securitates. Per vete jam mire. Femijet tane te shumte ne
Perendim po rriten te shendoshe per Kosoven dhe vetem per te.

41

INTERVISTE ME DON LUSH GJERGJI

»Te miren mund ta bejme
vetem bashkarisht...«

- Te bisedosh me zoteri Don Lush Gjergjin don te thote te kesh shume
motivacione, arsye e tema me nje shtrirje prej tradites deri te aktualiteti. Ka
kohe qe Don Lushi u imponua ne letrat tona me qasje origjinale. Ai njihet edhe
si biograf zyrtar i Nenes Tereze, i pari te cilit i shkoi per dore te spjegoje kete
fenomen boteror duke e zberthyer nga rrenjet e saj shqiptare.

Nder shkrime e studime te shumta te tij, do vequar edhe disertacionin »Roli
i gruas shqiptare ne shoqeri« i čili prek nje segment te rendesishem e pak te
studjuar, te jetes shoqerore tek shqiptaret. Perndryshe, Don Lushi eshte doktor
i trefishte - ne filozofi dhe teologji (Propaganda Fide) dhe ne Psikologji
(Instituti civil i Psikologjise ne Rome). Ne kohen e fundit eshte jashtezakonisht
aktiv edhe ne pajtimin e gjaqeve.

Plasaritjet e dogmave bolshevike

Ne kohen e fundit, kur po behen plasaritje te sistemit te vlerave bolshevike,

Don Lush Gjergji

42

po haen edhe geshtje te »anatemuara« si - Kisha, Religjioni...

- Me sistemin monolit partiak kisha dhe religjioni ishin te kufizuara qe te
mirreshin me ndertimin e nje shoqerie sa me te shendoshe. Siq e dini kisha nuk
ka aspirata ekonomike- politike, ajo deshiron qe te jap kontributin e saj per
familjen, per njeriun, per ngritjen e gjithmbarshme morale-etike. Ajo vazhdon
principet e Jezusit, themeluesit te saj, qe njeriu te jete sa me i lumtur e i kenaqur
ne marredheniet familjare, shoqerore e nderkombetare. Sipaš parimit te vjeter
te Jezusit, ajo s’deshiron t’i sherbejne asaj por qe te jete sherbetore e miresise.
Koncili i dyte hapi dyert dhe zemren per probleme ekonomike, politike, fetare,
dhe probleme te bashkekohesise si garmatimi, padrejtesite sociale, pastaj, lirite
themelore: e drejta ne jete, ne edukim, ne punesim etj.

Ne kuader te kesaj teme, do te mund te shtronim edhe nje keso pyetje: Roli
dhe kontributi i kishes katolike ne ruajtjen e identitetit kulturor e kombetar
shqiptar?

- Kisha katolike, sig tregon edhe vet fjala, eshte e gjithembarshme, nuk
percaktohet per nje populi, per nje kulture. Kjo mundeson qe, ajo te misherohet
ne gdo rreth, ne gdo populi. Jezusi edhe pse njeri e zot, tejkaloi hapesiren
e kohen, por u ishte pershtatur kushteve ne Palestine. Kisha vazhdon kete
tradite te misherimit ne kulture te gjithembarshme. Kjo nuk do te thote se ajo
eshte ne ajer, jashte boshtit qe e krijon nje shoqeri. Kisha ka pasur tri etapa nder
ne: ilire (e lulezimit te krishterizmit) kur krijohen ipeshkvi te shumeta, madje ne
Koncilin I iliret kishin perfaqsuesin e tyre Dakosin. Kur erdhen sllavet ata hasen
nje kierarki te organizuar kishtare, kjo beri qe ata me shpejt ta perqefojne
krishterizmim. Ne nderkohe u be terheqja e ilireve. Ne aspektin fetar pastaj,
ndodhi procesi i inkulturizimit, kultura krishtere u takua me kultura tjera dhe
i perfitoi. Periudha e dyte: e mesjetes, qe nuk eshte mjaft e studjuar, por ne te
cilen kisha pati rol me rendesi ne formesimin e vlerave dhe tradites kulturore.
Kjo periudhe te ne kurorezohet me personalitetin e Skenderbeut, qe lufterat
i beri per fe dhe atdhe per te mbrojtur thesarin e madh te popullit - perkatesine
kombetare dhe fetare.

Periudha e trete-eshte ajo e sundimit peseshekullor turk, ku rrezikohej jo
vetem tradita kulturore e fetare, por edhe qenja kombetare. Edhe ketu shihet
kujdesi i kishes per te mbrojtur fetaren dhe kombetaren, qe jane dy kembet e nje
organizmi. Me humbjen e fetares rrezikohej kombetarja dhe anasjelltas. Ne
shkrimet e klerikeve katolike, ata kishin parasysh keto dy aspekte qe ne te
vertete ishin nje-qenja fetare e kombetare. Budi, Bogdani etj, kishin parasysh
popullin shqiptar qe kishte nevoje per vlera fetare te thadruara thelle ne shpirt
e qenje, per kete ata shkruajne shqip, qe nepermes tradites e kultures te ruajne
edhe fene. Nga ky aspekt, platforme e gjere e kishes eshte tradita, gjuha, kultura
si mjete te domosdoshme per te shprehur edhe vlerat fetare, per t’i absorbuar ne
gdo kohe, kulture vlerat e tilla transcendentale qe misherohen ne tradite,
kulture, qe ne do t’i quanim kult te kombetares e fetares. Hulumtimet qe u jane
bere klasikeve tane, jane bere me teper ne aspektin gjuhesor, kulturore, e me
pak jane ndriguar rrethanat historike-kulturore kur eshte krijuar vepra, si dhe
porosia fetare e ketyre veprave. Ne kete teresi, me studimin e rrethanave
historike politike, veprat do te ndrigonin, si ata qe i kane shkruar, poashtu edhe
kohen kur jane krijuar, lidhshmerine tone fetare e kulturore ne shekujt
e meparshem. Njeriu nuk eshte qenje rasti, por edhe prodhim i te kaluares.

43

Kleri katolik ishte aktiv ne krijimin dhe ruajtjen e vlerave kultorore ne kohe
e kushte shume te veshtira. Si e spjegoni vakumin e kesaj gjallerie ne mes dy
lufterash?

- Periudha ne mes dy lufterash ne Kosove e Jugosllavi ishte e rrezikshme per
shqiptaret. S’duhet harruar se kjo eshte koha kur ndalohej shkrimi dhe botimet
shqipe. Njerezit kujtojne edhe kur shume kisha e biblioteka u bastisen e u dogjen
per t'u zhdukur gjurmet e lashtesise. Ne kete periudhe ra fli Shtjefen Gjeqovi per
punen e tij fetare e kulturore, per te mbrojtur shkrimin shqip. Ne kete periudhe,
poashtu tre prifterinj katolike, bejne nje memorandum me te cilin njohtonin
boten per krimet qe atehere po i bente qeveria. U tentua qe te behej nje asimilim
i elementit katolik e shqiptar qe ne ate kohe ishte bartes i tradites kulturore
shumeshekullore, dhe prandaj ishte i rrezikshem. Kerni pasur pagezime te
dhunshme ne patrikanen e Pejes eshte kjo periudha kur debohet arqipeshkvi
shqiptar nga Prizreni Llazer Mjeda, vellau i dom Ndre Mjedes.

Seminari dioqezan i Prizrenit ishte teresisht ne gjuhen serbokroate dhe kishte
kandidate nga Jugosllavia e shume pak shqiptare, sepse kandidatet duhej te
kishin te kryer shkollen fillore, e te tilla nuk kishte neper fshatra. Keto tregojne
per veshtiresite ne te cilat punonte kisha katolike. Megjithate, kemi dhene disa
martire prifterinj per populi. Kemi perballuar stuhi te rrezikshme si nga ana
fetare poashtu edhe ajo kombetare. Kisha katolike eshte munduar te beje ate
gka ka mundur, rezultatet jane modeste por, duhet pasur parasysh kontekstin
historik.

Shtjefen Gjegovi ishte nje nder ata qe ne kete kohe te veshtire plotesonte
zbrastesite kulturore ne mes dy lufterash, ne Kosove. Likuidimi i tij kundermon
ne vrasje tipike politike. A mund te na thuani dicka per kete?

- Vrasja e tij eshte me tipikja, qe pikerisht tregon se gfare qendrimi kishte
Jugosllavia ndaj shqiptareve.

At Shtjefni ne »Agimet e Gjytetnise« trajton gjuhen jo si te izoluar, por si
kulture, lidhmeri, si mjet komunikimi e afrimi te popullit. Ai fton te gjithe
shqiptaret te kene kenaqesi dhe dashuri ne te folur e shprehur ne gjuhen
ametare. Andaj, tendenca e tij ishte qe popullit t’i jipej kjo arme e rendesishme
per kulturen kombetare. Ai gjate punes se tij ne Has mundohet te ndikoje edhe
te vellezerit shqiptare muslimane. Pastaj, te beje hulumtime arkeologjike, te
mbledhe thesarin popullor etj, dhe ne kete nuk ishte i percaktuar vetem ne
elementin katolik.

Ne varrimin e tij muaren pjese shume prifterinj e populi dhe ne amzat e te
vdekurve ku eshte shenuar vrasja e tij mizore, qendron: i vrare per fe dhe atdhe-
qe njeherit eshte edhe definicioni me i bukur per veprimtarine e tij.

Edhe pas luftes vazhdoi nje bllokim i veprimtarise se kishes katolike. Ky
bllokim kishte karakter ideologjik...

- Bllokimi i kishes katolike vazhdoi edhe pas luftes. Pas Stepincit i čili
refuzoi formimin e nje kishe katolike nacionale ne Jugosllavi, siq deshironin
autoritetet komuniste, qe me kete kishen ta ndanin nga Roma dhe me lehte ta
shkaterronin. Ky qendrim kufizues vlente edhe per shqiptaret. Behet nacionali-
zimi i pasurise kishtare si ne Prizren - rezidenca ipeshkvore, Seminari dhe
shtepia e motrave, dhe vetem shkolla e dikurshme mbeti si shtepize e famullise
se Prizrenit. Nje pjese e madhe e klerit ishte persekutuar, denuar me procese te

44

montuara. Siq, e kemi rastin e nohur te Don Dede Ramajt, i denuar me 12 vjet
burg kinse ka kerkuar vrasjen e nje sekretari te Partise se nje fshati. Prifterinjte
katolike nuk kishin te drejte ne shkollimin publik, nuk kishin kurrefare sigurimi
shendetesor, penzional. Ata dhe besimtaret trajtoheshin si armiq te pushtetit.
Kjo krijoi nje lloj laramanizmi modern, nje hipokrizi-ngase njerezit di§ka tjeter
ndienin e tjeter deklaronin. Privatizimi i kishes kishte per qellim qe ta reduk-
tonte ate vetem ne qarqe familjare, ndersa publikisht kisha nuk kishte leternjof-
tim ekzistence. Me kete proces dukshem qe ngushtuar veprimtaria e kishes
katolike, si pamundesia ne veprimtari shoqerore, publike, bemirese, spitale,
shkolla e deri te mjetet e komumikimit masiv qe ishin prone e ideologjise
komuniste ateiste e luftarake ndaj te gjitha besimeve. Edhe fete e tjera kishin
keto probleme megjithese, disa iu pershtaten politikes se dites, por kisha
katolike s’deshi te jete sherbetore e saj. Nga kjo kisha katolike ka humbur shume
por, e ka ruajtur misionin shekullor ndaj vlerave, ndaj kombit etj.

Fenomeni boteror — N ena Tereze

Ndoshta do te ishte interesante per lexues qe tani te kalojme ne nje teme te
rendesishme - Nene Tereza, origjina e saj (Gonxhe Bojaxhiu) dhe fenomeni
boteror Nene Tereza...

- Nene Tereza apo Gonxhe Bojaxhiu i ka tri shtresa jetesore pa te cilat nuk
mund te kuptohet: origjina, tradita, gjuha, kultura dhe gjithe ajo §ka e perben
skeletin kombetar eshte teresisht shqipetare. Ajo eshte, sig thote emri i saj
Gonxhe, lule nga trungu i mo§em iliro-shqiptar, e ujitur me shume djerse, lot
e gjak. Ajo e permban koloritin e begatshem kulturor fetar shqiptar te ngritur ne
dimensione boterore. E lindur ne Shkup nga prinderit Kole Bojaxhiu dhe Drane
Bernaj. Babai ishte prizrenas, nena nga Novosella e Gjakoves. Familja Bojaxhiu
ka tradite tregetare patriotike, mbi te gjitha nje tradite bemirese. Ajo qysh ne
gjiun familjar ne Shkup qe edukuar ne kete tradite qe bazohet ne vlera thelbore
te kultures shqiptare, si: miresia, zemergjeresia, mikpritja, bujaria etj. Prej
moshes 12 deri ne ate 18 vjegare pati nje lufte te brendshme me thirrjen
rregulltare dhe pas shume luftrash e keshillimesh, ne gusht te vitit 1928 ne
shenjtoren e zonjes Cernagore u vendos per thirrjen rregulltare. Do te behej
misionare ne Indi, ku vepronin shume prifterinj misionare kroate te cilet flisnin
mbi gjendjen e mjere ne Kalkute. Ne dy revistat e atebotshme »Blagovijest« dhe
»Katoličke misije«, fara e miresise gjeti ne zemren virgjerore te Gonxhes toke te
plleshme. Me 26 shtator 1928 ajo u nis per ne Zagreb me nenen dhe motren
Agen, e pas nje jave ne Dablin, ku qendroi tre muaj per te mesuar gjuhen dhe
jeten rregulltare. Ne Kalkute arriti me 6 janar 1929. Pastaj me 23 maj 1929 filloi
»noviciati« (pergatitjen per jete rregulltare) qe e perfundoi me 1938. Deri me
1946 ishte »moter e Loretos«. Gjate ketyre viteve ishte infermiere, profesoreshe
e drejtoreshe ne disa shkolla ne Kalkute. Gjate kesaj kohe ka studijuar historine
dhe gjeografine per ta njohur te kaluaren e popullit ne Indi, per ta ndihmuar me
lehte. Ne vitin 1946 gjate udhetimit per ne Dargjeling e ndien thirrjen e dyte te
Zotit, thirrjen ne thirrje. Me kete porosi Ti duhet te dalesh prej kuvendit, per t i
sherbyer teresisht me te varferit nder te varfer. Ajo kete edhe e beri. Doli prej
Kuvendit dhe themeloi rregullin e ri- »Misionaret e Dashurise« te cilen e aprovoi

45

selia e shenjte me 1950. Me kete fillon periudha e trete, e Nenes Tereze si
misionare.

Ne fillim ajo dallohet me angazhimin e saj per tejkalimin e jetes ne kaste qe
e percillte jeten ne Indi mbi 3000 vite si dhe luften kunder gerbules qe sipas
besimit Indian zoti u dergonte njerezve si denim. Nene Tereza e para dhe
e vetmja arriti te fitoje kete lufte. Ate $ka s’mundi Gandi i famshem e beri Nena
jone Tereze. Pas vitit 1950 ajo u be fenomeni me i madh i miresise dhe
i dashurise dhe arriti t’i themeloje pese dege tjera.

Ne nje paraqitje tuajen te fundit keni paralajmeruar se Nena Tereze se
shpejti do te vizitoje bashkekombasit e saj ne Kosove...

- Eshte planifikuar vizita e saj ne fund te tetorit per te kremtuar sipas
deshires se saj: pajtimin e popullit shqipetar, lindjen e para 40 viteve te
»Misionareve te Dashurise« dhe 80 vjetorin e lindjes se saj, me nje program ne
Bistrazhin dhe ne Prishtine apo ne afersi, me nje program kulturoro- kombetar.

Kur jemi te nje Nene e famshme shqiptare ndoshta do te ishte mire te
nderlidhemi dhe te flisnim edhe per gruan, nenen, femren shqiptare. Per kete
jeni mjaft i thirrur, nder te tjerat kesaj geshtjeje i keni kushtuar disertacionin
tuaj.

- Roli i femres shqiptare gjate shekujve te fundit dukshem ka pesuar
ndikimin islamik turk. Ne kete menyre ka cunguar nje tradite shekullore qe s’ka
njohur diskriminim ne mes te gjinive. Gjate sundimit otoman gruaja pati rolin
e rojes se tradites ne gjiun familjar. Keshtu tek femra shqiptare ishte ndikimi me
i vogel i turqve se sa ne boten mashkullore, kjo verehet edhe ne traditen gojore,
kulturore, fetare e kombetare.

Ne botekuptimin shqiptar vlere themelore eshte jeta, prej zanafilles e deri ne
vdekje. Dhe e vetmja kultura shqiptare ne Europe, e pranon jeten ne teresi pa
kurrfare kushtesh, qe vjen ne shprehje me lindjen e femijeve dhe trajtimin
e bukur te pleqve dhe plakave. Kjo sublimohet edhe me ate fjalen u urte shqipe:
»Mjere ajo shtepi pa pleq e femije«.

Shembelltyra e Nenave shqiptare qe skishin kenaqesi tjeter pos ngritjen
e edukimin e femijeve, vjen ne shprehje edhe me Nenen Tereze, qe keto virtyte
i ngriti ne nivele boterore, e čila nder te tjera angazhohet kunder abortusit, per
te cilin ajo thote se me kete nena trajtohet si varr. Kesaj mund t’ i shtohet edhe
angazhimi i saj per kujdesin ndaj pleqve, lidhur me kete ajo thote: »Moskujdesi
dhe vetmia jane me te rrezikshme se kanceri.«

Ne kohen e fundit jeni mjaft aktiv ne pajtimin e gjaqeve. Si e spjegoni kete
aksion kaq te rendesishem e humanitar?

- Aksioni i pajtimit te gjaqeve eshte vepra me e mire e shqiptareve jo vetem
ne shekullin tone. U tejkalua botekuptimi i huaj i imponuar nga sundimtaret
e huaj, u krijua nje botekuptim tjeter ku gjakderdhja vellavrasese trajtohet si me
e zeza e jetes shqiptare e jo si »detyre e shenjte«. Ne pyetje eshte nje ndrrim
i madh e rrenjesor ku del ne shesh paqja dhe falja si trimeri e burreri, si
parakusht per te kontaktuar e jetuar me popuj te tjere ne Jugosllavi e Europe.
Me varren e hakmarrjes nuk mund te hyme ne Europen e qyteteruar.

Pajtimi i gjaqeve ne menyre publike u ndaiua, tani po vazhdon neper oda...

- Nje veper e tille e čila ishte per te mire dhe kunder askujt, nuk eshte dashur
te ndalohet. Kam qene ne pajtimet masive kudo ne Kosove, nuk kam degjuar

46

asnje fjale kunder te tjereve. Shqiptaret e kuptuan se duhet t’i kethehen vetes.

Kryesorja eshte qe pajtimet te vazhdojne ne gdo menyre e qe sivjet te kryhen
sipas deshires, siq e permendem te Nenes Tereze, si dhe te keshillit te pajtimit ne
krye me Anton £etten. Ne pajtime kam perjetuar gjerat me te thella, dhe mund
te them se gjithnje e me teper po dashurohem ne popullin tim shqiptar. Ne
momentet me te veshtira populli yne gjeti force per te flakur kete te zeze te
madhe.

»Te jemi ne anen e te vertetes dhe dashurise...«

Si e shihni demokratizimin e jetes ne Kosove, Jugosllavi?

- Ka shenja se edhe te ne ngadale po deperton fryma e demokracise. Kjo
verehet permes mjeteve te komunikimit masiv dhe veprimtarise se levizjeve
politike alternative. Sa me teper afrohet koha e demokratizimit aq me teper
dikush ndihet i pasigurt dhe nga kjo shpeshhere vepron pa koke. E ne pasiguri
e huti nuk mund te veprohet mire. Gjendemi ne kohe te veshtire me pergjegjesi,
kur vetem bashkarisht e vellezerisht mund te veprojme per te miren tone dhe te
tjereve. Parimi im jetesor eshte: Te miren mund ta bejme vetem bashkarisht, e te
keqen edhe vetem. Eshte koha kur duhet te mbledhim urtine shumeshekullore,
ku qdo fjale e gjest duhet te jene te matura e jo te shkaktuara nga kushtet politike
ditore.

Cfare do t’i keshillonit tjeter kosovaret?

— Te kene durim, miresi dhe dashuri dhe mbi te gjitha te veprojne per te mire
dhe se bashku te flakim cdo te keqe tek ne dhe tek te tjeret. Nje fjale e vjeter
latine thote: E verteta pa dashuri nuk vlene asgje.

Te jemi pra, ne anen e te vertetes dhe te dashurise.

Intervistoi: Ylber Hysa

P as dyzet e pese vjetesh

Bardh Isufi nga Novosela  e Pejes

permes valeve te Radio Prishtines

shpalon kujtimin e ndrydhur te tij

si shpetoinen batanij

flet per vrasjet mizore ne oborr te shkolles

per komandantin e partizaneve

»te urtin« Ilia Gjukiqin

ndoshta nga frika e atehereshme

sot ia harroi ndihmesin

strategun Tome Zhariqin.

JUSUF ZENUNAJ

Bardh

47

Gonxhe Bojaxhiu — Nena
Tereze Bojaxhiu

(Nje zemer per te gjithe)

onxhe Bojaxhiu, sot Nena Tereze, lindi ne Shkup me 27 gusht 1910 ne familje
shqiptare katolike nga prinderit Kole dhe Drane lind. Bernaj-Bojaxhiu. Ishte kjo
nje familje e njohur tregtare, ndertimtare, patriote, por mbi te gjitha bemirese,
me prejardhje nga Prizreni.

Gonxhja kater vi tet e para shkollore i kreu prane famullise se »Zemres se
Krishtit« ne Shkup, ne gjuhen shqipe, kurse vitet tjera dhe gjimnazin ne shkollen
shteterore, ne gjuhen serbishte.

Qysh nga mosha 12 vje§are kishte deshire dhe prirje per jeten rregulltare, per te
cilen perfundimisht u vendos ne vitin 1928, pas shume lutjesh, keshillimesh dhe
meditimesh. Kishte vendosur te behej moter misionare ne rregullin e »Motrave
te Loretos« te cilat kishin disa dege edhe ne misione, ne Kalkute, ku vite me
radhe punonin edhe misionaret jezuite kroate. Nepermjet tyre edhe kishte

48

lexuar dhe degjuar shume per keto vende tejet te varfera, sidomos nepermes dy
revistave katolike misionare: »Blagovijest«, qe botohej ne Shkup, dhe »Katoli¬
ške misije«, ne Zagreb.

Per misione u nis me 17 shtator 1928. Ne Kalkute arriti, pas disa muajve
pergatitjeje ne Rathfarnharm, afer Dublinit, me 6 janar 1929. Noviciatin e filloi
me 23 maj 1929, kurse kushtet e perjetshme rregulltare i beri me 24 maj 1938. Se
pari ka punuar si infermiere, me vone si mesuese, profesoreshe dhe drejtoreshe
e shkollave te mesme ne Kalkute: St. Mary-High School, e me vone edhe St.
Teresa’s, afro 20 vjet, ku pati rast per se afermi te njoftohet me mjerimin
e popullates. Ne nderkohe kishte studjuar dhe diplomuar ne Universitetin
e Kalkutes historine dhe gjeografine, per ta njohur sa me mire »atdhun e dyte«,
Indine, si thote ajo.

Ne vitin 1946 vendosi ta braktise bashkesine e »Motrave te Loretos« per t’iu
kushtuar teresisht »te varferve nder me te varfer«. Me 7 tetor 1950 mori lejen
prej Vatikanit per themelimin e rregullit te ri regulltar misionar »Misionaret
e dashurise«. Gjate ketyre 40 vjetve jete dhe flijimi, sherbimi me kujdes dhe me
dashuri, ajo luftoi kunder shume dukurive negative, si p. sh. urise, varferise,
papastertise, semundjeve te llojllojshme, ne vecanti kunder dy varreve shumes-
hekullore te Indise: dasive ne Kaste dhe gerbules.

Ne vitin 1952 hapi strehimoren e pare per njerez buze vdekjes »Nirmal Hriday«;
ne vitin 1955 qendren e pare per femije te padeshiruar, te debuar, te semure dhe
bonjake; me 1957 qendren e pare per te gerbulur; me 1958 strehimoren me te
madhe ne Kalkute »Prem Dan« per njerez te debuar nga te gjithe, e keshtu me
radhe, deri te »Qendra per te semure nga Sida» (1986).

Per keto dhe shume veprimtari tjera bemirese dhe humanitare Nena Tereze mori
shume shperblime kombetare dhe nderkombetare, deri te »Shperblimi Nobel
per paqe« (1979), »Medalje e lirise« (1985), shperblimi me i larte amerikan,
»Medalja e paqes« (1986), shperblimi me i larte sovjetik.

Nena Tereze Bojaxhiu perpos »Misionareve te dashurise« ka themeluar edhe
keto bashkesi apo dege rregulltare: »Vellezerit misionaret e dashurise« (1963),
Organizaten nderkombetare dhe nderkonfesionale »Bashkepunetoret e Nene
Terezes« (1969), »Misionaret e dashurise - dega kontemplative (1976) dhe
rregullin prifteror »Vellezerit e Fjales« (1977).

Nena Tereze sot ka me se 3000 motra »Misionare te dashurise« me 423 shtepi,
kuvende, me se 600 te reja qe pergatiten per jeten rregulltare, me prejardhje nga
92 shtete dhe veprojne pothuaj anembane botes.

Per Nenen Tereze jane botuar me se 50 libra ne shume gjuhe boterore, jane bere
disa filma artistike dhe shume dokumentare. Ajo padyshim esthe personaliteti
me i dalluar i diteve tona.

Nena Tereze thote: »Vuajtja eshte e paskaj, por edhe dashuria... Pa dashuri
dhe flijim jeta s’ka kuptim ,.. Semundja me e madhe ne bote s’eshte kanceri, por
debimi i njeriut, vetmia, mungesa e dashurise... S'mund ta duam Zotin dhe
njeriun e mos te bejme asgje per zbutjen e vuajtjeve njerezore...«

49

IIAVE SHALA

N

Femijeria e vrare

e syte e tij agimet i buzeqeshin ardhmerise
Boten e shikon mes dygishtrinjve te ngritur
Boten e helmetave te akullta
Sy me sy me syrin e pushkes
Balle per balle me fytyren e vdekjes
Me dygishta te ngritur i ben sfide tanksit
Mes gishtrinjve pritet gjuha e dhunes
Femijeria plaket brenda dy sekondave
Pertej dy gishtrinjve te ngritur
Vdekja merr udhe

Kalon shenjestren e pare V-ne e hekurt
Kalon shenjestren e dyte V-ne e akullte
Pjelle e tytes nxjerr zjarr nga goja
Si kafshe parahistorike

I afrohet shenjestres se trete V-se se gishtrinjve

Mberrin cakun: shikimin e femijes

Nje krisme vrau nje gerdhe kengesh

E kenga mori dhene

Nje plumb vrau nje femijeri

E femiju u burrerua

Pse vrate Urine ne syte e ketij femije

Ajo nuk shtrihej pertej kufijve te enderre se tij

Pertej kufijve njerezor

As me plumb s’mund te hysh brenda ketij kufiri
As me helm s’mund ta mbysesh lirine
Qe shtrihet ne enderra femijesh
Keto enderra jane te medha sa gjithe bota
E boten s'mund ta vrasesh, vrases imallkuar
Do te te verboje flaka e qirinjve
Do ta thyesh qafen gureve te varreve
Do te te perbijne vdekjet qe mbolle
S’eshte bota sig e sheh ti sa vrima e tytes.

50

HISTORI /
ZGODOVINA

Mr. UKSHIN HOTI

Viti ’81 dhe proceset
e demokracise

K oheve te fundit, ne Kosove, duket se dominojne dy parolla: ajo mbi demokracine
dhe ajo mbi Evropen. Me demokraci mendohet te arrihet ne Evrope, ndersa me
Evrope mendohet te kihet demokraci /zhvillim). Duket se, qe moti, eshte bere
imperativ precizimi i permbajtjes se tyre dhe spjegimi me i hollesishem i raportit
te tyre me ngjarjet ne Kosove dhe me synimet e saj. Per kete shkak, neqoftese,
ne pjesen e pare te letres se drejtuar, Redaksise se revistes Beogradase
»Intervju«, tentimi i argumentimit teorik, nga aspekti i vetedijes, sado pak, i ka
vene ne dyshim paragjykimet mbi ate se ngjarjet dhe kerkesat e vitit 1981,
inspiroheshin eksluzivisht nga RSP e Shqiperise; neqoftese teksti i diskutimit nga
viti 1981 ne Fakultetin Filozofik te Universitetit te Kosoves ne Prishtine, ngjarjet
e atij viti i ka vene ne kontekst te levizjes boterore konvulzive autonomiste,
kurse vete kerkesen kryesore - per Republike, ne kontekst te synimeve natyrale
per zhvillimin e metejshem te Kosoves, atehere, duket e udhes dhe e drejte te
konstatohet se: Kosova nuk mund te stoliset me nje demokraci te importuar nga
jashte; se asaj demokracia nuk i duhet per t’u stolisur (se edhe ashtu eshte
e bukur), e as per te vallezuar. Do t’i duhet, natyrisht, edhe per keto, por jo
vetem per keto, sepse atehere veshtire qe do te arrinte ne Evrope. Me fjale te
tjera, Kosova nuk mund te arrije ne Evrope, pa nje demokraci autentike, te
vetelindur te saj. Pikerisht, per kete shkak, kjo pjese e analizes (pjesa e Il-te),
tenton te koncentrohet ne geshtjet qe kane te bejne me raportin midis ngjarjeve
te ketij viti dhe proceseve te demokratizimit te jetes politike ne Kosove. Pa kete,
nocionet »demokraci« dhe »Evrope«, nuk mund te kuptohen drejt, nuk mund te
kene permbajtje adekuate. Vetem duke i vene ne relacion me ngjarjet e vtiti
1981, me te tere kontinuitetin e ndodhive te viteve ’80-ta, mund te arrihet gjer te
percaktimi i drejte, jo vetem i permbajtjes se tyre, por edhe i synimeve te
metejshme te proceseve te tanishme e te djeshme, si edhe i lidhmerise se tyre me
ato procese te demokratizimit qe e synojne nje Evrope te perbashket per te
gjithe popujt e saj (qe do te jete teme e pjeses se Ill-te te kesaj analize). Nga ky
aspekt, duket se viti 1981 eshte nyja, zberthimi i se cileš, e mundeson levizjen
e drejte te gjerave dhe te proceseve. Natyrisht, ato mund te levizin edhe pa

51

zberthimin e kesaj nyjeje. Dhe, ne histori, rendom, vete historia i ka zgjidhur
nyjet e ngjajshme, ve^se qmimi, poashtu, rendom, ka qene tejet i larte. Eshte
paguar me lajthitje, me ngecje dhe me tragjedi, here-here, fare te panevojshme,
dhe here-here teper te ekzagjeruara. Nderkaq, ndonjehere, teresisht e kane
nderruar kahjen e zhvillimit te tyre, ne menyre qe, pastaj, historiane te zot, jane
detyruar te merren me vleresimin e asaj se qfare do te kishte qene me mire - te
mos ishte bere ai nderrim i kahjes, apo se eshte bere? Dhe historia ne kete pike,
doemos, se do te ishte shnderruar ne filozofi dhe filozofia, doemos, se do te
dergonte ne perseritjen e proceseve te njejta, me permbajtje te ngjashme, por,
gjithsesi, me cmimin adekuat edhe per kohen, edhe per energjine e shpenzuar,
materiale dhe shpirterore.

Dhe, qellimi i ketij shqyrtimi nuk eshte ta ndryshoje historine. Po te mendohej
nje gje e tille, do te ishte nje prepotence e pa degjuar dhe e papare. Mirepo,
megjithe modestine e domosdoshme, nuk mund te mohohet se kjo analize
e synon kontributin e autorit ne zhvillimin e metejshem te proceseve. Neqotese,
ato procese, pa dashjen e tij, e kane perfshire perpara, e kane ndrydhe dhe
e kane zhveshur nga subjektiviteti ne shoqeri, tani eshte rendi qe proceset te
kene veshe per subjektin dhe ta braktisin verbesine e spontanitetit. Me nje fjale,
eshte rendi te pranojne edhe kritiken, edhe kontributin qellimmire te subjekteve
qellimmire.

Kritike te tjere, subjekte te tjere te ndrydhur, e te pa ndrydhur, natyrish, se do te
pyeten me te drejte - perse pikerisht viti 1981? Perše ndonje vit tjeter, p. sh. viti
1968, apo ndonje vit i mehershem, te mos ishte, nyja pa zberthimin e se ciles nuk
do te eceje perpara? Dhe pergjigjja mund te duket arrogante, por, ne esence,
e sakte, sepse vitet tjera nuk e ndryshuan historine. Te tera vitet i ndihmuan
zhvillimit te historise. Do te thoshim - te tera, vitet e tjera i ndihmuan
akumulimit te proceseve, rritjes se kuantitetit, por kercimin kualitative, vete
shnderrimin e kuantiteetit ne kualitet, e beri vetem viti 1981. Jo se ishte vit
mrrekulliberes (kishte di? edhe nga kjo), por sepse ate vit ishin pjekur te tera
kushtet, ishin akumuluar te tera proceset, ishin arritur te tera nivelet per
shnderrimin kuantitetit ne kualitet dhe, rastesisht, i ndrydhi subjektet qe nuk
deshen te pajtoheshin me ndrydhjen. Po te ishin pajtuar me ndrydhjen - viti
1981 - do te kalonte sikurse edhe vitet e tjera.

Viti ’81 — »KontrarevoJucioni«

Rreth ngjarjeve te ketij viti (’81), ekziston vleresimi zyrtar se ato ishin tentim
kontrarevolucioni dhe ekziston koha e čila, tanime, e tejkalon nje vleresim te
ketille. Mirepo, problemi qendron pikerisht ketu: tejkalimi i nje vleresimi te tille
politike me vete zhvillimin e ngjarjeve ne kohe dhe ne hapesire nuk eshte njesoi
me tejkalimin e tille te vleresimit ne mbeshtetje te argumenteve kritike. E para,
objektivisht, do te thote ngadalesimi i proceseve; shpenzim i panevojshem
i energjise materiale e shpirterore, dhe, mjegullim, zhdavaritje e qellimeve per
realizimin e te cilave, zhvillohen proceset. E dyta e ben te kunderten: i shpejton
proceset; i kristalizon qe!limet dhe i hap rruge zhvillimit te proceseve pozitive
shoqerore. Nderkaq, lajthitja, zvarritja apo devijimi i proceseve, rendom, nuk
ngjan per shkaqe spontane, ndonese, edhe kjo nuk mund te perjashtohet, por,
per te arritur ndonje qellim te caktuar, te arsyeshem shoqeror. Dhe, arsyeshme-

52

rine e qellimeve te ketilla e percaktojne subjektet vendimtar te proceseve, por
legjitimitetin e tyre historik nuk e percaktojne ato, veg arsyeshmeria historike
e qellimit - idealit, dmth. e qellimit final qe e synon tendenca historike
e zhviilimit te proceseve. £do proces qe nuk eshte ne harmoni me kete tendence,
mund te arsyetohet ne menyra te ndryshme, mund te kete legjitimitet afatshkur-
ter politike, por nuk mund te kete legjitimitet historik, e as ta pretendoje ate. Per
kete shkak, eshte i nevojshem shqyrtimi i ngjarjeve te viti 1981 ne kontekst te
definimit te kontrarevolucionit.

Vete fjala »kontrarevolucion« definohet ne menyra te ndryshme, varesisht nga
tema e shqyrtimit, por definicionet e ndryshme nuk mund ta injorojne permbajt-
jen e ketij nocioni, te perfshire ne Enciklopedine Politike. Aty, ajo definohet si:
»akcion i organizuar politik i drejtuar kunder sistemit shoqeror te krijuar me
revolucion, kunder fryteve revolucionare, kunder forcave dhe raporteve sho-
qerore qe synoin transformimin revolucionar te shoqerise. Si dukuri shoqerore
e kundert me revolucionin, kontrarevolucioni shenon ndryshimin kualitatve te
nje gjendje shoqerore ose sistemi ne drejtim te restaurimit te raporteve te
metejshme te lekundura dhe te menjanuara politike dhe te prodhimit« (»Politi-
eka Enciklopedija, Savremena Administracija, Bd., 1975, f. 476). Spjegimi
i vleresimit te kontrarevolucionit ne Kosove, me vone, eshte plotesuar me
botime te veganta mbi problemin e Kosoves. Nga ana (jeter, shtypi me shkrime
te vazhdueshme polemizonte njeanshem me kerkesen dominante te ngjarjeve te
viti 1981. Esencialisht, me nje gjimnastike te vegante mentale, provohej te
argumentohej:

1. se kishte ngjare tentim kontrarevolucioni dhe

2. se kerkesat dominante te atij viti e synonin permbysjen e rendite shoqeror.
Per te argumentuar tezen e pare theksohej se ngjarjet e atij viti kishin qene te
organizuara. Varesisht nga kendveshtrimi, por me teper nga orientimi ideologjik
i autorit, theksohej se ato i kishte inicuar Beogradi, gjegjesisht Tirana, por
gjithmone permes forcave pro — rankoviqiste, pro - informbiroiste, prostalini-
ste, pro - marxiste-leniniste, etj., te Prishtines, dmth. te Kosoves. Pjesemarrja
e konsiderueshme e te rinjeve ne ato ngjarje relativizohej, qellimisht, ose edhe
minimizohej, ndersa vete kryesit e veprave te inkriminuara, ne menyre te
ndryshme, denigroheshin. Jepnin shenime se gjate pjeses me te madhe te viteve
’80-ta ishin zbuluar nente (9( organizata bukur si te medha dhe 93 grupe ilegale
qe kishin marre pjese te drejtperdrejte ne kontrarevolucion (»NIN, nr. 2054, 13
maj 1990). Spekulohej me mundesine e shperthimit te kryengritjes se armatosur
dhe me mundesine e ekzistimit te Qendres se Kontrarevolucionit.

Ne kete tekst dhe ne momentin e tanishem nuk eshte e mundur te shqyrtohet as
niveli organizativ, e as karakteri i organizimit te organizatave dhe te grupeve te
permendura ilegale. Kete duhet ta bejne ata qe i kane keto shenime dhe atehere
kur do te jete e mundur qe me to te dispunojne edhe te tjeret. Mirepo, eshte
e mundur dhe bile e nevojshme qe qysh tani, ne mbeshtetje te nevojes dhe te
pershtypjeve personele, te jepet mendimi se i pergjigjej apo jo karakteri i organi¬
zimit dhe niveli organizativ i tyre permbajtjes se definuar te kontrarevolucionit?
Neqoftese, organizimi (forma) merret e ndare nga permbajtja (aktoret dhe
qellimi), qe, rendom, fillonte nga 3-shet (2+1, dmth. dy veta qe nuk dinin mbi
njeri tjetrin dhe njeri qe dinte mbi dy te tjeret), dhe kjo pastaj rritej me
progresion gjeometrik ne 10-she (3x3+  1), ne 100 (9,9 + 1), ne 1000 (9,9 + 1),

53

atehere eshte e qarte se kjo menyre e organizimit mund t’i pergjigjej qdo qellimi,
pra, edhe revolucionit, e jo vetem kontrarevolucionit. Nga kjo rezulton se eshte
pune e kote dhe boshe te merresh me ndarjen e formes nga permbajtja. Me fjale
te tjera, theksimi i nente (9) organizateve pak si me te medha dhe i 93 grupeve
ilegale, vetvetiu, nuk e argumentonte tezen mbi ekzistimin e tentimit kontrare-
volucionar, e as te kontrarevolucionit. Ashtu mund te argumentohej edhe
ekzistimi i te kundertes se kontrarevolucionit, dmth. i revolucionit. Meqe keto
dy nocione e perjashtojne njera-tjetren, shket se argumenti eshte i pavlershem,
sepse me premisen e njejte nxjerreshin dy konkludime te kunderta qe e asgjeso-
nin njera-tjetren. Neqoftese, kesaj i shtohet edhe fakti se nuk u argumentua
ekzistimi i qendres se kontrarevolucionit del se argumenti i theksuar nuk eshte
kurrfare argumenti.

Megjithate, nje kohe bukur te gjate u aludua ne Qendren per nxjerrjen e vendi-
meve politike ne Kosove si Oender te kontrarevolucionit. Dhe, meqe qendra
e tille ne Kosove ishte pjeseperberese e qendrave te tjera ne vend dhe e Qendres
se vendit ne teresi dhe me larg, atehere, delte se kontrarevolucioni ne Kosove
ishte pjese perberese, hallke nisese e nje kontrarevolucioni te teresishem te
vendit ne pergjithesi, bile edhe e te tere Evropes Lindore. Pavaresisht nga ajo se
ne pjesen e pare te tekstit derguar revistes »Intervju« e theksoja se nuk ma
merrte mendja se mund te identifikohej Qendra per nxjerrjen e vendimeve
politike me Oendren e Kontrarevolucionit ne Kosove dhe pavaresisht nga ajo se
tani gati teresisht jam i sigurte per kete, kjo, gjithmone do te varet nga ajo se
gfare, ne te vertete, synohej me zhvillimin e ngjarjeve: restaurimi i raporteve te
menjanuara e te lekundura politike apo krijimi raporteve te reja?

Duke u nisur nga pika e njejte, tani eshte e qarte se, forca te ndryshme
revanshiste dhe antikomuniste e presin restaurimin e raporteve te vjetra, kthimin
e fuqise se humbur gjate luftes, sherimin e komplekseve te vjetra, dhe, shfreni-
min e pasioneve te ndrydhura me vite. Bile per kete »feste« te tyre te perg-
jakshme, ato i mprehin thikat, kamat dhe jataganet. Ato e marrin si te kryer
kthimin e tyre ne pushtet dhe hakmarrjen e tyre te madhe. Komunizmi per to
eshte mundur ne saje te kredive dhe mendjes dinake te kapitalit te madh.
Meqenese, kurrnjehere nuk kane qene ne gjendje te krijojne vlera te reja por
vetem t’i imitojne vlerat e huaja, t’ua vjedhin kreatoreve per qellimet e tyre te
papastra, ato tani jane te gatshme t’i sherbejne (gjithmone e benin vetem kete),
qellimeve te erreta te forca ve te »koherave te perhimta«, te mezokoherave. Ato
megjithate, e harrojne nje gje te vogel, por te rendesishme: se bartesite e ngjar¬
jeve te viti ’81 nuk ishin kontrarevolucionar, e as te manipuluar nga at, apo ciles
do force tjeter te mezokoherave. Mirepo, te keto ceshtje do te kthehemi me
vone ne kete tekst dhe ne tekstet e ardhshme. Tani eshte me rendesi te theksohet
se, meqe forma nuk mund te analizohet pavaresisht nga permbajtje e saj,
atehere, del se ngjarjet e vtiti ’81 nuk mund te analizohen as pavaresisht nga
subjektet e tyre, e as pavaresisht nga qellimi, ideali i tyre.

Kerkesat e parashtruara — »Kontrarevolucioni«

Per hire te thjeshtimit te gjerave, tani do te merremi me shqyrtimin e relacionit
midis qellimit - final, kerkesat kryesore te ngjarjeve dhe te barteseve te tyre
— per konstituimin e Kosoves ne Republike dhe vleresimit te saj si kontrarevolu-
cionare. Ndonese, me te nuk synohej as shkeputja nga Jugosllavia, e as perm-

54

bysje e raporteve shoqerore ne Jugosllavi, prapeseprape u theksuan keto spje-
gime:

1. se Republika e tille do ta shfytezonte te drejten per vetevendosje dhe do t'i
bashkangjitej Shqiperise. Ne kete menyre do te cenohej integriteti teritorial
i Jugosllavise;

2. se ajo e provokonte luften qytetare dhe hipotetikisht - permbysjen e rendite
shoqeror te Jugosllavise; dhe

3. se ajo, ne esence, e provokonte revidimin e kufijve ne Ballkan dhe me gjer, ne
Evrope.

Perveg qe operohej me hipoteza dhe nocione hipotetike, qe te tri argumentet
nuk kane ndonje lidhje direkte, te drejtperdrejte, me kontrarevolucionin. Nga
definicioni i theksuar i kontrarevolucionit eshte e qarte se kerkesa per Republike
mund te vehej ne lidhje direkte me kontrarevolucionin vetem poqese me te
synohej restaurimi i raporteve te kunderta me revolucionin, te atyre raporteve te
cilat dikur i kishte permbysur akti revolucionar i forcave revolucionare te vendit
ne teresi. Kontestimi i kesaj kerkese, me fjale te tjera, nuk vehej ne relacion me
karakterin e sistemit eventual qe synohej (realizimi i barazise se plote brenda
sistemit te permisuar, tani brenda raporteve te reja qe dalin nga fryma e kohes),
por vetem ne konsekuencat eventuale qe mund te rezultonin nga kundervenia
e forcave te tjera. Keto forca te tjera, perseri, supozoheshin si revolucionare,
pasi qe nuk ishte e logjikshme qe forcat kontrarevolucionare t’i kunderveheshin
qellimeve kontrarevolucionare. Forcat revolucionare ne kete pike duket se
e ruanin njeren nga frytet e revolucionit - rregullimin federativ te vendit dhe
poziten ekzistuese te repulikave dhe te krahinave te percaktuar me kushtetute.
Dukej, sepse rendi i vendosur kushtetues qe ne start, nuk ishte treguar i suksess-
hem: ne fillim ishte nisur nga huazimi jo kritike i konceptit leninist mbi
nivelizimin e zhvillimit te gjithembarshem te kombeve the shqiptaret si me pak te
zhvilluar, i kishte vene nen mbikqyrjen (brenda) e RS te Serbise, ne menyre qe
me vone, me kushtetuten e vitit 1974, t’ua siguronte nje pozite dubioze (edhe
brenda Serbise edhe element konstitutiv i Federates). Megjithe fisnikerine e vet,
Lenini, nuk kishte mundur, as per te gjalle te vetin, e as te tjeret me pastaj, qe ne
federaten sovjetike, te rregulluar ne mbeshtetje te konceptit mbi nivelet e dhena
te zhvillimit te kombeve (e čila ne te vertete i reflektonte perpjekjet e fancezeve
dhe te anglosaksoneve per inkorporimin e kolonive te veta ne sistemet e tyre
politike), ta suprimonte veprimin e ligjit mbi zhvillimin e pabarabarte ekonomik.
Nderkaq, ky i »perjetesonte« nivelet e tilla, sepse zhvillimi i kombit me pak te
zhvilluar gjithmone ngecte prapa zhvillimit te kombeve me te zhvilluara (ndonje-
here edhe per disa here) dhe keshtu, ndonese zhvillohej edhe kombi me pak
i zhvilluar, diferenca me kombet me te zhvilluara, thellohej gjithnje e me teper.
Per kete shkak, zhvillimi i kombeve me pak te zhvilluara i perngjante zhvillimit
ne moszhvillim. Pasardhesite e tij nuk e pane te udhes, ose nuk munde (qe eshte
njesoi), t’ia pershtatnin rregullimin e vendit nevojave reale te rrites se kombeve.
Andaj, poqese, rregullimi i vendosur federativ i Sovjeteve, ne fillim, i ndihmoi
zhvillimit te kombeve me pak te zhvilluara, me vone, duket se u shnderrua ne
pengese te rritjes se tyre te metejme. Ne vitet e ’60-ta, kete problem, francezet
dhe anglosaksonet e zgjidhen me kercim kvalitativ, duke u pajtuar me pavaresi-
min e kolonive te veta, por gjithashtu, duke e ruajtur poziten e vet te privilegjuar
permes raporteve neokoloniale. Zhvillimi gjithnje e me i madh i shkences,

55

i teknikes dhe i teknologjise dhe ngecja e vendeve ne zhvillim e redukton gjithnje
e me teper nevojen e perdorimit te dhunes fizike per ruajtjen e ketyre raporteve.
Ne kete menyre, opcionet e pavaresise politike, ne dukje rriten, ndonese,
realisht, mund te kene edhe kahje te kunderte. Mirepo, eshte me rendesi se
motropolet e dikurshme, por edhe kolonit e tyre, e hoqen nga rendi i dites
aspektin shpirteror te ceshtjes. Problemi i zhvillimit te vendeve ne zhvillim
u shnderrua ne geshtje te forcave te tyre te brendshme dhe te aftesise se tyre
vetanake per t’u gjetur ne raportet e botes se jashtme. Nderkaq, te Sovjetet, ky
problem ndodhet ne zgjedhje e siper, sikunder edhe te ne, por dallimi qenesor
qendron ne faktin se zgjidhja e tij, edhe te ne, e edhe te Sovjetiket, u inspirua me
nevojen e zhvillimit te gjithembarshem, pra te nevojes qe te zhvilloheshin edhe
vete — kombet me te zhvilluara, e jo vetem ato ne zhvillim.

Nga ky aspekt, zberthimi i ketij problemi nuk eshte me rendesi vetem per
kombet me pak te zhvilluara, por ka rendesi te jashtezakonshme, ne radhe te
pare, per vete kombet me te zhvilluara brenda rregullimeve te dhena federale.
Dhe, pikerisht edhe per kete shkak, ngjarjet e vitit ’81, duke kerkuar suprimimin
e dubiozitetit te pozites se Kosoves brenda Federates Jugosllave, ne te vertete,
e kerkonin suprimimin e pengesave per lirimin e hovit kreativ te forcave
prodhuese. Zberthimi i problemit ne dem te krahinave (ndryshimet kushtetuese
ne favor te Serbise), nuk ka asgje te perbashket me lirimin e forcave kreative te
Serbise. Ato njesoi u »lidhen« edhe me teper, pikerisht sikurse ato ne Kosove.
Per kete shkak, ne qofte se pajtohemi se zhvillimi eshte nevoje imperative per te
dy palet; neqoftese, poashtu, pajtohemi se forcat kreative te njemendeta jane
bartese te verteta te zhvillimit te gdo kombi, veq  e veq, dhe te shoqerise ne
pergjithesi; dhe, neqoftese, pajtohemi (e doemos duhet te pajtohemi), se pozita
e gjertanishme kushtetuese e Kosoves, qe moti, u shnderrua ne pengese te hovit
te forcave kreative, jo vetem te shqiptareve, atehere, doemos duhet te pajtohemi
se kerkesat dominante e vitit 1981 per konstituimin e Kosoves si Republike, nuk
kishte asgje te perbashket me kontrarevolucionin.

Ndryshimi tjeter thelbesor ne zgjidhjen e problemit te zhvillimit, qofte ne raport
me anglosaksonet, qofte me Sovjetet, ka te beje me nivelin historik te zhvillimit
global te kombeve ne fjale. Shqiptaret dhe serbet jane kombe, te cilet, perafer-
sisht, nuk kane patur diferenca te medha as ne nivelin e zhvillimit te tyre global,
as ne numer te popullsise (i takojne kategorise se kombeve relativisht te vogla);
nuk kane patur religjion te vetin (orthodoksiszmi u lind ne Bizant, katolicizmi ne
Rome, nderkaq, islamizmin e eksportuan Otomamet). Andaj, nuk kane patur
mundesi (pa marre parasysh perpjekjet e vona te serbeve), qe ate ta shnderrojne
ne instrument te ekspanzoinit, sikur kombet e tjera te medha. Historikisht,
pozita e tyre, ne dukje, pak me e privilegjuar ne raport me njeri-tjetrin ishte,
gjithmone, rezultat i prezences se interesave te huaja (Otomanet- Ruset; Gjer-
manet-Francezet, etj.), e jo i rrites se shpejtuar autentike te njerit ndaj tjetrit.
Kane mundur t’i huazojne njeri tjetrit edhe kulturen edhe religjionin, por nuk
kane mundur as ta krishtenizojne njeri tjetrin, e as ta modernizojne, pa marre
parasysh bindjet e Pashiqit qe ia thoshte Hartwig-ut, ne prag te luftrave
Ballkanike. Per kete shkak, marredheniet midis shqiptareve dhe serbeve, gjegje-
sisht, raportet midis tyre nuk mund te jene raporte te hierarkise, por te barazise
se plote; jo raporte te perbuzjes, por te respektit te plote reciprok te identitetit te
tyre. Hapesira, te dy paleve u dikton raporte te miqesise, por miqesia nuk
qendron neqoftese nuk mbeshtetet ne barazine e plote dhe ne respektimin e te

56

drejtes se secilit per tu zhvilluar adekuat me mundesite e lira ne bashkesine me te
gjere. Per kete shkak, kerkesa per tu konstituar ne Republike, historikisht do te
thote venje e raporteve kvalitativisht te reja, evitimi i ndikimeve negative te
huaja dhe shperthim i energjise se re kreative per te dy popujt. Dhe, jo nuk
mund te kete asgje te perbashket me kontrarevolucionin.

Vazhdimi i procesit qe e synonte realizimin e barazise se plote te shqiptareve,
por edhe zhvillimi i procesit te demokratizimit ne Evrope, me kohe, e zhvlere-
suan nje vleresim te tille mbi ngjarjet e vitit 1981 si kontrarevolucionare. Ky
vleresim, tanime as qe theksohet, por kundervenja kesaj kerkese, me vone,
u mbeshtet ne kalkulimet e karakterit politik dhe strategjik mbi rrezikimin
eventual te kartes politike te Evropes: »Menjehere pas demostratave masive te
shovenisteve dhe te seperatisteve shqiptare me vitin 1968 (te cilat, gje qe eshte
karakteristike, nuk kane kurrfare lidhje as me natyren e as me kuptimin
e kontestacionit boteror dhe jugosllav nga viti ’68), e sidomos me vitin 1981, kur
haptas u shpreh kerkesa »Kosova- Republike«, ishte e qarte se Serbia dhe
Jugosllavia ballafaqohen me strategjine e drejtuar ne prekomponimin dhe
dokomponimin e Serbise, te Jugosllavise dhe te Ballkanit, e me kete edhe te
Evropes. Fjala eshte per tentimin qe te behet revidimi i kufijve te Evropes, gje
qe behet edhe me evidente, po te kihet parasysh se Shqiperia nuk e ka
nenshkruar dokumentin perfundimtar te Elelsinkut me te cilin shtetet nenshkru-
ese e garantojne pandryshueshmerine e kufijve te Evropes pas Luftes se Il-te
Boterore (»NIN«, nr. 2054, 13 maj 1990).

Rasti ka dashur qe si anetar i Keshillit Universitar te Lidhjes se Studenteve te
Universitetit te Zagrebit dhe Kryetar i Komisionit Nderkombetar te ketij
Keshilli, te ndodhesha ne balle te demostratave masive te studenteve dhe te
qytetareve te Zagrebit, kunder prezences ushtarake te amerikaneve ne Vjetnam
(viti 1968). Poashtu, rasti ka dashur qe dig pas ngjarjeve te Maj-Qershorit te
Parisit te po atij viti (1968) te ndodhesha ne Bruxelles, Belgjike, ne bisedime me
studentet dhe te rijnte e vendeve Frankofone. »Rilindja« ne Prishtine, ate vit
e pat botuar nje veshtrim timin per kuptimin kontestiv te ketyre ngjarjeve ne
Evrope, dhe, ndonese nuk dija asgje per ato qe, ne nderkohe, kishin ngjare ne
Prishtine dhe ne qytetet e tjera te Kosoves, prapeseprape, mendoj se te konte-
stohet kuptimi i kontestacionit boteror dhe jugosllav i ketyre ngjarjeve (te vitit
1968) ne Prishtine eshte njesoi e pakuptimte si edhe te kontestohet karakteri
i njejte i ngjarjeve te viti 1981 ne Kosove.

Nga ana e tjeter, procesi i bashkimit te dy Gjermanive; deklarimi i republikave
baltike per pavaresim nga BRSS, tani edhe i Moldavise, tregojne qarte se fjala
eshte per procese me te thella te lidhura me krijimin e nje Evrope te perbashket
per te gjithe popujt e saj. Eshte gati evidente se perpjekjet jane duke u zhvilluar
ne drejtim te ruajtjes se teresive teritoriale dhe te mosndryshinreve te medha te
kartes politike dhe strategjike te Evropes. Kerkesat e vitit 1981 ne Kosove nuk
e synoin ndryshimin e kartes politike te Evropes, veq evitimin e potencialitetit te
krizave ne Ballkan dhe ne Evrope dhe stabilizimin e paqes ne mbeshtetjen te
bazave me te forta. Andaj, argumenti mbi ndryshimin e kufijve te Evropes, ose
mbi mosnenshkrimin e dokumentit perfundimtar te Helsinkut, ne kete kontest,
eshte dubioze dhe i paqendrueshem.

57

Fundamenti ’Marxist-Leninist’ — »Indoktrinimi«

Vleresimi hipotetik mbi bashkangjitjen e Kosoves se konstituar si Republike, me
RSP te Shqiperise, mbeshtetej, pikerisht mbi cilesimin e barteseve te ngjarjeve te
atij viti dhe te viteve te mevonshme, si te indoktrinuar nga Shqiperia. Te dhenat
e permendura qe kane te bejne me zbulimin e organizatave, te grupeve ilegale
dhe te individeve qe jane marre me »veprimtari armiqesore«, rendom, percilles-
hin me spjegime te me vonshme, apo te menjehershme, se shumica nga ato, ne
orientimin e tyre ideologjik, e permbanin nje fundament 'marxist-leninist\ ose
dhe se, shumice e te rinjeve te burgosur kishin qene te indoktrinuar nga kjo
ideologji. .Jepeshin te dhena se per vepra penale ishin pergjegujur rreth 1298
veta, ndersa ishin denuar rreth 1019 veta. Mirepo, nuk jepeshin kurrfare te
dhenash se sa nga ata, ne te vertete, ishin te indoktrinuar me kete ideologji?
U spjegua, me tutje, se gjer me vitin 1989 e kishin perjetuar »kontaktin e afert te
llojit policor«, dmth. se ishin trajtuar nga policia rreth 584.373 veta, qe perafer-
sisht do te thoshte, §do i katerti shqiptar (Blerim Reka, »Enigme gjithnje
e pazgjidhur«, »Rilindja«, 25. 5. 1990). Nje veprimtari e tille masive e aparatit
shteteror ndaj qytetareve te vet, ne prag te shekullit XXI, eshte veshtire te
spjegohet me reaksionin shovenist te politikes serbe, me shfrenimin e represali-
eve te aparatit shteteror, etj. Duket se eshte me afer mendjes, sado qe nuk e kap
logjika e shendosh, se keto u perdoren si pretekst per te mbuluar qellimin
e diagnostifikimit te disponimit politik te masave, pro-apo-contra bashkangjitjes
me RSP te Shqiperise? Proapo-contra fundamentit ideologjik marxist- leninist te
masave?

Tani, gati edhe zyrtarisht pranohet (edhe duhet te pranohet), se rralle ndonje
i denuar politik eshte deklaruar per bashkim me RSP te Shqiperise, por se
shumica nga ata kane qendruar pas kerkeses per konstituimin e Kosove ne
Republike, brenda Jugosllavise. Tani, gjithashtu, u forcua bindja se masat ne
Kosove nuk ishtin te orientuara drejt akceptimit te rendit shoqeror shqiptar te
Shqiperise, por edhe qe rendi ekzistues i gjerave vazhdimisht do te akceleronte
levizje te ngjajshme me ato te meparshmet. Programet e te burgosurve politik,
sipas pohimeve politike, kryesisht, mbeshteteshin ne ideologjine marxiste-lenini-
ste, te frymezuara nga Shqiperia, dhe, andaj, Republika u duhej per te nder-
marre hapin tjeter — te bashkangjitjes me Shqiperine. Deklarimi i te burgosurve
politik ne favor te opcionit Jugosllav te konstituimit te Kosove ne Republike,
pamarreparasysh metodat e vrazhda, te cilat, dukaj se e kishin per qellim, jo aq
dekuraimin e tyre per nje percaktim te tille, sa vertetimin e njemendesise se ketij
deklarimi, nuk i mjaftonte politikes zyrtare. Deklarimi i Shqiperise ne favor te
ketij opcioni, i percjellur me hapa konkret drejt demokratizimit te jetes politike,
do te duhej te kishte qene argument i mjaftueshem, por jo aq edhe bindes per
disa carqe politike dhe shkencore. Njemend, do te dukej si i pabesueshem dhe jo
serioz kembimi i socializmit me republiken, por duket se nivelizimi i jetes
politike ne te dy vendet, ka nje demethenie me te madhe, ndoshta, per
nivelizimin e jetes politike ne gjithe Evropen?

Kjo hapesire, nga e čila dikur shperthenin luftera boterore, tani ka shansa, apo
do te duhej te kishte shansa, qe te shnderrohet ne vater-rrezatimi te proceseve te
demokratizimit ne nivel kontinental? Hamendjeve te tilla, naryrisht, do t’u
pergjigjet koha, por njerezit, te e pakta, do te duhej te formonin nje si ndienje

58

pergjegjesie per peshen qe, eventualisht, mund ta bartin. Te a pakta, nuk do te
duhej qe me tutje te jetojne me ankthin e eksperimentimeve eventuale, me te
cilat, tanime jane lodhure.

Ne fund te viteve ’60 dhe ne fillim te viteve ’70 dhe, pothuaj, gjate tere kesaj
dekade, Herbert Marcuse dhe mendimtare te tjere, me gjalleri, entuziazem dhe
brilance te rralle, perpiqeshin qe levizjen studentore ta venin ne qender te
levizjeve revolucionare te shoqerive te totalizuara mbi baza te zhvillimit indu-
strial. Mirepo, kishte mbete e pazgjidhur geshtja nese revolta studentore
e Perendimit, ne te vertete, i reflektonte levizjet revolucionare te botes se trete?
Vete, keto levizje, si dihet, hedhin ne siperfaqe, jo vetem udheheqes te rinje, por
edhe mendimtare qe shtronin pyetje dhe probleme te reja teorike. Nje pjese
e tyre e synonin pershtatjen e teorise marxiste kushteve autoktone te vendeve te
tyre. Kesaj u kishte prire teoria e Mao-ce Dunit mbi tri boterat dhe sidomos
operacionalizimi i saj nga ana e £u-n Lajit, ne forme te rrethimit gradual te
Qendres (vendet e zhvilluara) nga ana e periferise (vendet ne zhvillim). Teoria
shqiptare e Shqiperise, ne kete kohe, ndonese me RP te Kines kishte marredhe-
nie te mira, nuk e perqafoi mendimin teorik kinez mbi problemet e botes ne
zhvillim. I mbeti besnike botekuptimit te klasikeve mbi bartesite eventual te
revolucionit dhe mbi solidaritetin e tyre ne permasa planetare. Nderkaq,. teori te
afert me establishmentin politik nga keto vende, e akceptomin realitetin e ndrys-
huara nderkombetar per shkak te zhvillimit te teknikes dhe te teknologjise
ushtarake (armatimi nuklear), dhe andaj e synonin nje maturi dhe racionalizem
me te madh ne koncipimin teorik te ketij realiteti. Megjithate, kishte ngjare qe
udheheqes demokrate si Kastro dhe Kwame N’Krumah, paralelisht, me avanci-
min e levizjeve te tyre, te transfformoheshin ne mendimtare me ndikim te
proviniences marxiste. Nderkaq, zhvillimi i praktikes se re, por esencialisht te
njejte, ne relacionet nderkombetare, nuk kishte mbetur pa pergjigje teorike.
Samir Amin, nga Dakari, Senegal, e kishte bere analizen e garkullimit te
kapitalit ne permasa boterore dhe perfundimet e tij teorike i kishte argumentuar
edhe Arghiri Emmanuel me shqyrtimin e kembimit te pabarabarte. Nje pleade
e tere teorikesh te tjere nga e tere bota ne zhvillim, nga pozita te kthimit ne
marxizem (kthim-Marxit), seriozisht i kishin rrezikuar pozitat e mendimit tradi-
cional. Keto, natyrisht, qe reflektoheshin edhe te rinia studentore e vendeve te
zhvilluara. Dhe, atyre nuk u ndihmonte vetem Marcuse. Ne France, Louis
Althusser dhe filozofe te tjere te tubuar rreth shtepise botuese »Maspero«,
kishte konstatuar se filozofia akoma nuk kishte vdekur (per shkak te Stalinit)
dhe se duhaj rishqyrtuar teza mbi Feuerbach-un, dmth., teza mbi vdekjen
e filozofise paralelisht me realizimin e saj ne realitet. Thoshte se »nje vdekje
pragmatike-religjioze pozitiviste e filozofise nuk eshte vdekje filozofike e filozo¬
fise«. Andaj, duke e kerkuar vdekjen kritike te filozofise, realisht e kerkonte
zbatimin e saj marxist ne realitetin e ndryshuar (Luj Altise, Za Marksa, Nolit,
Bgd 1971). Peshe serioze problemeve te koncipimit teorik te realitetit te ndrys-
huar i kishin dhene edhe shkolla e filozofeve te Frankfurtit (Habbermas), grupi
i filozofeve nga Amerike Latine (Franck Gunther Franck), shkolla filozofike
e Korculles dhe grupi i filozofeve te Beogradit. Te gjitha keta, nga kendevesh-
trime te ndryshme, me kohe, e venin ne pyetje poziten e teorive te ndryshme
tradicionale mbi shoqerine.

S’ka kurrfare dyshimi se pozita e vecante e Kosoves, midis mendimit dominante
mbi socializmin veteqeverises, qe mund te konsiderohet si pjesee e mendimit

59

tradicional, pavaresisht nga inovacionete teorike te lidhura me veteqeverisjen,
dhe praktikes e teorise shqiptare te Shqiperise, qe ne suazat nderkombetare, me
teper lidhej me teorite qe e kanosnin mendimin tradicional mbi shoqerine, ishte
me interes te vegante per sferat e mendimit te gjithembarshem teorik. Kete
e kisha verejtur gjate bisedimeve ne tryezen e rrumbullaket me intelektuale te
zgjedhur amerikan, ne Mount Cisco (Maunt Kisko) Te New York-ut, ne Tetor te
vitit 1974, por kisha qene i mendimit se Universiteti i Prishtines ndodhej ne
formim e siper; se bashkepunimi me Universitetin e Tiranes ishte ne funksion te
forcimit te ketij zhvillimi; se pamarreparasysh ngecjen, benim hapa te sigurte ne
zhvillimin e gjithembarshem te Kosoves dhe se pavaresisht nga dallimet ideolog-
jike me Shqiperine, ndodheshim ne fillim te proceseve te zgjerimit dhe te rrites
se diturive tona (shkences), keshtu qe, akoma nuk ishte lindur mundesia e venjes
se tyre ne kontekste me te gjera te ecurive te ndryshme teorike. Ne kuader te
socializmit veteqeverises, perpiqeshim t’i shquanim vegorite e zhvillimit tone,
me qellim te koncipimit te tyre vetanak teorik, ne menyre qe t’i kontribonim
zhvillimit te teresishem shoqeror. Aty nuk kishte patur vend per ndikimin
e teorive te tjera, e as te atyre nga Shqiperia. Natyrisht, se akceptimi me
buzeqeshje diplomatike e qendrimeve te mija nuk do te thoshte edhe akceptim
real i tyre, pa verifikim te vegante, me menyra te tjera. Megjithate, ngjarjet
e vitit 1981, dot nuk ndikuan ne ndryshimin e ketyre qendrimeve. Perkundrazi,
ndikuan qe ta pranoja sfiden e vetes me shprese te gilter se, ne kontekst te
zhvillimeve te permendura teorike, zhvillimi proceseve demokratike ne Kosove,
do te jete nisme, edhe per praktiken, edhe per koncipimin e saj teorik ne fryme
te raporteve te reja te nje demokracie te re e čila do te zhvillohet ne permasa te
gjera, jo vetem ne Kosove, Ballkan e Jugosllavi, por edhe ne Evrope.

Edhe nga aspekti praktik-politik, ngjarjet e vitit 1981, nuk u zhvilluan teresisht
jashte mundesive te ndikimeve te proceseve nderkombetare. Si kontestacion
i raporteve ekzistuese, e kishin mostren e tyre te »Solidaritetit« ne Poloni, i čili
i kontestonte edhe raportet e brendshme polake, por edhe teorine e Berzhnjevit
mbi sovranitetin e kufizuar te vendeve te socializmit real. Nder te denuarit
politik te asaj kohe kishte edhe te atille qe e pandehnin veten ne rolin e Leh
Valenses, ndonese, nuk ishin te njohur as me karakterin e vertete te atij roli, e as
me natyren e vertete te proceseve qe zhvilloheshin atje. Megjithate, atyre
u mjaftonte qe ai rol ne vete te permbante kontestacionin e raporteve ekzistuese
politike dhe shoqerore. Kontestimi i teorise se Brezhnjevit mbi sovranitetin
e kufizuar dhe te praktikes se tille politike ndaj vendeve te real-socializmit, ne
Kosove, mund te reflektohej si kontestim i pozites se saj kushtetuese qe
e cilesuam si dubioze (edhe autonomi brenda Serbise edhe element konstitutiv
i federates). Kontestimi i raporteve te brendshme ne Poloni, i čili ne fillim,
shprehej si kerkese per konstituimin dhe per njohjen e sindikates se pavarur
- »Solidaritet«, ne Kosove u reflektua si kontestim i deformimeve te zhvillimit
te saj veteqeverises dhe i ngecjes ne zhvillimin e gjithmbarshem. Natyrisht,
ngjarjet ne Poloni, edhe para shperthimit te demonstratave te vitit 1981 ne
Kosove, percilleshin me vemendje ne carqet shkencore te aferta me KQ LKJ.
Pas shperthimit te tyre, keto carqe e tentonin zberthimin paralelizmave eventu-
ale me Kosoven, por intelektualet e Kosoves ishin te tronditur me ato qe kishin
ndodhur dhe nuk u leshuan ne analiza te tilla.

Kontestimi i deformimeve te zhvillimit dhe i ngecjes ne zhvillim ne forme te
shkruar manifestohej si programe, jo fort te qerta ideologjike nen influencen

60

e teorise se marxizem- leninizmit. Dhe-jo per shkak se autoret e tyre ishin njerez
te ngritur teorikisht, por per shkak se e kishin degjuar terminologjine e saj dhe iu
ishte dukur e pershtatshme per ta shprehur edhe kontestimin (mllefin) edhe
synimin (identitetin, lirine dhe aparatin e zhvillimit - republiken). Shkurt,
kontestimi i ngecjes ne zhvillim dhe mllefi ndaj deformimeve te ketij zhvillimi,
e kishin gjetur, ne teorine marxiste-leniniste, fundamentin e tyre per t’u artiku-
luar me shkrim, ne forme te programeve, pamfleteve, parollave e shkrimeve te
tjera, por kjo nuk mund te ishte indikacion i percaktimit te tyre te pjekur
ideologjik. Megjithate, duket se eshte i nevojshem spjegimi i metutjeshem
i rrethanave dhe nje pergjigje me e thelluar lidhur me keto geshtje. Kush ishin,
ne te vertete, bartesite e drejtperdrejte te ngjarjeve te vitit 1981 dhe si i shikonin
gjerat?

(Vazhdon ne numrin e ardhshem)

SHEFKI OLLOMANI

Perandorite vdesin — popujt
rilindin

i

Qe nga formimi i saj si shtet feudo-borgjez e shumekombesh, Jugosllavia nga
forcat demokratike, progresive e revolucionare te kohes u cilesua si burg
popujsh te shtypur e te shfrytezuar. Si$ dihet tanime, Jugosllavia e sotme
themelet e saj si shtet i nisi ne vitet 1918 - 1919, pas Luftes I Boterore. U krijua
artificialisht ne kabinetet diplomatike dhe ne konferencat e §arqeve imperialiste
te Evropes, u formua ne dem te popujve te tjere te Ballkanit. Ajo ishte pjelle
e kontradiktave dhe e konfrontimeve nderimperialiste gjate e pas Luftes se Pare
Boterore, si rezultat i mosmarreveshjeve te tyre per ndarjen e zonave te
influences e te sundimit ne Gadishullin tone.

Me kalimin e kohes, me forcimin dhe konsolidimin e dinastise mbreterore serbe,
kjo kreature politike e ashtuquajtur Mbreteria SKS, me 1929 kaloi nen sundimin
total te dinastise mbreterore te Karagjorjevigeve, duke marre emrin e Jugoslla-
vise, emer prapa te cilit faktikisht fshihej Serbia e Madhe.

Per situaten dhe gjendjen politike, nacionale, ekonomike i juridike te popujve
sllave e josllave te Jugosllavise se vjeter s’kemi gka flasim, sepse dihet qe ajo
ishte nje shtet i prapambetur feudo-borgjez qe ndiqte nje politike shoviniste te
udhehequr nga kralet serbomedhenj, te cilet ushtronin pushtet absolut mbi gjithe
Jugosllavine. Mbi popujt e Jugosllavise se vjeter rendonte tmerresisht shtypja
kombetare, shfrytezimi ekonomik, skamja e varferia, prapambetja arsimore
e kulturore; rendonte terrori, diskriminimi dhe degjenerimi politik e moral
i shoqerise.

61

Ne nje gjendje te ketille politiko-ekonomike e gjeti Jugosllavine e Karagjorgjevi-
geve serbomedhenj sulmi kunder saj i okupatoreve nazifashiste, te cileve ky shtet
i kalbur nuk mundi t’u beje kurrfare rezistence mbrojtese!

Si rrodhen ngjarjet gjate Luftes se Dyte Boterore e pas saj dhe si u krijua
Jugosllavia »e re« Federative e Avnoj-it e dijme te gjithe nga historia e shkruar
dhe e pashkruar. Por ajo qe ne duhet ta kemi gjithnje parasysh, eshte se edhe
Jugosllavia »e re« u krijua mbi baze e mbi themele te vjetra e te paqendrueshme
politike, nacionale e territoriale. Edhe Jugosllavia Federative, porsi e vjetra,
u ngrit mbi themele te vrazhda te shtypjes kombetare e te shfrytezimit ekonomik
te popujve; u ngrit mbi themele te padrejtesive historike nacionale; u ngrite mbi
themele te tradhtise ndaj §eshtjes se revolucionit e te lirise se popujve; u ngrit ne
kundershtim flagrant me zgjidhjen drejt te §eshtjes nacionale dhe ne kundersh-
tim te plote me vullnetin e te drejten e popujve per vetevendosje.

Ne kete menyre, Jugosllavia »e re« Federative nuk solli asgje te re ne jeten dhe
ardhmerine e popujve te cilet u gjenden perseri nen patine e saj. Ajo qe dhe
mbeti nje vazhdimesi besnike e Jugosllavise se vjeter, duke bere vetem disa
ndryshime e pershtatje te terminologjise politike e juridike ne perputhje me
situatat e reja qe u krijuan pas Luftes se Dyte Boterore. Keshtu, qe nga krijimi
artificial i saj e gjer ne ditet tona, Jugosllavia ishte dhe mbeti nje burg vigan
popujsh, nje kasaphane makabre e popujve te pushtuar e te roberuar nga ajo!
Nder popujt qe fati historik i tragjedise kombetare i hodhi nen prangat e roberise
se sketerrshme serbo-jugosllave eshte edhe gjysma e kombit shqiptar, i čili
pavaresisht nga perpjekjet e vazhdueshme dhe lufterat e tij te panderprera
nacionalclirimtare, sot e kesaj dite gjendet i pushtuar dhe i diskriminuar nga
shovinistet serbomedhenj me kompani dhe sot e gjithe diten eshte i detyruar qe
vazhdimisht te zhvilloje nje rezistence e lufte antishoviniste per te drejta demo-
kratike e liri kombetare.

II

Nga mesimet e ligjeve te shkencave natyrore e shoqerore na eshte e njohur se
qdo gje ne natyre dhe ne shoqeri eshte ne levizje, ne zhvillim e ne transformim te
perhershem dhe te pandalshem. Bota materiale kalon nga nje forme me e ulet ne
nje shkalle me te larte , gjithnje sipas ligjeve te pashkruara te materjes. Asgje
nuk qendron statike, asgje nuk eshte absolute, asgje nuk ka ideale e te perkryer,
asgje nuk ka te dhene njehere e pergjithmone, prandaj edhe shoqeria njerezore
apo ajo e nje shteti te caktuar, ka kaluar e kalon neper fazat dhe sistemet
e ndryshme shoqerore ekonomiko-politike gjate zhvillimit e ndryshimit te saj ne
kohe dhe hapesire.

Ne kuader te levizjes, te zhvillimit e te transformimit te shoqerise njerezore ben
pjese edhe shoqeria jugosllave, sistemi shteteror ekonimiko-politik e juridik i se
ciles, nen udheheqjen e LKJ-se, ka bere disa levizje e disa ndryshime, nuk ka
qendruar krejt ne vend, por shikuar nen prizmin e interesave te gjera te popujve
qe e perbejne ate, keto levizje perpara kane shpejtesine e breshkes. Kurse per
popullin e roberuar shqiptar te Kosoves kjo levizje, kjo ecje perpara mund te
definohet keshtu: nje hap perpara, dy prapa!

£fare do te thote per popujt e neperkembur te Federates dhe sidomos per

62

popullin tone te roberuar, qe ne Jugosllavi te vazhdoje status-kuoja politiko-
ekonomike e ketyre dyzet viteve nen udheheqjen e LKJ-es?

Kur flasim per status-kuone e djeshme e te sotme ekonomiko- politike te
Jugosllavise, e kemi fjalen per status-kuone e pergjithshme, relative dhe nuk
mendojme per ndonje status-kuo absolute, sepse nje e tille nuk ekziston. Me
status-kuo relative kuptojme zhvillimin e metejshem ekonomiko-politik te
Jugosllavise pa ndonje ndryshim rrenjesor ne sistemin shoqeror-politik e kushte-
tues. Status-kuo per Jugosllavine e sotme do te thote qe ajo te vazhdoje te
funksionoje si shtet e sistem shoqeror-ekonomik e juridiko-kushtetues perafer-
sisht sikurse gjate ketyre kater dekadave te fundit.

Qe te vazhdoje te dominoje edhe per dekada te tjera me radhe status-kuoja
e ketyre kater dekadave, do te thote: Jugosllavia te vazhdoje te funksionoje si
shtet federativ shumekombesh me sistem shteteror totalitar e antipopullor; qe
klasa punetore e popujve te Jugosllavise te vazhdoje te shfrytezohet egersisht
nga burokracia e aristokracia politike e teknike; qe popujt e saj te vazhdojne te
shtypen, te diskriminohen e te pergahen nga forcat shoviniste e reaksionare ne
pushtet; qe te vazhdoje eksploatimi kolonialist e neokolonialist i pasurive
natyrore te popujve; qe te vazhdoje te thellohet kriza ekonomike, politike,
nacionale e ndernacionale; qe mbi popullin shqiptar ne Jugosllavi te vazhdoje
roberia dhe terrori shteteror...

III

Bashkimi ben fuqine, — thote urtesia popullore. Por, jo cdo bashkim ben fuqine.
Ka bashkim dhe bashkim. Ka bashkim te vullnetshem dhe bashkim te dhuns-
hem. Bashkimi behet nga shkaqe, interesa dhe rrethana te caktuara objektive
e subjektive te popujve qe bejne bashkimin dhe po nga rrethana e shkaqe te
caktuara bashkimi sjelle gbashkimin, ndarjen. Pra, bashkimi dhe ndarja
e popujve eshte nje e drejte e tyre e patjetersueshme, eshte nje veprim i arsyes-
hem e i nevojshem ne baze te kohes, hapesires dhe rrethanave politike ne te cilat
behet bashkimi apo ndarja.

Me vullnetin e tyre, popujt zakonisht bashkohen ne federata e konfederata dhe
po me vullnetin e tyre ato dalin nga federata apo konfederata. Shprehja e lire
e vullnetit te popullit ben pjese ne te drejten demokratike e te ligjshme te cdo
populli per vetevendosje deri ne shkeputje, pra, perfshin te drejten qe gdo populi
te vendose vete per fatin dhe ardhmerine e vet, te vendos vete per bashkim me
popujt tjere, si dhe te vendose vete per rrugen e zhvillimit te tij shoqeror,
ekonomik, politik e juridik.

Federata e Jugosllavise zanafillen e vet e ka ne Mbreterine Serbo-Kroato-
Sllovene, pavaresisht se emrin nuk e kish federate po mbreteri. Ajo ishte njefare
marreveshje formale midis tre popujve qe dominonin (kush me shume e kush me
pak) ne kuader te saj. Me vone, kah fundi i Luftes se Dyte Boterore, lindi
e u realizua idea per formimin e Federates Jugosllave nga PKJ, te cilen fillimisht
e perbenin gjashte republika dhe me vone asaj iu shtuan edhe dy krahina
gjysmeautonome.

Se perse e formua dhe a u formua me vullnetin e popujve sllave te saj Federata
e Jugosllavise, neve, te pakten momentalisht, nuk na hyn ne pune. Ajo qe na
preokupon neve eshte fakti se brenda kesaj federate, jashte vullnetit te tij dhe
me forcen e armeve, u gjend edhe gjysma e kombit shqiptar dhe trojeve te tij

63

- Kosova. Pra, per Kosoven federata jugosllave nuk solil gati asgje te re, perveg
intensifikimit te dhunes, shpernguljeve masive dhe terrorit ushtarako-policor.
Ajo perseriti pushtimin dhe aneksimin shovinist te Kosoves te vitit 1912-1913!
Tani, keto nente vitet e fundit, me forcimin e klanit unitarist serbomadh dhe pas
ringjalljes se ambicieve te tij ekspansioniste panserbe per dominim mbi gjithe
federaten dhe popujt e saj, Jugosllavia federative ka filluar te shnderrohet ne nje
sinonim te se keqes e te roberise per shumicen e popujve te saj. Prandaj, popujt
dhe republikat e federates kane filluar te zgjohen e te ievizin per te gjetur
rrugedalje nga ky shtetburg popujsh i quajtur Jugosllavi. Dhe shtegu i vetem per
dalje nga burgu i federates eshte zbatimi praktik i tee drejtes demokratike per
vetevendosje deri ne shkeputje, e drejte legjitime e gdo populli. e sanksionuar
edhe ne Karten e OKB-se.

Te drejten e vetevendosjes ka filluar ta shfrytezoje republika e Sllovenise, duke
e sanksionuar qarte ne Kushtetuten e re te saj, te aprovuar kohet e fundit. Kete
te drejte neser, me siguri, do ta sanksionojne edhe disa republika tjera ne
kushtetutat e tyre te reja, pavaresisht se Serbia dhe disa forca tjera reaksionare
alarmohen nga e drejta e popujve per vetevendosje, duke pretenduar se kjo
e drejte eshte »konsumuar« perfundimisht atehere kur popujt jugosllave »vendo-
sen« qe te bashkohen ne Federaten e Jugosllavise.

Te drejten per shprehjen e vullnetit te lire, te drejten demokratike per veteven¬
dosje deri ne shkeputje, e kerkon edhe populli shqiptar i Kosoves dhe viseve
tjera shqiptare ne Jugosllavi, por shprehjen e nje vullneti te tille sovran nuk
e lejojne ende forcat antidemokratike, antishqiptare e shoviniste te Federates,
e sidomos ato te Serbise. Megjithkete, populli yne, i pjekur tanime politikisht,
nuk do ta pushoje per asnje gast luften e tij per barazi, demokraci, vetevendosje
e liri.

A mbetet Jugosllavia federate, behet konfederate apo shperbehet me rastin
e vetevendosjes dhe shkeputjes prej saj te disa republikave, kjo eshte geshtje
e vete popujve dhe e republikave qe u formuan ate. Sa i perket popullit shqiptar
te Kosoves, ate as nuk e pyeti kush kur u formua federata dhe as nuk do ta pyes
kush ne rast se shformohet ajo. Populli yne ka rrugen dhe Atdheun e vet.

IV

Liria dhe ardhmeria e vendeve dhe e popujve te pushtuar, te shtypur e te
roberuar zakonisht varet nga vullneti, organizimi dhe lufta e tyre e vendosur per
liri e pavaresi kombetare. Por, ne nje forme apo ne nje tjeter, ne njefare shkalle
te caktuar, efektiviteti, kahja, zhvillimi dhe perfundimi i luftes demokratike
e glirimtare te popullit te roberuar varet edhe nga gjendja politike, ekonomike
dhe ushtarake e shtetit pushtues. Kjo lufte varet gjithashtu, deri ne njefare mase,
edhe nga perkrahja apo mosperkrahja e faktoreve te jashtem politike. Pra,
perspektiva dhe triumfi i luftes demokratike e glirimtare te popullit te pushtuar
varet nga raporti i forcave qe formojne trekendeshin: populi i roberuar - shtet
pushtues - faktore te jashtem politike.

Fati dhe liria e popujve te roberuar ngushtesisht eshte e lidhur edhe me fatin dhe
ardhmerine e shtetit pushtues, gjegjesisht me shkaterrimin e shtetit sundues. Kjo
ka ngjare shpesh ne historine e perandorive te medha pushtuese ne historine
e njerezimit dhe te popujve te shtypur e te shfrytezuar. Eshte ligj dialektik qe

64

bota e re te linde mbi germadhat e botes se vjeter. qe progresivja te dominoje
mbi regresiven dhe qe liria te ngadhnjeje mbi roberine.

Gjithmone gjate historise se njerezimit, perendimi dhe shkaterrimi i perandorive
antike e mesjetare ka kushtezuar lindjen dhe formimin e nje varg shtetesh te reja
e te pavarura kombetare dhe ka sjelle lirine e shume popujve te roberuar e te
shtypur. Kjo ka ndodhur pas shkaterrimit te disa perandorive boterore, si§ ishin:
Perandoria e Babilonise, e Persise, e Arabise; Perandoria Romake, Bizantine,
Serbe, Builgare, Osmane,... etj.

Shkaterrimi i perandorive eshte liria e popujve dhe e kombeve te pushtuara, te
shtypura e te shfrytezuara. Ky eshte mesimi shkencor i historise se shoqerise
njerezore, zhvillimin dhe transformimin progresiv te se ciles nuk munden ta
ndalin perandorite antike, as ato mesjetare dhe nuk do te mund ta ndalin as
perandorite, miniperandorite e kuaziperandorite bashke-kohore te epokes sone.
Levizja, ndryshimi, zhvillimi dhe transformimi i pandalshem pozitiv i materjes
dhe i shoqerise njerezore ndjek ne pakufi ligjet e veta objektive, ndjek rrugen
e vet natyrore jashte vullnetit te botes njerezore dhe aq me teper jashte vullnetit
te perandorive e kuaziperandorive barbare te njerezimit.

Perandorite vijne e shkojne, popujt mbesin, ata jane te pavdekshem. Ardhmeria
u takon popujve te lire, barazise, paqes dhe lirise. Perandorite vdesin, popujt
glirohen dhe rilindin perseri.

Korrik 1990

Rreth burimit e kuptimit te

H istoriani aleksandrin i shekullit II, Apiani, ne librin »Ilirike« (4, 2) shkruante se
per iliret tregoheshin shume mite, nga te cilet ai preferon te na tregoje vetem
njerin: »Kete emer ky vend e mori, si$ thone, nga Iliri, i biri i Polifemit. Bijte
e ciklopit Polifem dhe te Galateas, te quajtur Kelt, Ilir dhe Gal, lane Siciline dhe
u bene sundimtare mbi fise, te cilet, sipas emrave te tyre, u quajten kelte, ilire
dhe gale... Bijte e Ilirit kane qene Enheleu, Autari, Dardani, Medi, Taulanti
dhe Perrebi; vajzat e tij ishin Partha, Daorsa, Dasara e te tjera, nga kane
rrjedhur taulantet, perrebejte, enhelejte, autariatet, dardanet, partinet, dasare-
tet dhe daorset. Thone se Autari pati per bir Panonin ose Paionin dhe ky i fundit
pati per bij te Skordiskun dhe Tribalin, nga te cilet moren emrin dhe fiset«.

Ky mit i prejardhjes konfirmon edhe nje here konceptin e grekeve te lashte rreth
perberjes fisnore dhe kufijve etnike te ilireve (te vihet re se aty perfshihen edhe
dardanet, banoret e lashte te Kosoves). Por miti e le te hapur geshtjen e numrit
te fiseve' ilire, nuk synon t’i permende te gjithe ata, derisa radhen e bijve e te
bijave te Ilirit e mbyll me »e te tjera«.

NELSON R. CABEJ

ilireve

65

Ajo qe na terheq me shume vemendjen ne kete mit eshte fakti qe ne te tregohet
per prejardhjen e fiseve kelte, ilire dhe gale: »Bijte a ciklopit Polifem dhe te
Galateas, te quajtur Kelt, Ilir dhe Gal...«. Ne mitin e dhene nga Apiani,
prejardhja e perbashket dhe perkatesia e njejte etnike e fiseve te ndryshme eshte
simbolizuar me vellazerine ose me motersine si dhe me birerine e njejte te tyre
(si bij e bij a te Ilirit).

Duke pasur keto parasysh, ne mund te themi se ne mitin ne fjale eshte fiksuar nje
e vertete e madhe historike, prejardhja e perbashket e ilireve, kelteve dhe galeve
(greket nuk e njihnin identitetin etnik te »kelteve« dhe »galeve«, si banore te
zonave lindore dhe perendimore te trojeve te te njejtit populi). Koncepti yne
i sotem i familjes se popujve indoevropiane, i zhvilluar ne thelb qysh ne fillimin
e shekullit te kaluar, duke u mbeshtetur kryesisht ne te dhenat e gjuhesise
krahasimtare, i konsideron popujt indoevropiane si nje grup popujsh te dale nga
nje trung i perbashket i nje popullsie protoindoevropiane, qe jetonte rreth 4-5
mije vjet me pare ne nje rajon midis Uraleve dhe detit Kaspik. Duke u shkeputur
nga kjo berthame e origjines, fise te ndryshme te kesaj popullsie merguan drejt
perendimit, veriut e jugut dhe zune trojet e tyre te sotme pas nje shtegtimi qe
zgjati shume shekuj e qe u krye ne vale te njepasnjeshme.

Duke interpretuar ne kete mit vellazerine e Keltit, Ilirit dhe Galit, ne zbulojme
idene e prejardhjes se perebashket te ilireve dhe te kelteve, dy prej popujve me
te vjeter e me te medhenj te Evropes. Per ne sot ky esthe nje fakt historik
i konfirmuar ne menyre te gjithanshme me te dhena te shumta gjuhesore,
arkeologjike, mitologjike etj. Por, duke folur per prejardhjen e perbashket te
ketyre dy popujve, miti njekohesisht na deshmon edhe per nje lidhje te posagme,
me te ngushte se me popujt e tjere, te ilireve me keltet.

Ne nuk dime qe ne lashtesine greke te kete ekzistuar ndonje ide, sado embri-
onale, per ate familje popujsh me prejardhje te perbashket qe ne e konsiderojme
si familjen e popujve indoevropiane. Nje kujtim i asaj lidhjeje dhe prejardhjeje te
perbashket te atyre popujve nuk eshte ruajtur as nga greket e lashte, as nga
popuj te tjere te lashte, indoevropiane, qe e shkruanin gjuhen e tyre si indianet,
hetitet etj. Andaj eshte e pabesueshme qe kujtimi i nje shkeputjeje te kelteve dhe
te ilireve nga trungu i perbashket indoevropian te ishte ruajtur ne vetedijen
historike te popullit grek, i čili nje kujtim te tille nuk e ka ruajtur as per
prejardhjen e vet indoevropiane. (Sot pranohet pergjithesisht se greket erdhen
ne trojet e tyre historike ne dy vale, ne fillim ahainjte rreth viti 1950 p. e. s.
e pastaj doret, rreth vitit 1200 p. e. s.).

Sepse, po qe se ne vetedijen e grekeve te lashte do te ishte ruajtur kujtimi
i prejardhjes se perbashket te tyre me popuj te tjere indoevropiane, kjo do te
kishte qene, ose do te ishte bere dikur, teme qendrore e dijes se lashte greke dhe
e historiografise greke posagerisht.

Po kaq e pamundur do te ishte edhe ruajtja e nje kujtimi te tille ne »vetedijen
e historise« se ilireve, perseri per shkak te kohes shume te gjate te shkeputjes se
tyre nga trungu i perbashket protoindoevropian dhe te mungeses se nje gjuhe te
shkruar nder ta.

Por tani ne ndodhemi perballe faktit te qarte se miti ne fjale permban, ne thelbin
e tij, faktin historik te prejardhjes se perbashket te ilireve dhe te kelteve e, duke
pasur parasysh si me siper jemi te detyruar te pranojme se miti eshte krijuar ne

66

kohen e ngjarjes, d. m. t h., atehere kur ndodhi shtegtimi drejt perendimit
i ilireve dhe i kelteve.

Ngjarjet madhore te historise, me ndikime vendimtare ne fatet e popujve e te
kombeve, jane »koduar« dhe »arkivuar« prej tyre ne formen e strukturave
intelektuale simbolike, sig jane mitet e prejardhjes. Dhe miti i prejardhjes se
ilireve dhe kelteve, qe jepet nga Apiani dhe ka te beje me nje moment kritik te
historise eneolitike te botes indoevropiane, me nje ngjarje qe u zhvillua rreth
kater deri pese mije vjet me pare, nuk mund te krijohej vegse ne kohen e ngjarjes
kur ende nuk ishin shuar efektet psikoemocionale, ekonomiko - shoqerore,
kulturore dhe demokratike te saj. Dhe po te besojme ne drejtesine e ketij
arsyetimi, vetvetiu del perfundimi se krijuesit e ketij miti do te kene qene liret
ose keltet. Ne dobi te ketij mendimi flet edhe fakti qe ky mit ne burimet greke
del relativisht vone (ne shekullin II), dm. m. th. pasi greket ishin njohur me
kulturen e ilireve dhe me traditen e tyre gojore.

Pa cenuar aspak hipotezen tone, futjen e Polifemit dhe te Galateas (vete ky emer
ka prejardhje kelte) ne kete mit si prinder te Keltit, Ilirit dhe Galit, mund ta
konsiderojme si rrjedhim te perpunimit te tij nga autoret greke, per ta sjelle ate
me afer mitologjise greke. Por kjo mund te interpretohet edhe si nje simbol tjeter
protoindoevropian. Shpjegimi me i besueshem i derisotem i shkakut te shtegti-
mit te ketyre popujve nga trungu i perbashket indoevropian lidhet me disa
termete shkaterrimtare qe kane ndodhur ne ate kohe, nga te cilet njeri, ai me
i tmerrshmi, qe sipas Klod Sheferit ka ndodhur nga fundi i mijevjegarit III p. e.
s., rrenoi deri ne themel rreth 350 vendbanime te medha. Por, meqe Polifemi ka
qene biri i Poseidonit (forma me e lashte eshte ajo e dialektit dorik - Poteidan),
i čili konsiderohej si shkaktari i termeteve, andaj greket e lashte e mbiquanin
botelekundesi« (enoksiktonos) vete futja e Polifemit ne mit mund te simbolizoje
shkakun e shtegtimit te ilireve e te kelteve, qe ishte termeti.

Ne qofte se ky mit eshte me te vertete nje mit i lashte indoevropian, sig del nga
ky shqyrtim »dhe dihet se folklori, mitologjia e madje dhe vete panteoni fillestar
protoindoevropian kane ndikuar e madje jane ruajtur ne shkalle te konsideru-
eshme ne popujt e tjere indoevropiane, duke perfshire greket), ne mund te
percaktojme me afersi se miti lind nga fundi i mijevjegarit te trete p. e. s.

Ne qofte se do t’i permbahemi parimit gjenealogjik te mitit te preardhjes,
atehere duhet besuar se per krijuesit e mitit keta dy popuj ishin fillimisht fise te
afert e te lidhur ngushte me njeri-tjetrin, brenda trungut origjinal indoevropian
dhe duhet te jene shkeputur afersisht ne te njejten kohe nga ai trung. Por,
a mund te verifikohet kjo hipoteze ashtu sig e kerkon teoria e sotme e shkences?
Me fjale te tjera, jemi ne ne gjendje te nxjerrim nga kjo hipoteze prediksione
(parashikime) qe do te mund te verifikoheshin?

Nje prediksion themelor qe rrjedh nga hipoteza e lidhjeve te posagme e me te
ngushshta te ilireve me kelte se sa me popujt e tjere indoevropiane do te ishte:
»Midis ilirishtes dhe keltishtes ekzistojne lidhje te ngushta gjenetike«. Duket se
ky prediksion tanime e ka gjetur verifikimin ne punimin e Eqrem (jiabeut, te vitit
1969 »Izoglosa shqiptaro — kelte«, ne te cilin ai ka arritur te provoje ekzistencen
e nje lidhjeje te lashte gjenetike te shqipes (si pasardhes e ilirishtes) me
keltishten.

Nje prediksion i dyte i hipotezes se nje lidhjeje te posagme e me te ngushte te
ilireve me keltet se sa me popujt e tjere indoevropiane do te thoshte: »Midis

67

kultures materiale te ilireve dhe kelteve duhet te kete ngjashmeri me te medha se
me kulturat e popujve te tjere indoevropiane«. Ky prediksion, gjithashtu, duket
se provohet te jete i vertete nga fakti qe per nje kohe te gjate, duke filluar nga
mesi i shekullit te kaluar deri pas mesit te shekullit tone, eshte konsideruar si
ilire kultura e Halshtatit (kultura matetriale e epokes se hekurit qe eshte zbuluar
ne trojet e Austrise se sotme e ne viset rreth saj), e po keshtu edhe kultura
e Lauzicit ne verilindje te asaj te Halshtatit. Me nagjshmerine e gjuhes ilire me
keltishten duhet shpjeguar edhe identifikimi per nje kohe te gjate si me pre-
jardhje ilire i nje numri toponimesh te Evropes qendrore dhe perendimore ne
troje te banuara ne lashtesi nga fise kelte. Pergjithesisht me lidhjet e ngushta te
kultures materiale e te gjuhes se ilireve me te klteve duhet shpjeguar edhe ajo
prirje e zhvilluar nga vitet 30-50 te shekullit tone ne kerkimet prehistorike,
gjuhesore dhe arkeologjike, qe u njohu ilireve nje shtrirje shume te gjere jo
vetem ne trojet e tyre te mirenjohura historike, por edhe ne trojet kelte ne tere
Evropen qendrore e perendimore, e qe u njoh si »panilirizem«.

Ne qofte se ky interpretim i mitit te prejardhjes se ilireve peputhet me te
verteten, atehere mund te thuhet se:

— Miti i prejardhjes se ilireve, qe na jepet nga Apiani, ne themel eshte nje mit
i krijuar nga iliret, rreth kater mije vjet me pare ne kohen e shtegtimit te popujve
indoevropiane.

- Iliret dhe keltet jane shkeputur nga berthama e origjines protoindoevropiane
te tyre, ne te njejten kohe, nga fundi i mijevjegarit te trete para eres sone.

Me sa dime, miti ilir i prejardhjes, qe na kumtohet nga Apiani, permban
mesazhin me te lashte historik qe ka mberritur deri ne ditet tona nga bota
e lashte protoindoevropiane, lidhur me shkeputjten dhe shtegtimin e fiseve te
berthames protoindoevropiane ne drejtim te perendimit, jugut dhe veriut, rreth
kater mije vjet me pare.

GEZI M REXHA

Koha reale

K

endoje kengen tčnde krenare
O kopshti im pjellor
Se ne gjirin tend e mbruajte

0 djepi yne madheshtor
Vale gjaku ajo te perkujton

Ah, g’gjak i njome, g’gjake i kulluar!
Reale eshte koha qe gdo gje tregon
E kuptuam kush e cilet jemi
Prandaj kerkuam ate qe na takon
U be blerim nga gjaku i derdhur, por
Blerimin tanketna gjymtuan.

Lexoi tingujt e zemres qe rrčfen

1 kujto ato dite te prillit fpaharruar
Kendoje kengen tende kryengritese
Eshte e gmuar dhe e shtrenjte kjo kohe.

68

Kriza ne BRSS e rrezikshme
per hebrenjte

G  jate vizites se bashkeshorteve Andrea Saharov dhe Jelena Bonner Institutit
»Christian Michelsen« ne Bergen te Norvegjise, ne korrik te vitit 1989, nder te
tjera shkenetari dhe kritiku i njohur i rezjimit sovjetik, me prejardhje hebreje, ua
beri me dije te pranishmeve krizen e rende te kesaj shoqerie dhe foli per disa
dukuri te pa kendeshme te saj, vecanerisht ai u ndal te rreziku qe po i kanoset
dita dites popullsise hebreje ne kete vend.

Perdorimi i mjeteve kimike per rritjen e bimeve, te cilat ndikojne ne shkaktimin
e semurjeve te mushkerise se zeze te femijet ne Uzbekistan radioaktiviteti dhe
ndotja e tokes, ujit dhe ajrit rreth Qernobilit, grumbullimi i mbeturinave
radioaktive, qe po e kercenon ekzistencen e Leningradit si dhe ringjallja e leviz-
jes radikale - »Pamjat« me plaftorme te qarte antisemitiste si dhe plagkitja dhe
rrahja e pronareve hebreje nga huliganet ruše, te gjitha keto bejne qe te ju
rrezikohet jeta seriozisht hebrenjve ne BRSS...

»Pamjat« do te thote perkujtim, levizje kje qe u formua me 1980 me qellim te
ringjalljes se traditave te vjetra te koheve te careve rus, ku ne plan te pare
shulmohet popullsia hebreje dhe »Pamjat« ngrit ne piedestal kultin panrus. Ne
gjirin e saj permbledh shoqerite ketyre i shtohen edhe grupe te ndryshme
neofashiste nga qytete te ndryshme nga BRSS, qe mbjellin urrejtje ndaj popull¬
sise hebreje. Levizja ekstremiste »Pamjat« si moto e kam: »Kush e shkaterroi
ekonomine dhe bujqesine tone? Kush e shkaktoi katastrofen ne Qernobil? Kush
eshte pergjegjes i demeve ekologjike te vendit tone= Tere fajin »Pamjati« ua le
hebrejve. Madje »Pamjat« i akuzen rende hebrenjte duke tene se »nazizmi lindi
nga hebrenjte - feja TALMUD«.

Thuhet se edhe vet bashkeshortja e president Gorbagovit-Raisa ka simpati ndaj
levizjes »Pamjat«, poashtu lideri rus, Boris Jelsin me 6 maj 1987 me se dy ore
para 400 pjesemarresve te levizjes mbajti audience dhe i pershendeti ngrohte-
sisht.

Prandaj nuk eshte aspak e guditshme se me mijera hebrenje koheve te fundit
kerkojne ta leshojne Bashkimin Sovjetik dhe emigrojne ne vende te ndryshme te
botes vecanerisht ne Amerike dhe Izrael.

69

AGIM VINCA

PIKEVESHTRIM /
NA PIKI

Midis frikes dhe shpreses

(Shgiptaret ne Magedoni: dje, sot, neser)

Sa shqiptare ka ne Maqedoni? Kete askush saktesisht s’e die. Po qe se mund t’i
besohet statistikes zyrtare ne Maqedoni (sipas regjistrimit te vitit 1981) jetonin
377.726 banore te kombesise shqiptare ose 19,8 % te popullsise se pergjithshme.
Mirepo nese merren parasysh trendet e shtimit te popullates shqiptare, — me
gjithe shpernguljet e shumta ne shtetet e Evropes Perendimore, ne SHBA etj.
- si edhe manipulimet eventuale me te dhenat statistikore, atehere del se numri
i shqiptareve ne Maqedoni eshte shume me i madh. Ka qe mendojne se ai arrin
ne afro nje milion, ne mos me shume, kurse Shkupi, fjala vjen, eshte qyteti me
i madh me shqiptare ne bote. (Le te shpresojme se ne regjistrimin e ardhshem te
popullsise, qe s’eshte larg, do te dihete numri i sakte i shqiptareve ne
Maqedoni). Sidoqofte, nje gje esthe e sigurte: ne harten etnike te Maqedonise
shqiptaret jane te dytet, menjehere pas maqedonasve, prandaj pa trajtimin
adekuat dhe pa pjesemarrjen e barabarte te tyre ne jeten shoqerore, politike,
ekonomike, kulturore etj. nuk mund te kete qetesi, paqe dhe stabilitet ne kete
republike.

Mirepo, ne periudhen e kaluar gati dhjetevje^are, por edhe me heret, shqiptaret
ne Maqedoni, sikurse edhe ne mbare vendin, kane perjetuar dite te veshtira.
Barazia e proklamuar ne leter, qe as me pare nuk ishte sendertuar ne jete, pas
vitit 1981 erdhi duke u reduktuar nga dita ne dite. Ne emer te luftes kunder
nacionalizmit dhe irredentizmit (me vone: separatizmit) shqiptar, shqiptareve ne
Maqedoni filluan t’u »krasiten« njera pas tjetres edhe ato pak te drejta qe i kishin
realizuar me pare, si e drejta e shkollimit ne gjuhe amtare, e drejta e perdorimit
te gjuhes, te simboleve kombetare etj. Atyre iu ndalua qe qytetet dhe fshatrat ne
te cilat jetojne me shekuj t’i quajne me emrat e tyre te vertete, ashtu si§ i kane
quajtur gjithmone (Shkup, Diber, Oher, Kergove, Manastir etj.); prinderve
shqiptare iu be e pamundur qe t’i pagezojne femijet e posalindur me emrat me te
dlet deshirojne (emrat historike ose me kuptim shqip, si: Ilir, Alban, Kastriot,
Flamur, Shqipe, Vlora, Qendresa, Kushtrim etj. u shpallen »te papershtatshem«
dhe u ndaluan me ligj); gifteve bashkeshortore (kuptohet shqiptareve)iu ndalua

70

qe te vendosin vete per numrin e femijeve qe do te lindin (femija i trete u shpall
i padeshirueshem; per te nuk paguhet shtesa femijerore e as sigurimi social);
shkollimi i mesem ne gjuhen shqipe pothuajse u suprimua krejtesisht nen
pretekstin e formimit te te ashtuquajturave »paralele te perziera«; evidenca dhe
dokumentacioni shkollor, qe deri atehere ishte mbajtur kryesisht ne gjuhen
shqipe u kerkua qe te mbahet ne fillim ne te dy gjuhet, shqip e maqedonisht
(keshtu shkruhej, p. sh. njesia mesimore ne ditar), kurse me vone vetem
maqedonisht; programet dhe tekstet shkollore ne gjuhen shqipe u »pastruan«
nga permbajtjet dhe autoret e »papershtatshem«, qofshin keta shkrimtare te
tradites, qofshin edhe shkrimtare bashkekohore nga Kosova e Maqedonia, kurse
emri i disa shkrimtareve bashkekohore nga Shqiperia as qe mund te permendej
fare; numri i kengeve popullore shqiptare qe emetohen ne valet e Radio-Shkupit
dhe te radiostacioneve lokale u reduktua jashtezakonisht shume; u intensifikua
ndjekja e organeve shteterore ndaj inteligjencise shqiptare dhe te rinjve shqip-
tare, vecmas atyre qe mesonin e studionin ne Prishtine, kurse ata qe studimet
i kryenin ne Universitetin e Kosoves zor se mund te punesoheshin ne vendlindjet
e tyre, sepse a priori shpalleshin te »indoktrinuar« me ideologji »te huaj«,
»nacionaliste«, »separatiste«, »kunderrevolucionare« etj. Shume arsimtare, juri¬
ste, ekonomiste, mjeke etj. u perjashtuan nga radhet e LK, u pushuan nga puna
apo edhe u denuan me burg per arsye shume here banale, si? eshte p. sh. vizita
ne Shqiperi etj. Keshtu, nese ne vitin 1981, sipas te dhenave zyrtare, shqiptaret
ne Maqedoni perbenin 19,8 % te popullise se pergjithshme, pjesemarrja e tyre
ne punesi ishte vetem 6,7 %, ne vitet qe pasuan, kjo perqindje, ne vend qe te
permiresohej, u keqesua vazhdimisht ne dem te shqiptareve. Nje forme e presi-
onit ndaj tyre eshte edhe fushata famekeqe per rrenimin e mureve, te rrethojave
te shtepive, qe mori edhe »hara? ne gjak« (te kujtohet rasti tragjik i Nuredin
Nuredinit nga fshati Haragine i Shkupit) etj. etj. Si pasoje e kesaj politike te
paramenduar antishqiptare te qarqeve burokratike, shqiptaret, me ne fund,
u »perjashtuan« edhe nga Kushtetuta e RS te Maqedonise, e čila, me pare
perkufizohej si shtet i perbashket i kombit maqedon dhe i kombesise shqiptare
e turke, kurse tani, me amendamentin 56, vetem si shtet i maqedonasve dhe
»bashkesi shoqeroro-politike« e te tjereve qe jetojne ne te, gje qe nje komunist
jugosllav (D. Dragosavac) e pat shtyre te deklaroje me te drejte se ndryshimet
kushtetuese ne Maqedoni jane »nen nivelin e Republikes se Kurshoves«. Njeriu
i pare i partise ne pushtet, Pančevski, i čili, bashke me ata qe i rrine prane beri aq
zhurme per amendamentet sllovene, nuk e pa te udhes ta kontestonte kete
ndryshim te pozites kushtetuese te shqiptareve ne Maqedoni, i čili u be, mjerisht,
duke qene ne krye te Kuvendit te RSM nje shqiptar »i ndershem« i degjueshem,
i pershtatshem etj., si te gjitha kuadrot politike nga radhet e kombesise shqiptare
ne Maqedoni.

Shqiptaret ne Maqedoni iu nenshtruan vite me radhe presionit te papare
propagandistik, politik dhe policor. Te drejtat e tyre kombetare dhe njerezore
u shkelen pa meshire. Njerezit i kaploi frika, depresioni, pasiguria; nuk e ndienin
veten te lire as te bisedonin lirisht, se lere me te flinin e te shkruanin publikisht
per keto probleme. Kushdo qe merrte guximin qe t’i shtronte ato ne shtypin
e vendit (kryesisht ne ate kroat e slloven, sepse ne Maqedoni nuk mund te gjenin
vend shkrimet e tilla) shpallej »armik«, »nacionalist i perbetuar« etj., madje
shkohej aq larg sa behej edhe lin?imi a ekskomunikimi publik i »heretikut« nga
perfaqesuesit »legjitime« te popullit, si? pat ndodhur para dy vitesh me autorin

71

e ketyre rreshtave. Nje lloj inkuizicioni modem ky, i dirigjuar nga lart. Te
shkuara (?), te paharruara!

Proceset demokratike qe po zhvillohen ne bote dhe ne vend nuk mbeten pa
u reflektuar as ne Maqedoni. Pas ardhjes se Goshevit ne krye te LKM-Partise se
Transformimit Demokratik hetohet nje klime me demokratike dhe nje qendrim
me tolerant ndaj shqiptareve. Ata sikur po zgjohen nga kllapia disavjegare dhe
po marrin fryme me lirisht. Tani ditari i RTV te Shkupit, qe ne emisionet ne
gjuhen shqipe ende i thone Skopje, nuk hapete me me sloganet bajata »naciona¬
lizmi dhe separatizmi shqiptar« e te tjera te ngjashme. Heqja e monopolit politik
te LK dhe legalizimi i sistemit shumepartiak sadopak e ka bere te vet en. Partite
dhe grupet e reja politike, qe, si kudo tjeter, edhe ne Maqedoni, mbine »si
kerpudhat pas shiut«, ne programet e tyre theksojne se Maqedonia duhet te jete
shtet i barabarte i maqedonasve dhe i jomaqedonasve, d. m. th. i shqiptareve, ne
radhe te pare, qe jane te dyter per kah numri, por edhe i turqve, i vlleheve, qe po
perjetojne njefare zgjimi etj. dhe qe te gjithe se bashku kane nje tradite te gjate
bashkejetese. Nga goja e ndonje intelektuali maqedon esthe degjuar teza se
shqiptaret jane komb e jo kombesi etj. Revista »21«, organ i LKM-PTD, partise
ende ne pushtet, pranoi per here te pare pas sa vitesh se jane bere gabime ndaj
shqiptareve, se intelektualet shqiptare jane perjashtuar nga partia, jane pushuar
nga puna, jane arrestsuar pa pike faji etj. Fitohet pershtypja (kete pershtypje
autori i ketij shkrimi e fitoi gjate nje aksioni per pajtimin e gjaqeve ne vendlindje,
dite e para te majit te kety viti) se ne Maqedoni dipka ka filluar te ndryshoje dhe
kjo eshte per t’u pershendetur. Proceset demokratike jane te paevitueshme.
Mirepo, a eshte kjo »qetesi perpara fertyme« (M. Kuteli), flirt ne prag te
zgjedhjeve te lira, pasoje e konfliktit bukur te ashper verbal me Serbine apo dig
tjeter, mbetet te shihet. Nuk ka vend per entuziazem, as nuk duhet mashtruar
nga premtimet. Shqiptaret ne Maqedoni duhet te dalin ne skenen shoqeroro-
politike si subjekt i barabarte e aktiv, me kerkesa konkrete e program te qarte
politik dhe te inkuadrohen ne te gjitha rrjedhat e jetes. Me nje fjale, ata duhet t’i
bejne syte kater, si thote populli i kesaj ane.

Frika eshte ende e pranishme. Dhe shpresa gjithashtu.

72

BEQIR BERISHA

Kosova humbi per te Gtuar

M e 23 marš te vitit te kaluar (1989) Kosova e humbi autonomine qe e pat fituar me
1974, e humbi ate grimce autonomie te cilen nuk e shfrytezoi kurre sa duhet dhe
sa kish mundesi. Humbjen e kesaj autonomie populli e mori si humbje te madhe,
prandaj u hodh me tere fuqine e tij per ta mbrojtur edhe pse nuk mundi ta
mbroje me te gjitha sakrificat dhe me gjakun qe derdhi, sepse ata qe ishin te
thirrur (depudetet) per ta mbrojtur Kushteturen ne menyre legjitime, e kishin
tradhtuar popullin. Por kalimi i kohes e beri te ve ten. Populli u bind se edhe ate
pak autonomi qe ka pasur Krahina nuk ka qene kurgje, sepse as ate nuk ka
mundur ta shfrytezhoje, meqe nuk ka pasur njerez, para se gjithash per arsyse se
ne krye kane qene njerezit qe nuk kane menduar per popullin, qe nuk kane qene
te gatshem te sakrifikojne dhe nuk kane qene te denje per pergjegjesine qe kane
pasur para popullit.

(jlfare autonomie ka qene ajo dhe sa eshte shfrytezuar kjo autonomi kur me 26
marš te vitit 1981 policia serbe beri kerdi ne konviktet e studenteve ne Prishtine,
duke rrahur e gjymtuar rinine shqiptare pas demostratave te qeta te asaj dite dhe
duke vrare te rinjte shqiptare neper rruget e qyteteve te Kosoves gjate demostra¬
tave te prillit te atij viti, te cilet populli me frike edhe i varrosi, madje disa prej
tyre u varrosen vetem nga anetaret e ngushte te familjes? A mund te flasim per
autonomi politike kur menjehere pas demostratave u moren masa drakoniane
me urdher te Serbise: u be izolimi i ish te burgosurve politike, u bene burgosje
masive, u kurdisen gjykime te montuara qe po zgjasin pa nderprere gjate gjithe
periudhes se kesaj decenie, u gjykuan dhe u denuan me mijera te rinj dhe te reja,
madje edhe vetem per nje fjale (Kosova republike) deri me 15 vjet burg, u be
diferencimi famkeq gjate gjithe kesaj periudhe, me te cilin pesuan shume
patriote dhe intelektuale te ndershem dhe gjate viteve qe pasuan, po me kete
Kushtetute qe i siguroi Krahines autonomine, u ngushtua frmymemarrja e Koso¬
ves dhe e shqiptareve: u moren masa te ashpra kunder kultures, historise,
tradites, arsimit dhe $do gjeje qe eshte shqiptare? A autonomi i thone asaj kur
vete populli shqiptar nuk ish i kenaqur me statusin ekonomik dhe politik qe
kishte gjate viteve te shtatedhjete, prandaj edhe u gua ne demostrata duke
kerkuar qe Kosova te gezoje statusin e njesise se pavarur ne federaten jugosl-
lave? A autonomi eshte ajo kur tere kreret e udheheqjes kosovare qe nga Fadil
Hoxha e Xhavit Nimani e deri te Mahmut Bakalli e Azem Vllasi u diferencuan
dhe u shkarkuan nga postet 2qe paten me urdher te Serbise. Ata ia hengren
koken njeri-tjetrit pa qene te vetedijshem per gabimin qe bejne, madje duke
dhene betimin e fundit se deri ne fund do te luftojne kunder »nacionalizmit«
(lexo:popullit) shqiptar?

Pra, ne kushtet e viteve shtatedhjete dhe tetedhjete edhe ajo pak autonomi qe
ekzistone, nuk vlente asgje. Ajo kish kryesisht karakter formal dhe Serbia mund
ta suspendonte kur te donte sig ndodhi vitin e kaluar. Megjithate, ish e domos-
doshme qwe kete pak autonomi qe pak Kosova duhej ta humbiste per te kerkuar
barazi te plote ne kuader te federates apo konfederates jugosllave. Kete auto¬
nomi Kosova duhej ta humbiste edhe per arsye se ishin bere gabime te medha

73

e te renda ne themelet e strategjise politike. Burokracia e Kosoves u izolua dhe
u tjetersua nga populli. Ajo me decenie te tera u mundua ta mashtroi popullin,
qe ne rruge te gabuar dhe nuk qe e afte t+i parashikoi ngjarjet, nuk diti ta masi
pulsin e popullit e as qe diti t+i percjelli e t’i kuptoje sa duhet ngjarjet
nderkombetare dhe rrethanat ne Kosove. Pikerisht per kete arsye kjo burokraci
perfundoi ne fundrinat e historise bashke me sukseset qe arriti.

Udheheqja (burokracia) e Kosoves, nese guxojme te themi se ka pasur ndonje-
here udheheqje Kosova, ka bere gabime shume te renda qe ne prag te perfundi-
mit te luftes dhe menjehere pas lufte. Ajo toleroi dhe i heshti gjate gjithe
periudhes se pasluftes vrasjet masive te shqiptareve ne Tivar, Trogir, Bilače te
Shkupit, Tetove, Drenice etj. toleroi aksionin famkeq te armeve dhe masakrat
e ketij aksioni, toleroi shpernguljet me dhune ne Turqi dhe proceset e montuara
politike kunder shqiptareve gjate gjithe periudhes se pasluftes, madje edhe vete
kurdisi procese te tilla te montuara gjate viteve 1974 dhe 1976. Atehere kur
kabineti i Mahmut Bakallit me te madhe fliste per bashkejetesen dhe per
vellazerim-bashkimin, per »parajsen« kosovare dhe per barazine e plote te
shqiptareve ne Jugosllavi, Adem Demagi u denua me 15 vjet burg per bindjet
e tij politike. Bashke me te u denuan edhe 30 shqiptare te tjere. Kjo, pra, ishte
ajo »fitore« e madhe per te cilen rehte gjoks burokracia e Kosoves dhe mash-
tronte popullin shqiptar me Kushtetuten qe sa po e kish miratuar. Gjate viteve
shtatedhjete dhe pikerish me 1973 kur ne shtypin kosovar flitej per harmonine
ndernacionale ne Kosove, me Letren e Titos dhe te Byrose ekzekutive te
Jugosllavise, qe pasoi pas mbledhje ne Karagjorgjeve, filloi procesi i diferencimit
per ish te burgosurit politik shqiptar, me te cilin proces u perjashtuan nga puna
shume njerez te ndershem, te denuar politikisht, madje edhe para nje $erk
shekulli, prej te cileve disa edhe sot e kesaj dite jane te pa pune.

Burokracia e Kosoves ka bere gabime te pafalshme perkitazi me seleksionimin
negativ te kuadrove shqiptare. Jo vetem ne udheheqesi, por edhe ne te gjitha
vendet ky?e te punes dhe ne te gjitha vendet e ndieshme per politiken eshte bere
seleksionimi negativ i kuadrove. Te pershtatshme jane konsideruar vetem ato
kuadro shqiptare qe kane qene te dobta dhe qe kane pasur orientim politik
krejtesisht proserb.

Ne ekonomi, politike, arsim, kulture, ne mjetet e informimit e gjetiu jane
zgjedhur kuadro te tillo »te pershtatshme« politike, qe kane udhehequr me
zhvillimin shoqeror. Pikerisht kjo i ka kushtuar shume shtrenjt Kosoves, vegane-
risht popullit shqiptar. Pos tjerash, kjo ndiko qe Kosova edhe me tej te ngeli
rajoni me i pazhvilluar ne Jugosllavi. Pershtatshmeria »moralo-politike« si
kerkese jashtkushtetutare ka qene kriter apostafat per shqiptaret, kriter ky qe
u ka bere pengesa te medha kuadrove te mira per te zgjedhur vendet ky§e ne
ekonomi dhe ne jeten politiko-shoqerore. Kriteri i ketille antikushtetues jo
vetem qe eshte zbatuar me konsekuence per kuadrot shqiptare, por burokracia
e kosoves me kete eshte mbrue me krenari se si »nacionalistet« shqiptare dhe
»rekasionaret« asnjehere nuk do te marrin pjese ne jeten shoqerore. Trajtim te
pošlem injorues kane pasur ish te burgosurit politik, te cilet me faj apo pa faj,
madje vetem pse jane shqiptare dhe nuk i ndryshojne mendimet e veta jane
shpallur dhe jane trajtuar si armiqe, jane perbuzur dhe jane trajtuar krejtesisht si
qytetare pa te drejta te barabarta, madje edhe ne qofte se jane punesuar, kane
pasur mbikqyrje te vecante. Ata praktikisht kane qene te ndjekur dhe politika
zyrtare e burokracise se Kosoves ka qene e tille qe njerezit e tille te lihen pa pune

74

dhe pa mjetet elementare per ekzistence fizike, te perbuzen dhe te injorohen
krejtesisht nga populli. Por populli nuk gaboi, diti ta ndaje shapin prej sheqerit,
i $moi bijte me te mire te tij dhe nuk e mashtroi dot demagogjia e burokracise
kosovare. Kete me se miri e deshmon perkrahja qe po u ben populli shqiptar te
burgosurve politike dhe solidariteti qeka me ta, e deshmon simpatia e madhe
ndaj Adem Demagit, te cilin burokracia e Kosoves me kot e shpalli si armik te
perbetuar dhe me kot u mundua ta ndaj nga populli.

Pikerisht me nje seleksionim te ketille negativ dhe me kuadro te tilla, populli
shqiptar i priti edhe ndryshimet e imponuara te Kushtetutes, qe nxori ne pah
faktin se udheheqja e Kosoves kishte fituar autonomine pa kuadro, pa njerez
atonom qe do te mendonin me kokat e veta. Dhe qe do ta mbronin kushtetuten
me konsekuence. Fakti se vetem 13 veta i kundershtuan keto ndryshime, flet ne
menyre bindese se ne cfare shkalle politike ka qene Kuvendi i Kosoves ne marš
te viti 1989, $fare pjekurie politike kane pasur deputetet dhe sa kane qene te
gatshem per te sakrifikuar per popullin dhe per te mbrojtur kauzen kombetare.
Ata e tradhtuan popullin dhe lejuan, ndonese nen-kercnimin e tankve, qe
Kosoves t’i hiqet edhe ajo pak autonomi qe kishte, duke krijuar situate konfuze
ne Kosove dhe duke shkaktuar gjakderdhjen e madhe. Per kete gjakderdhje
fajtori, ne rend te pare jane deputetet e Kosoves. Sot nga disa deputete degjohen
arsyetime se nuk e kane pasur te qarte se g’eshte duke u bere, disa te tjere
pranojne se kane gabuar dhe i porosisin te tjeret qe te mos gabojne, ndersa ka
edhe te tille, si Hazer Susuri (Lexo intervisten e »Botes se re« me tituli
»Varemihesit e autonomise«), i čili pos tjerash thekson se ne ato momente
kritike primare ka qene qe te mbrohet populli nga terrori shteteror dhe qe
populli te mos dali ne rruge e mos te shkaktohet gjekderdhja, ani se ndryshohet
Kushtetuta. Kjo eshte nje pikepamje poltroniste dhe krejtesisht e gabuar.
Primare ka qene mbrojtja e Kushtetutes me te gjitha mjetet pavaresisht nga
sakrificat, pikerisht ashtu sig veproi populli. Populli, megjithate, doli ne rruge
dhe gjaku u derdh edhe pse Kushtetuta nuk u shpetua. Nuk u shpetua pikerisht
pse deputetet e Kuvendit tradhtuan dhe nuk i kundershtuan njezerit ndryshimet
kushtetutare.

Nderkaq, gabimi kryesa nuk qendron as te Kurtesh Salihu, as te Hazer Susuri, as
te Syria Pupovci e as te deputetet tjere te Kuvendit te Kosoves, te cilet sot
fajsohen per ndryshimet kushtetutare, por gabami qeshron te ata stratege te
politikes kosovare qe gjithmone kane kultivuar dhe zbatuar seleksionimin nega¬
tiv te kudreove shqiptare te cilat gjithmone kane qene marioneta te politikes.
Kjo, pra, eshte edhe nje pasoje e strategjise se gabuar politike qe eshte ndjekur
ne Kosove gjate gjithe periudhes se pasluftes dhe me te cilen eshte mburur
burokracia e Kosoves.

Por, kjo tashme i perket se kaluares. Viktimat qe rane ne pranveren dhe ne
vjeshten e vitit te kaluar, ndikaun qe ne pranveren e ketij viti te ngrihet ne
kembe i tere populli shqiptar per demokraci e per heqjen e gjendjes se jashtza-
konshme, e čila po zgjat mese nje vjet e gjysme, ndonese ajo u hoq sa per sy
e faqe dhe formalisht para opinionit boteror. Ngjarjet e pranveres se ketij viti
ndikuan qe populli shqiptar te vetedijesohet dhe te ngritet ne nje shkalle me te
larte politike. Ketu nuk duhet harruar se merite te madhe per procesin e ngritjes
politike te popullit shqiptar kane deklaratat e udheheqesve serb gjate gjithe
periudhes se dhjete vjeteve te fundit, sidomos gjate vitit te kaluar, tubimet
e serbeve dhe malazezve ne Kosove dhe jashte saj, kerkesat ekstreme ne keto

75

tubime, sidomos kerkesa per debimin e 300.000 shqiptareve nga Kosova ne emer
te emigranteve politike dhe kerkesa per arme ne emer te »vetembrojtjes«. Por jo
vetem kaq. Ne pjekurine politike te shqiptareve ndikoi edhe kremtimi i heqjes se
autonomise se Kosoves nga ana e serbeve dhe malazezve. Kur ne Kosove
derdhej gjaku rrugeve, neper sallonet e Beogradit mbusheshin kupat me vere,
kur ne Kosove qanin nenat bijte e vrare, ne Serbi kendoheshin kenge per fitoren
e madhe te korrur mbi shqiptaret. Kjo e revoltoi popullin shqiptar edhe me
teper. Me vone ne kete drejtim ndikuan edhe bastisjet dhe rrahjet, izolimet dhe
burgosjet, mbyllja dhe shkaterrimi i fabrikave dhe i ndermarrjeve dhe ne fund
edhe helmimi i femijeve. Ne kete menyre sloganit vellazerim bashkim dhe
bashkejetese i doli boja dhe u kuptua si nje parulle mashtruese per te asimiluar
popullin shqiptar.

Nepermjet ketij procesi populli shqiptar u ngrite ne nje shkalle me te larte
politike dhe u be me i vetedijshem per subj ektivitetin e tij kombetar, prandaj
edhe kerkon qe te trajtohet si kombi ne federaten apo konfederaten e ardhshme
jugosllave dhe jo si pakice sic eshte konsideruar derei tash. Q’eshte e verteta,
populli shqiptar ne Jugosllavi eshte konsideruar si pakice kombetare dhe ne kete
aspekt edhe i ka gezuar te drejtat e garantuara sikur edhe kombesite tjera ne
Jugosllavi dhe ne saje te te drejtave qe kane gezuar shqiptaret si pakice
kombetare, duke pasur edhe »autonomine« Jugosllavia ka fituar prestigj te madh
ne bote dhe favore te medha ne arenen nderkombetare. Por pikerisht ketu
qendron edhe padrejtesia me e madhe qe u eshte bere shqiptareve dhe Jugoslla¬
via u perpoq qe nepermjet propagandes se saj t’i hedhi hi syve opinionit boteror.
Lufta e Dyte Boterore la jashte shtetit ame dhe pikerisht ne Jugosllavi me teper
se gjysmen e popullit shqiptar. Edhe sot popullsia shqiptare ne Jugosllavi eshte
ne proporcion nje me nje me ate te Shqiperise, ndonese rreth nje milion shqiptar
nga Jugosllavia jane shperngulur ne Turqi. (jjfare logjike eshte kjo qe shqiptaret
te konsiderohen pakice edhe pse jane rreth tre milion, perkatesisht gjashte here
me shume se malazetet, tri here me shume se maqedonasit, me shume se
boshnjaket dhe me shume se sllovenet. Ata jane te tretet per nga numri ndersa te
fundit per nga te drejtat.

Ne vitin 1981 populli shqiptar nepermjet demostratave paqesore e parashtroi
kerkesen per republike ne kuader te federates jugosllave, por kete kerkese
gjithepopullore e denuan si udheheqesit jugosllave e serbe ashtu edhe burokracia
e Kosoves, e čila kete kerkese e shpalli su kunderrevolucionare, duke e akuzuar
popullin shqiptar per nacionalizem dhe separatizem. Ndonese keto ngjarje paten
jehone te madhe ne shtypin perparimtar boteror dhe u perkrah kauza shqiptare,
forumet nderkombetare nuk u shqetesuan dhe nuk u dhane ketyre ngjarjeve
seriozitetin e duhur. Nje qwendrim i ketille ne nje menyre qe edhe pasoje
e prestigjit qe gezonte atehere Jugosllavia ne bote dhe te rrethanave te ate-
hershme nderkombetare, por edhe rezultat i deklaratave te burokracise se
Kosoves, e čila shqiptaret i paraqiti si plotesisht te barabarte ne Jugosllavi dhe
i akuzoiper kunderrevolucion.

Nje vleresim i ketille i hapi rrugen shtypit jugosllav, sidomos atij te Beogradit,
i čili gjate periudhes se viteve tetedhjete nuk la gje pa levizur kunder popullit
shqiptar. Shqiptaret u cilesuan si nacionaliste e shoviniste, si balliste e bandite, si
fashiste e terroriste, si fundamentaliste e ekstremiste, si majmune e kanibale
e g’nuk u quajten. Shtypi i Beogradit gjate gjithe kesaj periudhe, me qellim te
dezinformimit, shpifi te gjitha te zezat kunder shqiptareve, kunder historise dhe

76

kultures, kunder popullit dhe heronjve, kunder tradites dhe kunder letersise si
dhe kunder gdo gjeje qe eshte shqiptare. Nje propagande e ketille synonte te
mashtreje edhe opinionin boteror. Burokracia kosovare jo vetem qe nuk e kun-
dershtoi nje politike te ketille te shtypit serbv me karakter krejtesisht nxites dhe
antishqiptar, qe mbillte urrejtjen ndernacionale, por kerkoi qe nje gje te tille ta
bente edhe shtypi shqip i Kosoves, duke i porositur intelektualet shqiptare,
sidomos akademiket, qe kishin ndikim te madh ne opull dhe fjala e te cileve
kishte peshe te posagme nderkombetare qe t’i kundereveheshin »nacionalizmit«
dhe »irredentizmit« shqiptar. Intelektualet shqiptare nuk e pranuan nje gje te
ketille, megjithate kete e pranoi shtypi shqip i Kosoves i čili gjate gjithe kesaj
periudhe lansoi teza antishqiptare, ndonese jo me ate egersi sig veproi shtypi
i Beogradit.

Eshte fakt i pamohueshem se mjetet e informimit shqip ne Kosove kane luajtur
edhe nje rol shume te madh destruktiv gjate gjithe periudhes se pasluftes,
veganerisht gjate dhjetevjeteshit te fundit, kur filloi fushata sistematike kunder
shqiptareve ne emer te luftes kunder nacionalizmit shqiptar. Derisa para viti
1981 mjetet e informimit, sidomos shtypi shqip propagoi me tere fuqine e vet
sukseset e paqena, qe u zhduken si fluska sapuni menjehere pas ’81- shit, goroditi
dhe dezinformoi, gjate viteve tetedhjete jo vetem qe paraqiti ne menyre te
shtrember realitetin dhe i vuri dryrin informimit real, por ua ndaloi penave me te
mprehta te intelegjencise shqiptare qe te paraqiten ne kete shtvp, duke i dety-
ruar ata qe t’i drejtohen shtypit kroat. Per kete merite te madhe kane drejtoret
dhe kryeredaktoret e gazetave shqipe.

Megjithate realiteti nuk mundi te mshifet. E verteta per Kosoven depertoi ne
mbare boten, sidomos ne Evrope, e čila tashme u kaa kushtuar vemenje te
posagme ngjarjeve ne Kosove. Nje depertim i ketille i problemit te Kosoves ne
forumet nderkombetare para se gjithash eshte rezultat i sakrificave te medha te
popullit shqiptar, i gjakut te derdhur dhe i vendosmerise se popullit per geshtjen
e drejte te tij. Problemi i Kosoves dhe i shqiptareve ne Jugosllavi, nuk eshte me
problem i serbeve, i maqedonasve dhe i malazezve, ai nuk eshte me as problem
vetem jugosllav, por u be problem boteror. Problemi i Kosoves dhe i shqiptareve
ne Jugosllavi u internacionalizua. (jleshtja shqiptare disa here u shqyrtua ne
Senatin amerikan dhe ne Parlamentin evropian, ku njekohesisht u miratuan
edhe rezolutat perkatese per zgjidhjen e problemit ne menyre paqesore dhe
demokratike, kete problem e shqyrtoi edhe Konferenca e Kopenhages per te
drejtat e njeriut, edhe parlamenti gjerman si dhe shume forume te tjera nder¬
kombetare. Populli shqiptar me ne perpjekjet e veta, me sakrificet qe dha, me
gjakun qe derdhi dhe me gjithe sfiden e vet aktualizoi geshtjen shqiptare para
forumeve nderkombetare, ku edhe ka perkrahje te plote per geshtjen e tij te
drejte. Por kete nuk e beri pse nuk deshti te bashkejetoje me te tjeret (me serbet,
malazezet dhe maqedonasit) edhe pse u shpall si i tyille nga propaganda zyrtare,
por pikerisht pse serbet, malazezet dhe maqedonasit nuk deshten qe shqiptaret
te jene te barabarte me ta. Jo shqiptaret, por te tjeret nuk deshten te bashkeje-
tojne me ta dhe prandaj zbatuan segregacionin ne Kosove.

Populli shqiptar kurre nuk i konsideroi si armiqe serbet, malazezet dhe maqedo-
nasit, por e kunderta ka ndodhur. Per 45 vjet gjithmone shqiptaret jane akuzuar
per armiqesi, madje edhe pse vetem jane gjalle, ata u kualifikuan, u trajtuan dhe
u denuan si armiqe gjate gjithe periudhes se pasluftes. Ky njekohesisht ishte

77

edhe nje presion psiqik qe populli shqiptar t’i leshoje trojet e veta dhe te
vazhdoje rrugen e shpernguljeve per ne Turqi, siq ka ndodhur gjate gjithe keti
shekulli. Por nje trajtim i ketille i shqiptareve, nuk i gjunjezoi ata, perkundrazi
i beri me te vetedijshem. Vetem duke u trajtuar si armik ai mundi me mire ta
kuptoje realitetin politik dhe mundi te ngrihet e te vetedijesohet deri ne ate
shkalle qe ka arritur sot. Ai sot eshte me i vetedijshem se kurre per subjektivite-
tin e vet kombetar, qe pa dyshim eshte fitorja me e madhe e arritur deri sot dhe
kerkon t’i njihet edhe subjektiviteti politik ne kuader te Jugosllavise.

1 . Hixhet Ramadani, njeri i ofiqeve te larta, antishqiptar i terbuar, i čili ne vitin
1984 ne menyre publike i dogji tere librat shqipe te bibliotekes se vet, qe t’i
shpetoje nga »indoktrinimi« femijet dhe nipat e vet.

2. Hysen Ramadani u shperblye me pozita te larta partiake e shteterore per
punen e vet antishqiptare. Shume beri ky kunder popullit te vet, shume e shau
»kunderrevolucionin shqiptaromadh« edhe pse ne fund u mundua ta laje m. me
sh.

3. Bedri Sinani me kopilin e vet bastard Afrimin punoi nje gerek shekulli kunder
popullit te vet. Ky kryepolic, duarpergjakur, ryshfetxhi beri nje mije te zeza:
rrahu, mbyti, gderoi, malverezoi dhe para pensionimit ia la amanet djalit qe te
vazhdoje veprimtarine antishqiptare.

4. Abdulla Ademi, disponimin antishqiptar e ka shprehur si »inxihinier«
i prishjes se shtepive, te mureve dhe te dyerve te shqiptareve, me qellim qe tu
beje presion per t'i shperngulur ne Turqi. Ky kriminel i kultures shqiptare ka
kerkuar qe neper shkolla te flitet vetem ne gjuhen maqedonase.

5. Muzafer Demiri, pjelle e familjes tradhtare, si funksionar i marre kerkoi qe te
hiqet flamuri shqiptar nga perdorimi dhe qe ne Maqedoni te mos flitet shqip dhe
se gjuha jone eshte maqedonishtja, ndersa flamuri yne eshte ai i maqedoneve.

6. Taip Emini i ngrati nuk pati kagik te behet i madh edhe pse heri shume

deshimi ne.dhe shume sherbime. Skadje me paraqitjet e tij publike, edhe ne

shtvp i shfryn »nacionalizmit shqiptaromadh«.

7. Xhemajli Veseli, i gjori u angazhua shume edhe ne polici edhe ne parti dhe se
fundi tregoi kujdes qe ne alternative te mos pranohen »shqiptaromedhenjte«.

8. Vellezerit Avni dhe Rexhep Zllatku u angazhuan shume, si neper tubimet
e larta, ashtu edhe nepermjet shtypit per mbylljen e shkollave shqipe, per
dezinformimin e shqiptareve dhe per denimin e »nacionalizmit shqiptaromadh«.

9. Sefedin Sulejmani, me Sokratin ne goje, me Maltusin ne zemer, tebdil si bari,
gjithmone ne sherbim te politikes antishqiptare. Ky »filozof« u gua kunder

kabinetin e sulltanit

78

shtimit natyror te shqiptareve, kunder kultures shqiptare, emroneshqipe dhe gdo
gjeje tjeter qe eshte shqiptare.

10. Hivzi Mehmeti, diferencues i zellshem deri ne ate shkalle sa qe u angazhua
edhe per shkombetarizim total, per t'u bere deputet i kalibrit ala Qazim Mulleti.

11. Hulusi Hajrrullahu. besnik si qeni per ta ruajtur statusin e »shqiptarit te
ndershem«.

12. Bajram Sulejmani, sakrifikues i qdo gjeje qe eshte shqiptare vetem e getem
per te ruajtur kolitukun e vet.

13. Ruzhdi Muharremi, luftetar i denj kunder kultures shqiptare deri ne ate mase
sa qe mohoi edhe perkatesine kombetare.

14. Nexhat Idrizi, drejtor shkolle qe me deshmite e veta i burgosi arsimtaret dhe
i sherken me besnikeri shovimizmit maqedones.

15. Xhabir Aliu, alias Alia Xhabir funksiona i larte qe nderoi mbiemrin per te
deshmuar se i vjen keq qe eshte shqiptar.

16. Fanik Omeri aktivist i dalluar per mbylljen e shkollave shqipe, per mosper-
dorimin e gjuhes shqipe ne Maqedoni dhe per rrenimin e ^do gjeje qe eshte
shqiptare.

17. Vullnet Starova, rrezil minister u gjerr per ta bindur boten se shqiptaret ne
Maqedoni i gezojne te gjitha te drejtat dhe qe keto te drejta i mohojne
»nacionalistet shqiptaromedhenj«.

18. Ali Lazimi, sherbeu me zeli te madh per te ruajtur kolitukun qe e mori si
shperblim per »meritat« e medha.

Verejtje: Kerkojme ndjese nga sulltanet e tjere qe nuk patem mundesi t’i
perfshijme ne kete numer.

SHQIPTAR OSEKU

Antipoezi

as hija jote
me nuk eshte jotja-
shekulli XX
invencion pergjimi
nekrevat
ne WC
neper rruge-
nen lčkuren tende
behu si e huaj,

e dashur,
askush-aske me
nuk guxon te d oj e
ushtarčt e plumbte
po i vrasin ndjenjat,
ndaj diellit kane shpallur
fletarrestimin

jeta jone e vogel
mund te denoncohet

diferencohet
. . ohet. . .11!

.. .ohet

79

POLEMIKE /
POLEMIKA

BESIM REXHAJ

Umjesto pisma srpskoj inteligenciji

Srpska inteligencija
i vremenski imperativ

I. Umjesto uvoda

N a pragu smo jedne decenije kad je ekzistencialno gnijezdo kosovskog podneblja,
opčenito, a posebno ono albanskog etnikuma, ne samo na Kosovu, nego
i u Srbiji, Crnoj Gori i u Makedoniji, ugroženo i, čak, u ove dve zadnje godine,
zbog politike koja je svojom iracionalnošču produkovala i proizvodi konfliktne
situacije, i ekzistencialni minimum tog stanovništva dovoden je na ivicu. Danas
- kad je naš kolektivitet ovog podneblja traumatiziran, bilo kao tjelesno biče,
bilo kao duševno biče, danas - gotovo posle deset godina koračanja paklenim
putevima naše paradoksalne stvarnosti, spominjati bezbrojne činove kosovske
drame, raznovrstnost i mnoštvo činova socijalne, političke, psihološke, moralne,
ekonomske i, jednom riječju, ekzistencialne drame, teško je i mučno.

Ali, kad dialog, usprkos dobroj volji i demokratskih težnji največeg dijela
albanskog stanovništva i njegove autentične inteligencije i, u ovom kontekstu,
usprkos demokratskih tendencija naprednog i civilizovanog mnijenja Jugoslavije
(a posebno severo-zapadnih republika), kad, dakle, dialog vegetira kao puki
verbalan akt, ipak, usprkos činjenici da je banaliziran i onemogučen do nivoa
absurditeta, imperativ dialogiziranja je conditio sine qua non. Da ne zvuči ova
konstatacija paradoksalno? Možda i zvuči, ali, uzgred rečeno, stvarnost izgleda
ontološki je paradoksalna, zatim je jugoslovenski sistem vrijednosti modelirajuči
tu stvarnost, doprinijeo paradoksalnošču i, sem toga, čim dialogiziranja u ovom
haotičnom kontekstu može se obrazložiti još i činjenicom da smo se oprijedjelili
obratih autentičnom adresatu -autentičnoj srpskoj inteligenciji.

U stvari, ovaj spis ne obrača se kategoriji instrumentalizirane i pragmatizirane
inteligencije, nego najracionalnijem, najkonstruktivnijem i najkreativnijem

80

dijelu ovog naroda - inteligenciji koja je vitalno, mudro i ekzistencialno
preokupisana srečom svoga naroda i njegovih geografskih i povijesnih susjeda i,
shodno, esencialno je zamišljen kao apel, posebno u kontekstu naše kolektivne
obmane i samoobmane, za političku mudrost i za konstruktivna rješenja.

II. Masivna obmana i političko zloupotrebl jen j e

Još jednom nam se nameče pitanje: zašto se ovaj spis obrača srpskoj inteligenciji
i zašto se, neposrijedno, ne obrati drugim strukturama ovog naroda ili im se
obrati samo posrijedno?

Razloge i odgovore, na uopšten način, poči čemo artikulisati, kao prvo, na
zadnje pitanje i to zbog važnosti problema što implicira smisao pojma širokih
masa.

Onaj sociopolitički i filozofski pojam marksističkog shvatanja da su proletariat,
seljaštvo i drugi slojevi širokih masa motorične snage istorije i čovječanstva,
komprimitiran više kao socioistorijska praksa nego kao teorija, pokazao se kao
nepostojan. Otud može se reči daje ovaj pojam problefnatizovan i relativiziran,
bilo kao praksa proturječne i tragične istorije ovog vjeka (obmanjivanje u kolek¬
tivnim razmjerama Njemaca drugog svjetskog rata), bilo kao teorijski pojam
uloge, funkcije i položaja širokih masa, koje su, kako konstatiraju eminentni
psiholozi, sociolozi i filozofi našeg vjeka (Fromm, Adorno, Franki, Marcuse,
itd.) otudene, postvarene, kvantifikovane i standardizirane ili su, ako se budemo
izrazili komprimitiranom riječju političkog leksika, kao i ljudsko biče, opčenito,
manipulisane. I, buduči da se naš intelektualni i shvatanjski čredo gradi, kad je
riječ o unutrašnjem ili spoljašnjem imperativu vrednovanja i sudenja, na etičko-
filozofskim premisama koje impliciraju slobodu izbora samoga sebe, drugog
i situacije a, inače, autentična sloboda izbora je minimalizirana, onda, shodno,
rulja, široka masa, mitingaši i svi oni drugi koji se identifikuju sa ovim masama,
usprkos ekstremnih i, ne rijetko, destruktivnih zahtijeva, ne podvrgavaju se
moralnom i političkom sudjenju.

Zašto? Zbog toga što su ovakve mase, iako politički »legitimizirane« i »instituci¬
onalizirane«,, prije nego svijestan politički subjekat, izmanipulisan subjekat
i instrumentaliziran brutalno u službi interesa takozvane dnevne politike, koja
je, u stvari, produžetak političkih programa istorijski gajenih iz jednog dijela
srpske politike koja, prije nego vitalno ekzistencialne interese svoga naroda
artikuliše i kultivira ovim putem programe što ruše ekzistencialno gnijezdo
geografskih i povijesnih susjeda. Zato mitingaši i drugi deo širokih masa koji se
identifukuju sa takvom nacionalnom i političkom pseudofilozofijom, prije nego
stvaralački i politički aktivan subjekat su, tako reči, stvoren subjekat ili, ako se
bismo izrazili filozofskim sintagmama Baruha de Spinoze, stvorena biča (natura
naturata) više nego stvaralačka biča (natura naturans) sa čijim sudbinama se igra
kao sa jednom kartom u jednoj morbidnoj političkoj igri. Sto se tiče političke
kategorije, one kategorije praktički i teorijski pragmatizirane u političkoj sceni,
kojoj se, inače, nečemo obratiti, velja podstaknuti ovo: ovoj strukturi koja je, po
svemu sudeči, svojom istorijski regresivnom aktivnošču, politički centralističkim.
hegemonističkim i unitarističkim tendencijama, jedna od najodgovornijih, ne
vrijedi se obratiti, ne zato to što ne zadužuje, nego s toga što je, faktički,

81

zatvarala vrata svakom demokratskom i argumentovanom dialogu i stoga što
ekskluzivno monologizira sa sobom, biokirajuči, ovako, volens nolens, moguč-
nost intelektualnog komuniciranja. U stvari, samo deblokiranjem arbitrarnog
i totalnog monologa moglo bi se, sa racionalne i intelektualne perspektive,
komunicirati. Ovo, naravno, ne bi trebalo da znači da se ne može voditi dialog sa
autentičnom političkom inteligencijom, koja sigurno postoji u redovima ovog
naroda i koja je, zbog cenzure i političke (re)presije, ostala neartikulisana
i u marginalijama a koja je, usprkos ovakve blokade i pritiska ipak moralno
i sociopolitički odgovorna, prije svijega pred svoj narod a zatim i pred albanskim
stanovništvom v Jugoslaviji.

Kad je riječ o »instrumentaliziranoj« inteligenciji, koja dominira u sceni legalizi¬
rane i paradoksalno institucionalizirane politike, kad smo, dakle, kod ove
kategorije koja je inaugurisala i artikuliše utilitarizam i pragmatizam sa agresiv¬
nim političkim konotacijama, treba istači »neprincipielnu« koaliciju ove katego¬
rije ili, u stvari, strategiju manipulisanja sa širokim i nedužnim masama koje su,
kao žrtve političkog imputiranja, porobljene pod jarmom indoktrinacije mor¬
bidno političkim programima. Na drugoj strani, kad smo na ovoj točci razmatra-
nja, isto tako treba naglasiti »principielnu koaliciju« ove kategorije sa drugim
kategorijama inteligencije koje, kao takve, »intelektualizirane«, djeluju sa kvazi-
intelektualnih i pseudonaučnih pozicija i koje, u stvari, »elaboriraju«, »teoretski
i naučno«, programe koje predvida »nacionalna nauka«. Ako se dinamika
ovakvih koalicija razmatra u kontekstu konstituisane sociopolitičke hierarhije,
onda slijedi da su na frontalnoj poziciji izmanipulisana masa, zatim odmah pored
nje i nad njom kategorija »instrumentalizirane« političke inteligencije dok na
pozadini stoji »naučna inteligencija«, koja svoj intelektualni potencial i energiju
pragmatizira u službi »vitalnih interesa« širokih masa.

U stvari, riječ je o birokratskom stroju što svoju borbu za vlast, apetite za
privilegije vlasti i svoj ekstremni egoizam gradi na legitimnim osečanjima i patri-
otskom sviješču, »sublimiranim« u »naciokratski laboratorij« što eksploatira
kolektivnu energiju bazirajuči se, prije svega, na alhemiju iskoriščavanja i izopa-
čenja istinskih nacionalnih, patriotskih i humanih vrijednosti. I, sve ovo, iskoriš-
čavajuči relativnu nemoč širokih masa, nemilosrdno izmanipulisanih, i, sem
toga, iskoriščavajuči iracionalni kolektivni kontekst, destabiliziranu psihosoci-
alnu ravnotežu i blokadu informisanja, odnosno monopol nad »istinom«.

III. Ušutkivana inteligencija

Buduči da je inteligencija, gledano iz aspekta intelektualnih kategorija koja
konstituiraju ovaj pojam, heterogena struktura, nameče se jedna kategorizacija,
koja bi, pobliže, označila adresat: iako svi subjekti kojima se atribuira statut
intelektualca, noše intelektualnu, moralnu i gradansku odgovornost i dužnost
artikulisanja istine, jedan deo intelektualaca, bilo zbog intelektualnog zvanja što
se neposredno nadovezuje sa neuralgičnim dimenzijama stvarnosti, bilo intelek¬
tualci, čija je intelektualna oblast »akutizirana«, bili su i jesu, posebice u aktualni
momenat, obavezni, i to do nivoa kategoričkog imperativa, ako bismo se izrazili
jezikom Kanta, da se angažuju u funkciji artikulisanja socialno-društvene, istorij-
ske, političke, kulturne i ekzistencialne istine.

82

Može se reči, otud, da, čak bilo tehnička inteligencija, bilo, tako reči, inteligen¬
čna društvenih nauka, bilo kulturna i stvaralačka inteligencija, u okviru dotične
profesijonalne oblasti, bilo naspram sopstvenog naroda, bilo naspram drugih
naroda, kad su u pitanju akutizirana dimenzija stvarnosti kao što, u stvari, jesu
na kritičnoj tački, u harmoniji sa etikom profesionalnog zvanja funkcionalizirati
se u službi artikulisanja istine. Bez dvojbe, največi teret odgovornosti, u kontek¬
stu ovakvog angažovanja u ime istine, pada na političku, kulturnu i stvaralačku
inteligenciju, koja bi trebala, bilo u okvirima naučnih krugova, bilo u okvirima
kruga širokih masa, inaugurisati, u stvari, samo istinu o kosovskoj stvarnosti,
koja je, esencialno, generator jugoslovenske krize, nego posljedica sistema
vrijednosti ovog društva što je, zbog aktuelnih i tradicionalnih razloga, pogodeno
najteže od Strane sociopolitičke filozofije i prakse jednog birokratiziranog,
dogmatiziranog i neproduktivnog modela i, na kraju, konsumiranog, ako ne,
najzad, zbog socialne, filozofske i političke teorije, onda, dakle, zbog sociopoli¬
tičke prakse koja je izdala tu teoriju. Artikulisanje istine i demitiziranje kultivisa-
nog, rekonstruisanog i, praktički, instrumentaliziranje one koja se zove »istorij-
sko pravo«, drugim riječima, demistifikacija i depolitizacija mita o Kosovu
u srpskoj literaturi, odnosno raskrinkavanje vizantijske i srednjevjekovnog
obskurantizma, dakle, ova neuralgijska i akutizirana oblast falsifikovane istorij-
ske stvarnosti od Strane istoričara nameče se kao imperativ i, shodno, ova
zamagljena stvarnost trebala bi da se reflektuje u realnoj svijetlosti. Ovakav čin,
što više, nameče se kao neophodnost, stoga što kič-literatura proizvodena po
različitim institucijama sa naučnom destinacijom, fabrikuje istorijsku laž,
odnosno se falsifikuje i marginalizirana istorijska i ekzistencialna istina.

IV. Mistifikacija istine i imperativ demistifikacije

Sociolozi, kao jedna kategorija inteligencije, koji po njihovom naučnom i moral-
nom imperativu zvanja dužni su da dinamiku razvoja i društvenih zakonitosti
elaboriraju u skladu sa dostignučima moderne sociologije, trebali bi da protur-
ječnosti društvenog razvoja, koje su, inače, najizraženije i najosetljivije u kosov-
skom podneblju, označuju i registruju u njihovom fakticitetu i artikulišu socialnu
istinu, koja je svojom surovošču rušila elementarnu ekzistencialnu ravnotežu
čovjeka ovog podneblja a posebno u albanskom etnikumu koji je u stvari
dovoden do ruba socialne ekzistencije.

U ovom kontekstu, ovakva inteligencija, u skladu sa vitalnim interesima svoga
naroda i, slijedbeno, i drugih naroda, postupajuči ovako raskrinkavala bi strate-
giju kamufliranja stvarnih i istinitih problema u Srbiji, demaskirala bi strategiju
koja je probleme prouzrokovane amortizacijom socialnog mehanizma jednog
utrošenog modela projektirala na nacionalnom terenu i, ovim putem, suštinska
društvena pitanja reflektuje u politiziranoj i idelogiziranoj svijetlosti. U ovakvom
dezintegrisanom socialnom kontekstu, kolektivno socialno nezadovoljstvo, ako
se izražavamo psihološkim terminima, se racionalizira i socialna energija se
instrumentalizira u službi političkih ciljeva. koji u stvari nisu esencialni ciljevi
naroda nego objektivi naciokratije. I, dok je u Srbiji ovakvo socialno masivno
nezadovoljstvo politizirano kao politička strategija, bilo kao raspoloživa snaga
u okviru aktualnih političkih pokreta, bilo kao racionalizacija i maskiranje

83

socialnih proturječnosti koje bi mogle rušiti stroj državne birokratije, na Kosovu
ovakvo socialno nezadovoljstvo koje je dublje i širije, služilo je i služi za političku
ekstremnu radikalizaciju problema socialne prirode, čiji fakticitet je kvalifikovan
kao kontrarevolucija, nacionalizam, separatizam i terorizam.

Autentična politička inteligencija trebala je artikulisati surovu prejuridikaciju,
unitarizam in monizam, monopolizirajuči i dogmatizirajuči karakter političkih
ekskluzivističkih programa i, u ovom kontekstu, trebala je istači da ne samo
scena i pozadina partijske vlasti koja je »ovlaštena« nadležnostima državne
vlasti, nego i takozvana pravna država institucionalizirala je logiku djelovanja
politički i pravno anticivilizacijski i antidemokratski. Ovako orientisana, ovoj
inteligenciji ne bi bilo teško ustanoviti da su kolektivni zahtjevi aibanskog
stanovništva u Jugoslaviji esencialno zahtjevi za demokratiju, gradanska prava
i za legitimno kultivisanje nacionalnog identiteta. Kad smo ovdje, treba aksenti-
rati političku strategiju koja je sa vis major pozicije voluntarizma i arbitrarizma,
bilo sa Strane takozvane pravne države bilo sa pozicija partijske države, falsifiko-
vala volju i plebiscitarnu deklarisanje u kolektivnim razmjerama, i sa političkim
predznakom, dakle a priori, kvalifikovala i kvalifikuje stvarnost legitimnih
zahtjeva nedvosmiselno demokratskih.

U stvari, po logici jedne morbidne strategije je irelevantna i marginalna artikuli-
sanja, od kojih se vitalna masa energično distancirala i ogradila, stavila u epicen-
tar problema, nastoječi ovako na neizdrživ i parakdoksalan način justificirati
represiju i sve to u ime legitimnosti, dužnosti i nadležnosti takozvane pravne
države. Odatle, autentična politička inteligencija je posebno dužna da bazirajuči
se na argumentovane i naučno esecialne analize, dakle samo aposteriorno, da
artikuliše objektivna ocjenivanja i, naravno, po elementarnoj moralnoj i gradan-

HAKI TAHA

Kosoves, Kosove o shpirti
i jone

T

'epČT fjete zgjohu moj ore
Bijte tu thirrin n’flake Vdashunise
Me za t’thekshem me pushke n 'dore
pjese t’pandashme te Shipnise

Shqiptar ke shqiptare je

Shpirti nga trupi kurr s'mund fndahet

N’ty jetojne n ’ty kemi le

Gjaku uje kurr s’mund te bahet

84

skoj logici ogradi se etički, intelektualno, politički i naučno od aprioriozma,
voluntarizma, arbitrarizma i prejuridikacije.

A što se tiče kulturne i stvaralačke inteligencije, treba istaknuti da težina
moralne, istorijske i ekzistencialne odgovornosti posebno se povečava, jer ova
kategorija inteligencije kao najvitalnija struktura naroda trebala bi da odgovara
na istinski glas masa, na imanentni zov ekzistencije svog naroda i naroda susjeda.
Ova inteligencija, koja se posebno karakterizira gradanskom, moralnom i stvara-
lačkom smjelošču, pod diktatom imperativa ekzistencije, vremena i posebno
tragičnog momentuma, svojim autentičnim kulturnim, stvaralačkim i civilizacij¬
skim anagžovanjem bi demistifikovala destruktivni karakter kampanje (hajke)
koja se vodi nad entitetima materialne i duhovne kulture albanskog stanovništva
u Jugoslaviji, hajke koja je svojim ekstenzitetom i intenzitetom ugrozila i ugro-
žava identitet, biče i ekzistenciju ovog etnikuma.

V. Umjesto završetka - imperativ za racionalan dialog

Bez dvojbe da je relativizacija vrijednosti jednog socioistorijskog, kulturno-
psihološkog i političkog modela teška stvar, što više kad je taj sistem vrijednosti
inaugurisan na institucionalnom nivou, ali ipak revalorizacija sistema vrijednosti
i modela, kad je u pitanju ekzistencialni imperativ, neophodan je način. Svaka
inteligencija odgovorna je prije svijega pred svojim narodom a zatim i pred
drugim narodima sa kojima dijeli istorijsku sudbinu, i deblokiranje onog mono-
logisanja drugih struktura koje su svojom slijepošču stvorile graničnu ekzistenci-
alnu situaciju kao i otvoren demokratski i racionalan dialog koji treba početi
doprineli bi demistifikaciji i, samim tim, kako što logički slijedi, nameču se kao
imperativ.

Eshtna Tvjeter dhe te rij
Jane grumbullue per ty perhere
Lule lirie duhet t’mbije
Shqip ka b ’za n’at toke perhere

N’mund e djerre Kosove moj trime
mbahu nder shekuj n ’hov t'burrenise
nder llogore me flijime
gufon gjaku i lirise

Gjak e zemer drite arbnise
na ke bije e fkemi nane
KOSO VE SHPIR TISHOIPNISE
PA TY VDEKE MA MIRE TE TANE

(Kjopoezi e poetit Haki Taha, gjoja vrases i M. Popoviqit, u shkrua ne shkurt te vitit 1945 ne Gjakove.
Doreshkrimi erdhi deri ne ditet tona i paprekur. Ne redaksi na arriti diten e shpalljcs se mvetesise per
Kosoven)

85

SEVDAIL HYSENI

Portret qe flet

P ortreti yt

Varur ne mur,

S'na hyn ne pune
Aspak askurre!

Te shikojme shpeshhere
Me krupe, e vrer;
surroga t me ngjyra ,
kungull me shtate bira!

Portreti yt jashte »kanuni«.

Qe ngerdheshet si bythe majmuni ,

S’eshte si piktura qe i falet publikut
Me pamjen e mikut!

Po te jete e mundur
Paj edhe sikunder...

Te kete digka te veretete
Se njeriu vdes per jete!

Perše te mos ngordh portreti yt
Qe na ka sjellur ne kete dite...
Perhere i fryre tullumbac
E kungullac!!!

GEZI M REXHA

E kuqja pikon bardhe

K

'e lindur ne shekuj
nga terri e tmerri
enderr e forte,

sahere te kane zhveshure pergjakur
je bere qelize ere n ’damare
dhe me zjarr urrejtjesh farkuar je
gdohere ke rilindur koherave
enderr e gelikt

Je bere nektar

ku te kemi mbledhursi ushqimin
te kemi mbledhur si ajerin
shesheve te pergjakta
enderr e dashur

Enderr e shtrenjet

do te te skuqim perdite

derisa te zbardhesh e te zbardhesh

e te behesh drite

Dobrosh, 25 shkurt 1990

86

MENDIME DHE REAGIME
/ ODMEVI IN MNENJA

Dr. XHELKU MAKSUTI

Mbi Shqiptaret e Rumanise

E dhepse te ndjekur, te perbuzur e te diskriminuar, pasardhesit e ilireve te lashte-
shqiptaret, tashme jane duke dale nga anonimiteti historik. Fjala eshte per nje
populi prej mbi gjashte milione banoresh qe jetojne ne Shqiperi, Jugosllavi,
Greqi, Turqi, Itali e ne vende te tjera te botes. Shqiptaret ne antike kane qene
banore territoresh te gjera prej Adriatikut, Jonit e deri ne brendi te siujdheses
ballkanike. Keta trima te pamposhtur kane ditur ti mbrojne me heroizem
e xhelozi gjuhen, perkatesine kombetare, traditat, dinjitetin dhe nderin, duke
u perleshur vazhdimisht me dallget e pameshirshme te pushtuesve te huaj: me
greket e romaket, me sllavet, bizantinasit dhe osmanet. Ata diten ta mbrojne me
trimeri, edhe ne kohet me te aferta, territorin dhe pavaresine, duke i mposhtur
tendencat shoviniste te fqinjeve, duke mos e harruar me kete rast edhe rezisten-
cen kunder invazionit fashist italo-gjerman, pergjate viteve te lavdishme te luftes
se dyte boterore.

Duke guar nje jete te perbujshme, plot e perplot rreziqe, kercenime e padrejtesi
sociale e kombetare, permes nje vitaliteti dhe inteligjence largpamese, shqiptaret
i dkane botes udheheqes ushtarake me autoritet te larte, njerez te shkences
e kultures, tregtare e zejtare te menzur, qe nga mbreteresha e zellshme Teuta ne
antike e deri te strategu i madh i Evropes-Gjergj Kastgrioti Skenderbeu,
mbrojtesi i krishterimit ne mesjete. Shkrimtaret e mirenjohur te Rilindjes
Kombetare Shqiptare, vellezerit Sami e Naim Frasheri, luftetaret per pavaresi,
Ismail (Jemali, Luigj Gurakuqi, Ibrahim Temo e te tjere, romansieri i madh
Ismail Kadare apo laureatja e gnimit te Nobelit per paqe-Nena Tereza (e lindur
nga prinder shqiptare ne Shkup, me 1910), jane disa nga personalitetet e para te
ketij kombi qe kane kontaktuar shpirterisht apo fizikisht edhe me vendin tone.
Shqiptaret ne Rumani kane ardhur qe nga koherat me te vjetra, e sidomos ne
epoken moderne. Mbreti Trajan, ka sjelle punetore nga rradha e fiseve ilire, per
eksploatimin e xeheve te arit ne Daki. Ne mesjete nderkaq, per shkak te
persekutimeve osmane, individualisht apo ne grupe kompakte, shume shqiptare
kane kaluar ne veri te Danubit, duke gjetur shpetim dhe strehim ne nenqiellin
mikprites te Rumanise. Nje dokument i vitit 1595, na konfirmon se Mihai
Viteazul, ia ka bere te mundur nje numri prej 15 mije shqiptaresh, qe te
vendosen ne fshatin Kelinesht, ne rrethin e Prahoves. Shqiptaret e Rumanise

87

jane krenare me figura te shquara me prejardheje shqiptare si Vasile Lupu,
zoterues i Moldavise (1634 — 1653), me familjen e mirenjohur te Gjikajve, e čila
i ka dhene sundues te shumte Moldoves dhe Vllahise, nder te cilet edhe Grigore
Gjiken e trete, i čili ra viktime duke protestuar kunder shkeputjes se Bukovines,
te cilen turqit ia dhane peshqesh dins tisese hanbsburgasve (me 1775).

Nga rradhet e shqiptareve te vendosur ne vendin tone eshte ngritur nder te paret
Naum Panajot Veqilharxhi, ishluftetar ne betejat e famshme te Tudor Vladimi-
reskut (1821), i čili me 1844 e redaktoi abetaren e pare shqipe si dhe nje manifest
drejtuar bashkatdhetareve te tij dhe i čili do te konsiderohet me vone si baze
e levizjes se rilindjes kombetare shqiptare. Princesha rumune me prejardhje
shqiptarr, Elena Gjika (Dora dTstria), luftetare e njohur per emancipimin
e gruas dhe e levizjes per glirimin kombetar te krejt popujve te shtypur,
e popullarizoi nder te tjera edhe geshtjen shqiptare ne opinionin evropian te
kohes se saj. Kah fundi i vitit 1880, permes inisiatives se nje numri te madh te
rinjsh shqiptare, u krijua ne Bukuresht, nje dege e »Shoqates se shkronjave
shqipe« (Societatea literelor albaneze), dhe ate-sipas shembullit te asaj te
Stambollit. Kater vjet me vone, po ne Bukuresht, zu fill shoqeria kulturore
»Drita« (Lumina), e perkrahur edhe nga nje sere intelektualesh dhe politikanesh
rumune te rangut te pare si C. A. Rosetti, D. Bretianu, V. A. Ureqe, Vasile
Aleksandri, princi Joan Gjike e te tjere. Drita dhe shoqerite e tjera qe u krijuan
ato vite, e regjistruan ne programin e tyre angazhimin per te botuar libra ne
gjuhen shqipe. Keshtu shpjegohet edhe fakti se poema me e bukur te cilin Naimk
Frasheri ia perkushtoi heroit kombetar Skenderbeut, krahas shume punimeve te
tjera, e botuan ne Bukuresht.

Ne tokat e Rumanise u botuan gazeta dhe revista shqiptare, duke filluar me
FDriten«, me 1887 ne Breile, »Shqipetari«, »Shiperia«, »Perlindja Shqiptare«,
»Jeta Shqiptaro-Romune«. ne Bukuresht, »Atdhen« dhe »Shqiperia e re« ne

Konstance etj. Nen patronazhen e shoqerise Drita, me 1898 themelohet nje
shkolle shqiptaro-rumune e čila do te kete si qellim primar pegatitje kuadrosh
didaktike per shkollat e Shqiperise. Ne vitin 1908 permenden tri shoqeri kultu¬
rore shqiptare: »Drita«, »Dituria« dhe »Shpresa«, te cilat do te shkrihen ne nje
emer te perbashket »Bashkimi«. Me 1905, nen dirigjimin e princit Albert Gjika,
do te zhvillohet ne Bukuresht nje kongres panshqiptar me perfaqsues te kolonive
shqiptare nga vende te ndryshme, kurse me 1912, patriotet Ismail Qemali dhe
Luigj Gurakuqi, ne rrugen e tyre per ne Shqiperi, per shpalljen e pavaresise,
u ndalen ne Bukuresht per t’u konsultuar me perfeqsuesit e kolonise se ke-
tushme.

Por, edhe pas kesaj periudhe, vazhduan te vijne, te punojne dhe te jetojne ne
Rumani, shqiptare te shumte si nga shteti i ri e i pavarur-Shqiperia, ashtu edhe
nga Maqedonia apo Kosova, ngase, sipas thenieve te tyre, ketu fitohej »nje buke
e bardhe« dhe mund te mblidhnin edhe nga disa te mira materiale per t’i
ndihmuar ata qe kishin mbetur ne shtepi. Keshtu shpjegohet fakti se edhe ne
periudhen ndermjet dy lufterave boterore, vazhdon te ekzistoje nje unitet
i fuqishem i shqiptareve me gazeta e revista si dhe me shoqerite e tyre kulturore.
Numri i tyre ra dukshem ne kohen e luftes se dyte boterore dhe sidomos pas
ardhjes se komunizmit ne pushtet kur filluan te shperngulen ne Turqi, Amerike,
Jugosllavi dhe ne vende te tjera. Megjithekete, edhe pas luftes se dyte boterore,
deri aty kah vitet 1950, e pat zhvilluar aktivitetin e vet nje organizate »Komiteti

88

Demokratik Shqiptar« ne Bukuresht, me filiala neper disa qytete. Shqiptaret
i kane mbetur kurdohere besnike atdheut te vet, duke kontribuar sipas munde-
sive te tyre ne prosperitetin e tij, duke vepruar si punetore, tregtare, zejtare,
mjeke, profesore, inzheniere e arkitetkte, shkrimtare apo aktore. Pavaresisht
nga feja e tyre-ortodokse, katolike apo myslimane-, disa prej tyre, vendosen
ketu pergjithmone, duke u regjistruar ne rradhen e banoreve autoktone. Si§
dihet, filologet kane ardhur ne perfundime te qarta mbi nje fond arkaik fjalesh te
perbashketa, fakt i čili ka ndikuar fuqimisht ne adoptimin e lehte te shqiptareve
me gjuhen dhe kulturen rumune dhe ka sjellur si pasoje edhe procesin e asimili-
mit nga ana e popullsise se ketushme.

Ne kushtet e reja te Rilindjes se Rumanise, te cilen e solli fitorja e revolucionit te
Dhjetorit-1989, edhe shqiptaret e ketushem, aq sa kane mbetur, shijojne ajrin
e fresket te lirise, te dinjitetit e demokracise; e perjetojne sentimentin e baraba-
resise reale dhe te shpreses se nuk do te llogariten me si te huaj ne atdheun e vet,
te lire tashme per t’i vleresuar mundesite materiale e shpirterore ne teresine
e tyre. Shqiperia krahas Rumanise e vendeve te tjera te shkreteruara nga
kthetrat e sundimit stalinist, i perjeton edhe ajo, gjithnje e me shume, realitetet
e reja evropiane, duke hapur shtigje te reja per nje bashkeveprim ende me te
mire, ndermjet krejt popujve, duke i perforcuar e perlindur ne kete kontekst,
edhe lidhjet tradicionale ndermjet rumuneve dhe shqiptareve.

Bukuresht (Perktheu nga rumanishtja: Baki Ymeri)

HAXHIMUHAXHERI

Atentati i dyfishte

Ti duhej te vriteshe dy here per t'u
njohur vrasesi i pare

T. Desku

He? shikoni ashtu? £’i keni

zgurdulluar syte? Pse ofshani dhe
tundni kokat? Dyshoni ne mua...
Flisni njerez! Une ju pyeta dhe gjith-
sesi dua pergjigje nga Ju. More pse
s’flisni? Mendoni se jam i gmendur!?
Mendoni se jam njeri i regjistrave,
i listave, leternxires. Jo, jo nuk jam
i tille une jo, por vetem dua te di se
a keni degjuar te vritet njeriu dy he¬
re? Prape s’doni te flisni?! Ore e dini
se Heshtja eshte bije e vdekjes apo
mos valle, vdekjen kerkoni edhe
Ju ... Po me’thuani pra, gfare vdekje
deshironi se edhe vdekjet dallojne

mes vete. He pra, flisni me! (jifare ...
F-r-i-k-e-s-o-h-e-n-i te flisni? Pse?
Nga kush? Mos ndoshta nga vet-vet-
ja, nga uni i juaj?! Ore: po Ju duhet ta
dini se edhe frika eshte element
i tradhetise. Tradhetise ndaj vetes,
unit dhe fisit tend. Ehe! Prape hesht-
ni, prape druani, prape vdisni per se
gjalli ore ketmen?! Jeni njerez Ju apo
jo? Mos valle, ua kane vene kokat
e huaja dhe u ka humbur te folurit?!
He me, flisni, levizni! Pse me gllabro-
ni ashtu me sy, pse rrini ashtu si statu-
ja? Prape s’doni te flisni... Jo, jo mos
flisni! As qe na duhet te folurit tuaj.
E ne do te flasim, do te gerremi, do
te bertasim per ate njeriGur GUR-
NJERI

Dialog imagjinativ

»Čila vrasje ishte me e rende per JU
njeri i pavdekshem? e pyeta«

89

»Asnjera. Mjere ai qe s’vritet nga nje-
here ne dite«!

»Prita te thuash mjere ai qe nuk qen-
dron«.

»E kam thene me pare«.

»Po a t’ka mbetur dig merak nga
jeta?«

»Po. Qe si kam pare plumbat me sy«.
»Po une mendoj qe edhe vdekja prej
vdekjes ka dallim.«

»E vertete. Ndonjehere po. Por kur
eshte fjala tek une s’dallojne. Sepse,
dy herave jam vrare per te njejtin
ideal, nga te njejtet... Po me thuani,
sipas jush čila do te ishte vrasja ime
me e rende?«

»Te dyjat ishin te renda jonjerezore.
Por, e dyta dallon nga e para se te
vrane ne liri«.

»Ne liri thua... ! E Ti duhet ta dish
se ne liri mund te vritesh edhe per te
paren here. Ne lirine e llojit te gafor-
res! E mua s’do te thote qe nuk mund
te me ndodhe edhe vrasja e trete! Sa
here qe vritesh, aq here perteritesh,
ndritesh«.

»Mos do te thuash, sa me shpesh te te
vrasin, aqe me shume do te perjeteso-
hesh«.

»M’varet... nese Ju e jetoni jeten.
Sepse, Ju me lindet dhe per Ju u vrita
kete dimer serish. E perseri do te
lind, ndoshta edhe te vritem ngrindje-
motesh ...« - tha Luigji i mbeshtetur
ne diell. Dhe u shkri. U diellzua. Per
driten tone, per rriten tone...

P. S. Une si ish-nxenes i QAMO-s »Luigj Gura-
kuqi« i revoltuar dhe i prekur ne shpirte kur
degjova per thyerjen e bustit te Luigjit dhe per
heshtjen e komunareve te Klines ndaj ketij gjesti
anticivilizues dhe antishqiptar, nga frymezimi
i rastit shkrova keto radhe qe po ua dergoj.
Autori

BAJRAM SELMAN1

rw •• • •  r| • • ••

Zen i Rimse

Historia e derita shme e zhvillimit te
shoqerise njerezore, nje gje fare mire
na meson se: (j.’do barre te zhvillimit
te saj e barti dhe po e barte; e le te na
lejohet te themi se edhe do ta barte
(kuptohet, duke pasur parasysh te ka-
luaren dhe te tashmen), pjesa me per-
parimtare e saj - rinia. Deshmitare
i diteve tona jemi edhe vete, kete
s’mund te na e mohoje askushi; sa-
doqe me dinakeri te dhelpres disa,
e dofare kulltukofake (qe menduakan
se populli egziston per ta, e jo ata per
popullin) mundohen ta bejne.

Themi barre sepse te besh dicka per
shoqerine si totalitet ne kuptimin
e mirefillte te fjales - ne ndryshimin
dhe perparimin e marredhenieve sho-
qerore, se pari si marredhenie ne mes
te njerezve (individua), pastaj grupe-
ve njerezish dhe me gjere te marred¬
henieve shoqerore, si marredhenie
nacionale dhe ndernacionale - vertet
ž peshe, qe nje merite per bartjen
e saj i takon, kujt tjeter (?) perpos
vete te rinjve.

Rinia, ishte e eshte, ajo qe me energ-
jine e saj te pasosur, me mirekuptimin
e pashoq dhe me tolerance (ne mes
njerezve) qe nuk mund te matet, edhe
me angazhimin maksimal e te gjit-
hanshem, gdo here hapi dhe hape
perspektive per nje prosperitet qe
shpie ne jeten me fatlume te njerezi-
mit. Por te gjitha keto te permendura,
e shume te tjera te papermendura
— qe na bejne zemra e shpirti te na
fle- mos te na i zbehte reflektimi i nje
pjese te realitetit (sado qe s’duam ta
pranojme), e sikur na ndal pak ne te
kerkuarit e ndergjegjes dhe vrasjes se
saj. Te ndalemi pak, por jo edhe ho-
vin e idealeve te rinise qe shkone ne

90

nje vije gjithhere ne rritje e siper.
Valle po perse eshte fjala?!

Rinia, si pjesa me progresive e sho-
qerise, me idealet e saja me te qarta,
per nje te ardhme me te lumtur, per
njerezimin e gjithmbarshem, sikur po
has ne disa pengesa (po duhet te the-
mi me keqardheje) te paraqitura si
dukuri patologjike te shoqerise, sig
jane: burokratizmi, nacional- buro-
kratizmi, karierizmi, poltronizmi,
»kameleonizmi«, shantauzhizhmi
e shume »izma« te tjera. Te gjithe
keta »Izma« te lartpermendura, me
arsyen e tyre te mykte, te ngurte e te
mbyllur, me kombinatorikat e tyre te
rruges apo kafeneve, gdo here para-
qiten si margaritare te shoqerise, per-
parimit e prosperitetit te saj. Me fry-
men e mbyllur prej nje burokrati te
keq e me intelegjencen prej nje medi-
okriteti (kjo rryme e »Izmave« e keta
batakqinj), gjithhere na paraqiten ne
emer te dikujt, e per te mos ditur
kurre as vete se ne emer te kujt.
Pastaj me zhantazhizmin e tyre te
ushtruar keq mbi pjesen me te gmuar
te shoqerise — lulen e saj - pa turp
mundohen t’i dalin »zot saj« (kupto-
het, gjithmone duke u fsheh pas per-
des), per t’i fshehe qellimet e tyre
misterioze - si misterioz qe jane. Ne
njeren ane sillen aq zemermire me
servilitetin e tyre te ushtruar tanime
disa here, duke gmuar e levderuar me
gojen plot rezultatet tona me fjalet
e tyre te merzitshme (ani me si fjale
qe i kane), »Se ne syte e kemi nga ju«;
e nga ana tjeter s’mund ta fshehin
etjen e tyre per kariere, kolltuk
e »bajrak«, apo se paku qofte edhe
per nje paraqitje para opinionit pu-
blik - mundesisht permes kameres
televizive - ku do te tregonin marga-
ritetshmerine e tyre ndaj popullit,
thuaja se tjeter here nuk paten rast te
paraqiten, bile edhe atehere kur
u mjaftonte vetem te heshtin.

Ani edhe kete e keto do t’i pranonim.

aq na ben, se kameleonet jane kama-
leone, por ndergjegjen nuk mund te
na e pine, te na e perdhosin, kinse ne
nje gje te tille nuk e dijme. Se u rri-
tem e u shkolluam (ne s’jemi rini
analfabete), me mund tmerresisht te
mundimshem, qe e di gjithkushi, per
ti dale zot vetevetes — pastaj edhe te
tjereve - me deshmine se jemi (egzi-
stojme); se synojme te behemi perso-
nalitete te formkuara angazhuese,
e me vetedijesim se duhet gjithnje
e me teper te synojme edhe kah for-
mimi i nje vetedije sa me kritike to-
nen, ne menyre qe mos te jemi e mos
te biem viktime e grackave te ndrysh-
me. Andaj, po themi me plot pergjeg-
jesine e fjales - qofte te jete edhe
publike - se do te mashtrohen keq
e turpshem ata qe mendojne se do te
mund te na mashtrojne apo manipu-
lojne, mos te themi te bejne llogari ne
mundin, shpinen dhe pergjegjesine
tone. Higni dore me kohe(!) o ju,
koltukofake e poltroniste, e shume ju
te tjere, sa s’ju eshte bere vone, se ne
rinia nga ju qe moti dhe per mot e jete
dore kemi hjeke! E po kush e ka
mizen nder kesule; e prekt kesulen!
Maj 1990, Shkup

Tema te hapura
ARIF KUTLESHI

£’eshte bere,
e c'duhet bere... ?

1. Fillet e interesimit

Sllovenet e nisen historine e librave te
shkruar ne gjuhen amnore ne vitin
1550, me »Abecedarin« dhe »Kate-
kizmin« e Primozh Trubarit, ndersa

91

shqiptaret ne vitin 1555 me »Mesha-
rin« e Gjon Buzukut. Keta dy popuj
paten fate te njejta gjate gjithe histori-
se, porse shqiptaret ndodheshin vazh-
dimisht, midis kudheres dhe gekanit:
ne njeren ane luftuan dhe i bene qen-
drese shfarosjes fizike, ndersa ne
anen (jeter, u perpoqen dhe e mbaj-
ten frymen kombetare-shpirterore
gjalle. Edhe pse te ndare fizikisht me
afro njemije kilometra ne mes, keta
dy popuj heret filluan te interesohen
per gjuhen, kulturen e historine e nje-
ri tjetrit. Keshtu, p. sh. Jernej Kopita-
ri qe interesuar per albanologjine,
ndersa Franc Mikloshigi me 1870 bo-
toi ne Vjene vepren »Kerkime Alba-
nologjike« (Albanische Forschun-
gen). Me vone Dr. Rajko Nahtigali
do t’i shpjere me tej studimet ne fushe
te shqipes, por edhe Karel Oshtiri,
France Bezljaj... Per albanologjine
do te interesohet edhe sllavisti, gjeg-
jesisht, perkthyesi i njohur slloven
Janko Moderi, ndersa ne lemin e lek-
sikografise do te shenohet edhe emri
i France Novshakut, hartues i fjalore-
ve shqip-sllovenisht, dhe sllovenisht-
shqip.

2. Njohja e ndersjelle-
perkthimet

Libri i pare (sa di une) qe u botua ne
sllovenishte, eshte romani i Ismail
Kadarese »General mrtve armade«
(Gjenerali... ) ne botim te Shtepise
Botuese Obzorja te Mariborit, qysh
ne vitin 1976. Ne te njejtin vit u botu-
an edhe poezite e Ali Podrimjes me
tituli »Suženj pesmi« (Rob i kenges)
ne botim te Lipa te Koprit, e ne
perkthim te Ciril Zlobecit. Romanin
e njohur te Kadarese vlen te thekso-
het, se sllovenet e perkthyen nga gju-
ha frenge. Pastaj dalin poezite
e Adem Gajtanit »Ko odpreš to pe¬
sem« (Kur ta hapesh kete kenge),
kurse viti 1979 do te shenohet si mjaft

i suksesshem, sepse do te botohet ro¬
mani i Rexhep Qosjes »Smrt preži
v oeeh« (Vdekja me vjen ... ), si dhe
Antologjia e shqiptareve te Jugoslla-
vise me tituli »Sla po soncu« (Gjakimi
per Diell) ne te cilen qene prezentuar
25 poete, qe nga Esad Mekuli e deri
te Sabri Hamiti. Vitin pasues do te
dale libri me poezi »Pesmi« (Vjersha)
ku do te prezentohen perveg Podrim¬
jes, edhe Gjerqeku, Dedaj, dhe
Shkreli.

Ne vitim 1984 u botua libri nga lemi
i historiografise, me tituli »Albanci«,
per te cilin qe ngritur mjaft pluhur, ne
disa qarqa neobizantine. Me vone
u botuan edhe librat »Peteronogi za¬
jec« (Lepuri me pese ...)  dhe »Veter
in hrast« (Era dhe Lisi) te R. Kukajt,
dhe te shkrimtarit S. Hasanit. Derisa
per te gjithe librat e botuar, mund te
thuhet se kriter per botimin e tyre
ishte, vlera artistike, gjegjesisht vlen-
te kriteri estetik, per kete te fundit
duhet pranuar se qe perkthyer e botu¬
ar (edhe pse vete romani nuk eshte pa
vlera ideo-artistike) i nxitur kryesisht
nga motive jashteletrare, sepse atebo-
te autori i ketij romani ishte kryetar
shteti.

Edhe nga sllovenishtja ne shqipe jane
perkthyer nje numer i mire veprash
letrare, prej te cilave do te permen-
dim, poezite e Ciril Zlobecit, France
Presherenit, Kajetan Kovigi pastaj
(per femije) dhe ne fund te vitit te
kaluar dolen edhe poezite e klasikut
te poezise moderne sllovene, ne
perkthimin e shkelqyeshem te Shaip
Beqirit, me tituli »Puthja e plages«,
e te gjitha keto ne botim te Rilindjes.
Por fatkeqesisht, te gjitha keto
u perkthyen nga perkthimet, gjegje¬
sisht, nga serbokroatishtja.

3. Perpjekjet e tashme

Moti eshte ndier nevoja e kuadrit qe
do te perkthente drejtperdrejt, nga

92

shqipja ne sllovenishte. Vetem atehe-
re ne do te mund t’ia ofrojme lexue-
sve sllovene disa nga penat tona me te
mira, qofte nga tradita, qofte nga
bashkekohesia. Me nje rast kam
shkruar se ne shqiptaret e Kosoves,
fatkeqesisht, perveg ne serbo-kro-
atishte, ne gjuhe te tjera ende nuk
kemi mundesi t’i perkthejme dhe t'i
prezentojme vete, veprat tona letra-
re. Tashti jam me optimist, dhe kam
parasysh perkthimet (anipse fragmen-
tare) e Nikolič Berishajt, dhe te Halil
Berishes, kam parasysh edhe faktin se
tashti e kemi edhe lektoratin, po ne
fund te fundit e kemi edhe Alternati¬
ven, dhe mundesine qe t’i bashkojme
forcat intelektuale, dhe te bejme gdo
gje, qe vete ta perkthejme letersine
tone. Perše te mos e kemi edhe ne,
ketu ne Emone, nje Isuf Vrion a nje
Vedat Kokone?!

Tashti e kemi edhe me lehte sepse
kemi fjaloret e N. Berishajt, dhe ata
te F. Novshakut.

4. roli  / Alternatives

Te gjendur ne nje situate teper te
veshtire politike, kur te drejtat
e shqiptareve ne Kosove (po edhe ne
Maqedoni e Mal te Zi) po shkelen
e vazhdojne te shkelen ne menyren
me brutale, Alternativa nuk ka si t’i
shmanget kesaj geshtjeje teper te ren-
desishme per momentin aktual. Ne
faqet e saj kane gjetur, e do te gjejne
vend padyshim, edhe ne te ardhmen
shkrimet nga kjo fushe. Porse Alter¬
nativa duhet t’i beje vend edhe kultu-
res, gjuhes, e letersise, edhe me mire
por edhe me shume, se deri me tashti.
Duhet te hapet nje rubrike standarde:
Ta mesojme shqipen, qe do t’u dedi-
kohej miqeve sllovene, ne menyre qe
ta mesojne shqipen me lehte. Kur
eshte geshtja te prezentimi i poezise,
sidomos i penave fillestare, duhet te
kihet parasysh nje gje (sipas meje):

ketu nuk do te kete censure, por kjo
nuk do te thote se mund te botohet
gdo shkrim (poezi) i shkruar gjithe-
qysh. Alternativa, fundja duhet t'i
mesoje te shkruajne, dhe t’i orientoje
drejt, edhe ata qe kane vullnet por qe
s’kane dije te kenaqshme.

5 . Ne fund: Lumi

Ne fund me mban shpresa se edhe
Edicioni Lumi do te kete jete te gjate
e te begate, neper rrjedhen e te cilit
sigurisht do te defilojne emra te njo-
hur te letersise shqiptare. Fillimi esh¬
te i mbare, prandaj t’i besojme theni-
es: dita e mire shihet ne mengjes. Pse
te mos behet Shoqata Migjeni, Alter¬
nativa, dhe Lumi, ashtu sig qene bere
njehere e nje kohe, Shoqatat e shqip-
tareve, ne Rumani, ne Sofje, apo ne
Boston te Amerikes?

Pra, perpara, se e ardhmja eshte ne
duart tona!

Lepa hvala za povabilo, naj sodelu¬
jem na srečanju Migjenija oziroma
Alternative jutri v Ljubljani. Žal ne
bom mogel priti, ker sem zaseden;
vendar pa želim vam in vašemu dru¬
štvu veliko uspeha, tako kulturnega
kot političnega - da bi čimprej prišli
do svoje državno- politične avtonomi¬
je oziroma samostojnosti.

Vas lepo pozdravljam
Dr. Taras Kermauner
Ljubljana, Jamova 75
Ljubljana, 21. 6. 1990

Pranoj me endje te madhe ftesen tuaj
per kremten e Shoqates kulturore qe
aq bujarisht perfaqesoni por ne per-
fundim te vitit shkollor s’mund te lar-
gohem nga shtepia. Respekti im per

93

ju eshte i pafundshem. Mos e nder-
preni kurre punen e filluar!

Duke ju falenderuar nxehtesisht per
vemendjen qe me tregoni, shpresoj qe
te takohemi ne nje rast tjeter. Pune
e mbare.

Me perkushtim juaji

Zef Skiro Di Modika

Hora (Fusha) e Arberesheve, me 18.

6. 1990

1-2: toponime te Hores se Arberesheve (Sicili)

Vella Adem (nuk po te quaj vella pasi
e lexove ne Alternative deshiren ten-
de qe ashtu te te quajme, por keshtu
te kam quajtur edhe me pare. Kete Ti
e di me se miri) pasi qe pikepamjet
tua i lexove ne Alternative dhe ne
revista e gazeta te tjera edhe une ven-
dosa qe te drejtohem me kete leter te
hapur neper mes te Alternatives, te
vetmes reviste, per turpin shqiptar,
qe del ne bote e pa cenzuruar.

I pershendes te gjitha pikepamjet tua
qe mund te them se jane edhe pike-
pamje te miat dhe te cdo shqiptari qe
mendon me koke, por do te ndalem
vetem ne dy gjera qe une nuk pajto-
hem dhe me duhet te jam i sinqerte
dhe t’i them boterisht, pavaresisht se
§fare mendimi do te krijosh per mua
dhe se gka do te thone te tjeret. Une
kam bindjen dhe argumentet se kesh¬
tu eshte dhe se keshtu do te behet.
Ne intervisten qe i dhate Atlernatives
Nr. 5 te ketij viti, ne mes te tjerash
thoni: »Si individ nuk kam nder mend
te angazhohem ne partite e ndrysh-
me...  as te formoj kurrefare partie
politike« dhe me poshte vazhdoni:
»Nuk jam njeri qe deshiroj te koman-
doj...  une prap jam dhe mbetem
shpirt poeti«.

Ne fillimet e viteve te 60-ta e theme-
love-formove Organizaten, mund te
themi edhe partine politike LRBSH,
kuptohet, me shoke. Ne nje situate

kur ishte ne fuqi pushteti terrorist
rankoviqian dhe me guxim e me tri-
meri u vure ne balle te luftes. More
vendime me ne e me shoke te tjere.
Ato vendime i zbatuam dhe i percol-
lem te te tjeret, qe edhe ata i zbatuan.
Per ato veprime u burgosem dhe u de-
nuam me burgje te renda, apo dolen
edhe kufoma nga qelite e burgje ve,
sie qe rasti i Fazli Graiqevcit. Nen
ndikimin tend e te tjereve, vepruam
dhe vepruan me mijera e mijera te
tjere dhe u arrit deri ketu ku jemi.
Mos valie atehere nuk ishe shpirt po¬
eti qe dije aq mire te na keshilloje
e udhezoje dhe udheziet tua u realizo-
nin me perpikmeri. Udhezimet tua
kur nuk i kemi marre si komandim
dhe nuk i kemi percjelle te te jeret si
komandim, por i kemi zbatuar dhe
i kemi percjelle si udhezime qe duhej
zbatuar, pavaresisht nga pasojat qe na
pritshin dhe per te cilat ishim plote-
sisht te vetedijshem.

Pra, ne ditet me te veshtira ditet dhe
u vute ne balle te Organizates sig ishte
LRBSH dhe me ndere e me menzuri
e kryet detyren qe i vute vetes dhe qe
nga ajo kohe e deri me sot mbetet
shpirt poeti, kurse sot nese i bash-
kangjiteni ndonje partie apo formoni,
respektivisht do te riorganizonit parti¬
ne qe organizuat qysh atehere, me
nuk do te jeni shpirt poeti! Popullit
i duhen udheheqes Shpirt poeti e ze-
mer humanisti sig je Ti e jo njerez
shpirt draper e zemer gekiq si? i njohi-
im do te tjere. Por duhet ta dish nje
gje: Ti edhe nese nuk do te pranosh t’i
bashkohesh ndonje partie apo nuk do
ta formosh nje parti tjeter, Ti do te
jesh udheheqes shpirteror i tere po¬
pullit shqiptar dhe shembull i qendre-
ses gjate tere historise se popullit tone
te pamposhtur.

Sabri Novosella, Suedi

I nderuari dhe shume i gmuari Don
Lushi!

94

Isha ne tubimin e madh popullor ne
Novoselle; me mua ishte edhe voge-
lushja Jeta Dashi-vasha e čila me po-
ezine e Nene Terezes u gmua nder
recitueset me te mira ne garat komu¬
nale. Aty buroi frymezimi dhe iu luta
famulltarit te Kishes Don Aleksandrit
qe te me lejohet te flas. Si rodhi puna
mepastaj do ta kuptoni nga ky shrim
te cilin kisha deshirue ta shof ne faqet
e »Drites« e čila me vie rregullisht per
gfare Ju falenderoj nga zemra!

Nene Tereze eja edhe ne mesin tone!
Pas meshes se festave te Pashkeve ate
dite ne oborrin e Kishes se Novoselles
se Eperme te Gjakoves, u mbajt nje
tubim solemn popullor, ku merrnin
pjese disa mijera njerez, jo veteC nga
kjo treve, ne shenje te shenimit te 80-
vjetorit te lindjes se Nene Terezes dhe
realizimit te akcionit humanitar te fa-
ljes se gjaqeve.

Ne skenen e improvizuar para mikro-
fonit u paraqit voglushja JETA DAS-
HI ne percjellje nga xhaxhi Ruzhdiu.
Ajo me ndiesi te posagme recitoi po-
ezine per Nenen Tereze dhe e beri
per vete publikun qe i duartrokiti
gjate.

Atehere fjalen e mori Mr. Ruzhdi
Sefa i čili iu drejtua popullit te tubuar
ne oborrin e Kishes qe u propozue qe
tash e pas te quhet »Kopshti i pajti-

mit, kopshti i Nene Terezes« me keto
fjale:

Per shume mote e me shendet
Pashket!

Me fat festa e madhe e pajtimit te
gjaqeve mes vellezerve!

Me lejoni qe ne emer te te gjitheve
ketu tu drejtohemi me lutje misiona-
reve baritore te Kishes Katolike
Shqiptare, e para se gjithash Imezot
Nike Preles dhe Don Lush Gjergjit qe
t’i percjellin pershendetjet e te gjithe¬
ve ketu Nenes se te gjitha nenave dhe
femijeve te botes Gonxhe Bojaxhiut
me deshira per shendet dhe jete te
gjate. Njeherit u themi qe t’i luten
Nenes sone Tereza qe ta ngis zerin
per mireqenjen jo vetem per JETEN
por per te gjithe femijet dhe per te
gjithe vellezerit e motrat e saj ne Ju-
gosllavi. Eshte e ditur se kudo qe
eshte mjerimi, vuajtja dhe dhembja
aty ka qene Nene Tereza. Atehere
pra ejani edhe ne mesin tone! Se te
duam dhe te presim! Pasuan duartro-
kitje te gjata.

Pastaj folesi ia dorezoi famullitarit te
Kishes se Novoselles Don Aleksande-
rit tekstin e larteshenuar duke i the-
ne: Ju lutemi qe ta plotesoni deshiren
dhe lutjen e popullit!

Ruzhdi Sefa

ara ca diteve e mora revisten Alternativa Nr. 5. Ju lumte! Mos e leshoni nga dora
pishen kombetare. Ajo na gon ne liri, ne drejtesi. Na qeme te paret ne Ballkan
me hapjen e flamurit te lirise. Por, ate e pervetesuan te tjeret. Me 1913, ne
Londer, diplomacia imperialiste e coptoi vendin tone. Askush s’u tha se ne
deshirojme te jetojme te ndare nga Nena. Asnjeri nuk le shtepine qe te jetoje ne
thark derrash. Prandaj, sig thoni edhe ju, ne shkrimin tuaj: Dy fjale: Pajtim
e Bashkim, ne piken 9...  »Ajo e do shqipe(ta)rine jo te madhe po te Bash-
kuar! ...« Shqiperia e »madhe« eshte nje shprehje e armikut. Patriotet e vjeter
e kane quajtur: Shqiperi Ethnike. Une e quaj Shqiperi Natyrore. Ju e quani
Shqiperi te Bashkuar. Te gjithe se bashku: Shqiperi.

Na nuk kerkojme Triesten (shprehje ilirishte), as Dalmacine iliriane, por ker-

95

kojme ato qe jane tonat. Pse te mos kerkoj ate qe eshte imja? Pse me quajne
tradhtar? Pse te mos jete tradhtar ai i čili ia jep pronen teme dikujt tjeter? E pse
te mos jene tradhtare te gjithe ata qe kane bashkepunuar, ose, ende bashkepu-
nojne qe Kosova te mbetet Serbi - me serbe, e jo Shqiperi me shqiptare; te jete
e atyre e te cileve ka qene, dembabadem, kur ende serbi nuk kishte zbritur ne
Shumadi qe te quhet ashtu sic quhet sot — shumadinac. Serbi ma vjedh token
dhe nuk quhet tradhtar e as vjedhacak. Pas luftes Ballkanike, 80 per qind me
teper qe rritur toka e Serbise! Prape nuk quhet Serbi e Madhe. Kerkon shqiptari
kur e ate qe eshte e tij pse te quhet tradhtar?

Kur krejt bota luftonte per liri, nje »komandant« brigade - adhurues i musta
— kogit dhe sherbetor i »vellait te Madh« — e shkeli flamurin kombetar dhe
e ngrehi ate te bolshevikeve ... Mandej vendin e kaploi nje stuhi e pergjakshme.
Lufta civile. Vella-vrasje.

Kush nuk qe me yllin qe tradhtar! E, ai i čili qe per nje Shqiperi te Bashkuar-
Natyrore - u pagezua dyfish tradhtar.

Ne Ballkan, ne llogari te Beligradit, po e shkele flamurin Shqiptar, behesh 40
vjet kryeminister. Behesh pushtet. Bile, edhe kryetar i Federasionit (jo futbollit
por te Shtetit mozaik).

Mandej Kryeministri vritet nga »dishepulli« i mustakogit. Ishkryeministrin e gjen
e »mira« - shpallet trefish spiun: i Bashkimit Sovjetik, i SHBA-s dhe i »vellait te
madh«!

* *

Ne Prizren, dje dhe sot po vazhdon Simpoziumi Shkencor. Fadil Hoxha gjenoci-
din e Tivarit e quan vetem nje tragjedi e madhe. Justifikohet!

Ia perkujtojme Fadil Hoxhes keto tri ngjarje:

1. Ne fund te Nendorit 1944 hyri ne Prishtine ne nje forme »triumfi« te Augustit
romak. Ne foltore iu drejtua prishtinasve, te cilet me flamuj kombetare e priten
»augustin« bolshevik. Ai i u drejtua prishtinasve me plot helm: »Ju prishtinalite
i keni te perlyeme duert (deri ne bryla) me gjak!... Te gjithe prej shtateve e deri
ne shtatedhete do te jeni peregjegjes!«

(Me 4 Prill 1981 tha: Bira e minit do te ju kushtoje 300 grosh!).

Prishtinasit flamujt i futen nen sqetull. Nje nga nje u larguan nga vendi
i metingut. Serbet i zgerdhejne dhembet.

E, diku tjeter, ashtu sig ishte vendosur ne Vis, i mprehen thikat per t’i therur
shqiptaret si berrat ne icasaphane.

2. Miladin Popovigi (Miladin-»vella«) me korrierin e tij i dergon dosjet e shqipta-
reve te therur te Fadil Hoxha. Ne dosje jane emrat e shqiptareve te therur ne
burgun e Prishtines — neper burgje tjere te Kosoves. Jane therur pa gjyq. Ne
Kosove gjaku shkon rreke.

Fadil Hoxha i merr dosjet. I lexon. E verteta eshte: »augusti« bolshevik i refuzon
dhe nuk i nenshkruan dosjet. Por, harron fjalet qe u tha prishtinaseve. »Augusti«
tregohet »burre«. I refuzon kerkesat e Miladinit duke peshperitur vetvetes: »Thi
bir i thiut, a i nenshkron bir shqiptari keto dosjet.«

96

Miladin Popoviči, te nesermen prape, korrierit i jep dosjet dhe i thote pa vonese
te shkoje te Fadili. Korrieri me koke ulur hyn, ne »audiencen« e »augustit« me
dosje ne dore. Dosjet nenshkruhen por fare kundershtimi, jo si burre, por si
burrec!

Tani korrierit i shtohet puna. Me dosje te nenshkruara, sipas urdherit te
Miladinit - »vella« shkon ne Beligrad. Aty legalizohen shqiptare te therur.
Keshtu udhetimi i korrierit Prishtine - Beligrad, e Belgrad-Prishtine, vazhdon
deri me 13 marš 1945.

Nje i quajtur Sadik Tafashiku, ish partizan, i numeron emer per emer 72.000
Shqiptare te therur. Spasoje Gjakovig e zbulon hulumtuesin »tradhtar«. Deno-
het per 20 vjet. Dhe — behet »mysafir« ne Zavod te Nishit per 10 vjet.

Čili urdheroi te zbulohet loja-tradheti e Miladinit - »vella« e Fadilit. 20 vjet
burg! Sadik Tafashiku, me kane thene, ka qene i lumtur qe e kish zbuluar lojen-
tradheti te dy matrapazeve. 10 vjet kane kaluar shpejt. Por, tradhteia ka mbetur
per tere jeten.

Mandej me Miladinin ngjau ajo qka ngjau. Haki Taha, poet, mesues, ia shprazi
nagantin.

Miladini-»vella« u vra. Pushkatimet pas nje kohe te shkurter u nderprene.

3. Para kadavres se Miladin Popovigit qene mbledhur gjithe kasapet e kasapha-
nes se Kosoves. Fadil Hoxha, Mehmet Hoxha, Ali Shukriu, Ismet Shaqiri,
Xhavit Nimani etj. Derdhen lot per Miladinin, »vellain« e tyre. Fadil FIoxha, me
stil »augusti« me lot ne sy e me jarge ne goje, buget: »O, vella Miladin,
dhjetemije shqiptare jane pak per ty!«

Ate mbremje nuk dihet sa veta jane therur ne Prishtine - ne Kosove.

Sot, Tivari cilesohet tragjedi e madhe!

Kufoma e Haki Tahes eshte shtrire para barnatores se qytetit. Kufoma i shqel-
mohet prej serbeve e malazezeve. Ndersa Hakiu, ne buzeqeshje te vdekuri, sikur
thote me tallje:

»Poeti vret edhe kryeterroristin!«

Edhe »dishepulli« i mustako$it vrasjen e Miladinit - »vella« e shpalli misterioze.
Miladin Popoviči, simbas tij, ka qene »mik« i madh i shqiptareve. Dushan
Mugosha (Sala) armik i madh. Miladini e perfitoi rastin e vdekjes me heret se
Dushani per ta marre pajen e »miqesise« shqiptare nga »dishepulli« i mustakogit.
Ne Labinot, ne fillim te gushtit 1943, kur me padurim priste delegacionin
e Mukjes »dishepulli« i mustako?it, brohoriti me te madhe: »Tani u clirua
Shqiperia!« »Dishepulli« me gezim e mbante ne dore protokolin e Mukjes.
Miladini - »vella«, pasi e kuptoi se $’ka ish ai protokol, bertiti me terbim:
»Nanen e nanes Shqiperise Ethnike!«

Mandej dihet...

Te gjithe ata te cilet qene kunder »vellait te Madh« u shpallen tradhtare - bile,
edhe njerez te internuar ne ishujt e Italise, fashiste e naciste!

O burrani per vella-vrasje.

Ne gusht te viti 1943 lindi Pajtimi e Pajtimeja. Ata, u vrane shpejt, ne shtator te
vitit 1943 ne Labinot.

O burrani per vella-vrasje.

97

98

99

Ne Labinot, Miladini-»vella« urdheroi partizanet shqiptare qe t’i vrasin vellezerit
e tyre te cilet kerkonin qe Kosova te mbetet, gjithmone, shqiptare. Edhe
Svetozar Vukmanovi$-Tempo, me te njejtin ton, si te Miladinit-»vella« i dha
urdhen se duhet te vriten te gjithe ata te cilet menojne shqiptarqe per Kosoven
Shqiptare e per Shqiperine.

0 burrani per vella-vrasje.

Urdherat u dhane jo shqip, por serbisht - gjuhe e »vellait te Madh«.

Vraje vellaun, o Shqiptar! Vraje! Vraje! Vraje!

Miladini-»vella« di digka kur thote: »Vraje vellaun, o Shqiptar!«
Miladini-»vella« na urdheron:

»Vraje!«

Sot, Tivari, me lot krokodili, quhet »tragjedi e madhe«!

»Vellai i Madh« i urdheroi: »Vraje, o 'dishepull’ i mustakogit, Lazar Fundon, ani
pse eshte komunist, por eshte trockist! Vraje! Vraje! Te mos mbetet asnje
intelektual shqiptar! (Fjala te mbetet ne mesin tone, peshperit Miladini-»vella«:
»Nuk eshte puna pse eshte trockist, por eshte intelektual i njohur i Ballkanit. Ai
e di $’ka eshte komunizmi me mire se gdo njeri... Prandaj, vraje! Te mos mbetet
asnje intelektual shqiptar! Ata te cilet jane intelektuale jane tradhtare te serbo-
malazezeve! Prandaj, vraje!«

Sot, Sllobodan Milloshevigi, thote, si Miladini-»vella«: »Shqiptari i mire eshte
shqiptari pa shkolle!«

1 njejti mendim si para 45 vjeteve.

* *

Ne Kosove me 1990 linden bineq: Pajtimi e Pajtimeja.

Qofshin me kembe te mbare... Mas u perseritte Labinoti.

Derisa Pajtimi e Pajtimeja jane ne jete, kush mund ta rrenoje me ate citadel
ilirian?

* *

E propozoj: Fotografia e botuar ne faqen 34: »Hapni deren e shkolles sime!...«
te jete fotografi e vitit 1990, e represionit, e dhunes, e terrorit, e gjenocidit. Te
jete fotografi e Lirise Kosovare - e te Drejtavet te Njeriut. Ajo e ka vleren e mia
shkrimeve te shkruara per Kosoven Shqiptare. Le te jete simbol — emblema
e Kosoves. Ju lutem, riprodhoni dhe shperndajeni neper bote, qofte edhe ne
forme kartpostale.

Trurit asnje force nuk mund t’ia veje dryrin!

* *

I jam drejtuar me nje lutje Keshillit te Mbrojtjes se te Drejtavet te Njeriut rreth
mbytjes se xhaxhait tem nga »vellezerit« serbe (te mos ndigjoj »augusti«) Vojo
e Boro Moragiq, mjek ne Prishtine. Dhe nje lutje tjeter per Udbashin pa
shkrupull, Hysen (Cen) Zherken, per dhunen qe i ka bere vellaut tem, te ndjerit
Fadil. Po ju Qoj kopjet e tyre, sa per dijeni. Pasi letrat nuk jane private, besoj,
nuk do te hidherohen Zz. Idriz Ajeti e Ibrahim Rugova.

Hajredin Bytygi Izmir, 26 qershor 1990

100

Iniciativen Tuaj per t’i diskredituar
dhe demaskuar tradhetaret e kombit
shqiptar e kuptoj te arsyeshme dhe
shume te dobishme per interesat
e kombit tone te ndershem, te pervu-
ajtur dhe shume e shume here te trad-
hetuar ne radhe te pare nga bijte dhe
bijat bastradhe te gjiut te vet. Mje-
risht raste te tilla ne historine e kom¬
bit tone ka mjaft dhe me deshire qe
ato te zhduken apo sepakut te reduk-
tohen ne minimum, demaskimi i trad-
hetareve eshte hap i qelluar mire.

Ne rastin konkret do t’i ze ne goje
tradhetaret nder me te rrezikshmit
per qenien e kombit shqiptar ne Ju-
gosllavi, te cilet jane bashkekohes, te
pajisur me te gjitha privilegjet dhe
paratagrat e pushtetit politik e te cilet
konkretisht perkunder vullnetit te po-
pullit te shprehur ne debatin kushte-
tutar, arbitrarisht, te paguar majrne
nga Serbia antishqiptare dhane pe-
lqim qe te miratohen amandamentet
e Serbise ashtu si? ajo propozoi, jash-
te procedures dhe dispozitave poziti¬
ve kushtetuese dhe ligjore.

Dhe keta jane:

Syrja Pupovci, Kurtesh Salihu, Hazer
Susuri, nga radha e punetoreve
shkencore e akademike,

Daut Jashanica, Pjeter Kola, Nike
Lumezi, Remzi Kolgeci e ca te tjere.
Ne kete rast po e ve§oj Dr Kurtesh
Salihun, pos te tjerave mekate, per
keto dy qe jane me qenesore:

1. Ne kondita te privilegjuara... e ka
mbrojtur disertacionin e doktorates
per Lindjen, poziten dhe aspektet
e Autonomise ne Jugosllavi, para vitit
1981, me te cilen e ka interpretuar ne
nje nivel mesatar te mediokritetit pro-
fesionist Konferenčen Themeluese te
Keshillit Nacional flirimtar te Ko¬
so ves.

Nderkaq, menjhere pas ngjarjeve te
vitit 1981 ne Kosove, fillon fushata

e terbuar antishqiptare e pergatitur
dhe e nxitur nga agitpropi serbomadh
hegjemonist duke u orvatur per t’i per
dhosur te gjitha vlerat kulturo-histori-
ke te kombit tone e nder te tjera edhe
ngjarjet e Bujanit te vitit 1943- 4...

Zoteri Kurteshi duke e nuhatur rastin
politik te pershtatshem per tu rehabi-
lituar si kuader i besueshem i garnitu-
res se kuazi dhe pseudo politikaneske
ne radhe te pare te kombit tone...,
pa u matur dhe ngurruar, i pervishet
punes se »revidimit« dhe riinterpreti-
mit te ngjarjeve te Bujanit, ne frymen
e re qe perkon me interesat e Serbise
ne stilin e Azem Vllasit, ashtu qe ate
ngjarje historike ia ndajvesh Enver
Hoxhizimit ideologjik te shqiptaro-
madhesise..., pra ben ate qe askush
as para Eres as pas saj deri me sot nuk
beri dot, pra e riformuloi nje ngjaraje
historike, faktike te shijshme apo te
pashijshme per kete burracak. Keto
qe i theksova mund te ilustrahen ne
faqet 20-29 te librit te ketij liberth
kompiluesit te titulluar: »Lindja,
zhvillimi, pozita dhe Aspektet
e Autonomitetit te KSA te Kosoves
ne Jugosllavine Socialiste«, EBTMM
i KSAK, Prishtine, 1984, faqe 20-29.
2. Zoteri Kurtesh Saliu, per tu verifi-
kuar si poltronist, reptil jokurrizor,
karrijerist i tmerrshem dhe konfor¬
mist extermist, ne Kuvendin e KSA te
Kosoves me rastin e vendosjes per
amandamentet ne Kushtetuten e Re
qe kane te bejne me redukimin ne
zero te autonomise se Kosoves, »si
profesor i se drejtes kushtetuese dhe
anetar i komisionit kushtetues te Ju-
gosllavise, fyt e qafe, publikisht eshte
angazhuar per aprovim te tyre dhe
ashtu ka ushtruar ndikese fatale ne
percaktime te delegateve shqipetare
te lajthitur, te mashtruar dhe te dezin-
formuar se me miratim te kerkesave
te Serbise, nuk humbin asgje por fi-
tojn (ate qe e fituam: derdhje gjaku,

101

burgosje, keqtrajtime, fyerje... ne
nje ane dhe ne anen tjeter, z. Kurtes-
hi vertet fitoi ate qe e kerkoi: ne nje
ane profesor me rroge te plote te
Fakultetut Juridik, dhe delegat ne
Kuvendin e RSFJ me rroge te atjesh-
me 5 here me te larte se kolegu i tij ne
kete Fakultet si dhe evidencimin per
ambasador te RSFJ...).

Keto qe i theksova vertet jane te sak-

ta, te inqizuara, te shkruara dhe te
para ne nje ane dhe te kobshme per
popullin shqiptar te Jugosllavise, per
autonomineg e tyre ne kete vend...
Luteni qe keto megjithate t’i verteto-
ni dhe t’i publikoni...

Me rešpekt dhe nderime

Mr. Sahit Vrella

MIKEL GOJANI

Tradhetine dhe mekatet nuk
ua fal historia

(Leter e hapur te ashtuguajtureve »shgiptare te

ndershem«)

Kete leter ua kisha shkruar te gjithe te ashtuquajtureve »shqiptare te ndershem«,
pra te gjithe atyre qe meritojne te futen ne rubriken »Sulltani dhe kabineti i tij«.
E ata qe e ndjejne nen lekuren e tyre e mbajshin me shendet.

Eshte e vertete se nuk meritoni te ženi hapesire ne faqet e gazetave shqipe
(ndersa ne ato serbe po), por e ndjej obligim moral t’ua dergoj kete leter per
lexues. Keshtu pagezohet e verteta. Keshtu thuhet ne te vertete e verteta. Bota
merr perpjestime te gjera, varesisht nga deshirat dhe arsyet. Nder ne qendron
e kunderta.

Sot ne pragun e shekullit 21 kur bota e civilizuar ka zbuluar edhe fjalen e fundit
te teknikes, te ne njerezit hane mish te gjalle!!!

Tragjedia filloi me oratorite tuaja stereotipe me shume insinuata, madje te
njeanshme, paushalle, pa perfillje te argumenteve. me falsifikime dhe amputime
te tyrpshme. Ne »zbulimet« tuaja demagogjike, problemin e Kosoves e kualifi-
kuat si problem te serbeve dhe malazeiasve, e jo te kombeve dhe te kombesive
qe jetojne ne te. Atakuat $do gje shqiptare, u zgerdhite nga pozitat despotoiste,
staliniste dhe bolshevike qe sot nuk i perbin koha. Menduat se gjendemi ende ne
epoken e Mesjetes dhe na u kercenuat posi lugeterit e asaj etape. Gjithehere nga
ajo foltore hedhnit nvere kunder popullates suaj, ne frymen perbuzese te rendit
demokratik, pra ne frymen moniste. Flisnit ne stilin e drashkoviqeve, kerte-
zeve... e mendimet dhe ligjeratat tuaja u perputhshin me ato te shtabit te
»Bozhurit« ne krye me mitingashin dhe armikun e perbetuar te popullit tuaj, B.

102

Kecmanin, shtab ky si sekt me i afert i drashkoviqeve dhe te tjereve te te njejtit
soj. Edhe ju, sikurse keta, mbi populim tuaj te pafajshem gjuajt gure dhe drure,
bresher dhe plumba, hi dhe helm gjersa e varroset autonimine e kesaj Krahine
dhe bashke me te shume bije dhe bija te ketij trolli. Perdoret e gka s’perdoret per
zhdukjen e ketij populli i čili qe i pari ne kete kontinent tashme te civilizuar qe
kerkoi liri dhe demokraci. E ju me ndihmen e qarqeve tashme te njohura keto
ngjarje dhe keta individe i quajtet »kunderrevolucion« dhe »kunderrevoluci-
onare« edhe pse keto terme i futet ne fjalorin tuaj politik pa kurrfare argumen-
tesh dhe faktografish bindese, por te gjitha keto i bete me qellime te caktuara
perfide. Pra, ju si sherbetore te kabineteve getniksite dhe si »shqiptare te
ndershem« vjellet vrere prej goje gjer sa dhe ia arritet qellimit. I »zbuluat«
qellimet e popullit shqiptar per shkeputjen nga RSS dhe Jugosllavia, duke mos
e dokumentuar me asnje fakt por te trilluara sig din t’i zieje kabineti juaj dhe
i memorandumit me Qender. Periudhe kjo kohore, kur mu per liri dhe demo¬
kraci u derdh edhe gjak nga shume te rinj dhe te reja te fisit tuaj, e ju mu keta
njerez dhe te te njejtit i quajtet armiqe dhe tradhetare, e ketu qendron e kun-
derta.

Ju »shqiptare te ndershem« si s’patet sens njerezor dhe per nje shprehje
(kuptohet te arsyeshme), perkrahet burgosjet e filizave edhe me dekada te tera.
Si nuk u vrau etika njerezore (ju s’keni etike) e t’i veni vetes pyetje: si po behen
keto arkivole te kombesise shqiptare qe po vijne pareshtur qe dhjete vjete nga
APJ? A u verberuat apo deshet te verberoheni e mos t’i degjoni gjite ato fyerje
dhe kercenime qe iu bene ne mitingjet e ashtuquajtura te solidaritit, ku u kerkua
edhe arme, venie ne hunj etj. Ju jeni ata te cilet flisnit si t’ishi nga qielli e nuk
e kishi te ditur qe jetojme nen nje qiell dhe ne nje perralle e ne menyre me te
vrazhde sulmuat inteligjencine shqiptare, Universitetin (si gerdhe te nacionali-
steve dhe seperatisteve, aty disa dhe »u shkolluat«), institucionet tjera arsimore
e kulturore, sipas jush kane vepruar ne drejtim te indoktrinimit te brezit te rinj,
dhe sipas jush ne vetedijen e tyre kemi futur tezen per »Shqiperine e Madhe« dhe
me kemgulesi per t’ia prere rrenjet nacionalizmit dhe separatizmit shqiptar
kerkuat aplikimin e diferencimit dhe zbatimin e tij gjer ne palce, e veganerisht ky
fenomen te zbatohet ne Universitet. Gjithehere me sjelljet tuaja demagogjike
mundoheshi qe popullit shqiptar t’ia mbyllni syte para realitetit dhe gjoja t’i
mashtroni me ato uratat tuaja prej servili se gjoja me ndryshimet kushtetuese
shqiptaret nuk do te humbin asgje, perkundrazi do te fitojne! (1’ironi!

Qe nga shembja e autonomise, vertet se matem shume »te mira«: i hapem afro
100 varre, 300 plagosje, mijera malteritime, mijera burgosje, iu mor e drejta
e punes punetoreve te perkatesise shqiptare, si e drejte kushtetuese — 953
punetoreve te Fabrikes se Tubave ne Ferizaj, 150 punetoreve te Fabrikes se
pompave me piston ne Degan, ne emer te falimentimit 4 mije punetore te KNI
»Ramiz Sadikut« te Prishtines, mbeten pa pune, 1 mije punetoreve te KNI
»Trajko Gerkoviq« te Ferizajt. Si nuk u vrau ndergjegja te thuani asnje fjale per
gjithe ate helm qe u hodh mbi femijet tane te padjallezuar e edhe gka eshte me
e rende vet i quajt aktore!!! Patet erz edhe te futeni ne etiken e femres sone dhe
e quajt te pashkolle, pastaj pajtimet e gjaqeve qe po behen ne Kosove i kualifi-
kuat si atak ndaj Serbise dhe Jugosllavise! Si or te gjore nuk patet mundesi te
thauni asnje fjale per gjithe ato qe i perjetoi populli juaj, perjetime keto qe nuk
i provoi asnje populi ne kete kontinent dhe me gjere: si gepjen e te rinjve nga ana

103

e miliceve ne Degan, te perbirurit e unazes nga ana e te riut ne Prishtine, tredhja
e bariut ne Gjakove, e sa e sa tragjika tjera. Lere se i sulmuan gdo gje te gjalle,
por ata individe si lugeter mesjetare sulmuan gdo gje shqiptare edhe te vdekur.

Sulmuan permendoret dhe lapidaret e personaliteteve tona qe perkujtonin vitet
1445 kur vandalet ne menyre te tille shkaterruan Romen. E juve fare nuk u vrau
ndergjegja per keto akte te trypshme! Si nuk ua vrane ndergjegjen ata lote te
femijeve tane aq shume qe i derdhen. Ne te vertete te gjitha keto perioda i kane
edhe variantat e veta te shumta, duke filluar nga projektet famekeqe te gubrillo-
viqeve dhe te sojit te tille qe jane projektuar para gjysme shekulli, por edhe te
tjera shume me te mogme deri te keto te, shtabeve ogurzeza te niveleve
akademike e kushedi te gfare nivelesh te tjera, qe shtrihen deri te fjalet tuaja ne
forumet e fronteve te ndryshme popullore! Pasi qe keto nuk jane ore histerie,
e ju keto te gjitha i dini, ndoshta ketu nuk ka nevoje edhe me shume te ndalem,
e čila nuk meriton tjeter perveg te perkujtojme disa gjera paksa me te tresketa,
keto nga varianti me i ri i drames kosovare: per bastisje, plagkitje, izolime,
burgosje, suspendime i perjashtime nga puna te mijera punetoreve shqiptare per
shkaqe politike; per vrasjen e shqiptareve nga ana e policise dhe armates; per
zevendesimin e masave te jashtzakonshme me ato te zakonshme nga ana e RSS;
integrimin e organizatave me te medha ekonomike te Kosoves; per konolizimin
e serishem te Kosoves me qellim te nderrimit te struktures etnike te saj ne dem te
popullates shqiptare, per proceset e montuara politike, per lirimin nga dogmat
dhe imponimet ne politiken e kuadrove ne baze te kritereve te goroditura qe
i imponon politika e dites, per artificializimin e flamuirit kombetar; e sa e sa
sjellje te tjera jocivilizuese. Te gjitha keto i dini fort mire sikurse gdokush tjeter,
e tjeter gje qe s’deshironi t’i dini. Sado qe jane gjera te kaluara dhe nuk u hyne ne
pune, tani keni perokupime te tjera. Dramen duhet vazhduar. Kete s’mund ta
beni pa foltore publike. Ate e keni ne ne dispozicion te plote dhe askush nuk ka
guxim tua hek nje fije floku. Seg me kujtohen per dreq ato brengat tuaja te
vazhdueshme dhe ata lote krokodili qe i nxirreshi nga syte lidhur me »gjenoci-
din« dhe »padrejtesite« qe ua kemi bere popullates joshqiptare. Po del se me
kohe ia keni vere syrin asaj qe keni žene ta arrini koheve te fundit, sa do t’u
zgjatet ai aheng e verne pikepyetje. Tani qe jeni bere delegate dhe keni poste
e keni mundesine te flisni publikisht aty ku ju shkon fjala dhe u degjihet zeri,
natyrisht te thuani ate qe mendoni dhe e ndjeni, e ju ndjeni dhe mendoni
gjithgka. Ky eshte nje rast i mire per ju qe t’i shpetoni katastrdofes me te cilen
u kercnohet, gjithe ai helm i mbledhur brenda lekures suaj aq vite, ta pelciteni te
terin ate pak gelb qe iu ka mbetur! E si duket roli i juaj ne aktin e fundit gdo dite
e me teper po vije duke iu zlehur sig ndodh ne gdo akt te fundit te dramave. E si
duket ato derrasa te kalbura te skenes suaj nje dite do t’u leshojne e nuk do te
keni njeri qe do t’u jep ndihme per ngritje. Se fundi drames kurre nuk tregon se
gka sjelle. Ajo eshte sikur historia, flamin me vone. E ju kisha keshilluar se barre
te rende keni ngarkuar mbi vete!

Me falni qe per te gjitha. Te kemi te ditur kur te dilni para gjyqit tim do t’u
mungojne edhe deshmitaret e edhe mbrojtesit, e ne do t’i perballojne edhe keto
furtuna, sikur edhe shume te tjera, se gjaku i tyre nuk shuhet kurre, kete e tregoi
edhe historia e popullit shqiptare, histori kjo te cilen nuk e njihni dot, se sikur ta
njihishit do te kishi tjera qendrime. Nejse. Ajo flet me vone.

104

SHEKIB DAUTAJ

Kashaia

je dite M. Kraja ne »Meditime« te »Rilindjes«, tha:

»Vertet njeriu gjendet ne nje situate te pakendshme. Nuk di sakte nese eshte me
mire te heshte ose te flase. Nese heshte, vetiu behesh pjesemarres indirekt i nje
loje qe nuk te pelqen. Nese flet, te pret nje e keqe edhe me e madhe: shoket,
miqte, lexuesit mund te keqkuptojne. E keqkuptimi ne kete situate eshte
i rrezikshem. Mos e dhashte zoti, eshte barazi me tradhetine.«

Vertet keshtu eshte, por rrjedhat e fundit qe ndodhen e qe po ndodhin ne
Kosove nuk te lene te jeshe indiferent, sidomos kur lexon apo degjon paraqitjet
e individeve ne mjetet e informimit, te cilat zune e po lirohen nga cenzura
e mirenjohur moniste. Disa prej ketyre individeve angazhohen per te mire me
punen e tyre shkencore qe domosdo duhet pershendetur dhe rrespektuar larte,
e te tjeret diši mundohen te arsyetohen per te berat a te paberat, per mekatet,
besa edhe per krimet qe nuk i fale dot historia.

Populli yne i vuajtur dhe me te kaluaren e hidhur historike, pati bijte e vet te
medhenjo qe i njohu tere bota. Keta populli i kujton perhere me rrespekt.
Historia ishte shkolla me e mire per ne. E disa kete e harruan fare.

Mbase jam shume skeptik, por kur kujtoj te kaluaren, habitem dhe hidherohem
deri ne ate mase sa koka te me pelcas nga »sulltajte« qe na linden, sidomos ne
kete kohe. Vertet habi!...

£’te thuash tjeter, pos siq thote populli:

1. ^!ka po kecen si edhi n’derrase? ...

Ju zoti Akademik (S. Pupovci) ne fund te shenimit tuaj ne numrin 5 te
»Alternatives«, theksuat:

»Autonomia e KSA te Kosoves nuk eshte vorrosur, ani pse disa e deshirojne
kete. Ajo akoma eshte gjalle, duke perfshire edhe cilesine e saj si element
konstitutiv i Federates jugosllave.«

Ku po jetoni ju? Kujt po i shtini dardha? Edhe gka duhet te ndodhe qe te kuptoni
se si u shit e tera nga ju dhe shoket tuaj? A mos ndoshta populli e beri kete? Ju
ishit ai qe eshte dashur te luftoni e sakrifikoni qe te mos arrihet deri ketu. Edhe
guri e kupton pergjegjesine tuaj. E tashti ju mundoheni te arsyetoheni se dikush
don te ju njollose, se ai qe ju vendosi ne vendin e merituar te »Sulltanit« ka frike
te deklarohet publikisht. Edhepse une nuk jam autor, apo njeri nga autoret
e »Sulltanit« po them se kete e meritoni. A dini zoti Akademik - »edhi kur
kercen n'derrase, frikeohet nga kercima e hapave te vet dhe sa me shume qe
kercen, aq me shume frikeohet.« Pse nuk behesh i urte e me ule qafen? Mesoni
pak nga ujqit e vjeter, fjala vjen, nga Fadil Begu e Ali Pasha qe kur tash po behet

105

fjale per »Ballon e Vampireve« - per tragjedine famekeqe »Tivari — 45ERRCC
119/, e sheh si heshtin tash ata. Ata mire e dine ate te popullit: »Mos e shpurdhe
m...  me kronde, se i vije era me shume.«

Mbase per te teren do te ju arsyeton pasardhesi i juaj ne Komisionin kushtetues
te Kuvendit te RS te Serbise, ai »konobari« I. Ramajli - »goje embel e b...
tharte.«

Mos ndoshta duhet te ju ngrisim labidar?!...

Sa i perket sinqeritetit qe e cekni ne shenimin tuaj, po jua kujtoj Zhan — Poli
Sartrin, qe per kete thote: »Situata ishte kunder meje, une jam shume me
i vlefshem sesa qe isha; me mungoi dashuria dhe miqesia, sepse nuk hasa njeri qe
meriton t’ia kushtoj keto«... Thjeshte mekanizem mbrojtes!... Ju nuk patet as
komb, as populi, as femije, as študente, as...

Populli fale, por deri ne nje mase...

Juve Zoti profesor (Dr. H. Bajrami), gdo rrespekt per punen dhe angazhimin
prej shkencetari. Ate nate ne programin e nates kur u debatua per »Tivari - 45
nuk pata mundesi te ju shtroj pyetje, prandaj kete po e beje tash. Ne nje rast,
mes tjerash e madheruat shume Marshalin tone legjendar. Zoti profesor, ku na
ishte ate bote Marshali dhe me vone. Nuk hasa ne dokumente se ishte ne
udhetim zyrtar ne Zanzibare apo Tunguzi plote 35 vjet? £ka ndermuar ai pastaj,
gfare dekorate i dha Ratko Pajkoviqit, nenshkruesit te »famshem« e te tjereve?
Se kur masakron shqiptare, domosdo pasojne dekoratat!...

Apsurd!...

2. Perspektiva

Ti Azem daja se bashku me Remziun po bani turr ne gazeta, por nuk jeni ende te
cunguar nga perspektiva. Pritni edhe pak sa te shtrihet perdhe »Milici i Ngrire«
dhe formoni nje ansambel vokalo — instrumental, kuptohet me zurla e gerneta
»Trio la campanela«. Per bartjen e instrumenteve mos gani koken, e keni D.
Jashanicen, shegert i vyeshem, e sa per dirigjente, keni ne Bgd.

Gati harrova, daja Xem, te bejne te fala N. Malaj, te cilin ne moshen 16 vjegare
e derguat ne fllad te ai bashkebanuesi i juaj ne flladin e Mitrovices se Titos.
»Large qofte e liga prej jush«...

3. Keshilla

Zoti Ternavc, si »shkencetar« qe je, ke degjuar valle per letren qe i dergoi Naum
P. Bredhi — Veqilharxhi nipit te vet, Jani Calit, nga Bukureshti ne Vjene, me 7.
prill 1846? degjo: »...  nuk ka keshille me te keqe nga ajo qe e shtyn njeriun te
mohoje kombin e vet, d. m. th. prinderit e tij, farefisin e tij, miqte e tij, vete
vatren e tij aterore, varret e stergjyshve te tij, gjerat e shenjta te vete familjes se
tij dhe te shkoje per t’kerkuar keto te gjitha gjetke, ku kurre nuk do te kete
mundesi per t’i gjetur, duke vuajtur gjate jetes: Pra, ate qe keshillon gjera te tilla,
nuk e di ne g’kategori ta vendos.«

106

Ku te vendosim ne ty? Si ndjehesh pas leqitjes qe te bene kusherinjte? U bene te
fala te »ndershmeve T. Llugiqit dhe A. Dobrunes. Dhashte zoti e u dalte shpirti
andej kah nuk duhet.

Ndjese pago!...

Me keqardhje duhet ta pranoj ate te te pareve: »Biro, shkjau nuk ka bese!...
Kete ata e tirane nga pervoja, e ne tashti u bindem per kete.

Ndaj, eshte mjafte e arsyeshme frika e serbomedhenjve kur eshte fjala per
alternativen kosovare, tash popullin tone nuk e perfaqesojne langojte, papagajte
e analfabetet, por intelektualet me zemer sa mali.

Edhepse kashaia (kashagija), perkatesisht dora e huaj thone nuk te kruan ne
vend ku kruhesh, prapseprap e bene te veten.

Me keqardhje, kashaitja vazhdon.

Prishtine, 13. 6. 1990

HYSEN IB RA

Nuk ka gka te pritet!

P opulli shqiptar ne Jugosllavi nder shekuj, duke filluar prej gjysmes se dyte te
shekullit XVIII-te ka perjetuar shume te keqija ne supet e veta. Mjerisht per
keto te keqija qe i ka perjetuar ia kane hedhur edhe fajin, pastaj e kane
etiketuar, akuzuar, diferencuar, fyer dhe gjykuar, bile edhe eshte quajtur
terrorist, i eger dhe kanibalist dhe gka jo!

fshte veshtire qe te prezentohen edhe ne romanet me voluminoz fe tera krimet,
terroret, gjenocidet, vrasjet, mbytjet, maltretimet, shantazhet dhunimet, eksplo-
atimet, debimet, asimilimet, ndotjet, grabitjet, uzurpimet, helmimet, plagkitjet,
keqtrajtimet dhe kegperdorimet tjera shqiptareve. Mirepo do te i theksojme disa
me drastiket qe pushteti serbomadh, perkatesisht jugosllav i zbatoj ndaj popullit
shqiptar ne Jugosllavi.

Sistemi i represionit monist-totalitar dhe policor-ushtarak i qeverise serbo-
madhe, perkatesisht i Jugosllavise filloje me debimin e shqiptareve me dhune
nga teritoret e veta shekullore-Toplica dhe Jabllanica. Dy treva qe gdo njera
kishte siperfaqe sa teritori i Kosoves se sotme te stercunguar. Keto treva bashke
me viset tjera shqiptare ne Jugosllavi iu aneksuan Jugosllavise pas »paqes« se
Shen Stefanit me 10 qershor 1878, Kongresit te Berlinit, te mbajtur me 13
qershorderi me 13korrik 1878 dhe Konferences se Versajit te vitit 1918. Ne keto
tubime ekspansioniste dhe hegjemoniste, vendimet e te cilave ishin tejet fatale

107

per popullin shqiptar nga se shtetet imperialiste ne krye me Rusine mbreterore
ne menyre te pameshirshme shtetit shqiptar ia shkeputen me teper se gjysmen
e truallit dhe te kombit dhe ia aneksuam Serbise, Malit te Zi dhe Bullgarise,
perkatesisht Jugosllavise. Kete e deshmojne dokumentet perkatese te ketyre
tubimeve dhe ky citat »£do njohes, madje edhe ai i percipte i levizjes Ballkanike,
e di se Serbia pas dy lufterave te medha, me 1878 dhe me 1918, ne Kongresin
e Berlinit dhe ne Konferenčen e ashtuquajtur te madhe te Versajes, fitoi teritoret
qe nuk i pushtoi ne ato luftera« (Revista Zagrebase »Oko«).

Ne kete kohe masat represive shteterore ndaj shqiptareve ishin te tmerrshme
dhe te pa pershkrueshme, sikurse keto prej vitit 1944-1966, sidomos keto pas
vitit 1981 qe jane te papara ne histori te njerezimit. Sa per ilustrim theksojme nje
citat te nje serbi, »Derisa familjet shqiptare iknin dhe terhiqeshin ne luginen
e lumit te Moraves Jugore, neper acarin me te madh buze rruges, neper Gryken
e Gerdelices deri te Vranja dhe Kumanova shiheshin femije te hudhur dhe te
vdekur dhe pleq te ngrire. Terheqja ka qene tragjike, kuajt dhe qete terhiqnin
ngadal qerret neper bore, sepse saja ka pasur pak. Disa femije te hudhur, te
humbur apo gjysme te vdekur nga lodhja dhe uria kane qene te enjtur dhe te
fryre si tupani, disa i leshonte shpirti atehere, kur tanet i ushqenin ose pas
ngrenjes«. (Stefan Z. Popoviq: »Putovanje po Novoj Serbiji«, Beograd, 1950
faqe 345).'

Borgjezia serbomadhe pas formimit te Mbreterise SKS me format me barbare te
represionit shteteror vazhdon politiken e vet antishqiptare, duke i debuar,
mbytur, djegur, zhdukur, asimiluar dhe kolonizuar etj. »Me 1937, rinia perpa-
rimtare e Kosoves dhe e popujve te tjere te Jugosllavise shkruante«. Prej vitit
1918, shqiptaret ne Jugosllavi u jane nenshtruar vrasjeve, djegieve te fshatrave te
tera, largimit nga toka, marrjes se shtepive, te pronave ... etj. (Dr. Jusa Limani
»Rilindja« e dates 7. 5. 1990 faqe 17). Keshtu ndermjet viteve 1875 - 1912
u shperngulen 350 mije shqiptare, kurse gjate vitete 1912 - 1914 u shperngulen
per ne Turqi 120 mije banore. Ndersa »gjate viteve 1919 - 1921, ne baze te
statistikave te verifikuara, jane likujduar 20 mije shqiptare te pambrojtur, jane
djegur 12 mije shtepi dhe jane burgosur mbi 32 mije banore«. Vlene te theksohet
se »Kosova ne asnje periudhe nuk pati me shume se 28 % serbe e malazeze« (Dr.
Hakif Bajrami »Rilindja« e dates 27. 5. 1990 faqe 17).

Kenga e vjeter me shqiptaret ne Jugosllavi, nga serbomedhenjet kendohet edhe
sot e kesaj dite, por me metoda, menyra dhe mjete te tjera, varesishte prej
rrethanave, kohes dhe momentit. Keshtu prej kolonizimit te tokave bujqesore
vazhdoi kolonizimi i vendbanimeve urbane dhe i qendrave industriale dhe
atraktive, qe manifestohet me zgjedhje dhe emerime te serbeve dhe te malaze-
zeve ne vende udheheqese dhe kyqe te punes, me dhenjen e banesave dhe te
trojeve ne lagjet me te pajisura me objekte te infrastruktures dhe social-
kulturore, duke ju mundesuar punesimin e te gjithe anetareve te familjes e te
farefisit. Bile duke krijuar familjarizem nga dy dhe tre anetare familje te
punesuar ne nje organ apo organizate, si§ kemi rastin me organet e administrates
dhe organizatat politiko-shoqerore. Pastaj duke marre kredi me kushte tejet te
volitshme dhe mjete tjera materjale nga organi apo organizata ku punojne per te
ndertuar villa dhe shtepi ne Serbi apo ne Mal te Zi, kurse femijeve duke iu
sigurna bursa dhe konvikte per shkollim edhe jashte Jugosllavise. Kurse te hollat
e fituara nga shitja e pasurise se paluejtshme te fituara me kolonizim nga qeveria

108

i deponojne neper bankat e Serbise dhe jashte RSFJ-se. Ndersa ne anen tjeter
trumbetohet dhe propagandohet se serbet dhe malazezet po shperngulen me
presion prej Kosoves. Kjo propagande eshte thike me dy teha, nga se ne njeren
ane po i arsyetojne gjendjet e jashtezakonshme, miratimin e kushtetutave,
ligjeve dhe akteve tjera juridike me dhune, puget policore dhe ushtarake si dhe
krimet, terrorin, gjenocidin, vrasjet, mbytjet, maltretimet, rrahjet, helmimet,
plagkitjet dhe shantazhet e papara qe i bejne ndaj popullsise se pafajshme
shqiptare qe kerkon ate qe i takon-lirie, barazine, demokracine dhe respektimin
e dinjitetit te tij njerezor e kombetar. Si shembull te papresedan te fresket dhe
mjafte gnjerezor eshte helmimi misterioz ne baza nervore i nxenesve shqiptare
rrethe shtate mije, pengimi dhe rrahja per vdekje e mjekeve, personelit tjeter
mjekesor dhe e qytetareve, te dlet ju dhane ndihme ne sherim te helmuareve.
Gjithashtu nga policia serbomadhe rrahen dhe malltretohen edhe falesit e gjakut
dhe mikepritesit si dhe organizatoret dhe prijesit e pajtimit te gjaqeve, pastaj
plaget e tyre iu qepin vete. Ijishte interesant te theksohet se si organet dhe
institudonet me te larta shteterore te Serbise deklarohen se nuk ka helmime por
eshte shtirje dhe inskenim-»aktor te festivalit te Kanit«.

Se a ka pasur helmim misterioz, apo inskenim-(aktrim) e deshmojne me se miri
anetaret e delegadonit te Federates Nderkombetare te Helsinkut te Keshillit
Evropian. Dr. Berneta Koena, eksperte e mjekesise gjygjesore si anetare
e delegadonit te Helsinkut qendroje ne Kosove dhe deklaroje se »Akademia
e Mjekesise Ushtarake nga Beogradi (AMU) eshte ardhur deri te perfundimi
shume shpejt. nga se gdo institudoni me bashkekohor ne bote i nevojitet me se
paku gjashte jave qe te percaktohet shkaktari i semundjes (agjensi). Kolegu i saj
Bjorn Elkvist, tha: »Edhe pse qeveria disa here eshte deklaruar se nuk ka
helmim, Liga nuk ndryshon mendimin. Ka helmim«. (Revista e Zagrebit
»Danas« nn 424 e dates 3. 4. 1990 faqe 27). Akson tjeter antinjerezor dhe
i vjeteruar qe moti per boten e civilizuar, sidomos per shekullin e XXI-te.
Shekull, ky qe shume kush sot e quan shekulli i gjithesise, atomistikes, kompju-
terizmit dhe i te arriturave te shkences dhe te teknikes me te persosur. Kurse
serbomedhenjet merren dhe thellojne edhe me teper segregacionin dhe aparthe-
idin nacional ne shkolla, ne universitet, ne konvikte, ne shendetesi, ne pune, ne
vendbanime, ne fushe dhe bjeshke e gjetiu.

Krahas segregacionit ne baza kombetare, kemi mohimin e historise, etnogjene-
zes, kultures, tradites, simboleve dhe te gjuhes, vlerat me te rendesishme qe
e perbejne identitetin e nje kombi. Pastaj pason burgimi, largimi masiv i minato-
reve dhe i punetoreve nga puna, studenteve nga fakulteti dhe nxenesve nga
procesi mesimor. Per arsye se iu kundershtuan eksploatimeve, padrejtesive,
plagkitjeve, vjedhjeve, mohimeve, cenzures dhe integrimit te ndermarrjeve me
ndermarrjet nga Serbia me interes te njeaneshem sig kemi rastin me Elektroeko-
nomin e Kosoves, Trepgen dhe minierat tjera ne Kosove, PTT-ne, Fabriken
e Tubave, dhe Fabriken me Piston etj. Ne kete vazhde te sulmeve antishqiptare
pasojne, rrenimi i shtepive, pushimoreve, permendoreve kulturore-historike dhe
arkitektonike, nderrimi i emerave te vendbanimeve dhe i objekteve social-
kulturore dhe te infrastruktures qe mbajne toponime autoktone shqiptare dhe te
datave te shquara shqiptare, ndalohet nataliteti me masa administrative dhe
politike e jo edhe ekonomike dhe arsimore; unifikimi-hegjemonizimi ne legjisla-
cion dhe ne plane-programe mesimore dhe lemi te tjera. Bejne gmos qe t’i

109

debojne 300 mije shqiptare kinse jane emigrant, per t’i sjelle 400 mije serbe dhe
malazeze kolonista per ta realizuar programin »famoz« Jugosllave per Kosoven.
Kupa e gjenocidit te serbomdehenjeve ndaj shqiptareve, arrin me hyrjen dhe
perdorimin e armeve dhe te dhunes se policise dhe te ushtrise »popullore« ne
spitale, shkolla, kinema, lokale, punime, kisha dhe xhamija, rruge, ambulanca
dhe shtepi dhe rrahja e maltretimi dhe keqperdorimi i femerave, femijeve,
pleqeve, punetoreve dhe fetareve si dhe tredhja dhe nxjerrja e syve, udhetareve
dhe barijve ne fusha. Pastaj mbytja dhe vrasja e ushtareve shqiptare ne APJ,
rrahja dhe maltretimi i pjestareve ne kortezhet e permotshem dhe te dasmoreve
ne dasma — jo vetem qe nuk jane parapare ne keto troje por nuk mbahet ne
mend qe ka ndodhe kund ne bote nder shekuj!

Per shkak te nje politike te tille shkombetarizuese ndaj shqiptareve ne Jugosllavi
nga carqet serbe, malazeze dhe maqedonase, populli shqiptare eshte populli me
i diskriminuari, me i likfiduari, me i merguari, me analfabeti, me i pangrituri
profesionalisht, me i papunesuari, me i pazhvilluari, me i burgosuri, me i ndje-
kuri dhe i gjykuari, me i fajsuari, me i varferi ne Jugosllavi e me gjere. Populi,
i čili lufton per egzistence! Populi, i čili lufoi nder shekuj pa kursye asgje per liri,
barazi dhe demokrati te vetes dhe te popujve te tjere fqinje. Luftoi, si Lua, ane
e kend Jugosllavise, ne Tivare, Trogire, Vishegrad e deri ne Begej te Vojvodi-
nes. Kudo u vra dhe u masakrua me shume dhe pameshireshem nga shpirterat
e prishte qe nuk kane asgje njerezore ne trupin e vet, me intriga, pa besi dhe
tradheti, se sa nga armiku kunder te cilit luftonte.

Lirisht mund te konkludojme se sikur te beheshin hulumtime dhe evidencime te
sinqerta shteterore del se prej viti 1918 e deri sot jane shperngulur me dhune dhe
jane mbyte apo zhduke mbi tre milion shqiptare nga Jugosllavia dhe rreth nje
milion e gjysme jane asimiluar.

Krimet, gjenocidet, terroret, vrasjet, mbytjet, maltretimet, segregacionet, burgi-
met, furjet dhe provokimet kundershqiptare nga ana e policise dhe e qarqeve
serbomedha jo vetem qe nuk kane te ndalur por ato po shkallezohen edhe me
shume dhe po behen me tragjike, kurse nga ana qeveritare Jugosllave po
legalizohen dhe po vleresohen si normale. Kete me se miri e deshmon shnedr-
rimi i gjendjes se jashtezakonshme ne gjendje core te ardhur, nga shtimi i masave
represive dhe me deklarata e intervista kercnuese te disa udheheqeve te larte te
RSFJ-se, RSS dhe te KSAK-se si qe jane Borisav Joviqi, Slobodan Millosheviqi,
Ante Markoviqi, Stipe Shuvari, Budimir Llonqari, Stanko Radmilloviq, Rad-
millo Bogdanoviq, Vukashin Jovanoviqi, Mihal Kertesi, Momqilo Trajkoviqi,
Zhivorad Igiq, Ali Shukriu, Rrahman Morina, Basri Pllana dhe Halit Ternavci
etj. Te gjithe keta e te tjere na kercnohen me degradim Kushtetutes te Kosoves,
se saj, organeve dhe te institucioneve me lufte civile dhe masa tjera represive dhe
akuzime etj. dhe nuk heqin dore prej tyre, per deri sa nuk shuhet elementi
shqiptare ne Jugosllavi.

Ja si e vlereson gjendjen ne Kosove Dr. Valter Lukan, udheheqes i Tribunes
kushtuar nderrimeve me te reja ne Evropen Lindore dhe perspektives se
zhvillimit te mardhenieve austriako-jugosllave ne frymen e ketyre ndryshimeve,
i čili pos tjerash tha »£eshtja e Kosoves eshte bere sot problem numer nje
i Jugosllavise dhe i Evropes. Mori permasa te tilla ngase atje ka kohe qe po
derdhet gjak, gjendjet e jashtezakonshme po nderrojne njera- tjetren, ndersa
burgosjet dhe maltretimet e shqiptareve nuk po kane te ndalur«. »Lukani me

110

kete rast perseriti qendrimin e kancelarit Vranicki te thene gjate vizites se tij ne
Beograd se« Austria do te perkrahe Jugosllavine, e čila do te jete demokratike
dhe ne te cilen do te mbahen zgjedhjet e lira ne qdo kend te saj. pra edhe ne
Kosove, ku geshtja e shqiptareve dhe e te tjereve duhet te zgjidhet drejte«
(Rilindja e dates 14. 5. 1990 faqe 4). Kurse kryetari i Federates Nderkombetare
te Helsinkut per te Drejtat e Njeriut, Karl Fon Shfarcenberg, shpreh shqetesim
per gjendjen ne Kosove dhe bindjen se zgjidhje »e vetrne eshte: fillimi i dialogut
me te gjithe dhe perjashtimi i mjeteve te dhunes«. »Keshtu si eshte, e perserise
prape, gjendja eshte keqesuar shume me shume nga se perdorimi i forces nga ana
e shtetit eshte intensifikuar edhe me shume... Mirepo ne Evropen e sotme
rralle do te gjesh ndonje vend ku ka gjendje me te keqe ne aspektin e te drejtave
te njeriut. Kete e them me bindje te plote«. (Rilindja e dates 1. 4. 1990 faqe 10).
Kurse Tom Lantos, kryetar i Fondacionit per te Drejtat e Njeriut ne Kongresin
Amerikan ne intervisten dhene »Rilindjes« thote« Interesimi zyrtar amerikan
per Kosoven eshte thelbor dhe ka per qellim zgjidhjen fatlume perfundimtare te
problemit-Edhe ne Kosove duhet te vendoset demokracia, prosperiteti ekono¬
mik, kulturor dhe shoqeror...« (Rilindja e dates 31. 5. 1990 faqe 3).

Prej kesaj qe u theksua me siper shifet se geshtjet jane tejete te qarta. Jugosllavia
(pa RS te Sllovenise, Kroacise dhe te Basnjes e Hercegovines), sidomos Serbia
nuk e ka ndermend t’i kuptoje dhe zbatoje proceset demokratike me permasa
baterore, po i dhembet segregacioni dhe aparteidi ne Afriken Jugore dhe
mendon se ka bere pak krime. terror dhe gjenocid ndaj shqipetareve ne
Jugosllavi deri me sot e qe duhet prap te vazhdoje.

Andaj organet kompetente te Kosoves, veqanarisht Kuvendi i Kosoves si organ
me i larti i pushtetit te popullit menjihere te vepron siq kerkon i tere populli
shqiptare ne Jugosllavi prej vitit 1878 perkatesisht 1918, pas 1945 sidomos pas
vitit 1981 e ne veganti ne tri vitet e fundit te kesaj dekade dhe popujt e tjere
demokratik, liridashes i Jugosllavise dhe te botes qe ne mbledhjen e pare te
Kuvendit te Kosoves te anuloj vendimin e 23 marsit 1989 per dhenjen e pelqimit
ne amandamente e Kushtetutes se RS te Serbise, te cilet u aprovuan pas zbatimit
te gjendjes se jashtezakonshme ne Kosove, kur me dhune dhe presion u cenua ne
menyre flagrante autonomia dhe Kushtetuta e Kosoves, te anuloi te gjitha ligjet
dhe aktet tjera juridike te aprovuara pas 23. 3. 1989, e qe kane te bejne me
degradimin dhe ngushtimin e autonomise se Kosoves, lirive te drejtave dhe te
pergjegjesise se qytetareve dhe te punetoreve ne Kosove; ne procedur urgjente
te miratoj Ligjin per partit politike ne Kosove dhe njiherit te shkarkon kryetarin
e Kuvendit te Kosoves per shkeljen e parimeve te Kushtetutes e te dispozitave
ligjore ne udheheqjen e Kuvendit, vuarjen e vetos dhe per mbylljen e dyreve
delegateve te Kuvendit, te Kosoves; asesi te mos jap pelqimin dhe mos te
pranohen zgjidhjet e propozuara Kushtetuese ne propozimin e Kryesise se RSFJ-
se te RSS me te cilet ngushtohet e syprimohet tersishte Autonomia e Kosoves; te
shkarkohen nga detyra dhe te merren ne pergjegjesi te gj^he udheheqesit,
anetaret e komisionit, punetoret shkencor ne Kosove dhe perfaqsuesit ne RSS
dhe RSFJ-per dhenjen e pelqimit ne Amandamentet e Kushtetutes te RSS-se te
vitit 1989, dhe delegatet nga Kosova qe i miratuan keto amandamente. Si posoje
e kesaj rane viktime shume qytetare shqiptare kryesishte te rinje; Kuvendi

111

i Kosoves menjihere dhe ne tersi ta pregadise dhe ta proklamoj Deklaraten
Kushtetuese mbi poziten e re Kushtetuese te Kosove ne rregullimin Kushtetues
te vendit ne drejtim te barazise se Kosoves ne Federate-Konfederate si Kosove
e te gjithe qytetareve dhe nacionaliteteve te barabarta te saj, ne te cilen
shqiptaret konsiderohen jo pakice kombetare, apo kombesi, por KOMB
(populi) si ne Kosove ashtu edhe ne Jugosllavime subjektivitet te barabarte
politik. Nga se eshte kerkese unanime dhe plebishitare e te gjithe qytetareve dhe
punetoreve prej kohesh dhe e bazuar ne parimet kushtetuese dhe me shkence.
Kryesia e Kosoves, Kuvendi i Kosoves, sidomos Alternativa e Kosoves qe ka
besimin e plote te popullit menjihere te njohtojne Kryesin e Jugosllavise,
Kuvendin e Jugosllavise, Kombet e Bashkuara, Federaten e Helsinkut per te
Drejtat e Njeeriut dhe shtetet te cilat vendosen ne menyre te njeaneshme ne
Kongresin e Berlinit me 1878 dhe me 1918 me »paqen« e Versajit, qe nga shteti
shqiptare te shkeputen me shume se gjysma e truallit dhe e kombit shqiptare dhe
ia aneksuan Jugosllavise, per formimin e Republikes se Kosoves ne kufijte etnik
te viteve te sipershenuar dhe ne kuader te RSFJ-se. Nga se nje aneksim i tille nuk
e ka pasur pelqimin e popullit shqiptare, gka deshmojne luftat heroike te
stergjysheve dhe gjysheve tane. Populli dhe vatani asnjehere dhe te asnje populi
tjeter ne bote nuk kane qene monedhe per kusuritje dhe ate pergjysme te
kombit, sig eshte bere me shqiptaret nga Rusia Mbreterore dhe Perandoria
Osmane. Padrejtesite ndaj nje populli doemos duhet te permiresohernese deshi-
rojm. Kufijt e Republikes se Kosoves, te caktohen nen patronatin e paqe.
Kombeve te Bashkuara, Federates se Helsinkut dhe te shteteve: Austrise,
Gjermanise, Amerikes, Suedise, Frances, Italise, Turqise, Anglise, dhe te
Zvicres si dhe te Jugosllavise dhe te Shqiperise. Njeherit keto organizata dhe
shtete jane edhe garantuese e kufinjeve dhe paqes.

Per kete te drejte te pa tjetersueshme dhe gdo here te kerkuar, duke mos kursyar
asnjehere gjakun prej vitit 1878 e deri sot, e do te kerkojme deri sa te shuhem te
gjithe, nga se kerkojme qe ne trojet tona te kemi republiken tone per te cilen nuk
kemi $ka te presime.

Para gjitha ketyre kerkesave, doemos duhet qe te largohen edhe polici dhe
ushtari i fundit te ardhur ne Kosove »per te mobilizuar« gjendjen, ngase me
vandalizmin e tyre po e rrezikojne seriozishte jeten e qytetareve shqiptare.
Njiherit te fillohet procedura per pergjegjesi penale para gjygjeve ne Kosove per
te gjithe policet dhe ushtaraket qe kryen vepra penale dhe maltretuan qytetaret
ne Kosove. Me sinqeritetin me te madhe zgjidhje tjeter nuk ka dhe nuk mund te
kete.

Kush eshte mik i popullit shqiptare, popujve tjere te Jugosllavise dhe i paqes ne
bote duhet tash ose kurr te i ndihmoje ne §do aspekt popullin shqiptare qe ta
konstituon republiken e vet, perkatesisht paqes dhe rehatise ne Ballkan.

Ne »Alternativen« e ^muar nr. 5 (Maj 1990), lexuam ne mes tjerash edhe
udhepershkrimin e shokut Šalih Kabashi »Aksioni terrorist i Petar Bozhiqit ne
Mynih«. T’ju themi te drejten, edhepse kemi rešpekt dhe konsiderate per
shokun Šalih Kabashi, ky udhepershkrim i tij na shqetesoi dhe na befasoi pa
mase, sepse, ne mes tjerash, sa kemi mundur ta kuptojme ne !exuesit (punetore)

112

autori pakez, me qellim ose pa dashje, eshte munduar ta njollose figuren
e Ibrahim Kelmendit, njerit prej personaliteteve me te medha te LEVIZJES
POPULLORE PER REPUBLIKEN E KOSOVES qe tere jelen ia kushtoi
popullit shqiptar, i čili jeton ne trojet e veta ne Jugosllavi dhe gjetiu, qe te lirohet
nga prangat roberuese te satrapeve serbe, malazias e maqedonas. Prandaj, pa
thene me shume per shokun e nderuar dhe te respektuar, patriotin e madh
Ibrahim Kelmendin, sepse jemi te vetedijshem se nuk kemi as aftesi dhe as
mundesi qe te shkruajme per te, e pyesim shokun Šalih Kabashi se čili eshte
qellimi i tij, ka dashur ta lavderoje apo ta fyeje te nderuarin Ibrahim! Kur e dijme
se shoku Šalih ka mundesi dhe aftesi qe te shkruaje per te dhe na e merr mendja
se ia ka borxh, jo vetem ai por edhe mbare populli shqiptar.

Nje grup punetoresh nga Maribori,
lexues dhe dashamire te revistes Alternativa
Maribor, me 19. 6. 1990

Mr. SHEFKIJE ISLAMAJ

Gjendje shqetesuese
ne hapesiren tone
kulturore

Vrasjet, plagosjet, maltretimet, bur-
gosjet, izolimet, diferencimet, su-
spendimet nga puna, fyerjet - nuk
jane format e vetrne te ndeshkimit
e te frikesimit te popullit shqiptar nga
ana e organeve zyrtare serbe e jugosl-
lave me dekada, po sidomos ne deka-
den e fundit. Tmerruese duken edhe
perspektivat e jetes ne pergjithesi, pra
edhe te asaj kulturore e shkencore,
prandaj me te drejte sa here eshte
thene se Kosova eshte shendrruar ne
burg, ne burg te llojit te vegan te per
nje kolektivitet te tere.

Ne keso rrethanash te renda e tragji-
ke eshte shume e natyrshme qe per
hapesiren kulturore gjitheshqiptare,
per cungimin e sakatimin e madh te
saj - te flitet pak ose fare here-here.
Jo qe kemi shterpesi, mangesi, dezo-
rientim ne kete drejtim, por edhe gdo
pune qe do t’i takonte fushes se kultu-

res e te shkences, po mos te korre-
spondoje me problemet e sotme ekzi-
stenciale te popullit - me te drejte
— duhet te quhet me se paku indife¬
rentnem senil a apati nacionale.
Kosova, sidomos ketyre dhjete vjete-
ve te fundit jetoi ne rrethana krize,
e madje ne rrethana shume te renda
krize. Fjala »krizi« eshte nder ato fja-
le shume te njohura per njeriun tone,
me denduri te madhe perdorimi: kri¬
za politike, kriza shoqerore, kriza
morale, ideologjike, materiale, e gfa-
re jo. E ne keso rrethanash me lloj-
lloj krizash g’kuptim ka fjala kulture,
dije, shkence. Kriza qe pashmangsh-
me edhe ne te gjitha fushat e super-
struktures. Kultura shqiptare, si kul¬
ture autentike ne keto hapesira, gjith-
mone ka qene kulture e hapur gjith-
mone eshte takuar, nderlidhur e gers-
hetuar me kultura te hapesirave te
ndryshme te popujve te ndryshem.
Kjo vegori e dalluar e kultures shqip-
tare eshte kuntinuive neper shekuij.
Mirepo, zhvillimi i kultures kombeta-
re shqiptare ne Jugosllavi ka vegorite
e nje zhvillimi atipik, te nje zhvillimi
te mbeshtetur fort e te ndikuar fort
nga faktoret politike e shoqerore, qe
do t’i behen gjithnje arbiter i kohes.

113

Ky zhvillim do te behet permes: re-
duksionimit, restriksionit, cenzurimit
politik, mohimit, zhvleresimit, ataki-
mit, copezimit, pengimit, si rralle
ndonje kulture ne Evropen e sotme.
U zhvillua permes ketyre skemave me
motivin qendror se pikerisht kultura
shqiptare eshte ajo kulture qe rrezi-
kon te gjithe popujt me te cilit bash-
kejeton. Kultura, trashegimia kultu-
rore, historike, pra gjithe ajo qe per-
ben jeten materiale e shpirterore te
etnosit shqiptar do te trajtohen si fak-
tore rrezikues paresor te kultures slla-
ve, ashtu sig do te trajtohen edhe
bartesit e kesaj kulture e trashegimie
si rrezikues jo vetem per Serbine e Ju-
gosllavine, po edhe me gjere.
Prandaj, jo rastesisht ne kete kon¬
tekst, kultura e shkenca shqiptare
u trajtuan e trajtohen si veprimtari
e papranueshme politike, dhe si e tille
domosdo edhe e denueshme, e sank-
sionuar dhe e penguar nga shteti. Ne
keso rrethanash, kur albanologjise ne
kuptimin me te gjere, gdo here mund
t’i atribuohej gdo gje nga arsenali ide-
ologjik; kur ajo nuk mund te trajtohet
si kulture a shkence e mirefillte, por si
ideologji; kur gjuha nuk eshte me
mjet komunikimi e marreveshjeje,
por mjet rrezikimi e dhune kuinder
shtetit; kur ngjarjet historike kualifi-
kohen si ngjarje kurdohere antirefor-
muese e armiqesore; kur personalite-
tet kulturore e historike shikohen si te
dyshimta me veprimtarine e tyre; kur
ekzistenca e institucioneve kulturore
e shkencore cilesohen si »vatra«
a »$erdhe« indoktrinuese per prodhi-
min e nacionalistove e shovenisteve
- g’mund te flitet per rezultate te
arritura ne keto fusha.

Megjithekete, eshte fat qe kultura
shqiptare ne permasa evropiane eshte
e njohur si kulture e nje civilizimi te
lashte e vazhdues. Eshte fat qe alba-
nologjia me kohe u shqua si shkence
evropiane me te gjitha vegorite e nje

shkence te mirefillte evropiane e pen-
gesat e medha qe e percollen e po
e percjellin ketu te ne do ta kene
fundin e vet.

£’eshte e vertetas albanologjia jone,
e mjedisit tone, ne kuiptimin me te
gjere, do te vonhet ne rrugetimin saj
te natyrshem, e pasojA e kesaj vonese
gjate do te ndihen ne lekuren e saj:
pengimi i qarkullimit te te dhenave,
te ideve o te informatave shkencore
ne shkalle kombetare e nderkombeta-
re, pamundesia e ekzistimit te hapesi-
res kulturore shqiptare, rrenimi
i autonomitetit te hapesires kulturo¬
re, rrenimi i autonomise Kosoves e te
kombit shqiptar, do te lene pasoja
afatgjata ne tere qenien e kombit, pra
edhe te kultures e te shkences shqip-
tare.

Pengimi i kesaj hapesire thellesisht te
natyrshme brendaperbrenda hapesi¬
res kombetare shqiptare jo vetem ne
relacionin me vendin ame, por edhe
me ate te shtetit jugosllav ka shkaktu-
ar dezintegrim te kesaj hapesire. Me
gdo kusht eshte favorizuar izolimi si
absurd i llojit te vet ne rrethanat e sot¬
me evropiane kur kultura, dija
e shkenca nuk njohin kufij a ndalese
te asnje Hoji.

Ky izolim ka sjelle ngecje ne realizi-
min e gfaredo projekti e pune shken¬
core te filluar ne institucionet tona
shkencore, duke filluar nga Akade-
mia e Shkencave dhe e Arteve e deri
te institucionet e specializuara. Kur
pandehnim se me ne fund edhe
shkenca kosovare po merrte kembe te
mbara, kur po integrohej fuqimisht
ne berthamen e saj gjithekombetare,
ajo u ndal ne gjysme te rruges: desh-
tuan projekte te ndryshme shkencore
me rendesi te posagme per shkencen
albanologjike ne pergjithesi e shume
te tj era nuk filluan fare. Sa per ilu-
strim po permendim makroprojektin
e perbashket Atlasi dialektologjik i te

114

folmeve shqipe qe do te duhej te kry-
hej qe moti, dhe qe do te paraqiste
nje nder realizimet me te medha ne
fushen e dialektologjise shqiptare,
mbeti pa u kryer. U pengua puna ne
eskpiorimin e materialit gjuhesor ed-
he ne trevat shqiptare te Jugosllavise,
e mos te flasim per punen e perbash-
ket qe do te duhej te behej me koleget
gjuhetare te RSP te Shqiperise. Nuk
eshte ky projekti i vetem kaqe i ren-
desishem per shkencen albanologjike
qe mbeti pa u kryer. Nje fat te tille
e paten edhe shume projekte te tjera
si te gjuhesise, te letersise, te histori-
se, te folklorit, te etnografise, te arke-
ologjise edhe te gjitha fushave te dijes
dhe te jetes shqiptare.

Kur te kihet parasysh pengimi i shfry-
tezimit te literatures albanologjike
per 10 vjet nga qenda e studimeve
shqiptare-Tirana, mungesa e kontak¬
te ve, e konsultave, e simpoziumeve,
e sesioneve, e ekspeditave te perbash-
keta, e puneve kolektive shkencore,
s’ka si mos te zhgenjehesh per per¬
spektiven e studimeve shqiptare po
edhe te, te interesuarve ne keto
fusha.

Kompenzimi i kohes, i dijes, i vullne-
tit e i njerezve do te jete i veshtire.
Po, shqiptari ne Jugosllavi ne vend qe
te beje jete te denje njeriu, te pasur
materialisht e shpirtesisht, i pa pengu-
ar ne zhvillimin e tij shoqeror, kultu-
ror e shkencor, ka bere e po ben jote
politike, per dallim nga te tjeret. Ben
jete te pa jete: pa jete individuale, pa
jete kolektive. Jeton ne momente te
renda historike-para sprovave ven-
dimtare per fatin e tij si njeri e si
populi. Por, me ne fund ai e ka fatin
e tij ne duart e veta. Pas shpalljes se
Deklarates Kushtetuese te Kuvendit
te Kosoves ate me askush nuk do te
mund te pengoje. Rruga do te jete
e veshtire, po caku i synuar - i pash-
mangshem. E edhe hapesira kulturo-

re gjithekombetare pa dyshim do te
mund te realizohet plotesisht e ne
menyre te denje, ashtu sig i takon nje
populli te civilizuar ne Evropen
e sotme.

Instituti Albanologjik, 38000 Prish-
tine

Letrat e lexuesve
- Pisma bralcev

Dua te behem anetar i »Migjenit«,
shoqaten qe e gmoj se tepermi dhe
dua ta ndihmoj. Jam študent i Fakul-
tetit te Makinerise ne Prishtine. Dua
te pershendes Bislim Elshanin.

A. Kadolli, Prishtine

Jam nga komuna e Istogut, nga fshati
Prekalle, ku perfaqesoj Parlamentin
e Rinise. E lexoj dhe e pelqej »Alter¬
nativen«. Ju lus te ma dergoni me
rregull revisten. Do ta bej pagesen po
edhe t’u ndihmoj ne menyre tjeter.
Rifat Osma naj, Prekalle

Miredita!

Ju uroj pune te mbare dhe te jeni
krenar me tere ate qe po beni. Gezimi
me kaploj shume kur ne duart e mia
arriti »Alternativa«. Ajo me beri qe
te jam prore me ju.

Ju pershendes nga zemra
Taxhedin Idrizi, Tetove

Mora numrin 5 dhe u mahnita me te.
Po ju dergoj nje fotografi nga fshati
Strellc i Deganit. Shihet se si populli
nderon bijte e rene per lirine e tij. Po
ju shkruaj edhe per hakmarrjen si nje
e keqe e popullit tone, e čila me ne
fund po fundoset. Keshtu ndodhi ed-

115

he ne kohen e Skenderbeut. Atehere
njerezit perqafuan njeri-tjetrin. Armi-
ku u tmerrua nga kjo dhe duke pare
se s’ka si te fuse percjarje, iku. Duke
lene gjakmarrjen ne do te forcohemi
e armiku do te pelcase. Neve, nder-
kaq, do te na hapen shtigje te reja
fitoresh.

Atdhe Hykolli, Prishtine

Alternative e nderuar!

Fuqia e njerezve te mire qe luftojne
per glirimin e popullit s’ka mase as
kufi, ajo shtohet dita dites derisa te
dalim ne drite. Jeni krah i fuqishem
i perpjekjeve tona per liri.

Egersirat serbomedha per ta ndaluar
levizjen tone perdorin brutalitetin. Ju
po ndrigoni te verteten. Ju pergezoj.
Mirvete Emini, Prishtine

Ju pershendes ngrohtesisht nga kur-
beti, plaget e te cilit per ne ishin
gjithmone te hidhura: lote, djerse,
gjak, vdekje. Brenga te ketilla njohim
ne sot. Po shpresa na mban.

Kisha dashur te ma dergoni »Alterna¬
tiven« ne kete adrese:

Gezim Kasumaj, Falmenstrasse 16/
18, 8610 Uster-ZH, Zvicer

I nderuari shoku Naim, te nderuar
bashkepunetore te »Migjenit«!

Se pari deshiroj qe ju te gjithe te jeni
shendosh e mire dhe te glodhur nga
kremtja, qe ishte fort e bukur po ishte
e lodhshme per ju.

Keshtu ju falenderoj per thirrjen qe
me bete. Uroj te forcoheni edhe me
tej dhe nga te gjitha betejat te dilni
fitimtare.

I. Beshiri, Gjermani

Kur perpara meje qendrojne femije
qe ulin koken nga zhurma e aeropla-

neve ushtarake, me qane zemra dhe
ne veten ndiej vetem nje deshire: qe
femijet tane te rriten pa friken
e plumbave e te gjaqeve!

Tani kur pranvera ka derdhur gjithe
lulet, kenget dhe zogjte, toka ne gjiun
e saj ruan shume viktima. Ne mesin
e tyre edhe femijte qe kesaj pranvere
u shkeputen nga gjiri i nenave. Nenat
tona jane te forta, me te forta se
vdekja. Mu per kete thone se fuqia
e kesaj toke prej gjirit te saj buron!

Redaktore te kesaj reviste, gezuar
dhe u gezofshi per jete e mot. Uroj te
takohemi ne Kosoven tone te lire dhe
demokratike. Ju pershendesin: Fex-
hrija, Behushi, Besniku, Mirja, Tim-
ja, Flava, Qefseri, Eshrefi, Ismaili,
Flabibja dhe shume te tjere nga Bra-
dashi, Podujeva dhe Prishtina.

Sabrije Maloku, Podujeve

Te dashur vellezer, jam i kenaqur me
reviston tuaj. Intelektualet jane kurri-
zi i popullit. Ju po beni pune te mad-
he ne informimin e opinionit per re-
alitetin e Kosoves. Po ndihmoni edhe
unitetin e popullit, me te cilin do te
perballojme shterngatat e shtetit re-
presiv bolshevik.

Mi dergoni numrat e meparshem te
revistes dhe zgjerojeni rubriken me
letra te lexuesve.

Zekeria Loku, Rr. Lenini 17, Ka-
$anik

Ismail Qemali ka thene: »Femija qe
flen, rritet, populli qe flen, vdes«.
Populli yne nuk esthe ne gjume. Po
deri kur nje represion i ketille mbi
popullin tone, deri kur te ndeshkohet
njeriu qe me dy gishtat kerkon demo-
kracine?

Ju pershendes!

Ahmet Paniku, Zvicer

116

E duam »Alternativen«. Ajo eshte
pasqyre e aparthejdit qe ushtron Ser-
bia mbi shqiptaret. Nje mik imi su-
edez ka shfaqur kete mendim: Ndje-
hem shume keq kur degjoj gjerat qe
po ndodhin ne Kosove. Sa mund te
kuptoj nga »Alternativa«, ju jeni du-
ke bere mrekullira.

Isa Bičaj, Suedi

Ju po i kendoni kenget e pakenduara,
ju njomet penen e Migjenit... »Al¬
ternativa« e Lubjanes eshte nje vull-
kan qe buron nga zemrat e plasura te
popullit. Ajo eshte kandili i pashuar
ku populli sheh djersen e gjakun e tij,
sheh vendet e zbrazeta prane vatres
e sofres se tij. Alternativa vertete,
eshte sofra me e dashur prane se ciles
shtrohemi te bashkuar.

Xhafer Ahmetaj, Norvegji

Kosove te themi
Pa ty vuajtje kemi
Si nata pa hene
Si femija pa nene
Do ta lavdoj besnikerine
baraz me bujarine.

S. Peli, Novoselle, Peje

Po ju shkruaj ndoshta me vonese. Por
do te me kuptoni. Jam nga ato vajzat
qe pas tetevjegares mbeten ne shtepi.
Revista juaj me gliron dhe me ben te
lumtur. Ju lutem te ma dergoni ne
kete adrese:

Hidajete Tahiri, Fshati Vaganice
e Ulet-24, Mitroviče

Telegram:

Te nderuar vellezer kosovare, me vo¬
nese morem ftesen tuaj dhe na vjen
keq qe nuk mund te jemi prezent ne
kete Tubim madheshtor. Me kena-
qesi te vegante ju pergezojme per pu-

nen dhe veprimtarine tuaj patriotike
per nje Kosove te lire e demokratike.
Pershendetje vellazerore.

Ekrem Bardhe, Krvetar i K. Naci-
onal-Detroit

E nderuara redaksi!

Ju pershendes ngrohtesisht per punen
e shendritur qe beni dhe ju uroj seuk-
sese te reja. Revista »Alternativa« us-
hqen shpirtin tone, ka hyre dhe ka
mbetur ne zemrat tona.

Pra, pune e mbare dhe suksese!
Xhemazi Zyberri, Korite-Gostivar

Falemindefit per revisten qe me keni
derguar. Jeni te mrekullueshem.
Urime.

Merite Aliu, Podujeve

Jungjatjeta shoke te dashur!

Deshiroj qe me kete leter t’ju pers¬
hendes ne punen qe po beni. Jeni
e para reviste qe ka gjera nga realiteti
yne. Ajo po na informon drejt me ato
qe po ngjajne ne Kosove. Ju lus te ma
dergoni reviste ne kete adrese:

Martin Gjini, Vorderdorf str. 61 C,
5242 Birr-Zvicer

Telegramet e letrat e urimit

Ne vitin jubilar te revistes suaj »Alter¬
nativa«, deshirojme t’u urojme per
suksese edhe me te medha ne te ardh-
men me shkrimet dhe propaganden
qe beni per kerkesat e parashtruara
e te drejta te popullit tone, si dhe
demaskimin e hapur qe i beni regjimit
shovinist te Beogradit perpara opini-
onit permes revistes suaj. Sa per efek-
tin qe ka bere puna juaj me nxjerrjen
e revistes »Alternativa«, s’mund te
diskutohet, pasi ajo eshte sot ne duart
e gdo shqiptari te Kosoves dhe viseve
tjera ne Jugosllavi. Pritet me padurim

117

dhe lexohet me endje nga te gjithe,
gka do te thote se ajo ka arritur efekt
te madh duke bere nje pune te pakra-
hasueshme sa i perket informimit ob¬
jektiv te ngjarjeve ne Kosove.

Ne fund, duke ju deshiruar suksese
shume me te medha ne te ardhmen,
pranoni pershendetjet tona vellaze-
rore!

Redaksia e »Zerit te Kosoves«

Postfach 884

2501 Biel-Bienne, Zvicer

E dashura »Alternative«, me fat ju-
bileu!

Lajmi per themelimin e ShKSh »Mig-
jeni«, disa muaj para rrenimit te murit
te Berlinit, gezoi shume boten shqip-
tare.

Shoqata me revisten »Alternativa«,
qe zuri te dale ne disa gjuhe, u be ure
e fuqishme lidhjeje midis popujsh e si-
domos midis popullit shqiptar e atij
slloven, ne trollin e te cilit lejohet
aktiviteti i te arratisurve kosovare.
Edhe ne mergimtaret shqiptare ne
Belgjike, keto dite e kemi themeluar
Shoqaten Kulturore Shqiptare »An¬
ton £etta«, me seli ne Bruxelles, me
qellim mbajtjeje gjalle te flakes se
shqiptarizmit, duke mos lejuar qe fe-
mijet tane te mos kuptojne Naim
Frasherin e Esad Mekulin, Ismail Ka-
darene e Adem Demagin, Eqrem Ca-
bejn e Rexhep Qosjen, Idriz Ajetin
e Anton Cetten, Ibrahim Rugoven
e Zekeria Canen ...

Vellezer e motra, ju urojme faqe te
bardhe ne rrugen e lirise e te demo-
kracise.

Qershor, Bruxelles, 1990
Ne emer te SHKSH »Anton t^etta«
Gani J. Azemi, kryetar

Veprimtaria juaj njevjegare na ndih-
moi shume ne rrugen e demokratizi-

mit te jetes sone. Urime per rriten
tuaj.

Prenk Gjetaj, Kline

Me rastin e njevjetorit te punes suaj te
suksesshme, ju deshirojme shendet te
mire kurse revistes sone »Alternati¬
va«, rrite dhe jete te gjate per te
nesermen tone te bardhe.

LDK per fshatin Zajm
Hvsni EIshani, Elmi Krasniqi

Ju uroj kremten e njevjetorit. Gezuar
dhe suksese ne punen e metejme.

Avni Leti, Nevruz Kuqi
Gjakove

Pershendes pjesemarresit e Tubimit.
Ne mengjes do te jam me ju.

Hysniu, Beograd

Shoqates Kulturore te Shqiptareve
»Migjeni«

dhe

Revistes se permuajshme »Alterna¬
tiva«

ne Lubjane

Nga zemrat pershendesim Manifesti-
min Kulturor Ghitheshqiptar te orga-
nizuar nga Shoqata Kulturore Shqip-
tare »Migjeni« dhe nga e permu-
ajshmja »Alternativa« ne Lubjane.
Poashtu me dashamiresi e dinjitet
pershendesim te gjithe organizatoret
e ketij manifestimi, mysafiret e vendit
e te jashtmit si dhe popullin progresiv
e demokratik slloven qe e beri te
mundshem mbajtjen e ketij manifesti¬
mi kulturor.

U vafte puna e mbare!

Gjakove, 22. 6. 1990

Punetoret NSH IBT »Emin Duraku«

- Gjakove

118

Ju qe i ngritet lapidar fjales se lire,
urime te perzemerta.

Abdyl Ramaj, Prishtine

Ministri per kulture i Republikes se
Sllovenise, Dr. Andrej Capuder, ar-
syeton mosardhjen e tij. Nderkaq per-
zemersisht pershendet organizatoret
dhe u deshiron Tubim te suksesshem.
Doktor Andrej Capuder, kryetar
i Komitetit Republikan per Kulture

Zotni te dashun!

Ju falnderoj shume per ftesen ne ta¬
kim festiv te »Alternatives« me 22
e 23 qershor. Mjerisht i žene nga pu-
net e perdites dhe mesimet simestrale
nuk mund te jem i pranishem ne kete

Ismilil Hoti, ndihmetar i Migjenil dhe
i Alternatives  / Ismail Hoti, rojak, ki
nesebično pomaga pri izhajanju Alternative

Takim ku do te kisha pase rastin t'i
shtrengoj doren nje pjese fort repre-
zentative te Intelegjencils shqiptare
e sidomos ju, te gjenerates se re fisni-
ke. Ju me keto aktivitete po i hapni
rruge te reja bashkepunimit human
dhe kultures shqiptare ne bote!
Pershendetje te perzemerta Ju dhe
miqve sllovene! Ju uroj sukse te plote
ne kete takim, prosperitet dhe vijime-
si Revistes »Alternativa«.

Martin Camaj, Miinchen

Sqarim:

Shoqates e revistes i kane ardhur shu¬
me letra e telegrame urimi. Ne zyret
tona papushim binin telefonat permes
te cileve bashkatdhetare e miq na
uronin pune te suksesshme ne Tubi-
min e organizuar. Te gjithe telefonat,
letrat e telegramet, po t’i botonim, do
te na dilte nje numer i Alternatives.
Duke mos mundur t’i botojme te gjit-
ha, na lejoni qe si Shoqate e si redaksi
e revistes, t’ju falenderojme thelle
dhe te shprehim bindjen tone se suk-
seset tona jane rezultat i lidhjeve tona
te forta me te gjithe shqiptaret si dhe
shoqatat e tyre kulturore dhe politike
qe jane aktive ne Atdhe e jashte. Pra,
jufaleminderit!

Redaksia

119

VALDET BERISHA

Qente Lehin

en te lehin.

Rregullat e djegura shtrihen lehona te renda.
Letargjiket e frikesuar

ne djepin e sarkazmes u qajne foshnjat e semura,
eklipsin e jetes e kujtojne me perbuzje.

Dashuri te sfilisen nčn driten e henes
me litarin e zallahise te lidhen
ta howqen apoteozen
qč ta punova me gjakun tim
keshtu ne varferi ne mierim ...

Oente lehin.

Aurora boieale vonon

Profet ti i pergjakur troket shtepive

amazonat kalorese te vijne gjithe pas

leshbozhure.

Oente lehin.

Diademe leviz nga limeret tua,

demonetpo formojne panteon te shemtuar

Melankoli skofiare dridhesh ngapak

e kjo xingone vulgare akoma jeton

Ja, urdheroni

hekurat e shpirtit tim

me pasion punone nje ure te re.

16 . 2.1990

Čili eshte

Č ili eshte

ai  c/e ka pare vyshkjen e barit
dredhat e trasha te dhembjes
dhe gjakun

Čili eshte

ai qe ka ikur kur s'duhet
ka kenduar kur s  ’eshte dashur
ka fjetur kurskishtegjum
ka uluritur kur eshte dashur heshtja
qe ka jetuar kur eshte dashur te vdes

Čili eshte

ai djale qe i tha lamtumire dashurise
e me fqinjet kendoi kenge dasme
dhe iku

Čili eshte ai?...

22 . 11.1988

120

BELETRISTIKE /
BELETRISTIKA

N ES HAT TOZAJ

Thikat

Roman

3

U desh nje kohe teper e gjate qe ajo te mblidhte veten. E mbyllur ne nje
dhome te ngushte, te zbrazet e te ndriguar dobet, pasi kishin pushuar britmat
dhe nje trajtim i keq e pa pike takti, Elisabeta me ne fund mund te mendonte pak
per gjendjen e saj. As qe e kuptonte perse behej fjale, s’e merrte dot me mend
$’te keqe kishte bere, por nga interesimi shume i madh i hetuesise dhe i njerezve
te tj ere te pushtetshem, nga pyetjet dhe sterpyetjet, nga kerkimi i hollesirave aq
te guditshme, saqe mendjes njerezore nuk i behet kurre te ndalet mbi to, ajo
ndiente se diqka e madhe dhe e rendesishme kishte ndodhur. Ne te vertete
gjithgka qe rrokullisur me nje thjeshtesi rreqethese. Tre veta i kishin ardhur ne
shtepi ne oren pese pasdite. Vetura kishte ndaluar poshte dhe ata qene ngjitur
deri tek apartamenti i tyre me ngut.

- Familja Miraj? — kishte pyetur nje burre i shkurter me nje ze qe kuptohej
se e trashte enkas, per t’u dukur sa me autoritar.

- Po, - qe pergjigjur i habitur i ati.

- Ketu eshte vajza juaj, Elisabeta?

Ate §ast Elisabeta po vishej per te shkuar te nje shoqe e me pas te takonte
Altinin.

- Ketu, pse <j’ka ndodhur, kush jeni ju? - I ati, qe edhe pas njezet e ca
vjetesh shofer mbante laten e pare, qe shqetesuar se tepermi.

- Thirre, - kishte folur plot autoritet burri i shkurter. - Jemi Sigurimi
i Shtetit.

Elisabeta nuk e kishte prishur gjakun. E perse ta prishte? Ajo kishte pare
filma, kishte degjuar rrefime per Sigurimin e Shtetit dhe vetem kaq. Nuk e dinte
se nje dite do te ballafaqohej me ta. Kishte dale pra nga dhoma e qete, kur burri
i shkurter nxori nje shkrese, te cilen ia tundi perpara syve, duke i thene:

- Ne emer te popullit je e arrestuar?

(7gje qesharake! E arrestuar! Perse? ^'kishte bere?

- Do te na i thuash te gjitha atje, - i qe pergjigjur me ashpersi nje burre

121

tjeter me barkun te kercyer perpara tek i vinte hekurat.

I ati qe shembur ne nje stol ngaqe s’mbahej dot ne kembe, e ema qante ne
korridor.

- (j”po ndodh keshtu, more shoke, p’keni me vajzen? — Ai i shikonte te tijte
sikur kjo gje te ngjiste diku gjetke, aq te shuar e kishte veshtrimin.

- Do kontrollojme shtepine, ja vendimi i prokurorit te shtetit. - Burri
i shkurter qe trashte zerin dhe bente ca gjeste, te cilat Elisabetes i kujtonin
aktoret medioker te filmave te rendomte policore, po tregohej shume cinik me te
atin! Hajt, pohu, shofer!

Babai s’qe ndier. Brenda pak pastesh ai qe shperfytyruar ne krejt tjeter.
Elisabeta nuk e shihte dot ne sy. Po p’kishte bere ajo, p’kishte bere qe i erdhi
Sigurimi ne shtepi me kaq egersi? Do te jepte gjithpka, edhe jeten, vep t’i kthente
babait qetesine, dinjitetin. Por askush nuk pyeste. E kishin kthyer permbys
shtepine. Me i zellshem qe treguar nje person me trup te imte dhe me fytyre te
lemuar si te nje vajze. Sigurisht, asgje te dyshimte nuk kishin gjetur.

Turpin qe pati ndier Elisabeta tek zbriste shkallet me hekura ne duar, ato
njezet hapa qe beri drejt makines kur burri barkmadh e terhiqte si qen nga
zinxhiri, nuk do ta harronte kurre. Ato paste nuk qe kujtuar fare per Altinin. Si
do te sillej ai tani? Ky ishte nje tmerr tjeter per te, kesaj pyetjeje ajo nuk mund t'i
jepte dot asnje pergjigje.

E kishin puar ne nje ndertese zyrtare te panjohur. Burri i shkurter ecte
perpara me pamje triumfuesi. Elisabetes i kishin bere pershtypje te keqe fytyra
e tij e rrudhur, nje kokerr dhjamore mbi balle, shikimi i tij i pacipe qe shetiste
plot epsh ne trupin e saj.

I shendoshi kishte hapur nje zyre, pelesin e se ciles e mbante ne nje tufeze.
Elisabeta pati kohe te lexonte »Shefi i Hetuesise« dhe ndjeu te rrenqethura. Per
here te pare pati frike, nje frike te madhe nga dipka e panjohur. Siguria me te
cilen vepronin ata e habiste. Per te njemijten here e kishte pyetur veten se p’te
keqe kishte bere dhe po aq here qe pergjigjur: Asgje, asgje te keqe. Ky ishte
kulmi! Perše e gjithe kjo? Burrat nisen te hiqnin palltot. I shkurteri erdhi ne krye
te tryezes dhe i tha te shendoshit:

- Hiqja prangat!

Elisabeta ndjeu t’i vershonte gjaku neper vendet ku i pengohej me pare nga
hekurat e shtrenguar fort. Ajo deshi te ulej, por hasi ne shikimin e pacipe te
burrit te shkurter.

- Ele, tani fol! - tha ai. Zeri i doli i ngjirur. Elisabeta mundi te kapte nje
ndjenje pasigurie ne qendrimin e tij. Ajo nuk dinte p’te thoshte. Mbeti e shusha-
tur, me naivitetin e nje femije te pafajshem.

- Ele, pra, p’ke bere?

- Asgje. Nuk e kuptoj perse me sollet ketu.

- Jo, moj, jo, nuk e kupton! Do ta kuptosh. Ku punon ti?

- Ne uzinen »Drini«.

- E me se merresh atje?

- Me torneri.

- Ashtu! Po p’ke bere, a s’na thua?

Perseri kjo pyetje absurde, kjo pyetje qe i fuste friken dhe e bente te ulte
koken nen veshtrimin e burrit te shkurter.

Nderkaq ne dhome ra zilja e telefonit. I shendoshi e mori menjehere.

122

- Si urdheron — u pergjigj me nje shenje te dukshme servilizmi dhe zgjati
receptorin. - Shoku Ilmi, ju kerkon ministri.

Burri i shkurter mori receptorin dhe i beri nje shenje tjetrit ta nxirrte
Elisabeten jashte.

- Po, po, si urdheroni ketu jam, tani sapo fillova, sigurisht...

Elisabeten e nxoren jashte. Fakti qe ne telefon mori nje minister, deshmonte

se ajo qe pleksur ne nje geshtje te madhe. Atehere, ndoshta nga sforcimi
i jashtezakonshem. asaj i shkreptiu ne tru digka dhe u rrenqeth. Valle te qe
e mundur te ngaterrohej kaq keq nga nje histori fare banale?

Rruges per ne pune asaj i duhej te kalonte perpara nje shtepie, nga dritarja
e se ciles e ndiqte veshtrimi i nje gruaje qe mbahej nga te gjithe si e lajthitur. Ajo
ndiente keqardhje per ate qenie te mjere me dy femije per te ushqyer qe bente
nje pune te rendomte krahu. Trehogej nje histori e dhembshme per te. Ende
študente ne vitin e dyte te universitetit, pas nje dashurie te shpejte - thuhej se
kishte qene mjaft e bukur, - qe martuar me dike. Fatkeqesisht, pas femijes se
pare simptomat e semundjes kishin sjelle sherrin ne familje. Si perfundim erdhen
braktisja e stqudimeve, shtrimi ne spitalin psikiatrik, divorci. Here-here, e shtyre
nga nje ndjenje keqardhjeje njerezore, Eiisabeta e pershendeste. Madje habitej
perse e mbanin per te gmendur, sepse gruaja, e quhej Minushe, e shikonte me
mirenjohje dhe shpesh i fliste me nje ze te qete, plot mirekuptim.

Perpara kater-pese ditesh ajo kishte qendruar ne dritare ku dukej se po priste
qellimisht.

- Ku po shkon? - e kishte pyetur.

- Ne shkolle.

- Po ne pune kur do shkosh?

- Neser ne mengjes.

- Me gjej nje thike, te lutem, do ma sjellesh?

- Po une s’kam thika.

- Ti punon ne uzine. Ma gjej.

- Nuk ta gjej dot...

- Ashtu? - Fytyra e gruas qe ngerdheshur, syte i shkelqenin me nje drite te
eger. Atehere Eiisabeta e kishte kuptuar perse e quanin te qmendur.

- Mire, - i kishte thene ajo, - po deshe mos e sili, por une do te te turperoj.

- E perse, q’te kam bere? - Eiisabeta nuk e ndiente akoma peshen
e kercenimit.

- Ose ma bjer neser, ose do te ta ngre fustanin ne mes te rruges. - Tashme
pamja e saj i kishte futur llahtaren. Te nesermen, qe ne mengjes heret, Minushja
i kishte dale perpara.

- Degjo ketu. Ose me sili sot thiken, ose ta pelcas cipen.

Duke pare syte e saj te turbullt, Elisabeten e kishin mbuluar djerset.

- Pasdite kalo te dritarja.

Dhe me te vertete, pasdite ajo po e priste ne dritare.

- E solle?

- Jo, sot jo, do ta sjell neser, - qe ngutur ta qetesonte Eiisabeta.

- Nuk me genjen? - kercenimi ne zerin e Minushes ishte i hapet.

- E porosita te nje shok.

Te nesermen i kishte guar nje thike te paperfunduar. Mos valle Minushja
kishte kryer ndonje vrasje? Ndryshe perse te kembengulte aq shume per te pasur
nje thike? E tmerrshme...

123

Nderkaq burri barkmadh priste me duart ne xhepa ta therrisnin brenda me
mendjen diku gjetke, pa e perfillur Elisabeten.

Dera u hap.

— Hajdeni!

Elisabeta tashme ndihej me e qete. Ndoshta kjo u duhej.

- S’kemi kohe te merremi me ty, vrrome, thuaj g’ke bere«

Fjala qe u perdor e beri Elisabeten te qepte gojen. Ky brutal i paturpshem
nuk e meritonte te bisedoje. Syte e Elisabetes u egersuan, nje kryenegesi e shtyu
te ngrinte koken lart.

- Turp t’ju vije, - shfryu. - Perše silleni keshtu sikur te jem rrugage?

Burri i shkurter qe tjetri e kishte quajtur shoku Ilmi, u ngrit ne kembe dhe iu

afrua me hapa te ngadalte, me nje qesendisje tinezare ne fytyre.

- Ti je nje rrugage, sepse shoqerohesh me rrugage. - Ai i ishte afruar aq
shume, sa ajo ndjeu firomen qe i qelbej era duhan.

- Ju s’me njihni fare, prandaj...

- Po ti e njeh Minushen? - e nderpreu tjetri.

Elisabeta shtangu. Per nje gast, iu duk logjike qe, duke pasur marredhenie
me Minushen, ata ta quanin rrugace. Me sa duket njeriu qe e pyeste e keqkuptoi
kete stepje, e mori per shenje frike, sepse papritur e pakujtuar ia kerciti me
shuplake turinjve aq fort, sa i shkendijuan syte. U ndie e derrmuar, e humbur.
Jo, kishte qene e marre qe i pergjigjej vetes s’kam bere gje. Qe treguar naive.
Tani po e kuptonte, si te thuash po ndergjegjesohej se ishte pleksur ne nje
ndodhi te rende, perderisa interesohej vete ministri. Me te po merreshin nje
drejtor, nje shef hetuesie. Ate e kaploi nje gjendje te fiketi, u lekund dhe koka iu
gremis. Turbull mundi te degjonte burrin e shkurter qe tha:

- Hidhi uje zagares.

Ajo u perpoq te ngrihej ne kembe.

- Ulu ne karrige dhe mos luaj, - e urdheruan ashper. - Me ne duhet te
bisedosh hapur. Ketu s’je parqeve me ate dashnorin tend, Altin a q’e quajne,
kupton?

Elisabeta u tromaks. Ku e dinin ata kete? Nga e dinin?

- Fol per Minushen.

Atehere, pa e tjerre gjate, ajo tregoi gjithgka e lidhte me gruan fatkeqe dhe
historine e thikes.

Tani, tek rrinte e vetrne ne dhomen e shurdher, po tmerrohej nga gjendja ku
ndodhej. Kurrkush dhe kurre ne jete nuk e kishte trajtuar me aq egersi sa burri
i shkurter. Kurre nuk e kishte fyer njeri me nje fjalor te tille te ndyre. Per me
teper s’kuptonte se gfare kishte ndodhur. Veg nje gje e kishte te qarte. Padashur
me sa dukej qe pleksur ne digka te rende qe kerkonte koke. S’e merrte dot me
mend g’te qe kjo gjeme. Ata e ruanin te fshehte. Por ajo e ndiente se donin me
gdo kusht te nxirrnin prej saj sa me shume. Elisabeta tha ate gka i kishte
ndodhur. Nuk dinte asgje me teper. Si e fiksoi kete, burri i shkurter, te cilit tjetri
here pas here i drejtohej me fjalet »shoku drejtor«, i tha te shkonte te mendohej.
Pra nuk do t’i shqitej. Edhe kur kishte pohuar se thiken ia beri Edi, nje shok
i punes, si i mori adresen, ai kishte kembengulur perseri qe te shkonte te
mendohej. ^’te kishte katranosur ajo idiotja me ate thike te mallkuar? Gjithgka
mund te prisje.

Elisabetes i hyri frika per Edin. Mos i benin gje edhe atij? Edi qe djale
xhevahir, komunist, ishte model i njeriut punetor e te ndershem. Elisabeta po

124

e kuptonte me nje kthjelltesi tronditese te keqen qe mund t'u vinte jo vetem asaj
dhe Edit, por edhe familjeve. Po, edhe familjeve. Jo me kot burri i shkurter ia
kishte thene trocj: »Do t’ju zhbejme me soj e sorollop, race e poshter, armiq.«

4

(j'do gje u zhvillua me shpejtesi te rrufeshme, sa Edi Skenderasit i dukej sikur
qe ne enderr. Erdhen dhe e moren ne repart, i bene kontrollin e kasetes, i gjeten
me shume gezim nje thike te paperfunduar dhe ia moren. Pas kesaj e §uan ne
zyrat e drejtorise ku u be urgjentisht mbledhja e organizates-baze te Partise dhe
u perjashtua ne vend se kishte »pergatitur thika te cilat qene perdorur per t’i
sjelle deme te medha atdheut«. Ne mbledhje kishte marre pjese edhe drejtori
i Puneve te Brendshme si i deleguar. Ai e demaskoi aq keq dhe me aq arrogance,
sa shokeve dhe shoqeve s’u mbetej veq te ngrinin doren pa perjashtim. Asnjeri,
as edhe vete sekretari i Partise i uzines, nuk e dinte §’kishte ndodhur. Ata qe
diskutuan adaptuan ate qe tha i deleguar, domethene qe Edi kishte pergatitur
thiken me te cilen i »ishin sjelle deme te medha atdheut«.

Edi po mbushte te tridhjetat. Punes i qe futur qe ne moshen pesembedhjete
vjeg. Kurre nuk i ishte degjuar zeri per keq, madje fotografia e tij ndodhej ne
tabelen e nderit te ndermarrjes. Kete fotografi e kishte shqwitur nga stenda
Migoja, shefi i Hetuesise se Tiranes, i čili priste ne korridore te mbaronte
mbledhja, ku Edi do te perjashtohej. Ai mbante ne gante hekurt. Fotografine
e futi ne dosje dhe i tha shokut qe e shoqeronte, hetuesit me fytyre te lemuar si
prej femre: »Na duhet per ne dosjen hetimore«. Ky ishte me i ri dhe e shihte
shefin gjithe adhurim. Ndonese po arsim te larte juridik, Mi^oja qe bere shef
hetimi. Ate e donte drejtori, madje nuk ia prishte as ministri.

Mbledhja mbaroi. Edi s'mund te bente autokritike, ngaqe edhe ai nuk e dinte
5’faj kishte bere. Ishte gati te adaptonte ate formulen qe perdoren shoket, por
nuk ia kerkuan mendimin. Teseren e Partise ia mori ne vend i deleguari. Pas
kesaj i vune hekurat dhe shefi nuk harroi t’i thoshte: »Ne emer te popullit je
i arrestuar.« E quan drejt e ne dhomen e izolimit, ndersa nje ekip prej tre vetash
kishte shkuar per te kontrolluar banesen e tij.

Ai qendronte ne dhomen e izolimit ende i trullosur e si i dehur. Nuk kuptonte
asgje. Perpiqej te sistemonte mendimet, te reflektonte mbi ate gka ndodhi, por
qe e pamundur. Brenda dy oresh kishte humbur gjithgka, gjithqka te shtrenjte, te
fituar me mund e djerse per pesembedhjete vjet me radhe. Dreqi e mori, keto ne
fund te fundit i pranonte, i pelqenin apo jo. Por i dukej e tmerrshme te pranonte
»demin qe i kishte sjelle atdheut«. Dhe kush, ai qe rridhte nga nje familje
e ndershme, me baba komunist, me xhaxha deshmor, me moter komuniste dhe
vete punetor e komunist. Ai pra t’i silite dem atdheut?! Po te qe keshtu, s’duhej
te jetonte me. Varri kapak floriri. Edi ishte plotesisht i bindur se shteti i tij nuk
i binte kot me qafe.

I hipi keqas te ndizte nje cigare, por ia kishin marre edhe paketen edhe
shkrepesen, madje i kishin hequr rripin, lidheset e kepuceve, kopsat metalike te
pantallonave te punes. Tani ishte i pandehur. Duhej patjeter te mesohej me
gjendjen e re. Si tip serioz e pa shperthime, i edukuar te punonte e te zbatonte
$do rregull, ai priste ta therrisnin, ta merrnin ne pyetje. Donte te dinte sa me
pare fajin qe kishte bere dhe, ne varesi nga kjo, te percaktonte qendrimin ndaj
vetes. Tani nuk i interesonte asgje tjeter. Po qe se veprimet e mia, mendoi, kane

125

127

demtuar shtetin, as femijeve, as gruas, as prinderve, as kujtdo nuk i duhet me ne
jeton apo jo Eduard Skenderasi.

E thirren ne mesnate kur sapo kishte žene te dremiste. Dy police i vune
hekurat dhe e terhoqen neper korridore si ndonje person teper te rrezikshem.
I vinte t’u thoshte te mos shqetesoheshin kaq, ai s’kishte nder mend asgje te
keqe, s’kishte bere asnje te keqe, s’qe kriminel, por e futi gjuhen pas dhembeve.
Ketyre keshtu u kane dhene urdher, s’dine as me shume, as me pak. Madje tani
qe e moren sikur u lehtesua dhe s’ndiente asnje lloj frike. Tekefundit do ta
merrte vesh per $’krim akuzohej. Pataj do te dinte t’u shpjegonte shokeve se,
sado e rende te qe puna, gdo gje ishte bere krejt pa ndergjegje. Per Edin kjo
kishte shume rendesi. Ai e kuptonte se mund te sjellesh vertet nje dem, por kur
s’ke pasur qellim te keq, se paku lehtesohesh shpirterisht. Sidoqofte e keqja
behet, me apo pa qellim, mendoi tek hynte ne nje zyre ku ishte shkruar »Shefi
i Hetuesise«. Ne tryeze kishte žene vend burri i shkurter. I shendoshi qe ne
kembe:

- Lereni, - u tha ky i fundit policeve. Keta dolen. Ai qe qe ulur u ngrit, vajti
tek Edi rende-rende dhe nisi t’i hiqte hekurat duke e veshtruar rrepte. Edi
s’kishte ndonje meri, e mundonte vetem brejtja e ndergjegjes per fajin e imagji-
nuar. Prandaj nuk iu shmang veshtrimit te tij, gka u mor shenje kapadailleku.

- Hajde pa do te shohim ^fare trimi je, — tha burri i dhjamur dhe e shtyu
perpara drejt te shkurtrit qe kishte žene vend perseri ne krye te tryezes. Edi
levizi me ngathtesi. S’po i urdheronte dot gjymtyret e mpira nga te ftohtet qe
i kishte hyre gjer ne palce gjate oreve ne dhomen e zhveshur te izolimit. Po
5’mund t’i bente akullit ne shpirt?

- Si eshte puna e asaj thikes?

Edi u shkund.

- Ciles thike?

- Pyetjet i bejme ne.

Ne dhome ra heshtja. Per cilen thike e kishin fjalen? Ne te vertete ai kishte
bere dy thika: njera ndodhej ne kaseten e tij te punes, tjetren ia pati dhene
Elisabetes dy dite me pare. Per ke interesoheshin?

- Fol!

Edi i sqaroi per te dyja thikat. Mirepo ata e degjuan aq mosperfilles, sa ai
formoi bindjen se ato qe po thoshte s’kishin asnje vlere.

- Keto i dime, - nderhyri burri i shkurter, - na thuaj per c;’qellim i pergatite
ato thika.

- Per asnje qellim te keq.

- Atehere ty te duket e rastit qe me njeren nga keto thika eshte kryer nje
krim i rende!

- Nuk e di $’krim eshte kryer, ju lutem te ma thoni.

- Shiko qerratai, - ironizoi Ilmi Gjura, burri i shkurter, - kerkon te mesoje
nga ne...  Nuk e di se ne ...

Edi uli koken i hutuar. Ai qe pyeste e bombardoi me nje lume fjalesh te
ndyra, qe nuk i pati degjuar as nga rrugayet.

- Mos u perpiq te na fshehesh qellimin armiqesor. Ne nuk jemi budallenj.
Mos valle erdhem kot te ti?

Tere naten ata u vertiten rreth te njejtave pyetje, rreth qellimit armiqesor,
lidhjeve te fshehta qe ekzistonin midis Edit, Elisabetes, Minushes (qe Edi nuk
e njihte) dhe te tjereve, emrat e te cileve, ndonese nuk i permendnin, ata

128

hiqeshin sikur i dinin, por kerkonin t’ua thoshte ai vete. Mirepo Edi Skenderasi
ishte nga ata tipa qe, fale forces se karakterit dhe logjikes se shendoshe, nuk
tuten kollaj. Gjate asaj bisede, ai pati kohe te reflektonte thelle, te korrektonte
mendimet e tij. Me kot, pra, e brente ndergjegjja, me kot e rendonte veten ne
raport me shtetin. Ai nuk kishte bere asgje te keqe, ndersa keta guditerisht po
benin nje pune te poshter me te. Ne emer te kujt vepronin? Eduart Skenderasi
nuk e gjente dot. Po qe se keta vepronin ne emer te shtetit, atehere per Edi
Skenderasin do te thoshte se shteti i tij ia kishte me te pabese. Ne te kundert, po
qe se ata vepronin si nepunes te shtetit, jo ne emer te tij, atehere ata ishin ne
pozita armiqesore. S’kishte asnje alternative tjeter dhe ai donte ta kuptonte me
gdo kusht kete. Sa per vete, vendosi te luftonte per t’u mbrojtur deri ne fund.

Ilmi Gjura doli nga ndertesa e Hetuesise ne te zbardhur. Shoferit i tha te
gonte ne shtepi Micon, shefin e Hetuesise se Rrethit, dhe vete u nis ne kembe.
E kishte gojen farmak nga duhani dhe ndihej i derrmuar. Me teper nga
pergjegjesia e madhe per kete $eshtje. E kishte thirur vete ministri. Ilmi Gjura
nuk e kishte pare asnjehere aq te merzitur ate njeri te cilit i detyrohej shume. Ai
kishte hyre drejt e ne teme.

- Me mori ne telefon Komandanti, me hoqi verejtje. Me tha hapur; (, 'beni ju
te Ministrise se Brendhshme?

Ministri kishte heshtur, ndersa Ilmi Gjura qe tronditur.

- Po perse eshte fjala?

- Ja, e shikon? Ju do me merrni ne qafe mua...

- Po perse? - qe shqetesuar akoma me teper Ilmiu.

- Une duhet t’ju informoj juve, apo duhet te ndodhe e kunderta? U ndodha
bosh kur me mori Komandanti, nuk dija c'kishte ndodhur, ndersa ai e dinte. Ja
pra, shoku drejtor i Hetuesise, e kishte thumbuar ministri, persona te panjohur
deri tani kane shpuar gomat e makinave te dy ambasadave. E kupton c’do te
thote kjo nga pikepamja e maredhenieve nderkombetare?

Ilmi Gjura e kishte kuptuar situaten. Prandaj do te bente te pamunduren per
ta shperthyer kete pune. Sapo u kap filli i kesaj meseleje, ministri i kishte thene
shprehimisht; »Ketu nuk eshte vetem ceshtje e Ministrise se Brendhshme, ketu
eshte fjala edhe per mua qe sapo jam caktuar ne kete post«. Dhe Ilmi Gjura po
bente te pamunduren. Ai kishte dore te lire nga ministri te bente gjithgka per ta
zbuluar deri ne fund kete veprimtari te mprehte armiqesore. Dhe se sa fort
e shqetesonte ministrin kojo geshtje, e deshmonte fakti se brenda nates ai
e kishte marre dy here ne telefon. Ne te vertete si profesionist i vjeter Ilmiu
e shihte se ne kete mes mungonte ajo lidhja e brendhshme qe e ben te
qendreueshem grupin armiqesor. Ne njefare menyre qe orvatur t’ia sqaronte
ministrit ne telefon. Mirepo ky ia kishte prere shkurt; »Leri keto teorizime
boshe. Ky esthe nje grup diversionist qe kerkon te na prishe marredheniet
diplomatike me shtetet e tjera.« Pra s’mbeti, asnje shteg per diskutim. Ai duhej
te vepronte ne menyre te rrufeshme. Plani i hetimit qe ky: ne fillim do te
provonte me qdo kusht ekzistencen e grupit diversionist dhe me pas do te gjente
lidhjet e grupit me agjenturat e huaja. Madje edhe po te mos gjendeshin lidhje
fizike, s’kishte asnje rendesi. Ekzistojne lidhjet shpirterore, te ideve, midis
armiqve te jashtem e te brendshem, ide qe frymezojne armiqte e brendshem per
veprimtarine e tyre.

Ilmi Gjura kishte nje ndjeshmeri teper te larte ndaj kerkesave te ministrit.

129

Perpara tre vjetesh ai s’qe ve^se nje hetues i thjeshte. Ministri e vleresoi dhe
e beri zevendeskryetar te nje dege, me pas ishte po ai qe e propozoi per drejtor te
Hetuesise. Te gjitha keto ministri ia kishte treguar vete tek benin nje dore
pesekateshi ne ato takimet e tyre koke me koke. Dhe Ilmiu nuk ishte as budalla,
as mosmirenjohes. E dinte detyren e tij dhe do ta bente deri ne fund, i nderg-
jegjshem se kjo do t’i shperblehej me se miri.

Ai hapi deren e shtepise, u zhvesh dhe hyri ne shtrat te bente te pakten nja tri
ore gjume.

5

Kishin kaluar tri-kater dite nga ngjarja. Astrit Murrizin nuk e linin punet
e tjera te mendonte per te. Pushoi dhe pjesemarrja ne grupin operativ per te
zbuluar shpuesit e gomave te makinave te ambasadave te huaja. Nga shoket
mesoi se tashme grupi punonte me intensivitet, por per sherbimin e tij nuk kishte
nevoje. Ai po merrej me studimet dhe ekzaminimet e nje §eshtjeje te vjeter. nje
vrasje, kur nje dite ia behu kriminalisti i Tiranes, Besniku, me dramen e tij te
flokeve.

— (j”te solli? - e pyeti Astriti kur i vuri re dy thikat, njeren prej te cilave
e kishte pare diten e arrestimit te fshesares Minushe.

— Per te ekspertuar keto, - u pergjigj pa hyre ne zyre Besniku.

— I kam pare, nuk i plotesojne kushtet e armeve te ftohta te mprehta.
— Astrit Murrizi qe i bindur se edhe Besniku si profesionist i zoti, ndonese
i heshtur e modest, po keshtu mendonte.

— Mua me urdheruan te them se jane arme te ftohta, - perseriti Besniku
duke u skuqur.

Ate e kishte thirrur Micoja.

— Do t’u besh aktin e ekspertimit, - i kishte thene. - Keto jane arme te
ftohta.

— Po keto nuk jane...

— Ky esthe urdher nga lart, e kerkojne interesat e shtetit.

— Te shkoj te bisedoj ne qender me shoket...

— Ata shoket tuaj teorizojne ca si teper, bejeni ju kete.

— Ju e dini, per te gjitha ekspertiment qe sherbejne si prova per arrestim
merret miratimi nga sherbimi ne qender.

— Shko atje, por thuaju se ky eshte urdher.

— Nga kush?

— Nuk ka nevoje te permenden emra, — qe nxehur Migoja.

Tani, tek bisedonte me Astrit Murrizin, djaloshi e kuptoi tere budallallekun
e ketij misioni. Ne fytyren e qete te Astritit dalloi nje ndjenje pakenaqesie.

— Po ti cinendim ke? — Pyetja ishte e drejtperdrejte dhe pergjigjja kerkohej
po ashtu, e hapur.

— Nuk jane arme te ftohta, - u pergjigj Besniku i vendosur.

— Bukur, atehere beje aktin. - Astrit Murrizi uli syte mbi mikroskop dhe
i mbajti per nje kohe te gjate. Por mendjen nuk e kishte aty. Djaioshi qendronte
ne kmbe te dera pa guxuar as te largohej, as te hynte brenda. Ai dukej shume
i merzitur dhe Astriti e kuptonte poziten e tij. Kishte qene vete kriminalist ne
baze dhe e dinte $’ishin urdherat e shefave. Duhej kuraje e madhe qe edhe te
zbatoje metodikat shkencore, edhe t’i bindje ata ne rastet kur jepnin urdhra me
pasoja te demshme. Aty per aty iu kujtua nje ndodhi e pesembedhjete vjeteve
me pare.

130

I thane se e kerkonte zevendeskryetari i Deges. Atehere ai ishte me leje, por
nuk qe larguar nga qyteti. E shoqja ishte shtatzene dhe ata prisnin femjen e pare.

Zevendeskryetarin e gjeti ne kembe ne mes te zyres duke turfulluar, Ky qe
nje burre i dobet, me trup pak mbi mesataren, me floke te zez te ashper qe
i binin mbi balle. Poshte tryezes se punes mbante kurdohere kepucet prej lekure
lope dhe nje pelige. Nuk ia pertonte t’i ngjitej malit. Ishte me te vertete njeri
i rregullt dhe i ndergjegjshem, por me Astritin qendronte diši larg.

- Ke leshuar nje akt per kete pushken ti? - pyetja qe bere ne menyre te tille
qe Astriti ta ndiente veten te akuzuar. Megjithate ai ruajti gjakftohtesine.
E dinte se tjetri me siguri ishte keqkuptuar.

- Si urdheron!

- Po te bejme si thua ti, i arrestuari duhet te lirohet nga burgu.

- Kete nuk e di, shoku nenkryetar.

- Tani qe e mesove, do ta terheqesh aktin?

Ne syte e nenkryetarit te Deges shkendijoi shpresa per ta zgjidhur punen pa
sherr.

- Nuk kam si ta terheq.

- Domethene ti do qe armkun ta lirojme nga burgu, keshtu?

- Duhet te veprojme sipas ligjeve. - Toni i Astritit ishte i shtruar. Ai donte
te shmangte gdo keqkuptim.

- Mire pra. Tani do te shohesh se si mund te qellohet me kete arme. Ti thua
qe kjo nuk eshte teknikisht e rregullt, keshtu?

Astrit Murrizi vuri re se shuli ishte futur ne nje ene me vajguri. Edhe tyta qe
mbushur plot. Me kete ai shpjegoi eren karakteristike te vajgurit qe ndjeu kur
hyri ne zyre.

- Me falni, por ekspertimi i armes behet ne gjendjen qe i kapet te pandehu-
rit. ^'do perpunim quhet falsifikim provash, shkelet ligji...

- Po na akuzon?

- Me vjen keq...

- Mire, mund te shkosh, por une te keshilloj te heqesh dore nga ky akt. Te
keshilloj, ti nuk e di perse e ndjekim kete person.

- As qe dua ta di. Por eshte me mire Pia provojme. veprimtarine ne baze te
ligjeve sesa keshtu.

- Ti do me mesosh mua?

- Me vjen shume keq, ne jemi shoke, komuniste-. Duhet ta ndihmojme njeri-
tjetrin per te miren e punes. Une po ju tregoj ku i mbeshtes bindjet e mia, asgje
me teper. Nuk marr persiper t’ju mesoj.

Zevendeskryetari u zu ngushte. Filloi te levizte lart e poshte neper zyre,
pastaj hoqi shulin nga vajguri, derdhi nga tyta e armes vajgurin dhe tha:

- Si rregullohet kjo pune?

- Po qe se nuk keni prova te tjera qe te perligjni vendimin e arrestimit, eshte
mire ta lironi.

- Hem! Po ai eshte armik, me kupton?

- Ju kuptoj. Ama, Partia na i ka dhene te gjitha mjetet qe t’ia provojme
veprimtarine armiqesore. Ne s’mund te quajme kerrkend armik pa pasur prova.
Te tille mund ta shpalle vetem gjykata pasi te krijoje bindje te plota, te
mbeshtetura ne fakte.

- Domethene nuk ka rruge tjeter? - tha mendueshem nenkryetari dhe u ul
ne karrige.

131

Astrit Murrizit i erdhi keq per te. Ishte caktuar ne nje post delikat papergatit-
jen e duhur. Doemos, qe nje shok i devotshem. Nga aktivist rinie ne periudhen
e luftes me bandat e paten ngarkuar me detyren e punetorit operativ te
Sigurimit. Shkollen shtatevjecare e kreu naten, me pas e derguan ne nje kurs
partie. Megjithate, fatkeqesisht ai nuk kuptonte asgje nga ligjet dhe, me sa kishte
vene re Astriti, nuk shfletonte kurre ndonje liber.

— Mund te shkoni, — perfundoi nenkryetari i merzitur.

Ndoshta e bren ndergjegjja per ate qe ka bere, mendoi Astrit Murrizi duke
dale nga zyra. Gjate gjithe kohes qe punuan bashke nuk paten me asnje incident.
Me ane te punetoreve operative zevendeskryetari ia kerkonte mendimin per
peshtjet qe i takonin fushes se tij. Por drejtperdrejt nuk e therriste. Kuptohej,
edhe keshtu mund te shfaqej sedra e nje burri te pushtetshem...

Ai ngriti koken nga mikroskopi dhe vuri re se Besniku vazhdonte te rrinte ne
hyrje te zyres. Dreq, o pune, mendoi q’te bej? Perderisa kerkohej qe thikat te
quheshin arme te ftohta, ishte e qarte se porosia vinte nga lart. Si pergjegjes
sektori Astrit Murrizi mund ta shmangte kollaj pjesemarrjen e tij ne kete geshtje
delikate. Mirepo nuk i dukej e denje ta linte Besnikun ashtu. Ai e dinte se nuk
do t’ia falte kurre vetes po te terhiqej per t’u ruajtur aq me teper kur ne kete rast
ishte fjala per mbrojtjen e nje geshtjeje te drejte nga pikepamja profesionale.

— Mire pra, eja ta bejme bashke aktin, - i tha duke hequr menjane
mikroskopin. Vetem atehere Besniku u fut brenda pa e fshehur gezimin. Solli
mjetet e punes, librat qe duheshin, duke shpejtuar sikur e ngucte njeri nga prapa.

Astriti e ndiqte me sy ne ecejaket e tij dhe i qeshej. Ai kishte ardhur para
pese-gjashte vjetesh nga fakulteti. Pas nje kualifikimi njevjecar ne sektorin e tij
qe emeruar ne Drejtorine e Brendshme te Tiranes. Ky djale modest qe kurre
s’punonte per buje i pelqente mjaft.

Ata diskutuan dhe krahasuan per nje kohe te gjate. Astriti donte qe aktek-
spertimi te ishte sa me i qarte, sa me i argumentuar shkencerisht. Besniku
e daktilografoi ne makine dhe ia solli per firme.

— Me vjen mire qe nuk me late vetem, - i tha.

— Oh, ia beri Astriti.

— Une e dija se nuk do te me linit vetem. Ata do nxehen shume...

— Ne fund te fundit ne po i ndihmojme qe te mos gabojne. - Astriti firmosi
dokumentin dhe e ftoi te pinin nje kafe. Ishte pasdite vone, pragu i Vititi te Ri.

(Vazhdon ne numrin e ardhshem)

132

BESIM BOKSHI

Nata kriminele

onte zbriti plake e lodhur,

dhe thithi gaziti, vajin, gjemimet e dites,

thelle, thelle ku krrat terri.

Si nata vete, bota u be memece.

E ndjeva kur jehoi vone
ne gjirin e saj prej korbi.
kur jehoi shurdhet si vdekja nje fshame.

Dikush humbi nje yll,
nje shok ne n ate n memece!

E pashe kur ia thithi syte
thelle ku krrat terri -
kuria thithi lehte si gjakun e tij.

Dije!

Sonte u shuan e dhe dyxixa
ketu posht, ne fund te nates.

Sonte vdiq nje njeri shurdhazi si nata.

MARTIN CAMAJ

Aty si tash para se me ardhe
fiset

A ty si tash para se me ardhe fiset
ishe

me tambel ne plasaritjen e currave
e me themele ne ujin e njelme.

Te dhane vetem nji emen: Shkodra
e te thirren qytet me kunora
e te hodhen perkrye gur
e hekurat e para.

U zgjove e pergjakun sa here
e u kqyre ne pasqyren tande.

Me emen grueje u lave nder ujna
flumejve dhe ndeje me petka te reja
ne shkamb

e ndritun balle diellit mbi fusha.

133

NUHI VINCA

Vargu im

K

'am lindurne Veleshte, saktesisht e di:
Kurxhandari ishte i pushtetit mbreteror,
Buzeqeshjen ma vrane qe ne vegjeli,

Kur liber shqip s ’prekej me dore.

Ne vite te rinise mora nje mesim,
Zemrat lexova si abetare:

Duhet urryer gjer ne amshim,
Masbat tinzake ne duar xanxare.

Gjysmen e jetčs e kalova
Err e zi, helm e mjalte —
Haram kune s’kam prekur,
Mire qendrova ne varferi.
Ne vdeksha — nje deshire
S’do te me behet balte  -
Deshira per ta pare
Ate čope Shqiperi.  *

(*Poezia Vargu im qendron ne balle te vellimit poetik te vellimit poetik te
permbledhjes sime »Aty buze liqenit« qe ma botoi »Rilindja« ne vitin 1986. Nje
.varg ne ate poezi eshte i cenzures, qe na i ka reduktuar e cunguar mendimet, pra
vargu i fundit s’eshte imi, aq me pak, i shpirtit e gjakimit tim).

AGIM SHEHU

Dy gishtat »V«

ygishtat qe formojen nje »V«
mbi bote, valle, g’mund te jene?!

... Dy buze femije qe thone embel
me fjalen »nene« dhe »memedhe«.

Ngrihen ato tendosur serte, -
imazhe eshtrash te te pareve
qe dikush do, sine mesjete,
sterniperve t’ua shkule varret.

Dy krahe fiongoje ne ere
te nje vogelusheje qe thote:
te dheu ku nena me ka lere
pse, valle, po maprishin lodren?!

Dy gishta skuqur prej tortures, -
bozhure ne dhome te »izolimit«
qe permes hekurash te burgut
i buzeqeshn njerezimit

Krahe nene, qe ne vend te flokeve
shkulyjte qe shohin lart te qete
si birin vdekshem ia plagosen
dhe i moren syte me bajonete.

Dy gishta quar drejt qiellit - sfide,
dy supe lidhur tok perbri
qe me arkivol martiri siper
po ecin gjate ne histori.

Dy gishta ngritur te nje plaku
(pa kembez arme prane vetes),
demokraci, kuvend i hapur
shpallin ne bote perballe helmetave.

O ato j a ne krahe shqiponje,
mes horizontit plot zinxhire,
qe brenda tyre kane prej trojeve
damaret mijevjegare ilire.

134

Nje »V« - mijra bashkuar rreth saj,
me e pamposhtura fortine
s’ka marke tanku qe ta gaje,
nuk ka avion ta shtrije ne shpine!

Dygishtat lart, nje kend shenjestre
ndaj dhunave qe u nxijne te dera,
Te gjithe anktheve shovene
tek ajo »V« u nxin humnera.

Tiranet gelesskane ne bote
t’ia mbyllin ato krahe per fare!
Cdo dere burgu eshte e vogel
sepse liria esthe e madhe.

Grafik i dhimbjes gjerne kocke
shfaqetkjo »V« si dridhje vale,
permbi antene te saj, mbi bote,
liria kurre s’ipret sinjalet.

ENVER HADRI

Vallja e vdekjes

N’anderr po perfytyroj vdekjen time
dhe vehtes po i mungoj.

Asht djege vendiku linda,
vaj, dhe deshirat e mija.

Vetem shkrumi po i mbyt dasmoret.

Asht djege qyteti.

Ne gropat e Karagagit

secili i vdekun dhimbjes i ka perballue:

syt e hapun -

shtangue drejt qiellit,

vetem pak drite kane dashte

- ne shej protesti...

Kapeshnica e kuqe prej gjakut

ka perbie andrren per vedi. e Kapeshnica ime,

gjaku im - i shokut tim te mbytun,

gjaku i shokut tim te varun,

gjaku i shokut tim te therun.

Sa do te heshte ne gjakun tand?

Kapeshnica  - emni i festes se ndalueme.

Babes tim

'dekja vdekjes po ia ka žili.

135

JAKUP CERAJA

Poeti disident dhe dig tjeter

M e 9 maj te ketij viti ne te ashtuquajturen »Tryeze e rrumbullaket« e Mitingut te
poezise, si per §do vit kur mbahet ky miting (vjet nuk u lejua te mbahej per shkak
te gjendjes se jashtezakonshme!), edhe sivjet ishte caktuar nga kryesia e Sho-
qates se Shkrimtareve te Kosoves tema e kesaj tryeze, e emertuar »LETERSIA
DHE DEMOKRACIA« e čila metonte t’i pergjegjet aktualitetit. Sapo u hap
diskutimi, te cilin, per fat, e udheheqnin krijues te rinj te pangarkuar me mekatin
e pararendesve te tyre redaktore te periudhes zhdanoviste te ne, u pa se tema do
te zgjoje nje interesim te madh dhe se gjerat, pikerisht e kryesisht nga keta te
rinj, do te thuhen troc e pa doreza, madje ne menyre te guximshme dhe te
pameshireshme, sado qe jo ne ate shkalle te duhur e te drejtperdrejte, pra me
emertim te gjerave e me emer e mbiemer te atyre, qe kryenin detyren e gjyqeta-
reve pa procedure gjyqesore ndaj veprave dhe autoreve, qe kishin marre
epitetin: Te papershtatshem moralopolitikisht dhe disidnete, me tendence sipas
metodave staliniane, qe, jo vetem te varrosen si krijues, veg te injorohen edhe si
njerez duke u lene ne meshire te pameshire, e čila gje u mundesonte dhe
u ndihmonte organeve bolshevike te sigurise shteterore lojen e ndjekjes se
shtrigave ndaj ketyre autoreve, qe nuk kishin bere tjeter te keqe, veg nuk kishin
trathtuar interesat e popullit te vet. Disa nga keta redaktore e te besuare te ish
burokracise se kabintetit te sulltanit, qe, pa u skuqur, ndiqnin rrjedhen e kesaj
»tyreze« me bindje se eshte fjala vetem per nje gfletim flete te grisur paksa ose
per nje pluhur dredhme ne nje rruge fshati, e nderrim kolltuku, as qe denjuan te
japin ndonje sqarim apo arsyetim per ate qe kishin bere e ndermarre kunder
autoreve te apostrofuar, ne qofte se ky veprim i tyre nuk ishte rezultat i bindjes
dhe vullnetit te tyre per metodat zhdanoviste te rrethit te autoreve te ndjekur
e te futur ne nje rreth te kuq si te ishin protogoniste te romaneve te Edgar
Vallasit. Nje nder emrat qe u permend disa here ketu ne kete debat letrar ishte
edhe emri i poetit shume te talentuar, »disidentit« ZEQIR GERVALLA, per te
cilin e rreth te cilit do te beje ca fjale.

Zeqir Gervalla u lind me 15 maj 1942 ne fshatin Lup^i Poshtem (vendlindje edhe
e Adem Demagit). Shkollen fillore e kreu ne vendlindje, ndersa te mesmen
(normalen) ne Prishtine ne gjenerate me Vehbi Kikajn, gjithashtu nga ky fshat,
por qe detyren e mesuesit nuk arriti ta ushtroje per shkak te ndjekjes politike
ndaj tij. Perjetoi te gjitha metodat e hetimeve, ndjekjeve, izolimeve, burgosjeve
vetem e vetem pse e donte popullin e vet dhe arsimimin e tij. Zeqiri ne kete
drejtim nuk qe kurre i luhatshem, sado qe, si edhe shume prej nesh te aso kohe,
pikepamja bolshevike e ndertimit te shoqerise »pa klasa« e beri te lajthitet ne ca
hesape, mirepo synimin e pati te drejte. I lindur me damarin e poetit e me diellin
e Muzes ne zemer ai qysh si nxenes iu perkushtua poezise, atij vargut te gilter e te
frymezuar, i čili nxirrte ne siperfaqe nje bote te begatshme poetike, e čila qe ne
hapat e pare filloi ta shquaje si nje poet me talent, i čili preokupim kryesor ne
rrefimet e tij ka hallin e popullit e jo hallin e vet. Pikerisht kjo beri qe t’u bie me
kohe ne sy »rojeve te socializmit te vertete e specifik« si nje rrezik qe prish
»ekulibrin« e udhes per ne »parajsen e premtuar komuniste«, prandaj qe me

136

botimin e poezive te para ne shtypin shqip filloi edhe »riedukimi« i tij (lexo
ndjekja) dhe prerja e rrobave te disidentit te vogel, qe, sikur mos te ishin edhe
shume tjere si ai (nder ta edhe autori i ketyre rreshtave) nuk do te paraqitte
rrezik, por keshtu me shoke kishte mundesi te »indokrinonte« rinine e me gjere.
Keshtu ketij poeti, edhe pse nuk pati kurre ndalese gjyqesore sipas kushtetutes
e ligjit, nuk iu mundesua kurre te dale para lexuesve me liber te vet, sepse rojet
e »socializmit...« (lexo redaktoret) ia mbyllen me vullnetin e vet gdo mundesi
komunikimi me lexuesit, madje edhe nepermes ilegales, si mund te thuhet per
poete qe botojne me pseudonim dhe e varrosen si krijues pa lindur mire. Ky
qendrim ndaj tij u ushtrua edhe gjate te ashtuquajtures kohe paksa liberale nder
ne te viteve ’70, kur kishim te benim, jo gjithaq me cenzure te vepres, sa me
autore te cenzuruar, pra, te ndare me kohe nga kierarkia politike si te papersh-
tashem, qe aso kohe behej me vendime partiake te redaksive, pikerisht sipas
metodes zhdanoviste-staliniane, duke u shkelur edhe kometenca e gjyqit.
Ndodhi qe me 1973, ne »Rilindjen« e dates 15. IX. 1973, Zeqir Gervalla botoi
poezine e shkelqyer me tituli te perbashket KENGA E VARUR NE DIELL,
e me gjashte nentituj, kur dhe une kisha botuar ne »Fjale« poezine »Takim ne
Karagag«, qe te turbullohen ujerat e mehureve tane, te cilet bene me gisht kah
ne (ne radhe te pare i gjithepushtetshmi i atehershem, Fadil Hoxha) si kah
heretiket e »parajses socialiste«. Kjo ishte e mjaftuashme qe menjehere ne
redaksine e »Rilindjes« me alarme te mblidhen komunistet me ne krye inkvizito-
rin e vet, atehere njefare Isak Hasani, dhe per mekatin e bere me keto poezi, qe
kane shkelur rehatllakun e kabinetxhinjve te sulltanit, kane share dashamiret
e embelsirave (njefare Jakup Ceraja) dhe kane kenduar e ndjellur diello (njefare
Zeqir Gervallay), qe te dyte heretike te begatise popullore te pashoqe ne bote.
Meqenese vendimet partiake ne Kosove gjithehere kane qene me te plotefu-
qishme se vedimet juridike gjyqesore, edhe kur jane marre ato, gdo kerkese per

137

drejtesi ishte si te prashitish ne uje. Po ky autor me rastin e pervjetorit te 25 te
»Jetes se re«, diku aty ne vere te vitit 1974, mori pjese ne konkursin ietrar me
poezi, u shperblye me nje <jmim (konkursi ishte anonim), por sa u muar vesh
kush ishte autori (sikur edhe autori i ketyre rreshtave), jo qe nuk iu dha
shperblimi, i garantuar edhe me rregullore per konkurset letrare e me ligj, pos as
nuk iu botua vepra sot e ate dite (prape sikunder edhe autorit te ketyre
rreshtave). A ka shkelje me flagrante te te drejtes se autorit? Por ka prape. Me
1985 Zeqir Gervalla ia afron botuesit, »Rilindjes«, nje vellim te madh me vjersha
(rreth 300 faqe tekst) me poezi te nduarnduarta te motivuara kryekreje nga jeta
e popullit te vet me te gjitha travajet e tij, rrefyer me nje ndjenje te thelle
e menzuri poetika, qe te bene per vete qe ne leximin e pare, ne te cilen jane
gershetuar per mrekulli te gjitha elementet, qe, sipas Aristotelit, nje poezi
e bejne vertet poezi te madhe, ku $do varg ka daur nga uzemra per t’i gjetur
shoqe zemres, sig do te thoshte Gete, botuesi, ne vend se te gjeje recenzente te
denje per kete poezi, recenzimin ia beson nje poeti (tjetri recenzent nuk di čili ka
qene!), i čili edhe per nga kualiteti ideoartistik edhe per nga kualiteti njerezor
eshte nen nivelin e te recenzuarit dhe natyrisht rezultati do te dale negativ, nese
jo per tjeter, atehere per inat te rese, si do te thoshte populli, pasi recenzenti
eshte prej atyre te perkdhelurve me kualitete moralopolitike »te larta«, i čili me
vite, edhe pse pa kualifikim te plote, redakton poezine ku krrokaten n’eter
vargjet e poeteve »te zgjedhur« e »te pershtatshem«.

Pyetja qe u ndie e qe mbeti pa u shtrua ne trvezen e rrumbullaket eshte: valle,
a mund te tlitet ende haptazi e filter per demokracme ne Kosove me ata qe kane
krijuar shume fatkeqesi intelektuale nder ne?

Sa per Zeqirin poet le te flasin vargjet e tij, qe po i sjellim ketu poshte.

ZEQIR GERVALLA

Ta puthsha plagen, Kosove!

— Rinise se Kosoves dhe te gjithe atyre
qe pajtojne gjaqe , qe talin gjaqe.  -

Jo - atyne qe jane trima me ngrehe gishtin e krimit
por - atyne qe jane trima me shtri doren e pajtimit...

A. Demagi

* * *

KOSOVA po merr plage LIRIE
KOSOVA po SHERON plage hasmerie
KOSOVA po hijeshohet me plage trime
KOSOVA po lulezohet me PAJTIME

URIME , VELLEZER E MOTRAl URIME!

138

* * *

Valič, a ka kund ne bote
keso situate si te ne sot?l

Te na vrasin... e te mos ngrejme gisht,
e - serish te na quajne tenoriste?!

... Te na i helmojne edhe femijet
e — te na quajne simulante-artiste!!!

Po, po! Te gjitha i durojme zemerdelire
sepse jemi: per BOTE TE RE, te LIRE...

Ne per aske: s’ishim  - s'jemi as qe do te jemi pengese
por URE afrimi, DIELL dashurie me SHPRESE e BESE.

* * *

Na i sulmuan shkrimtaret-te paret-ideologet- T-R-U-N-G-U-N
Skenderbeun, Ismail Oemalin, Frasherin, Currin, Prishtinen, Gurakuqin
se voni edhe shkrimtarin  — partizanin Hivzi Sylejmanin...

Por, gka? Vetes ia hapen varrin... vetes ia bene honin!

Na sulmuan... (!!!) e na sulmojne gdo gje  kombetare
Po ne: edhe me te forte - ne rrugen tone LEGJENDARE

* * *

Qe dy mije vjet: ne RRUGEN E DRITES - rrites - lume ne LUME
rrezohemi - NGRITEMI - S’DOREZOHEMI... secilen here me shume
por  — kete PAJTIM te papare FATBARDHE e nisem kete VIT
nga nisiativa e te rinjeve te UNIVERSITETIT tone RREZEDRITE.

* * *

Ne jemi: kunder gdo dhune - kanosje
Ne jemi: per PRANVERE  - VETVENDOSJE
Ne jemi: per gdo gje humane - njerezore
Per PAOE-LIRI - per DASHURI VELLAZERORE

* * *

Vašo Pashe Shkodranit i ndritt shpirti nur
Poetit tone te madh qe pat thene dikur:

»Te mos shikojme kisha e xhamia

se feja e SHOIPTARIT eshte SHOIPTARIA.«

139

Tashti lirisht mund te themi: te shikojme edhe kisha e xhamia
se QESHTJES KOMBETARE sot po i ndihmojne te DYJA
EIoxha dhe Prifti, qč te dy jane perqafuar
ne funksion te NJEREZORES per t’i drejtuar...

Bota po guditet per kete fenomen te ri  — PAJTIM
se - vetem ZOTYN fale po  kompenzim.

* * *

Ketu  — e ne bote: per ndihme HUMANITARE n’per breza
ne kete shekull na beri te njohur edhe NENE TEREZA;

Ne, ketu: s’kerkojme as me pak as me shume se - BARAZI
te DREJTA kombetare - njerezore - drejtesi - DASHURI...

Ne TROJET tona te lashta  - ILIRE
larg: qdo te keqeje — perbuzje — smire...

Ne — pasardhesit  — bime ne LEVIZJE e ketij DHEU
qe nga Bardhyli, Agroni, Teuta, SKENDERBEU...

Ne — nje  populi i vogel rrethuar me popuj te medbenj
po zemrat i kemi te medha me plot dashuri — lumenj

* * *

Para njezet vjetesh: nje MALESOR i urte  — ne prite
ja! sesi ra n’dileme  — per nje gjakmarrje, nje dite:

NE SHPINE  - NJE BARRE
NE KRAHAROR - NJE VARRE
NE SY - NJE LOT
NE ZEMER - BAROT...

KEMBEZBATHUR ECEN
RRUGES ZIKZAKE TE MALIT:

»A VIA ZE PRITENHASMIT -
A TI BLEJ ABETARE DJALIT?«

Dhe, ne fund vendos: t’i blej  abetare Yllit - zemerpaqe
sot djale i tij študent, ne Keshille pajtimi: PAJTON GJAQE.

* * *

Prinder! Vellezer dhe Motra!

MA LE-FUSHA -SHKREPA-KODRA ...

Tia SHTRIME DOREN njeri-tjetrit
plaget e vjetra t’i SHEROJME!

140

Via zgjasim DOREN njeri-tjetrit
ARDHMERINE TA LULEZOJME!

Kjo LUFTE eshte e rende - e veshtire.

Po friken e mbytem - do JETOJME te LIRE;

t

Nga njeri-tjetri me te mos R-U-H-E-M-I!

Njeri-tjetrin ta RUAJME - te DUHEMI

Te mos kete vellavrasje ne keto TROJE me KURRE!

DASHURIA E MADHE le te rrjedh si lum- si gurre!

Nder ne, me fatin tone, i huaji kurre me te mos luaj
OIRINJTE E DRITEs asnje furtune te mos na i shuaj!

* * > 1 «

LUM ai qe gjakun VELLAUT ia fale
Al behet lume RRITE qe s’ka te ndale
Aty ku shtrihet DORA E PAJTIMIT

Rrjedhin lumenjte e gezimit
Aty ku  pajtohen gjaqet

Gezohen: ZEMRA T-PRA G JE T-K ONA QET...

Aty ku LIDHET BESA -  BETIMI
e tere KOSOVA GEZOHET... rritet blerimi...

Rriten: Iliri, Genci, Zoja, Žana...

Ne DJEP te PAJTIMIT i perkundKOSOVA-NENA:
se bashku me RININE  - BURRERINE kreshnike
Ne - njerez te DRITES - legjendave epike.

* * *

Ne, edhe me armiq - MIO perpiqemi te JEMI
nese s’na kuptojne(l) valle, q'faj u kemi?

Terrori, dhuna, tanket... skane force - qendrese

Nga ZEMRAT TONA po LIND NJE DIELL - DASHURI-SHPRESE;

Me DASHURI POPUJSH ndertojme U-R-A te reja

Ketu - e ne bote: te lulezoje GEZIMI-BASHKIMI-HAREJA ...

Eh, sikur te kuptoheshin NJEREZIT ne kete PLANETE (!):
BUKE-KRIPE-UJE e DASHURI per te GJITHE mjafte do kete.

* * *

KOSOVE - SHEKUJVE  - SPROVE MBI SPROVE
te shane te rane te vrane...

141

OENDROVE S’U RREZOVE diten-naten
KOSOVE , TA PUTHSHA PLAGEN!

* * *

KOSOVA po puth plage LIRIE
KOSOVA po SHERON plage hasmerie
KOSOVA po zbukurohet me plage TRIME
KOSOVA po PRANVEROHET me PAJTIME

URIME! VELLEZER E MOTRA! URIME! URIME!

(Prishtine, 1 maj 1990)

Fjala e tij

Zeqir Gervalla

— Poetit, R. Elmazit —

o te vije nje kohe

ge do ta denoje nje kohe
edhe per vdekjen time;

do te vije nje kohe

ge do ta ndrigoje nje kohe
edhe me fjalčn time;

do te vije nje kohe

qe do t’i lidhe te gjitha kohet
edhe me lindjen time.

25  maj 1978

Proteste

cicerime zogjsh te bardhe mbi lule
ushtime zogjsh te hekurt mbi bote

mailkim nenash
vaje femijesh
heshtje baballaresh

142

lete motiash
mllef vellezerish

shterngim grushtash
klithje - kushtrim
revolucion mbi revolucion zien
botesy anembane
e serish -
nga syte e rinise
lumenj gezimesh shperthejne

e guditshme je
ti bote e re

ti zog i bardhe

shekull o shekull i atomit
he te shitofte zana
te lindim a te mos lindim
protetojne
nenat shtatzena

protestojne edhe foshnjat ne barkun e tyre -
ende pa u lindur

q’faj kemi ne o q’faj kemi ne

per boten e juaj te hidhur
perse na e shkrumoni bleiimin ende pa u lindur
perse fushat na i mbillni me ss-20
dhe me pershing 1 e 2
perse na e turbulloni ujin
ende stjen pa e shuar
ende pa qele goje e sy
perse o njerez perse

n 'emer te njerezimit  - e vritni njerezimin
n’emer te dashurise  — e vritni dashurine
n ’emer te ardhmerise - e vritni ardhmerine

proteste nčnash
proteste shtatzenash

proteste femijesh ende te palindur

e proteste pas proteste botes se hidhur

jo

ardhmeria eshte jona

ne ne e duam e duam jeten - ardhmerine
jo vrasesit pa e vrare vetveten -

s'mund te na e vrasin dashurine

143

ardhmeria jone nuk vritet
dashuria jone rritet e rritet

se bashku me te verteten

e vrasesit  - do ta vrasin vetveten
e vrasesit - do ta vrasin vetveten

Koha qe po lindtte

— Tim vella, dhe te gjithe atyre

qe dhane jeten per lulezimin e ketij dheu. —

Gruri gufonte neper ara

Buka piqej nen sag

Foshnja thithte gjirin e nenes se vrare

Te pasurit luanin bixhozme ar -

Euria dremiste mbine...

Ishte vere e  pa vere

Im vella

Nga thellesite e shpirtit e nxirrte fjalen -
E nxirrte merine me buzeqeshje te tharte
E syte i qitnin shkendije...

Ishte vjeshte epavjeshte

Im vella

Ishte bere toke per token

Ishte bere miniere qe villte tym e plumb

E ar ruante thellesive...

Ishte dimer e shkuar dimrit

Im vella

Ishte bere rrufe mbi stuhi  -
Flake e kuqe  - qe hynte e dilte
Neper zemer e sy...

Ishte kohe per kohen qe po lindtte
Ishte kohe per kohen qe po vinte.

'shte pranvere e papranvere

144

Zeti yne liridashes

Z  eri i tere botes se shtypur
eshte zeriyne liridashes

Te gjithe njerezit e pervuajtur
Jane vellezerit tane ne zgjim

Te gjithe njerezit e harruar
jane kujtimi yne i perhershem

Te gjithe njerezit e rene per liri
jetojne ne kengen tone te re

Kenga e tere botes se shtypur
eshte kenga e jone liridashese.

Fjala e poetit

— Migjenit —

endova

me thane:  - po qane!

Qara

me thane: - po kendon!

E une...

Unč asnjehere s ’e ndala kengen as vajin
as bota fjalet...

O, vetem toka dhe qielli im
me buzeqeshin prore
vetem yjet dhe ylikat me duartrokasin
kur diteve pa diell
e neteve pa hene
recitoj...

Ju  - yjet dhe yllkat...

Ju - shkendia e kuqe
Ju - krahet e mi
Ju...  Ju  - dhembjet e mia
te medha
e te bukura!

145

Kendova

me thane: - po qane!

Qara

me thane: - po kčndon!

E unč...

Unč asnjeherč s 'e ndala kengen as vajin
as bota fjalčt...

E pernate...

pernate langojte lehin e lehin
ne kerget e mia nderyje!...

E yjet ... Yjet ngriten lart e me lart

e unč  —

edhe meshume...

O, edhe me shume do te shndris mes tyre.

Proteste demokratike

(Madheshtise se njevjetorit te shoqerise »Migjeni« dhe te
»Altematives« ne Lubjane)

P ardje - ndodhi digka
Dje - ndodhi digka
Digka po ndodh edhe sot:

Terrorit
Dhunes -
Te keqes

Po i themi: STOP!

Pardje - megrusht
Dje - me njč gisht
Sot - me dy...

V — iktoria!

V - IKTORIA

146

* *

V  - alle, mund te jete:
v - itore -

V  - IKTORIA

V - etem me dygishterinj lart
(M)es dhelperave

ujqerve

bishave

qes’dine te ngopen gjak!

V - ertet

nese BOTA do PAQE
le ta dije

se pa BASHKIMIN KOMBETAR
SHOIPTAR
s’ka QETESI.

(20-27 qershor 1990)

ABDULLAH KONUSHEVCI

Veteshkaterrimi i krijuesit

deshiruarpas shkelqimit te ftohte te ftohte
Niset drejt ashigqellimit
Dhe harron o sa shpejt harron
Se vargun e lind thika ne asht

E mashtrojne si foshnjen
Kur ia vene nje loder ne djep
Pushon te qaje dhe fle

I verbuar nga drite e zeze e zeze
E harron mikun ne rrezik
Dhe vashen ne permallim

Njerez e ndihni

Ate femije te humbur ne terr

147

VINQENX GOLLETTI BAFFA

Vargeri arberisht

I biri: Nje, di tre,

oj meme, ku je?

E jem a: Jam e mbleth nje fill pe.

I biri: Mere thujim se ku je!

E jema: Jam e ruanj nje pende qe,

po s’i vura aq re
e nani s’kam fare nge,
se qete vene ketu e ketje.

Po ti bir, ti bir, q’ke?

I biri: Vajta te stala, si me the.

E gjeta kater koqe ve.

Ishin te ngrohta e i piva me hare.

E jema: Te barku ngule kater koqe ve

e s’vlove nje per mua, pse?

I biri: Di, tre, kater,

ti ishe e rrije mbe vater...

E jema: Tre, kater, pese,

mos harro se vete u i shes
e keshtu benj shume turrese.

I biri: Kater, pese, gjashte,

kur s’ke ve, ha nje asht
e gomari vete nga dite jashte
megjithese ha vet pak kashte.

E jema: Pese, gjashte, shtate,

rri qete ti bir, se njera menate,
kur te vinje, kur te vinje it at,

SHPALUE

Jozhe Bunie-Buna ka ne dispozicion fanela te bardha me shenjen njohese
te Alternative« dhe te manifestimit te njevjetorit te Migjenit.

Fanela me shqiponjen qe ka keputur vargojt mund te porositet ne adresen
e Shoqates sone ngase autori Buna eshte i gatshem qe edhe ne te
ardhshmen ndihmoje ne pergatitjen e mbeshtjelles se revistes etj.

Fanela kushton 100 din.

Adresa ku mund te porositni: Shoqata Kulturore Shqiptare MIGJENI,
Parmova 43, 61000 Lubjane.

148

I biri:

E jema:

I biri:

E jema:

I biri:

tč rrčfien nje perrallez te glatč.

Gjashte, shtate, tete,
em te rri qctč-qete,
nčmos mema merr e me vrete
e pra unč ikenj ka kjo jetč,
e mčma qčndron vete-ve te
pa bir, pa bukč e pa shendetč.

Shtate, tetč, nende,
ka mč vjen kjo čndč?

Eshtč včrtet problem i rčndč
tč thom se ki bir si m 'u gjend.

Eshtč mč mirč t’i jap derkut njč lende!

Tetč, nčndč, dhjete,
oj  /neme, oj memč, g'rri e pret?
s’e sheh se moti shkon, shket
e nje e njč gjithe gjindjat nget?

Keshtu eshtč sot, kčshtu kle vjet,
trivit e kastrivit e si gdo fletč
ajri e merr, ashtu mortja na thčrret.

Dhjete, njeqind, njč mile,
mč mire tč kisha nje bile.

E martoja me nje trim tč begate Kostrofile,
o edhe si ka dejti nd’at’ Frangavilč,
pa c’i jipja faregjč, vet njč skamandil
ashtu si bčri vjet ai Zoti Kanil.

Po nani, ti bir, mere ka je dil!

Njč milč, njčqind milč, nje milion,
nje bile do me se njč batalion,
do pale, do stoli, nčmos shpi s’ndčrron.

Ti kčt’ e di, po ca harč e harron

0 ben sikur kjo ide ka koca te shkon
e merr e t’ikčn e te peshton,

e pra ti včhe ketje e ze fill e zbrajon,
e thua e thua aq shume sa Zoti Simion,
gč njč ditč tč tčre te teatri kendon
e kush e gjegjen včhet e mallkon
e pra pien: »Kush čshtč, kush čshte ki mbron?
Kush pat tč na e sili ketu ket’ gjiton?

1 keq eshtč e tčrč boten helmon.«

Po nje grusht tč forte ai atij i leshon
gč me tč liga shumč merr e e mblon.

Nani mendja ime sikur mč mangon

e buza fjalčt mč s’i lidhčn, me s’i bashkon.

(VGB, 5-7 prill 1990)

149

Ismije Beshiri Nurije Zendeli

SLAVKO MIHALIQI

SHPALLJE

... Ka njerez qe shpejt shpallen madhor,
askush si ata -

Ata perligjin edhe fajin me te rende dhe Boten e peshtyjne
ne fytyre

Vargohen pas tyre ekzekutues, ata qe arsyen ne grusht
e kane —

Ata qe birucat e burgjeve i mbushin me njerez gjersa
tere vendi sbnderrohet ne hapsane

Atebere behen nderprerjet e gjata
te bashkesive

Njerezit e humbin vetebesimin dhe neper bote
pa qellim bredhin

Gjersa ndonje djalosh prap haptas e klith
ate qe gdokush e sheh dhe e di...

Atehere qohen peshe edhe bari, edhe trungjet, edhe shkembinjte
dhe njerezit hidhen ne te njejtin drejtim

E shembin ndonje mur ose i shkyejne
telat me gjemba

150

Pa ju frikesuar me - as rrahjeve, as plageve,
as fyerjeve

Madje as vete vdekjes - qe tash nje kuptim tjeter
men

Dhe u jep te vdekurve amshimin si kembim
per jeten e shkurter

E prap levizin edbe rruget, edhe tregtite edhe
pune-bujqesoret

Po edhe dashuria del nga skutat e saja.

Ku ve tem femije pilite
Se femijet jane begati e vertete
e botes  —

Se atje ku ka pak femije edhe guximi
pakesohet!

Kerkohej vargu i pare, kerkohet
vargu i pare!

Qe prap te kuptoheshin zogjte te cilet
e qortojne njeriun

Dhe qe lumenjte e helmuar te mundnin para tubimesh
te dilnin

Per te thene se eshte ora e fundit qe te mos
zhduken pasardhesit e njeriut...

- O, truri te eshte mbuluar me baroje

te mosdurimit

Ndalesh ne mesrruge dhe mendon -
kujt t’ia thesh qafen
A degjon valle se qka historia te flet -
historia vet

Tardhmen e ke shtruar ne harte
te mashtrimit

Dhe njeri - tjetrin e mashtroni duke besuar
se ato nuk shihen
Nderkaq te gjitha shenohen qarte
qe ne zanafille
Dhe radhazi trajten

njerezore po e humbni

- O, kur, me ne fund, do te shpihet ky populi

nga pija e lire

Kur nga zemra e tij te nxjerre
demokracine ne shesh
E t’i ferkoje qirinjte e vet qč te dalin
Xhindet e se mires - them
Do fare njerezish te thjeshte, me afer bimeve
se sa luftetareve
Por do te flasin sapo koha
rishtazi te niset
Dhe askush me s'do t’i ndale!

Zagreb, shkurt, 1990
Shqip. Esat Mekuli

151

NUHI VINCA

Per nje poezi te Aleks tac it

jate ketyre diteve plot ngjarje te trishtimshme kosovare, ndalem e lexoj per te
saten here nje poezi te Aleks ^agit titulluar »Sllovenes«. Jam takuar me kete
poezi edhe ne momentin kur degjoja lajmin se gazetaret sllovene ne krye me
Nace Gromin po vijne qe te shohin se §’po ndodh ne Kosove. Dhe natyrisht lajmi
te vjen plot frymezime, krahas aq te zezave qe perhapin gazetat e shumta nga
Beogradi. Frymezuese dhe freskuese duket edhe vete poezia »Sllovenes« e A.
£a$it, apo ato takimet e shkrimtareve te shteteve ballkanike, apo motoja
e gazetareve sllovene -»kemi sy qe te shokjme/Kemi vesh qe te degjojme; apo
Takimet gjitheshqiptare ne Lubjane, per hapesiren e copetuar kulturore shqip-
tare.

Kjo poezi e bukur kushtuar Sllovenes eshte shkruar me maj 1947, ne kohen kur
ndertoheh e rindertohej, ne kohen kur sheroheshin vendet ballkanike nga plaget
e luftes. Shume te rinj e te reja shqiptare edhe nga shteti shqiptar, pra nga
Shqiperia, marrin pjese ne aksionet vullnetare punuese, pikerisht ashtu sig bene
dy-tri vite me pare partizanet e partizanet shqiptare me pushke ne dore, duke
ndjekur armikun e perbashket gjer ne kufinjte e Austrise e te Italise. Nje aksion
i tille qe edhe ndertimi i Hekurudhes Berqko-Banoviq e me konkretisht ai
i Tunelit te Vrandukut, sig na thote vete poezia ne fjale. Ne kete aksion pra ka
marre pjese edhe nje shkrimtar i njohur edhe per ate kohe, Aleks £aqi, qe duke
dashur te veje fije lidhese nderballkanike, na dhuroi poezine »Sllovenes«, asaj qe
»ka mbledhur luleshqere« qe esthe »lare ne burimin e kulluar«, ajo a djersitura
nga aksioni per ndertimin e Tunelit te Vrandukut ne Bosnje, - bjondina qe ka
lare djersen duke »puthur lulet«.

E shfletoj revisten »Literatura jone« numer 4 te vitit 1947, f. 53, revisten qe qe
organ i shkrimtareve dhe artiste ve te Shqiperise e qe, tani e sa kohe, e mba
emrin »Nentori«. E lexoj dhe e rilexoj per te saten here poezine »Sllovenes« te
botuar me kaligrafine e vete dores se poetit. Aty nje date: 8 maj 1947, dite kur
eshte shkruar poezia. Pikerisht ashtu: ajo date, ai vit, kur kufinjte ende ishin te
hapur, kur kalohej pa telashe kufitare... kur partite »motra« e lansonin kengen
»Amerike e Inglitere/Do jene vende proletere« (»Amerika i Engleska/Biqe
zemlja proleterska«) apo ate tjetren: »Tre djem kemi/Secilin me trimin/Enver
Hoxhen, Titon e Stalinin« (Mi imamo tri junaeka sina/Enver Hodžu, Tita
i S.dlina)... Gufonin kraheroret komuniste per udheheqesit qe s’u dolen ashtu
si u kendonin, brohorisnin per proletarizimin e Amerikes dhe te Anglise...
^!’krekosje e marre! Dhe poeti, Aleks £ a Sb qe s’ish i panjohur si poet, qe
athehere, i la menjane per nje gast lirik te gjitha keto dhe kendoi per sllovenen
e re, per djersen e saj, per ndjenjen e ngrohte ndaj punes, per njeriun e vegjelise,
per sllovenen qe »tunelin e Vrandukut beri jete«...

Por, a e dinte valle poeti se pa kaluar nje vit nga frymezimi i tij, do te vinin aso
furtunash te egra sa jo vetem qe do te mbylleshin kufinjte, jo vetem qe s’do te
mund te shihej me sllovenja e djersitur nga aksioni i rinise, por s’do te mund te
shihte as nena shqiptare bijen e vet, as babai, birin e vet as kur lindte, as kur
vdiste, as kur fejohej as kur martohej, as ne $aste gezimi as pikellimi, duke

152

u bere keshtu Shqiperia per shqiptaret vendi me i larget i botes apo duke u bere
nje planet jashte kesaj atmosfere gjeografike. Dhe ky dimer do te zgjaste deri ne
ditet e sotme, tonat, plot kater decenie e me shume.

^'paradoks i papare per Evropen e civilizuar, per shekullin XXI, ne dyert e te
cilit duhet e don te trokase edhe Ballkani, per te cilin kane kenduar sa here
poete t tane.

ALEKS QAQI

Sllovenes

T

fj erdhe qe nga fundi i Sllovenise,
tunelin e Vrandukut bere jete...

Shikoni hekurudhen  e Rinise,
si ecen neper male dhe si shket.

Kur dielli kaploi brigje e pyje
dhe nata ra ne Bosnje me ngadale,
nje drite dhane syte e tu si yje ,
qe eci  e rembyer neper male.

Me pluhurne fytyre dhe ne balle,
u ktheve nga tuneli duke qeshur.

Mos malli te ka rene shoqe val le,
per jeten qe vjen me lule-veshur?

U lave ne burimin e kulluar
dhe mblodhe me nxitim ca lule-shqere,
iputhe dhe i more neper duar,
pastaj me kenge i vure ne penxhere.

Shkruar ne fshatin Vranduk te Bosnjes me 8 maj 1947

ARIF KUTLESHI

Vargje te helmuara

edhin helmin ne jeten tuaj te brisht
Mandej ju shpallin fajtore duke shikuar hajnisht
Ju rrezojne mbi libra kurnisni mesimet e para
E qeshin nenqeshin sikurshtyhen ne gara
Me njeren dore mbani dijen te mos iu bie ne dhe

153

Me tjetren barkun, gjoksin, e koken  e re
Me pare iken riga ju sikur ta kishit murtajen
U sollen poshte e lart pastaj ia lidhen majen
Ju ndane ju vune ne loje ju vune emra te rinj
Se kishit faqen e bardhe e kishit syte e zinj
Se kishit mekate te paqena qe duhej nxjerr ne shesh
Se ishit deget e trungut qe duhej bere pershesh

Mbetet fillikat o te urte mbetet si krimbat ne lis
Prane jush askush nuk ndodhej, as fare as fis
Duart u mbetnin pezull fjalet u binin ne lume
Askush s’qanteper ju tegjithe kishin rene ne gjume
Ua vune shenjat e zeza ne lule te ballit
Tu gjenin me lehte me kerbaget e zallit
Me gaz ua nxine enderrat ua nxoren mushkerite
Me g iz me ju shkelen e gezimi ju ra ne prite
Se ju ishit gjelberimi e pranvera jone
Se ju ishit teper te hershem e ata teper te vone
Se kishit mekate te paqena qe duhej nxjerrne shesh
Se ishit deget e trungut qe duhej bere pershesh

Jeta juaj nuk gon peshe as sa nje fije floku
Ajo peshtyhet, keputet, e hedhetsi lule shtogu
Ata e ndertojne kullen me fatin tuajjedrn
I thurin rrjetat me rrenet qe s ’kane fund, veq fillim
Mandej zhyten ne ujin e zi te fjaleve shigjeta
E i trembin peshqit e kalbur qe hane vezet e veta
Sakaq betohen ne ish luspat e tyre te arta
I nxjerrin mbi siperfaqe e u falin dekorata
Me gjakftohtesi e bejne kohen sallate
Me thikat e ndryshkura te vjedhura ne nate
Se ju keni mekate te paqena qe duhet nxjerr ne shesh
Se jeni deget e trungut qe duhet bere pershesh

Ju helmojne pabesisht e ju shpallin aktore
Nuk dine g’kuptim kane fjalet loje e ploje
Unazat e fejeses ua nxjerrin me dhune
Mandej ua fusin saora ne gojen plot shkume
Ju rrahin ju ndjekin jua prejne mishin me elegance
Dhe turren si te gmendur e drejt ne ordinance
Me mashinke e gjilpere lidhin plaget qe kullojne gjak
Ju tredhin, ju plagkisin, ju vrasin ne konak
Ju burgosin sakatosin se i ngritni (dy)gishtat lart
Sepse e gjithe kjo per ta eshte kenaqesi eshte art
Sa keni mekate te paqena qč duhet nxjerr ne shesh
Se jeni deget e trungut qe duhet bere pershesh

(j’’vlcn kenga djaloshare kurliria prehetne fyt
Si del zeri si lind fjala nga nje jete qe mbetet shyt

154

Ne dhijaren vetmitare priten žene Cubatme thika
Kokra e qenit nuke di kur vjen nata e kur lind dita
Neper mjegulla e tymnaja nje hukame fike nje pishe
Oenef behet oda e lashte kurse kopshti thark thishe
Vdekja hyn midis te gjalleve kurlangojte i hane trute
Rend me rend visaret e kombit bythen fshijne me kushtetute
Pine, vjellin, permbi šofer deri sa diellin e bejne shoshe
Nga Zeusi bizantin kerkojne ndihme te japin lemoshe
Neper kurset speciale err e terr mesojne mjesh trine
Mbas kaosit gjithekombetar serish ktbejne lumturine

SHEFIK SHKODRA

As zyrtare as intime

asijane gjetur te gjitha reliktetnga antika
Sotletrave te mija te mos u frikesoheni
se kur te me hjeket fryma, shpirti s ’me del,
ne me dalte shih mos prape do te ngjallem
Te kthehem e te gjej ne vend timin kyqur.
Per ate plašč dere te te hyje, per ate reze
si flutur si blete a si ndonje grenze
se syte do te me mbesin te qelur -
te shoh ne vend timin ashtu te skutuar.

Kam shprese dhe, pastaj genjeshter qofte -
ne mos lule e bukur, fryme e trishte nga pike-pika
s’do te me hetojne as kryereligjiozet fanatike,
e me siguri nuk do te mbetet vegper mua fika.

Korbat do te tranden me ate kuti nder sqep
e bajne ate semundje misterioze qe po ngjet
e kali ne trok do te hingelloje per te quar peshe
shtate pale toke nen e shtate pale qiell permbi
me vershellime shaluesi  - hije fushes tym e mjegull.

Vone do behet per te mbrojtur murin e imagjinuar,
a si eshte thene nga shumekushi - Troje e rrenuar,
qindra e qindra vjet kjo rruge ende e pambaruar!

155

KADRUSH RADOGOSHI

Arkitekti

dertoi shtepi me kuzhina te ndryshme
ndertoi rruge me sy e rruge gorre ndertoi
ne fillim te seciles

vendosi permendore me koke e pa koke

ndertoi banjo publike banjo sekrete ndertoi

ne qender e ndertoi sheshin

ne shesh pallatin e princit

ne pallat gjykaten, burgun

dhe faltoret e la rt a pert’iu lutur qiellit

qiellit pa yje, pa diell, pa hene...

I ndertoi te gjitba gjerat i ndertoi
veg spital nuk ndertoi fare
fare nuk ndertoi

nukparashikoi te kete te semure qyteti
nuk parashikoi...

Ne fund e pa:

kishte bere gabim te pafalshem kishte bere
qytetin e kishte ndertuarne truall vullkanik...

Piktura

P ikaso

Guerniken

nuk e pikturoi
qeajo

t’i vizitoje popujt...

Akuzim Publik

kuzohem publikisht akuzohem
pse ne klasen e pare
e kam vizatuarnje rruge pa fund
me shtepi plot dritare dashurie
mbi te nje qiell e ne qiell nje diell...

Akuzohem publikisht akuzohem
pse me shkronjat e mesuara legalisht
e lexova lirine e ikur ilegalisht nga definicioni i vet
pse historise ia tregova adresen e sak te te se vertetes
para se te hyje ne muze

156

para se te mesohet mire apo gabimisht ne shkolle
e verteta

e strukur ne jeten qe m 'i vodhi vargjet
e strukur ne vargjet qe m a vodhen jeten
arene antike e vonuar dymij vjet.

Akuzohem publikisht akuzohem
pse femijte i kam pagezuar
me emra me te vjeterse dymij vjet:

Brikene, Epikad

Brikena tash i ka mbushur me teperse 2009 vjet
Epikadi i ka vetem nente vjet me pak
e megjithate jane te rinj
besa femije

e luajne me lodra qe ua vjedhin babane
atyperaty

ne mes te dites apo nates...

Akuzohem publikisht akuzohem
pse besuakam ne nje tjeterZot
te pagezuar mijera here ne emer te herezise
here Promethe here Galile
Gjordano Bruno e Skenderbe...

Akuzohem publikisht akuzohem
pse jetuakam ne mes Tokes e Qiellit...

ALI PODRIMJA

Magjia e Kosoves

N

e krye askush s’i doli se
urtesi e saj nje te keqe e ka:

Ne dege e vjel dore e t’zotit
ose rreth gardhi ia keput
koken gjarprit

Shekuj e shekuj ja vane si nje
e Shpend Shpendi barin ia kosit
mbi varr Sulltan Muratit

157

GJERGJ FISHTA

Lahuta e malsise

Te Ura e Rrzhanices

N

'ga Kalaja e Shkodres Riža Pasha heton si nji soj njegulle ne ane te Podgorices.
Rrehet: ishte tymi i barutit ne lufte me Mal te Zi. E’i mend, Mark Milani
vendose te mysyje Malsine, tue ra nper Ure te Rrzhanices. Žana i kallxon Poetit
numrin e ushtareve Malazez dhe Vojvodet e tyne. Ne balle te ures ndalet ushtria:
te ura kerset e para pushke e rojeve shqiptare. Vritet burizani i Mark Milanit,
i čili ep urdhen per sulm: i presin rojet. Žana ankohet per te dekun, ndersa Hot
e Grude, mbas kushtrimit, bien ne Rrzhanice. Lufta ndezet ashper. Shqiptaret
kalojne uren dhe kapen fyt-a-fyt me anmik. S’ndihen ma pushket, vringellojne
vetem taganat. Gjaku mbulon fushen: Demi, mali e fusha i bajne me dijte Poetit
se Mark Milani asht thye. Nata dane luften.

Kjo kenge eshte marre nga LAHUTA E MALESISE e Gjergj FISHTES. Libri se shpejti do te
ribotohet. Do te jete vepra e dyte, pas MRIZIT TE ZANAVET, qe do te botohet ne Lubjane.

Riža Pasha del n’ kala :

«'Madhi Zot, se shka me pa !

'forta njegull paska ra

n’ ate Rrzhanice, nen Podgorice.

S’ ka me ngjate e do t’ bjere shi: 5

kazne e madhe per bujqesi !»

T’ u ngjatjeta i thote Myftia
s’ ka ra njeg’lla kah Malsia,
kah Rrzhanica e Podgorica ;

por asht ^ue tymi i barotit, 10

158

djelmte e Grudes e Leket e Hotit
kah luftojne me Mal te Zi,
qi ka dyndun top e ushtri,
me hij mbrenda ne Malsi :

Mark Milani na u ka pri.

Po ; sot n’ nadje kur ka ague
Mark Milani ’i trim drangue,
tue i hype gjokut n’ pulla shkrue,
burizanin ai ka urdhnue :
bje burise e t’ dale ushtria
edhe t’ niset kah Malsia.

Krisi lodra edhe buria,
edhe n’ kambe ia bž.ni ushtria,
e u rreshtue per fushe t’ mejdanit
para kalit t’ Mark Milanit.

Atehere Marku xu mbi kale :

« Pa ndigjonje, o djelm, nji fjale :
sot n’ Malsi na kem’ me dale ;
pse e dau Rus’ja n’ pleq t’ Berlines
me ia leshue Knjazit t’ Cetines
Hot e Grude, Plave e Gusi.

E na sot, qe, jem’ shterngue
keto male me i pushtue.

Por se shka ? nji pune po e drue,
se pa gjak nuk kane me u leshue.
Pra, t’ gatohi me qindrue,
pse kem’ lufte me trima rr’fe,
t’ cilt per Atme edhe per Fč
e bajne deken si me IA
Por, ne kjoshi, o djelmte e mi’,
t' bijte e atyne qi n’ Mal t’ Zi
kane ruejte F6, kane ruejte liri,
tue luftue si shqipe t’ lehta

15

20

25

30

35

40

159

45

n’ krepa tone per sa qindvjeta :
a’ ju mbrama n’ Hot do t’ mrrini
Malsise mbrenda do t’i hini.

Do ta ngulni n’ Hot bajrakun,
do ta zbardhni Karadakun.

Urra djelm, eh, u dhashte e mbara !
perse fati na hece para ! 50

Keshtu tha Marku e ra buria
edhe u nis per Hot ushtria.

Ehi, moj Žane, ty t’ kjosha true !

A thue din ti me m’ kallzue,

se sa ushtare ka Mark Milani, 55

si ia quen Vojvodat zani ?

Pse s’ ta njoh asnji per bd :
un Shqiptar ata jane Shkjd :
nd na dane nji gjak e 'i fe ;

n’ meni t’ sho’shoqit kemi le : 60

keme ndermjet nji qielle e ’i dhe!...

Njajo qeta, qi ka pri,
teteqind pushke, t’ gjith djelm te ri,
ata jane Ljubotinjane,

t’ dobet per t’ pam sa t’ duesh me thane, 65

porse trima t’ forte zi Žana,
qi kane lane pa djelm sa nana,
qi kane ba me kja sa bulla,
qi kane djege saraje e kulla,

qi e kane zbardhun Karadakun : 70

(kiju inade, por foljau hakun) :
u ka pri ’i fare Ceroviqit
deres bujare prej Nikshiqit.

Kaleshan, musteqe-zi,

thone se asht Ora e Malit t’ Zi. 75

Njimije pushke i <poi Cetina

160

me Njegush e me krahina,
djelm te lehte, si gjera?ina :

Vukotiqin keta kane t’ pare,

burre i forte e kuvendtar, 80

t’ cilin, thone, se Knjazi i Malit
t’ TA  s’ e nderron per sy te ballit.

Nandeqind pushke ka qite Nikshiqi ;
njaq sa thone qi Matiniqi,

Vojevoda qi u ka pri, 85

i pat lype me ra n’ Malsf.

Matiniq, bre, djali i djalit,
tue kene vete ti sokol malit,
po a njimend paskč kuj tue

se Malsine kč per ta shtrue 90

me nandeqind e jo ma vete ?

Po a kujtove, more i shkrete,

se Malsia ka dale faret,

se nuk bijne ma djelm shqiptaret,

ve^ se bij ne do cuca t’ keqia, 95

sa per furka e enemia ?

Ah, kadale ! sot ka me u pa
n’ ure t’ Rzhanices kur kč per t’ra,
se n’ Malsl nuk lejne ve? gra ;

kur t’i ndiejshe shkinat tue kja : 100

n’ kjofte, madje, per ty gjykue,

veshe e krye prap n’ shpi me i ?ue :

kur t’i ndiejshe tue kja ti shkinat,

kur t’i ndiejshe tue name « martinat»

qi ua lane sa nuse t’ veja, i »5

qi ua lane pa marre sa reja,

kah gjimojshin porsi rr’feja !

Vjen ushtria e Malit t’ Zi
porsi rija e zeze me shi

161

IIO

per me shkrepun n’ ate Malsi
Kah Rrzhanica na i ka pri
Mark Milani, Kapitani,
t’ cilit n’ Krajla i vojti zani,
si kah pup’la e kah tagani.

Por nuk dij se q’ka me ba 115

n’ ure t' Rrzhanices kur ka me ra ?

Ura ngusht e Marku n’ kale,
fort po drue se s’mund ta dale.

Deh, o Zot, qi nalt prej qiellit
punet e njerzeve i njeh mirefillit ; 120

qi e ndertove, kur krijove,
qiellen t’ nalte e token t’ gjane
t’ bijte e robit sa me i xane
pa nevoje me ndeshe m’ sho’sho’in,
kur per s’ teprit mos t’ lakmojne : 125

s’ dij Shqipnia se shka bani,
qi e ka mesy sot Mark Milani,
e me topa e me « novica »
po rreh dromin kah Rrzhanica ?...

Ti, qi t’ ligeshtit ia njet doren, 130

per mjedis qi kepute mizoren

shpate ngallnjyese n’ grusht t’ trathtarit,

ngjitja doren sot Shqiptarit ;

edhe anmikun shtroja para,

qi perbluen, keshtu, pune t’ pambara. 135

Kur n’ Rrzhanice na vojt’ ushtria,
aty krisi prap buria,
edhe u ndalen me pushue.

Mark Milani, trim drangue,

merr turbine, del me shikjue : 140

'Madhi Zot ! se shka do t’ jete,
n’ ate balle ure, n’ ate perpjete ?

162

145

A jane orrla, ja sokola ?...

Nuk jane orrla as s’ jane sokola,
shka nper sy po shef t' turbise ;
pors£ jane Leket e Malsise :

Halil Haka e Paloke G joka
me 'i zet djelm qi s’ t’i ka toka ;
ketu Cun Mula edhe i ka ?ue
pushken sot me ta fillue. 150

Paloke Gjoka, i torti djale,
po 90n doren, ban kryq n’ balle •:

'Madhi Zot ! ty t’ kjosha tale,

se shum Shkjau na paska dale :

krushqte e Knjazit t’ Malit t’ Zi 155

per me marre «vashen » Malsl.

Por s’ dij shej’n kuje ia ka 9ue...

Pasha armet, s’ keme me ia leshue !

S’ mund e verne na sot kanu

me i dhane vashat pa i fejue... 160

Pra, t' shterngoh’ni n’ arme, o burra !

Ta bžljme vorrin nder keta curra,
e t’ ia nisim Knjazit pushken...

T’ ia kthejme krushqit me gjith krushken.

P’r ’i grusht eshtna, pashi Zotin ! 165

mos t’ korisim Gjergj Kastriotin,
mos t’ korisim na sot Hotin,
marre vedit mos t’i lame.

Mbare Europa asht gue n’ kambe,

Kraji e Mbret kane dale me pa, 170

si luftojne Shqiptar e Shkja.

MSI mire deke nen dhž m'u kja
se per t’ ligesht ne me na sha !
se per t’ gjalle me ndeje nen Shkja !

Nenč fjale s’ pat krye Paloka, 175

163

krisi pushka, gjimoi toka.

Aferim ! tha Paloke Gjoka !

Po kush qiti n’ tri taborre ?

Marka Kola, rrefe mizore.

Marka Kola i pari qiti, 180

e ku qiti aty ia ngjiti :

vrau n’ « martine » te Sulltanit

buriza’n e Mark Milanit !

N’ Markun fille ai kje shterngue,

por m’e marre s’ isht’ kene gjykue. 185

Dekun n’ toke ra burizana,

kur qe krisne 'i zet shejshana,

njizet huta rane batare :

njaq rrufeja n’ dore shqiptare.

« M’kambni djelm ! »  sa i punoi zani, 190

atebote krisi Mark Milani,
pse na ra, per Zo’n, Malsia ! »

Trup ne kambe ia bani ushtria ;
krisi topi edhe novica,

gjimoi Čemi, u dridh Rrzhanica. 195

Kuku ! bani Žana e Malit,
ke do t’ m’ jese mue pika e djalit ;
pika e djalit, djelmte e Hotit :
njata nipat e Kastriotit...

Ah ! Qun Mula, kjosh i zi, 200

ke na i bore djelmte e ri,
tue xane pritat Malit t' Zi.

Heshtu, Žane, m’ ate vetull malit !
nuk po t’ jet, jo, pika e djalit,
pika e djalit, Leket e Hotit : 205

perse nipave t’ Kastriotit,
kur t’ jene lidhe me bese te Zotit,
s’ ka shka u ban flaka e barotit.

164

Por t’ gajresin me qindrue,

pse, edhe n’ kjofte per ta gjykue 2x0

me dhane jeten tue luftue,
ka me dale kush me i pague :

£uni ngjat u ka qillue.

Po, sa krisi te Rrzhanica

kendej « martina », andej « novica », 215

n’ Hot e n’ Grude u dha kushtrimi.

E si dirgjet bjeshkes thellimi,
tue vetue e tue gjimue,
shi e breshen tue dikue :

njashtu ra n’ Rrzhanice Malsia 220

n’ ate log Zanash, ku trathtia
do t' poshtnohej Malit t’ Zf.

E si perrue, kur t’ bjere shi,
turbull bjeshkeve tue shungdlue,
lande e gur tue rrokullue, 225

urat merr qi t’ gjeje perpara
e then ledhet per nen ara,
bujkut t’ ngrate zemren tue i tha :
njashtu n’' lufte Malsia ra.

Aman, Zot, se shka me pa !

Kerset topi pa ia da ;
rreh « martina » si bumb’llima,
rreh « novica », ushton Rrzhanica ;
gohet tymi gja nuk shihet,
perbri shoqi nuk mund t’ njihet.

Ah ! ju orla e korba t’ zi,
se shum puna ka m’u bi :
qyshe se trimi n’ trim ka ra,
pa pasterm nuk kane m’ u da...

Mi se ’i nane, po, ka me kja,
mi se ’i nuse e veje do t’ mbese,

230

235

240

165

ma se ’i 9ike pa dhane do t' jese :
ma se ’i gike do t’ jese pa dhane :
perse djelmte qi i paten xane,

n’ ate Rzhanice secili muer 245

ka nji vashe e u ba dhanuer...
muer ka 'i plumbe ne krahnuer !

Por lum kush des per dhe t’ Pareve,
si asht due deke rodi i Shqiptareve.

Pra mos kjaje, moj nana e Colit, 250

pse t’ mbet djali ai fare sokolit,
pse t’ mbet djali tue luftue !

Ai n’ pune t’ lige nuk pat qillue,
por qilloi me trima rr’fe

tue luftue per Atme e Fe ; 255

nuk ka dekun, por ka le !

Jo se, pak pa dhanun jeten,

Coli mire na pagoi veten :

vrau dy Shkjč, dy djelm si Žana,

t’ veshe e t’ mbathe si kapitana : 260

njani Krista e tjetri Rista.

Por t’ kjaje shkina ke Cetina
Matiniqin t’ cil’n e keputi
Gjeto Marku zemer-nguti.

Ve? se shka, ma fort se Gjetja, 265

kete qyqar, thom, e vrau vehtja ;
pse, 9’ e pruni ke Rrzhanica
e me topa e me « novica » ?

A dro token pat per t’ da,

qi ia la ketij baba Shkja ? 270

C’ po ban Žana n’ mal tue kja !

Mjera Tringa per njaq vella,
m j era Tringa per vella t’ vet,
qi n’ Rrzhanice ai sot i mbet,

166

275

pa pase moter me i ndeje ngiet,
pa pase moter qi m’e ankue
varret e shtatit m’ ia pajtue !

Po, Nike Daka i Vat Cubakut,
lule djalit prej zamakut,
dy-tri here i ra mustakut ; 280

e si ari, qi vathes tue ra,
kje varrue, por jo krejt vra,
vjen mi fort ai t’u terbue
e mbrende vathit s’ jet pa u leshue :
njashtu Nika, jurra djale ! 285

mesyni uren per me dale,
per me dale me ra n’ ushtri,
thue se gjalle don me i perpi.

Por e pri’n me dy « novica »,

me dy plumbe per nen cica 290

e e bine dekun ke Rrzhanica.

Shka ka thane njaj Halil Kaka :

♦ Bini, djelm, se mbet Nike Daka!...

Bini, Leke, bini, Malsore !

trima mbrende ! me dore, me dore ! » 295

Edhe hsht ?ue ne kambe Halili,
zier taga’n ’i rr’f^ prej qielli,
e jurish ka marre i ure
porsi bisha ne kallenduer.

U dynd Gruda, s’ ciles zani 300

larg i vojt’ per kah tagani;
u dynd Hoti, t’ cilit Zoti
i ndihmon per kah agzoti:
e si rreshmja, s’ naltit leshue,

bjen n’ teposhte tue shungullue, 3°5

krepa e gur tue rrokullue,

tue rrezue lande e tue rrezue shpia

167

kahdo t’i kaloje duhia :
njashtu n’ Cem djelmenia ra,

ra djelmenia n’ lufte tue nga. 310

Djelmte e Grudes, ahi, porsi Žana !
djelmte e Hotit, si lura nana,
si lum napa qi po i ka !

Kush i ure e kush nper va,

njani zhyt e tjetri m’ not, 315

t’ gjith m’ ate ane, o i Madhi Zot !

Po, dy perroje prej dy kulmesh

ndryshej nuk perpiqen shkulmesh,

kur t’ kene hasun n’ gryke t’ ndo’i malit,

per me u leshue mandej gjate zallit, 320

neper ara e fusha t’ gjana,

turr dy ushtrite, ahi ! me tagana

si u perpoqen kah Rrzhanica.

Heshti « huta » edhe « novica »,

u perzien kesula e kapica, 325

flakuruen kaptina e koka,
shkumboi gjaku, bumb’lloi toka.

Ah ! moj Stoke, e zeza loke !

Del nji here n’ ate vetull malit,

per ne pag n’ ushtrl fare djalit : 330

del, o e shkrete, nji here me pa,
pse po drue qi ngusht t’ ka ra,
ke, trullue prej Gospodarit,
u ndesh sot me rode t’ Shqiptarit.

Keqyri Shkjete qi kane mbete shyt : 335

a mos t' jete njaj djali i yt ?

Njaj Jovani ? ja Stojani ?
njaj Nikiqi ja Radiqi ?...

Njehi vete, mori kercune.

Veg se e ke, besa, do pune, 34 °

168

pse pesedhete kane mbete pa hunde,
njaq kane mbetun pa rradake...

Mjera nana karadake !

Por, ?’ asht Čemi tue gjimue ?

Por g’  Elsht mali tue ushtue ? 345

Por, ?’a’ fusha tue kecye ?

Mark Milani, thone, u thye !

Mark Milan, bre djali i djalit,
s’i kč njohte ti Leket e malit.

Pse kur «rubla »  n’ fushe t’ mejdanit 350

s’ia topite tehin taganit,
atje kurr nji « aster» s’ bani
as Nikolla as Mark Milani...

Por, n’ da? gjalle n’ Cetine me shkue,

duen prehe kambet e me shpejtue, 355

pse pat thane nji mjekerr-bardhe :

« kambet e lehta e faqja e bardhe».

Hiku Marku, hiku ushtria :

« urra ! » m’ shpine iu leshue Malsia,

mjere i mbrami, lum i pari, 360

pse ke xu per vrap Shqiptari,

kurr n’ Mal t’ Zi ma s’ kthei qyqari.

Bre ! nuk dij se ?’kje tu’ u ba
t’ kenk^ dite, ofshe ! edhe ma ;

por ra nata e lufta u da. 3^5

Hiku Shkjau sa mujt’ me nga

e n’ Rrzhanice Malsia ra,

xuni pritat per gjith va ;

pse, thone, Shkjau se bese nuk ka.

Ehi ! moj Žane, ty t’ kjosha true, 37°

a thue ’i mend a m’ duket mue,
se ata ushtaret e Gjergj Kastriotit
ndryshej n’ lufte nuk bijshin motit,
ve? si bien Shqiptaret e sotit,

kur t’ jene lidhe me bese te Zotit ? 375

169

ŠALIH KABASHI

UDHEPERSHKRIM /
POTOPIS

Skandinavia, Berlini,

Cyrihu ... (II)

er bashkepunetorin e »Migjenit«, Fadil Bajramin, posa arritem une, Enveri
e Milaimi ne Malmo, pyeti nje djale qe ka nje emer te cilin e degjova per here te
pare. Ditelind! Pas tij tako krejt ajken irredentiste e terroriste te Kosoves.
Terrorist i pare: Sabri Novosella. I dyti armik i veteqeverisjes: Dr. Muhamet
Shatri. Hasmi i trete e i vertete Xhemail Shatri-Xhema. I pari menjehere tha:
E mire Alternativa, po me te mire e duam! Fjale qe me pelqeu. Muhameti, nje
fqiu im, besa edhe mik ne kohen e »pergatitjes se kunderrevolucionit«, tha,
Šalih, qenke mire pa pare veten qe ishte bere me i shendetshem se kurre.
I thashe se i paska bere mire izolimi. Qeshim te dyte me nje te kaluar jo me
shume se nje vit, te vjeter. Dhe kujtojme ditet kur ishim poshte. Ai me lakmon
per Sllovenine. I them se do t’i leme edhe Sllovenine edhe Suedine. Se duam te
rrahim balten e Kosoves. Muhameti sheh me habi optimizmin tim. Vijme ne
perfundim se une jam nje tip i papermiresueshem. Ashtu siq eshte edhe Xhema.
Ky ka pasur nje »bisede miqesore« ne Peje. E paten shkokluar hu dhe nuk
pranoi se me njihte e lere »Zerin e Kosoves« ta kete marre a te ma kete dhene.
Dhe me vjen inat qwysh une qe kam se paku 20 kilogram me shume se ai
»pranova«. M(a)e thyen... Mos te harroj qe, per interesa te UDB-se, te them se
Xhema u martua ne Kosove e se ne Suedi u be vete i katerti. Me duket per inat te
Rexhep Hajdarit! Luftetarit qe menjehere pas luftes kishte qene kryeshef policie
ne nje rreth (komuna e tashme e Istogut) dhe sigurisht se eshte nje nder
kapperkoqesit e pare. Ne Vrelle kishte treguar vullnet te madh ne te xigeluarit
e talahosheve. Gjithe ate pune e kishte bere per te »zbuluar« vrasesin e kryetarit
te atehershem te Vrelles, qe e kishte vrare vete OZN-a. Po ta leme ate fare
luftetari. Xhema vazhdon te funksionojne si sahati serkisuf... Ne aspekt te
nataliteht, u kuptua!

Ju mos u habitni fare me kete menyre te (ri)kujtimeve te mia. S’kam 5 ’bej po
dyshuat ne qellimin tim, qe sa me besnikerisht t’i paraqes gjerat. Ate dite, me 10
maj, bie fjala, une per nje gast mendova se vdiqa, ose se isha i vdekur dhe se me
mbanin fjalimin mortor. Duhet te pyesni te tjeret se 5 ’pershendetje me kishin
pergatitur! Thash, jam une ky fare burri i prezentimit apo jo! Me tu bindur per

170

kete u se jam pa shpirt. Dhe e ndjeva (kuptova) veten te mbeshtjelle me flamur.
Shqiponja ne gjoks. Ndjehesha i vdekuri me krenar. Po u qova lugat se ylli i A.
Vllasit me duk se mi dogj haletet! Permjerrja ishte e pashmangshme! Ne yllin
e A. Daješ, aksion zjarrfikejeje!

Ibrahim Metaj, nga Shushica, qe kishte dale ne Shkup me qellim shpenguljeje ne
Turqi, ishte vendosur ne Malmo. Doem miq. Ishte i perzemert sa s’ka. Dy
djemte burra. Vete s'ishte plak. »£ka i kemi punet, bre mik?« Mire, mire, i them
e ai me hidhet ne perqafim. »Ah, bre mik!«. Ofshan. Thot se hig s’ben pa ardhe
e me pa ku po rrnoj. Nga ai kuptoj se njesoj si Turqia si Suedia. Na dogj gyrbeti,
o mik! Merret vesh se me ftonin per konak te gjithe, te njohur e te panjohur. Kur
arrita ne Malmo nje burre me dorezoi nje tranzistor te vockel dhe pos qe me
shtriu doren e me urdheroi mireseardhjen s’tha gje (jeter. Une mbeta duke
lexuar ne kuti: Kujtim prej Nurijet Zhutes, Atdhetar i Kosoves (katundi
Veleshte). Une s’arrita as t’i them falemnderit. Po falenderoj tani:*Nurijet, te
falemnderti!

(^ndodhi ne sallen ku ishin se paku 500 veta veshtire te pershkruhet. Ramadan
Osmani, nje poliglot shqiptar ne Suedi, udheheqes i nje emisioni te radios ne
gjuhen shqipe prishi nervat qe ne fillim me bashkepunetorin e tij Ismail Rugo-
ven, i čili deshi te merrej me tekniken dhe padashtas nga altoparlantet doli nje
zhurmim si iaeroplaneve fluturimulte te APJ-se serbe neper Kosove. Une s’di
pse Milaimi qeshet. Une kete e kuptoi si lufte te tij me imagjinaten personale.
Milaim leri »taturanxhat«! Pasi kryem, besoj me sukses, nje mbremje vellaze-
rore, Sabriu tha ta ndihmojme Alternativen se, shyqyr zotit, kryeredaktori
qenka shendosh si topi. Keto i perseriti disa here dhe nuk u ofendova Ibrahim
(sikur) Kelmendi (te cilin une ne nje shkrim timin e quajta Ibro, sig e quajne bie
fjala krejt Kosova Ibrahim Rugoven), miku i terroristit Peter Bozhi§ (as Petrin
qe ka nervat me delikate ne pjesen diellore te Alpeve s’munda ta bej te me shaje,
gka eshte nje pazotesi imkja totale), qe na pati gostitur fort mire ne Mynih. Une
e Petri patem bere secili nga nje shkrim. Artikulli i tij thoshte se »Kelmendi eshte
lider i 100.000 shqiptareve ne Evrop, Kosoven, d. m. th. te burgosurit, te varferit
e nevojtaret (i čili) e tjere i ka ndihmuar me 2 milione DEM. Kjo i mjaftoi Petrit
qe te betohej ne perparesine e shqiptareve karshi pushtetit katil serb«. Nejse,
Ibrahimit, qe e pata quajtur njehere Ibro, do t’ia dergoj nje liter vere te kuqe te
Kosoves. Eshte e ngjashme me veren italiane, them une e verepiresit tjere...
Sabriu, per te cilin une kisha degjuar se ishte denuar bashke me Adem Demagin,
s’ishte ne rruge te partise po ne rruge te zotit. Burri fliste bindshem, pa dredha-
dredha, dhe qka eshte fort mire, nuk ia bente askujt rrafsh e as ia linte per ate
dynja. Merret vesh se fije agresiviteti nuk tregonte. Kjo flet shume kur kihet
parasysh se ishte pa familje shume vite. Kur, pa e ditur kete, e pyeta per
familjen, s’di se me krenari a me nostalgji me tha se te gjithe i ka ne Prishtine...
Prej ketu do te nxitem. Une asgje nuk fola as per dreken tek Ibrahim Metaj, as
per darken tek Enver Drinbardhi, as per pamundesine te vizitoj H. Osajn, per
bureket qe hengra tek berzhenikasi. As fola se Hysen Bajramaj ishte fort mire
me familje. Se Shefki Ollomoni nuk i bleu, qanten Fadil Bajramit. Ku hengrem
dreke para se te shkonim ne Kopenhage? Tek Xhabiri, po ku!

Kopenhagen, edhepse isha atje, nuk e pashe. Faji i shqiptareve. Dy shoqatat
kane shansa bashkimi. Remzi Loku e Nehat Zymberi, kumanovasi, jane burra

171

qe premtojne. Klubet Besa e Lina ishin bashke. Bashke edhe dy kryetaret:
Hasan Selmani e Xhevdet Idrizi.

Nehati me la pa gjume tere naten. Pak me shume faj per kete ka miku im Riža
Nikgi. Nga 9000 shtetas jugosllave ne Kopenhage, 4000jane shqiptare. Edhe me
shume di te tregoje Sadush Jashari nga Dobroshi i Tetoves, jurist. Nder
shqiptare te Kopenhages me se shumti kishte taksiste. Grate me pak jane te zena
me pune. Une u ktheva prap ne Malmo dhe me vjen keq si s’pata kohe te rrija
pak me shume me dibranin Ibrahim Ergiu, profesor shume i dashur, as me
Idrizin qe »Migjeni« e njeh kahere. Nga Skandinavia, ta permendim, mos
e pačim permendur, na siguruan tekniken (telefon, aparat fotokopjues e komp-
jutor me printer), posa paten degjuar per »Alternativen«. Eh, sa burra lashe ne
Skandinavi qe nuk i permenda po qe kurre s’i harroj. Une prape nxitoj. Ja une
me Ahmetin, te vellain e Ibrahimit nga Shushica, po nisem per Berlin. Kalojme
detin kater ore e dalim ne Gjermanine (edhe pak kohe) Lindore. Pas ores 1.00
jemi ne Berlin. Te nesermen une shoh me sy se sa budalla ishtge Honeckeri kur
kujtoi e tha me 9 nentor se Muri i Berlinit do te qendroje edhe 100 vjet. Te gjithe
kryetaret e ketille jane budallenj. Shihnie murin e bere shoshe. Percjellesit e mi
mi blene dy čopa betoni te Murit te Berlinit. Ato i kam si kryqin per djallin qe t’u
theme sa marroge jane kryetaret pa koke. Pasi e pashe te rrenuar ate mure (me

12 maj 1990, d. m. th. pese-gjashte muaj pas marrise se Honeckerit), une nuk
besoj se ka ne bote fortese te cilen s’e pushton nje dite drejtesia.

13 maj. Vinthertur. Keshtu ne numrin e kaluar ia dha titullin nje shkrimi, kolegu
im Bislim Elshani. Ne Berlin m’ishte shterur zeri. Po ne kete vend afer Cyrihut
pikerisht me 13 maj irredenta shqiptare kishte pergatitur promovimin e nje libri.
13. maj. Dita e lavdishme e Sigurimit te Shtetit-UDB-se, ishte zgjedhur nga
hasmi tjeter i socializimit e painkuadrimit, Xhafer Shatri, qe te promovonte
librin per babain e te gjithe irredentisteve qe ka bota, Adem Demacpn. S eq  me
vete ters me kete shtetin tim! Gjithnje gjendem atje ku (s) duhet. (j/perjetova,
une i mjeri. Kater mije vete brenda ne salle e s’di sa mije jashte. Te gjithe
njezerit: Kosova-Republike! Irredenta provokon dhe ben presion mbi mua.
Njesoj si mbi serbet e malazezte! Kendojne e vallezojne. Fotografine e Adem
Demagit e kane vene ne balle. Mua me ka kapluar inati. Tash po del ne foltore
Xhafer Shatri-Xhafa. Kravate kishte vene. Sikur une dikur. Ketu fillon dueli
yne. Ai ka sako e kravate. Une jam sall ne kemishe. Ai beri per vete Matjazhin
e nga une iki e brengosur Nada, sllovenia, mikeshe e Hanzhekut, e čila tha se
kurrefare burrash ju shqiptaret: Shkoni e dhunoni shkina te keqia e mua,
bukuroshen, as me shikoni me sy... Phu...  Te gjitha paskan qene rrene. Nada,
rri rahat se kam pune me njerin nga hasmit e dinit! Pasi folen disa nga terroristet
u ngjita ne tribune-une. Sallen s’e gjeti gje. Vetem sa u forcuan kallot e duarve
dhe ne gjendje shterimi te zerit solla me shume se gjysmen e te pranishmeve.
Dyshin terrorist slloveno-shqiptar, Hanzhek-Shatri, i keputa se qeshuri. E po
une ne kete bote kam ardhur qe te gazmoi te tjeret. Per ata qe s’e kane ditur...

Te interesuarit i njoftojme se ALTERNATIVA dhe botimet e saj, tash
e tutje mund t’i bleni edhe ne Librarine KARANTANIJA, ne rrugen Stari
trg 21, ne pjesen e vjeter te Lubjanes, prane Galerise ŠKUC.

172

BARDHYL DU GAG J INI

Kjo kohe

K

’jo kohe gatuan buke fatale
me brumin e padrejtesive
e na eservon
ne tryezat e jetes.

Lugeterit e nates se lige
me gishtrinjte e llahtarte
te spekulimit - furin femijet
e pafajshem te se vertetes
dhe vrasin argumentet
e trillimet e mekojne!

Litare te tmerrshem lansohen
ne orbitat e jetes.

Rrenaklluget me te parendomta
plasohen n 'hapesirat e mendi-
mit.

Mbeshtillem me mijeta dite te
plagosura... e buzeqeshje
satanike shklasin jetes
sime prej brenge!

Na shkoi jeta duke lidhur e
zgjidhur, duke lyer e sheruar
plaget e trupit tend, o ne ne,
valle ne pahind do ta qajme fatin,
do ta palojme e ngrisim vetveten?!

Kasnecet e se keqes defilojne
ne jeten dhe endrrat e njerezve...
fjalet e bukura jane zhdukur nder
zemra, te marret behen te mengur
e te mengurit shpallen te marre!

Me nopauza gmendurake e percjelle
me brengen hamletiane zgjatet
n  ’ 'pakufi!

Valle, sa eshte koficienti i
qendrueshmerise sime?...
Elasticiteti maksimal? ...
Viskoziteti i gjakut tim ?...

( 1990 )

173

174

DOKUMENTE /
DOKUMENTI

HAXHI MUHAXHERI

Ne Kosove u siguruan 4760
troje per kethimin
e shgiptareve

opulli shqiptar asnjehere nuk ka qene agresiv ndaj ndonje populli tjeter, por §do
here ai ka qene pre e lakmive te te tjereve dhe kunder tij jane sulur dreqi e i biri.
Keshtu, ai ka kaluar neper faza te ndryshme te mbrojtjes se identitetit apo
vetqenies kombetare nga dhuna dhe terrori qe eshte ushtruar ndaj tyre nga
hordhite e ndryshme okupuese, si nga Turqia, Austro-Hungaria, Mali i Zi,
Bullgaria, Serbia, Greqia, Italia, Gjermania etj. Ne kete menyre secili okupues
ka perdorur politiken e vet me tmerruese me qellim te zhdukjes, asimilimit dhe
asgjesimit te teresishem te popullit shqiptar, por asnjehere nuk eshte arritur kjo,
sepse sa here eshte shfaqur rreziku i asimilimit dhe asgjesimit, ky populi ka qene
i vetedijshem dhe ka qendruar duke u bere balle te gjitha te zezave dhe ne kete
menyre i ka ruajtur me besnikeri traditat e veta kombetare, doket, zakonet,
gjuhen, kulturen etj.

Shembull tipik qe e deshmon me se miri kete jane arbereshet e Italise, te dlet
edhe pse larg atdheut te tyre gdo here u kane bere balle te gjitha elementeve te
huaja duke i ruajtur dhe percjelle brez pas brezi traditat kombetare shqiptare.
Dhe keshtu, edhe šote kesaj dite nga arbereshet kendohet kenga e tyre e njohur
MORI E BUKURA MORE, kenge kjo qe jehon ne te gjithe Arberine. Po
keshtu, ne ruajtjen e vetqenies kombetare kane qene dhe jane te pathyeshem
edhe afro 400.000 shqiptare te shperngulur nga dhuna dhe terrori shteteror qe
eshte ushtruar mbi ta ne Jugosllavine borgjeze dhe pas glirimit ne kohen e UDB-
es famekeqe te Aleksander Rankoviqit, atehere kur shqiptaret me dhune

176

detyroheshin te shpernguleshin per ne Turqi dhe t’i leshomn trojet e veta
shekullore e stergjyshnore te cilat me pastaj kolonizoheshin me kolonizatore
serbe e malazias.

Kjo lufte antishqiptare nga shovenistet serbomedhenj eshte duke u zhvilluar
edhe sot, por me forma me bashkekohore politikaneske. Me se miri per kete flet
fakti se nga mjetet e burketit per zhvillimin e Kosoves ndertohen banesa
komfore dhe ndermarrje vetem per serbet dhe malaziasit qe shtyhen te vijne per
te jetuar ne Kosove. Keshtu, nderrmarrjet e tilla mbesin etnikisht te pasterta
vetem me punetore serbe e malazias. Ne kete menyre per kthimin e serbeve dhe
malazezeve krijohen kushte sa me te mira, kurse per kthimin e me se mbi
400.000 shqiptareve te shperngulur me dhune nga Kosova as qe qane koken
demofilokracia pushtetmbajtese jugosllave.

Per kete qellim, kete vit nga intelektualet pejane ne Peje u themelua shoqata per
kthimin e shqiptareve ne Kosove. Lidhur me punen dhe te arriturat e kesaj
shoqate, biseduam me kryetarin e saj Reshat Nurbojaj, nga i čili mesuam se ka
interesim te madh ne populi per ndarjen vullnetare te trojeve per kthimin
e vellezerve te tyre te shperngulur jashte vendit. Shi per kete, menjehere ne
qendrat komunale: Prishtine, Ferizaj, Podujeve, Kline, Kaganik, Vuqiterne,
Dragash, Shtimje, Mitroviče te Titos, Kamenice, Malisheve, Gllogovc etj., jane
themeluar deget e kesaj shoqate te cilat jane duke zhvilluar nje aktivitet te gjall.
Deget e kesaj shoqate poashtu jane themeluar edhe jashte vendit ne shtetet
e perendimit neper disa qytete, si ne Turqi, SHBA, Norvegji, Suedi, RFGJ,
Zvicer, Austri, Belgjike, Itali etj. Nga aktiviteti i gjithmbarshem i kesaj shoqate
dhe degeve te saj neper Kosove jane siguruar 4760 troje per kthimin e shqipta-
reve te shperngulur. Shbembull per te mire do te merrnim fshatin Kosuriq te
Pejes ne te cilin nga banoret e atyshem jane siguruar 168 troje brenda dite. Po
keshtu, pothuaj edhe neper te gjitha fshatrat e Kosoves te banuara me shqiptare
jane duke vepruar Keshillat inicues per sigurimin e trojeve.

Te gjithe personat qe vullnetarisht po ndajne troje per kthimin e shqiptareve te
shperngulur jashte Kosoves po zotohen se te kthyerve do t’u sigurojne edhe ujin
e piješ, rrymen elektrike si dhe ndertimin e shtepive per banim.

Para disa ditesh, sig u informuam nga kryetari i deges se kesaj Shoqate me seli ne
Kline-Jetish Kadishani, edhe ne komunen e Klines qytetaret po tregojne intere¬
sim te madh ne faljen e trojeve per te gjithe shqiptaret e shperngulur, te dlet
deshirojne per t’u kthyer ne vendlindjen e tyre. Shume familje dhe individe kane
shprehur deshire qe te kthehen, keshtu, Ramadan Kekaj nga Bokshiqi i shpern¬
gulur ne vitin 1965 afer Brusit ne Turqi, erdhi ne vendlindje per t’u konsultuar
me degen e Shoqates qe t’i sigurojne kushte qe te kthehet pergjithmone ne
vendlindjen e tij. Gjate qendrimit ne vendlindje dhe shpenzimet per t’u kthyer qe
t’i rregulloe dokumentacionin per kthim ia siguroi dega e Shoqates ne Kline me
ndihmen e Sindikatave te pavarura dhe te qytetareve. Deri tani qytetaret e kesaj
komune per te kthyerit falen 520 troje.

Njeherit nga Reshat Nurbojaj mesuam se eshte duke u punuar me te madhe edhe
rreth sigurimit te mjeteve per ndertimin e nje ndermarrjeje me qellim te
inkuadrimit ne pune te te gjithe atyre qe do te kthehen per te jetuar ne
vendlindjen e tyre. Per kete qellim na eshte premtuar se mjetet me te medha per
ndertimin e kesaj ndermarrjeje do te sigurohen vullnetarisht nga akcioni qe do te
ndermarrin deget e Shoqates sone qe jane themeluar ne shtetet e perendimit.

177

Keshtu, punetoret tane, qe punojne perkohesisht jashte atdheut, do te japin
kontributin e tyre me te madh ne kete drejtim. Por, njeherit, aksione per
sigurimin e mjeteve do te ndermerren edhe brenda vendit tone, sepse populli yne
sa here qe eshte ftuar per ndihme, eshte treguar gdo here human. Kjo nderma-
rrje eshte menduar te ndertohet ne njeren nga komunat me te pazhvilluara te
Krahines sone, e kjo eshte komuna e Malisheves.

Ne vazhdim te bisedes kryetari i kesaj Shoqate-Reshat Nurbojaj na tha se
Shoqata me gati te gjitha deget e saj u jane drejtuar disa here organeve me te
larta shteterore jugosllave dhe atyre turke per shfuqizimin e Konventave te
miratuara jugosllavo-turke te ashtuquajtuara »gjentellmene« per shpernguljen
e shqiptareve ne baze te te cilave jane shperngulur mbi 400 mije shqiptare ne
Turqi. Me shfuqizimin e tyre iu mundesohet kthimi i te gjithe shqiptareve te
shperngulur, por lidhur me kerkesat tona deri me sot nuk kemi marre kurrefare
pergjigje pozitive.

Keshtu, edhe realizimi i programit te Shoqates sone dhe degeve te saj varet krejt
prej shfuqizimit te ketyre Konventave (vitit 1938 dhe 1953), sepse ne kot
sigurojme troje deri sa pushtetmbajtesit jugosllav ngurrojne ne shfuqizimin
e tyre. Te shpresojme se ato do t’i shfuqizoje vet koha...

P. S. Biseda me kryetarin e kesaj shoqate eshte zhvilluar
me 11 maj 1990

FILIP TOSKA

Trideset let zapora
za mišljenski delikt

dem Dema$i je star 54 let. Trideset let življenja je prebil v jugoslovanskih
zaporih. Italijanski dnevnik Corriere della sera ga je v članku, objavljenem
prejšnji mesec, imenoval »živa albanska legenda s Kosova«, politični zapornik,
ki ima glede na dolžino prestane kazni svetovni rekord.

Tragično usodo Adema Dema$ija je mogoče razumeti le, če imamo pred očmi
naslednja dejstva: leta 1913 na londonski konferenci veleposlanikov velikih sil
določijo politične meje današnje Albanije; približno 50 odstotkov predelov,
naseljenih z albanskim življem, med njimi tudi pokrajino Kosovo (ki v tistem
času ne obsega samo Kosova, temveč tudi dobršen del današnje Makedonije), ne
glede na upiranje albanskega naroda priključijo Jugoslaviji. Albanija tako
postane »prva razcepljena država v moderni Evropi«. Neizogibna in trajna
posledica nastalega položaja pa je sovraštvo, ki vznikne med Albanci v Jugosla¬
viji in njihovimi najbližjimi sosedi Srbi, Črnogorci in Makedonci.

Leta 1921 uvedejo hitre postopke za dokončno ureditev albanskega vprašanja:
tako imenovane »agrarne reforme« iz tega obdobja predvidevajo nasilno izseli-

178

tev vseh Albancev iz Jugoslavije in nastanitev srbskih in črnogorskih kolonistov
na njihovo mesto. Tako je v pičlih dvajsetih letih več kot 400 tisoč Albancev
prisiljenih, da zapustijo svoja ognjišča in da si poiščejo dom na prostranih stepah
turške Anatolije.

Sicer pa je izgon Albancev, in še posebej »Kosovarjev«, iz Jugoslavije leta 1936
v poročilu, ki ga je leto dni pozneje predložil vladi v Beogradu, »sistemiziral«
srbski akademik Vaša Čubrilovič. V memorandumu, katerega cilj je izgon vseh
Albancev iz Jugoslavije, beremo: »Če Nemčija lahko izžene nekaj deset milijo¬
nov Židov in Rusija preseli milijone ljudi z enega konca kontinenta na drugega,
preselitev nekaj sto tisoč Albancev ne bo izzvala vojne.« 1
Prav druga svetovna vojna povzroči, da masovno izseljevanje Albancev pojenja.
Turčija odslej noče več sprejemati albanskih beguncev iz Jugoslavije. In jugoslo¬
vanske oblasti začno zaradi te njene odločitve izvajati nasilno politično asimila¬
cijo albanskega prebivalstva.

V letih 1948 - 1966 je albansko in hrvaško prebivalstvo v socialistični Jugoslaviji
izpostavljeno nedoumljivi policijski represiji, ki jo vodi vsemogočni minister
titovske policije Aleksandar Rankovič; nešteti primeri zlorabe oblasti, montirani
politični procesi, med katere spadajo mučenja in likvidacije, so njegovo delo.
»Početja tega jugoslovanskega Berije še niso v celoti dognana in ožigosana,« je
bilo zapisano pred kratkim, »jasno pa je, da je to eno najbolj črnih poglavij
komunizma v Evropi in ena najbolj krvavih izkušenj jugoslovanskih narodov.«
Ta represivna politika edine — komunistične — stranke na oblasti, metoda, ki jo
podpira vseobsegajoča in vsemogočna policija, je imela povsem jasen cilj:
odstraniti in, če je treba, eliminirati vse, katerikoli politični stranki pripadajoče
nasprotnike. V tej točki se totalitarni režim neuvrščene Jugoslavije v ničemer ne
razlikuje od komunističnih režimov, značilnih za bratske vzhodnoevropske dr¬
žave.

To je kontekst, v katerega je treba postaviti primer Demagi.

Adem Demagi, rojen blizu Prištine v družini albanskega rodu, je bil odličen
študent svetovne književnosti na univerzi v Beogradu. Leta 1958, pri dvaindvaj¬
setih, je napisal svoj prvi roman, delo Gjarpijt e gjakut (Krvosesi), knjigo, ki
pomeni začetek albanske literature v Jugoslaviji. V tem času je bil tudi dopisnik
Rilindje, edinega dnevnika v albanskem jeziku, ki je tedaj izhajal na Kosovu.

V svojih prispevkih je ostro napadal jugoslovanski režim in policijsko represijo,
katerih žrtev je bilo albansko prebivalstvo v Jugoslaviji in se - že tedaj
— zavzemal za izboljšanje položaja Albancev ter ustanovitev njihove, tj. sedme
republike v jugoslovanski federaciji.

Kmalu je postal tarča policijskih in sodnih oblasti ter se 1959 znašel na zatožni
klopi sodišča v Prištini. Sodba tega prvega pomanjkljivega procesa se je glasila:
tri leta zapora.

Ko je leta 1962 odslužil kazen, je nadaljeval svoj ideološki boj in poskušal
osnovati legalno opozicijo. Poskus se ni posrečil... Umaknil se je zato v ilegalo
in ustanovil organizacijo za obrambo pravic Albancev v Jugoslaviji. Leta 1964 so
ga 8. junija že drugič aretirali, tokrat skupaj s še 700 albanskimi intelektualci,
med katerimi je bil tudi pesnik Fazli Grajgevci, ki so ga dva meseca pozneje
ustrelili.

Ta drugi proces je bil 1. septembra 1964. Na njem so obsodili 64 Albancev, ki so

179

dobili tri do petnajst let zapora; najhujšo kazen, petnajst let strogega zapora, so
prisodili Ademu Demagiju. Kazen so mu po padcu šefa varnostne policije
Aleksandra Rankoviča znižali na deset let.

Ko se mu je kazen 8. junija 1974 iztekla, so ga odpeljali naravnost na njegov
dom, ki je bil pod strogim nadzorom. Kljub vsemu so ga 7. februarja 1976 znova
aretirali! Ta povsem neupravičena aretacija je bila v resnici le izgovor, da so
mogli v postopek pritegniti 140 drugih albanskih intelektualcev, za katere so
pripravljali velik politični proces.

Na tretjem procesu 7. februarja 1976 so obsodili dvaintrideset albanskih intelek¬
tualcev. Jugoslovanska »pravica« je Adema Demagija obsodila na novih petnajst
let strogega zapora. Ob koncu tega kafkovskega procesa je odvetnik Adema
Demagija Xhafer Kasemi na sodišču izjavil: »Na tem absurdnem procesu ni bil
naveden niti en doka;z, zaradi katerega bi mojemu klientu mogli naprtiti krivdo.«
Neki drug advokat, Jovan Vukčevič, ki je samo zaradi tega procesa prišel iz
Beograda, je povedal podobno: »Takšnega političnega procesa še nisem videl.
Zahteval sem obtožnico, vendar so mojo zahtevo zavrnili. Obsoditi bi morali
ljudi, ki so izpeljali, kar jim je bilo naročeno, ne pa obtožencev.«

Nekaj dni potem, ko so izpustili na svobodo temnopoltega voditelja Nelsona
Mandelo, predsednika Lige za obrambo človekovih pravic in svoboščin, je Idriz
Ajeti na Kosovu izjavil: »Za nas Albance, ki živimo v Jugoslaviji, je Mandela
Adem Demagi, ki že trideset let gnije v jugoslovanskih ječah.« Nekateri jugoslo¬
vanski časopisi so šli še dlje in so Adema Demagija imenovali »evropski
Mandela«.

In kljub vsemu so mednarodne organizacije za obrambo človekovih pravic
— tako vsaj kaže — edine, ki so zaskrbljene zaradi tragične usode tega pozablje¬
nega zapornika...

Ime Adema Demagija se v poročilih Amnesty International pojavlja že dolgo
vrsto let. Pred meseci so o njem slišali udeleženci zadnjega kongresa FIDH, ki je
bil 19. in 20. januarja 1990 v Pragi. Udeležila se gaje tudi Kosovska liga, kije ob
tej priložnosti zahtevala od jugoslovanske vlade, naj takoj izpusti vse albanske
politične zapornike, ki služijo kazen po jugoslovanskih zaporih. To zahtevo so
sprejeli soglasno in jo vključili v sklepe kongresa.

Februarja je bila v jugoslovanskem in tujem tisku ter na tv objavljena novica, da
je najstarejši politični zapornik v Jugoslaviji Adem Demagi na svobodi...
Novica je bila lažna, zapornikova družina in prijatelji, ki so se najbolj razveselili,
razočarani. Isti mediji so dva dni pozneje demantirali samega sebe.

Adem Demagi bo ostal v zaporu Stara Gradiška vse do konca svoje kazni
(oktobra 1990). Tako so sklenile jugoslovanske sodne oblasti.

Se pravi, da je Jugoslavija za velika osvobodilna gibanja v Vzhodni Evropi še
vedno neobčutljiva in gluha? Videti je, da jugoslovanske oblasti, ukoreninjene

Njera nga kryeveprat e letersise shqiptare, LAHUTA E MALESISE
e shkrimtarit te madh e padrejtesisht te anatemuar, Gjergj Fishtes, del nga
shtypi ne fund te gushtit. Pergatitja me e larte tehnike e nje vepre madhore!

180

v nekakšnem »stalinističnem centralizmu«, ostajajo močno navezane na repre¬
sivne metode, značilne za totalitarne države.

V tej državi, ki leži med komunističnim Vzhodom Evrope in njenim demokratič¬
nim Zahodom, in za katero je veljalo, »da je prej kot druge socialistične države
enkrat za vselej opravila s takšnimi metodomi« 3 , torej še vedno vlada represija,
ki ji po surovosti in primitivnosti ni enake, kadar gre za Albance.

Za dokaz naj spomnimo na vznemirljive podatke, ki zadevajo množična zasliše¬
vanja in zapiranja albanskega prebivalstva v Jugoslaviji v letih 1981 - 1990:
584.373 »Kosovarjev« je bilo pozvanih na policijo, od tega so 71.000 sodno
preganjali 3 . Temu črnemu seznamu moramo dodati še 237 primerov »izolacije« 4 ,
s katero so junija 1989 kaznovali še zlasti veliko univerzitetnih profesorjev,
inženirjev in zdravnikov.

Vendar pa končna bilanca represije, ki jo izvajajo nad albanskim prebivalstvom,
ne bi bila popolna, če ne bi omenili tisočev, ki so bili med številnimi demonstraci¬
jami v istem obdobju ranjeni in ubiti 5 . Jugoslovanski novinarji so kot priče
dogodkov ob koncu januarja in v začetku februarja 1990 razkrili pravi obraz
policije, ko so povedali, da se policisti niso trudili razgnati demonstrante, temveč
jih je v ukrepanje gnala »prava sla po ubijanju«. Sicer si drugače ni moč razlagati
nedoumljivo visokega števila ranjenih (142) in mrtvih (32) v manj kot enem
tednu. Všteti so tudi ljudje, ki so se po naključju mudili na ulicah v Mališevu, ko
je prišla mimo policija in začela streljati nanje ter pri tem tri ubila, več pa jih
ranila 6 .

Takšna slepa represija, takšni montirani in absurdni politični procesi kajpak ne
rešujejo albanskega problema, ampak ga samo še povečujejo. Kajti bolj ko
kakemu narodu odrekaš njegove osnovne pravice, bolj ko ga trpinčiš in bolj ko
žališ njegovo dostojanstvo, močnejše je njegovo hrepenenje po zakoniti pravici
do neodvisnosti.

Ker terja te pravice, Adem Demagi že trideset let čemi v ječi.

Tudi Evropa ima torej svojega Mandelo, toda ta Mandela je pozabljen in skrajni
čas je, da se spomnimo nanj. Kajti poleg primera Demagi poznamo še primere
tisočih drugih albanskih političnih zapornikov v Jugoslaviji.

Prav zaradi tega najstarejši politični zapornik v Jugoslaviji njenemu komunistič¬
nemu režimu še kar naprej vzbuja strah. Razlog za nelagodje režima ne gre
pripisati človeku, ki je v tolikih letih, prebitih po temnicah, oslabel in izgubil vid,
ampak tistemu, kar Demagi za režim pomeni: boj, ki ga Albanci sami sredi
jugoslovanske federacije bijejo za svobodo in demokracijo.

Toda niti trideset let zapora, kijih prestaja Demagi, niti kazni, ki sojih prestali in
jih v jugoslovanskih zaporih še prestajajo tisoči Albancev, ljudi ni moglo odvrniti
od njihovih legitimnih zahtev.

Beograjska vlada se je v poskusu, da bi pred svojo in mednarodno javnostjo
opravičila represivno politiko, ki jo izvaja nad Albanci, zatekla k že zdavnaj
preživelemu etiketiranju in člane izjemno miroljubnih uporniških gibanj imenuje
»separatiste«, »nacionaliste«, »iredentiste« itd.

Adem Demagi je bil v samoti svoje ječe seveda vesel, da se albanske demonstra¬
cije »nikoli niso sprevrgle v nasilje ali vendetto ter po tej poti zahtevale
neodvisnost«, in ob tem je izrazil »prepričanje, da bo vprašanje Albancev
v Jugoslaviji rešeno na miren in demokratičen način«.

181

Naj te besede potrkajo na vest vseh demokratičnih ljudi, opozorijo mednarodno
javnost na dramo, ki jo preživljajo Albanci v Jugoslaviji in jo spomnijo, da iz
taistega ljudstva izvira mati Terezija, dobitnica Nobelove nagrade za mir.

' Vaša Cubrilovič: Izgon Albancev, prevedli in založili v Tirani, 1981

2  Mark Gjidara: Sovjetska zveza in balkansko-jadranske napetosti v Jugoslaviji, Mediteranska strateška
opazovalnica, 4. zvezek, izdala revija L’Europe en formation, Nica, 1989

3  Antoine Garapon: Diferenciranci, Kosovski Albanci, Le Monde dipiomatique, november 1989

4  Amnesty International, junij 1989: Jugoslavija: »Kosovo: Administrativna zaporna kazen (»izola¬
cija«), izjave o mučenju«

5  M. Gjidara, ibid, str. 60 — 73

6  13. februarja 1990 je Liga za obrambo človekovih pravic in svoboščin iz Prištine objavila seznam, ki
priča o 32 mrtvih in 142 ranjenih v demonstracijah konec januarja ter začetek februarja 1990. Liga je
pripomnila, da seznam še ni dokončen.

Filip Toska, francoski publicist, je avtor tega dokumenta, predloženega FIDH, Mednarodnemu
združenju za človekove pravice.

Ne APJ vdiqen 33 shqiptare

Informate e keshillit per Mbrojtjen e te Drejtave dhe te

Lirive te Njeriut ne Prishtine

Keshilli per Mbrojtjen e te Drejtave dhe te Lirive te Njeriut ne Prishtine ne
Informaten te cilen ua dergol mjeteve te Informimit dhe subjektve te tjera ne
Krahine dhe ne vend, ofron te dhena mbi ushtaret e vdekur shqiptare gjate
sherbimit ne APJ ne periudhen 1981 - 1990

Sipaš te dhenave qe ka siguruar Keshilli ne teritorin e KS A te Koso ves, te RS te
Serbise dhe te RS te Maqedonise, eshte hartuar lista e ushtareve te nacionaliteti
shqiptare, te cilet kane vdekur ne APJ ne periudhen e viteve 1981 - 1990. Pra
gjate kesaj periudhe ne APJ kane vdekur.

1. Sami Ali Gashi (1961) študent, Prishtine, Sherbente ne Vershac (Vojvodine),
kui plagoset 25 dite para kryerjes se sherbimit ushtarak. Vdes ne Beograd, me 7.
8. 1981.

2. Besim Xhemajl Bajraktari (1958), Gjakove. Vdes ne Banjalluke (Bosnje-
Hercegovine), me 5. 8. 1981.

3. Sami Shani Krasniqi (1956), fshati Buqe (Dragash). Vdes ne Novo Mesto
(Slloveni) me 16. 9. 1982.

4. Abedin Selman Balaj (1954), fshati Korretice e Eperme (Gllogovc). Ishte
i denuar nga gjykata ushtarake me (10 vjet burg).

Vdes ne Cele (Slloveni), me 7. 3. 1982, gjate vuajtjes se denimit.

5. Rasim Ramadan Zeka Metergofc (Podujeve), vdes ne Sinj (Kroaci), me 7. 6.
1982, thuhet se e ka vare veten ne radiator.

182

6. Hasan Talat Sezeri (1959). Gostivar.

7. Nazmi Abdullah Muja, Gradiče (Gllogovc) vdiq ne Mostar, me 1982, thuhte
se beri vetevrasje duke kercyer nga dritarja e nderteses.

8. Izeir Sadiku (1957), študent Rahovice (Presheve), vdiq ne Split (Kroaci) me
1982.

9. Adem Binak Osmanaj (1964), bujk. Trubohoc (Istog), vdes ne Prokuple
(Serbi) me 1983.

10. Enver Selman Elezi (1964), študent, Shkup, vdiq ne Split, me 4. 6. 1983,
thuhet se e vari (veten).

11. Naser Shaqir Gashi (1942) fshati Kopoliq i Ulet (Serbice) vdes ne Shetinska-
Gora (Slloveni), me 10. 6. 1984.

12. Agron Haxhi Ferizi (1957) veterinar i diplomouar. Fshati Kodrali (Degan),
vdes ne Backa-Topolle (Vojvodine) me 23. 8. 1984.

13. Murat Muharrem Jusufi (1967), maturant, Aragine (Shkup) vdes ne Lubjane
me 1984, nje jave pas shkuarjes ne APJ.

14. Rexhep Ismet Blakaj (1963), Jabllanice e Vogel (Peje), vdes ne Virovitice te
Kroacise, me 1985.

15. Ejup Fejz Sahiti (1962), študent. Papaz (Ferizaj), vdes ne Valeve (Serbi) me
1985, 12 dite para se ta kryente sherbimin ushtarak.

16. Fadil Xhafer Gashi (1965), študent, Doberdol (Podujev), vritet ne vendin
e rojes Ratina, afer Valeves (Serbi).

17.  Fadil Selim Berdyjna (1963), maturant, Radac (Peje), vdes ne Virovitice te
Kroacise, me 1985.

18. Inajetlstrefi, (1966), fshati Veleshte, Struge (Maqedoni), vdes ne Petrovara-
din (Vojvodine), me 12. 6. 1986.

19.  Haki Rexhep Shatri (1958), stomatolog i diplomuar. Tomoc (Istog). Vdes ne
Sarajeve me 3. 2. 1986, baba i dy femijeve.

20.  Sami Daut Shabani (1961), študent, Zaskok (Ferizaj). Pjesmearres i demon-
stratave te vitit 1981, sherbente ne Koprivnice (kroaci), vdes ne spitalin e Zagre-
bit, me 7. 4. 1986.

21.  Raif Adem Isufi (1960), Kotorr (Serbice), vdes ne Bohinsko-Bello te
Sllovesnie, me 5. 12. 1987.

22.  Tafil Zahir Hyseni (1962), Velika-Reka (Podujeve). Baba i dy femijeve.
Vdiq ne Ajdovshgine (Slloveni), me 18. 9. 1987. Sipaš te dhenave zyrtare beri
vetevrasje ne WC te ambulances se garnizonit.

23. Mustafe Mumin Ramadani Bozovce (Tetove), vdes ne Strumice te Maqedo-
nise, me 27. 4. 1987.

24. Naim Ramadan Ajgeri (1986), Prizren, vdes ne spitalin e Beogradit, me
1988.

25. Afrim Muhamet Lushtaku (1966), Prekaz i Poshtem (Serbice), vdes ne Kranj
(Slloveni), me 28. 6. 1988.

26. Neshat Xhafer Gashi (1969). Oberde (Istog), vdes ne Ribnica (Slloveni), me
15. 5. 1988, pas qendrimit prej dy muajsh ne APJ:

27. Osman Hajdar Ismaili (1968), Gerbovac - Medvegje (Serbi). Vdes ne

183

Titograd (Mal i Zi), me 8. 7. 1988.

28. Enver Shaban Ramadani (1970). Broje (Serbice), vdes ne Virovitice (Kro-
aci), me 15. 1. 1989.

29. Xhavit Alush Berisha (1967), Prishtien, sherbente ne Sombor, vdes ne
Spitalin Ushtarak te Beogradi, me 12. 12. 1989.

30. Vahedin Xhemshit Hajrizi (1969), študent, fshati Kuklibeg (Dragash),
sherbente ne Trogir, vdes me 1990, eshte gjetur i varur.

31. Jetullah Haxhi Desku (1970). Sigeve (Kline), vdes ne Subotice (Vojvo¬
dine), me 18. 5. 1990, thuhet se e ka vrae veten.

32. Erdohan Mormorina (1959), študent, Prizren.

33. Enver Has. Poroje (Tetove).

Perndryshe Keshilli per Mbrojtjeri e Lirive dhe te te Drejtave te Njeriut ne
Prishtine ben me dije se lista e ushtareve shqiptare qe kane vdekur ne APJ nuk
eshte e plote. Ne shumicen e rasteve, thuhet ne informate, familjet e ushtareve
te ndjere nga autoritetet ushtarake nuk kane marre procesverbalet mbi obduksi-
onet.

Federata nderkombetare e drejtave te njeriut

Rezyme i misionit ne Kosove (Jugosllavi) 24  — 30 marš

im  ^

Objekti i misionit: Kontaminimi i sypozuar toksik i nje pjese te rinise ne disa
qytete. Aktualizimi i gjendjes se pergjithshme i drejtave te njeriut.

Permbajtja e delegacionit:

— Fabienne ROUSSO-LENOIR, juriste, dhe Antoine GARAPON, gjykates
anetare te FNDN

— Doktor Bernard BENEDETTI, toksokolog, anetar i »Medecins du Monde«

— Doktor John FORAN (Britani e Madhe), Kryetar i »International Medical
Relief«, delegat i Shoqates per popujt ne rrezik (Gesellschaft fiir bedrohte
volker, Gotingen, R. F. A.)

— Gwynne ROBERTS (Britani e Madhe) gazetar i specializuar ne anketat mbi
armet kimike, anetar i »International Medical Relief«, delegat i Shoqates per
popujt ne rrezik.

I. Gjendja e pergjithshme, kuadri politike dhe juridik:

Krahine autonome e republike socialiste te Serbise, Kosova eshte e banuar me
shqiptare autokton qe pebejne 90 % te popullsise.

Qe nga viti 1988, kjo krahine iu eshte nenshtruar nje procesi politik, institucional

184

dhe policor qe ka per qellim suprimimm e autonomise se saj ne te mire te
vendosjes integrale te autoritetit qendror te serbise mbi te.

Me 28 marš 1989, pas spastrimeve masive te kuadrove komuniste dhe levizjeve
demokratike te opozicionit (perjashtime dhe arrestime) te cilet i kundervihen nje
politike te tille. Parlamenti i Koso ves, i neutralizuar nga prania e tanksave,
nenshkruan nje revidim kushtetutar duke ia transferuar prerogativat e tij admini-
strates serbe ne lidhje me sigurimin, policine, drejtesin, arsimimin, zhvillimin
dhe planifikimin e territorit.

Serbishtja behet gjuhe zyrtare; gdo kontrate e te mirave te patundshme duhet te
behet ne pajtim me autoritetet serbe; gdo akt juridik, civil ose komercial eshte
nen kontrollin e Beogradit.

Amandamenti 46 parasheh se Kushtetuta mund te modifikohet ne menyre te
njeanshme me vendimin e qeverise se Beogradit.

Paralelisht me kete, qeveria e serbise parasheh nje program per vendosjen
e kolonizuesve serbe, ndersa transferimi i pasurise toksore qe serbet ua shesin
shqiptarve eshte i revidueshem dhe mund te anulohet.

Rezistenca e perhershme e popullesise shqiptare e čila kerkon, perkundrazi,
statutin e republikes federale ne gjiun e Jugosllavise, ka pasur per pasoje venien
e masave urgjente totale apo te pjeserishme, varesisht nga periudhat, sikurse
edhe rrethimin policor te kesaj krahine.

Edhe armata e Federates ka nderhyre disa here per ti shtypur manifestimet
e shumeta pacifike te organizuara nga studentet duke perfshire pastaj teresine
e popullsise; gdo here, represioni ushtarak ka shkaktuar dhjeta te plagosur dhe
disa persona te vrare me plumba.

II. Misioni

Misioni yne konfirmon dhe aktualizon konstatimet me fakte te misioneve te
njepasnjeshme qe ka realizuar FNDN ose observatore tjere imparciale (vegane-
risht Federata Nderkombtare e Helsinkut).

Delegacioni yne ka udhetuar gjat nates ne veture nga Beogradi deri ne Prishtine;
me kete rast, kemi hasur ne nje karavan qe transportonte nje efektiv policor; te
nesermen, delegacioni yn mesonte se ai karavan ishte i perbere nga trupa serbe
(2500 police), te cilet vinin ne Kosove per te zevendesuar efektivet e policise
lokale, te perbere me shumice dermuese me shqiptare.

Dy dite me vone, ky vendim provokonte doreheqjen e Shefit (me origjine
shqiptare) te policise se Kosoves.

Misioni yn ka vepruar ne nje krahine qe gjendet nen kontrollin strikt te policise
serbe, dhe ku shqiptaret jetojne ne nje ambient frike te pergjithshme dhe te
papercaktueshme.

Autoritetet prane te cilave jemi paraqitur (Sekretariati per informata dhe
udheheqesia e P. K.), nuk e kane kundershtuar misionin tane dhe nuk e kane
penguar qe ai te zhvillihet zyrtarisht ashtu si duhet.

Megjithate, te gjitha udhetimet dhe veprimet tona kane qene te kontrolluara
haptas, ose nga policet ne uniforme ose nga agjentet e sigurimit civil.

185

Do cekur se mjeket shqiptare, te arrestuar, te larguar nga puna ose te kercnur,
jane denuar kinse kane marre pjese ne komplot.

Ministria e shendetesise nuk ka derguar kurrefare ndihme ne Kosove. Asnje
ankete nuk eshte ndemarre.

Me ftesen e drejtorit te kolegiumit, vetem sherbimi sanitar lokal, nen kontrollin
strikt te policise serbe, ka vizituar klaset e Podujeves ku nuk eshte zbuluar
ndonje anomali.

Simptomet e identifikuara-si ato qe i kane pershkruar mjeket shqiptare por edhe
simptomet qe jane konstatuar pas kontrollit praktik nga delegacioni yn te disa
paciente-, mund te jene si pasoje e nje helmimi me doze te lehte neuro-toksike.
Keto simptome jane reversibile pas nje kohe prej 15 deri 20 ore. Me ate rasts te
semurit leshohen ne shtepi, edhepse ka shume raste recividiste (te semurit
e ndiejne perseri veten keq).

Misioni yn e ka evokuar bashke me koleget shqiptare edhe mundesine e ndonje
simulimi nga ana e disa pacienteve, ose edhe mundesin e trazirave ne sjelljet
e disa pacienteve, trazira keto te shkaktuara nga tensioni i perhershem ne mes
studentesh dhe policesh, ne nje ambiente pasigurie dhe frike.

Nuk do harruar se ky fenomen ka ndodhur vetem disa dite pasi qe autoritetet
serbe te kene vendosur qe gjimnazistet serbe te ndahen nga gjimnazistet shqip-
tare; sipas ketij sistemi, gjimnazistet serbe kane klase, konvikt dhe orar mesimi
te ndryshem nga gjimnazistet shqiptare.

Do cekur gjithashtu se ky sistem ka filluar te zbatoht me se pari ne Podujeve,
qytetez qe shtrihet nja 20 km nga kufiri serb, me moshe te popullesise tejet te re
(ku dominon mosha rinore), dhe e čila konsiderohet si nje nga keshtjellat
e rezistences.

Per disa raste, keta kolege nuk kane qene te sigurte nese eshte fjala per nje
histeri apo per nje helmim; perkundrazi, sa iu perket rasteve te para, koleget
tane shqiptare jane treguar kategorike mbi egzistencen reale te nje materje
helmuese.

Ne njerin nga spitalet e vizituara, vet mjeku shef i nje servisi neuro-psikiatrik, me
kombesi serbe, na tha ne bese por me fjale te fshehta, se dyshonte edhe ai vete se
fjala eshte vetem per trazira me origjine neuro-psikiatrike; ai mendon se te
semurit vuajne nga nje materje helmuese.

Me 22 marš eshte caktuar nje komision federativ i perbere nga mjeke dhe i čili
kishte per detyre te anketoje ne lidhje me kete fenomen helmimi. Dy dite me
vone dmth me 24 marš, autoritetet lajmeronin se analizat e kesaj ankete nuk
nxirrnin ne pah kurrefare pranie te materjeve toksike (helmuese).

Do cekur se keto analiza jane bere ne nje laboratorium te vetem: ne laboratori-
umin ushtarak. Shpejtesia me te cilen jane nxjerre keto rezultate le te supozohet
se puna eshte bere shkel e shko. Delegacioni yn ka kerkuar nga ky komision nje
dokument zyrtar, mirepo kerkesa jone qe e kote; nga ana tjeter, mjeket
shqiptare as qe kane qene te informuar per kete ankete.

Mjeket shqiptare kane ndermarre nje seri analizash ne Institutin biologjik te
Prishtines. Misioni yn ka vene re se rezultatet e ketyre analizave kishin nje
zvoglim kolinesterazesh. Mirepo keto teste jane realizuar me mjete te cilave
u kishte dalur afati qe nga viti 1988, prandaj edhe vete keta mjeke dyshojne se
rezultatet e tyre nuk jane te saketa.

186

Perfundim

Misioni yne ua ka marre gjakun, urinen, etj. disa te semureve, dhe i ka derguar
ne disa laboratoriume te specializuara evropiane, ne menyre qe te analizohen ne
detale; ne jemi duke i pritur rezultatet e ketyre analizave.

Ne saje te anketes se perpiket dhe te detajuar qe ka bere misioni yn, jund te
thuhet se:

— nuk ka pasur kurrefare planifikimi sa i perket nje simulimi masiv (me fjale
tjera nuk ka pasur simulim fare), meqenese distanca ne mes qyteteve eshte
e madhe, ndersa gjendja e rrjetit te komunikacionit ne mes qyteteve eshte
i dobet, e veganerisht kur dihet se ka pasur te semure (te helmuar) ne te njejten
kohe ne disa qytete.

— Nuk mund te perjashtohet hipoteza e nje materje neuro-toksike e čila i ka
semure (ka shkaktuar helmimin) e nje pjese te pacienteve.

— Ne kontekstin e acaruar (tendosur), sig u pa me lart, tension ky i čili shtohet
edhe me shume nga brutaliteti qe perdorin autoritetet per te trajtuar problemin,
mund te konsiderohet se te pjesa me e madhe e pacienteve eshte zhvilluar nje
sindrom psiko-patologjik kolektiv.

— Do denoncuar me force intervenimin e papranueshem policor, perzierjen
e policise ne geshtjet e te semureve dhe te mjekeve, pa marre parasysh shkakun
e helmimit; per shkak te intervenimit policor, shume te semure kane mbetur pa
u sheruar.

— Do thene se ky problem eshte tejet i rendsishem dhe i veshtire per tu zgjidhur,
per shkak te atmosferes se tendosur; tash per tash, nuk ka pasur ndonje ankete
serioze dhe objektive ne lidhje me kete geshtje, prandaj duhet formuar nje
komision anketor nderkombetar i čili do te ofronte te gjitha garancite e cilesise
dhe objektivitetit.

Do thene se delegatet e misionit tane dhe ata te Federates nderkombetare te
Helsinkut iu kane propozuar te gjitha autoriteteve q'e i kemi takuer formimin
e nje ankete nderkombetare (cilsore dhe objektive sig u tha me lart), mirepo ata
u pergjigjen se nje ankete e tille eshte e tepert, meqenese rezultatet e anketes se
komisionit federativ kane qene negative, dhe se fjala eshte per nje komplot.
Me 30 marš, diten kur duhej te udhetonte misioni yn, muarem vesh se ishte
formuar nje ankete tjeter nga komisioni yugosllav, mirepo prej asaj date, nuk
kemi pasur lajme tjera ne lidhje me kete.

Raste te reja helmimi ka pasur per gdo dite ne shume qytete.

Pas udhetimit te misionit, na ka arritur nje informate, ende e paverifikuer, sipas
se ciles 30 mjeke shqiptare ne diplomim e siper qenkane marre ne pyetje ne disa
qytete ne mes 5 dhe 7 prillit.

Perktheu Arif Krasniqi

187

Misioni yn ka regjistruar deshmi te personave nga qytete te ndryshme te
Kosoves: fshatare, študente, punetore, gazetare, udheheqes te levizjeve te
ndryshme te opozicionit demokratik.

Misioni yn ka bashkepunuar me Komitetin per Mbrojtjen e Drejtave te Njeriut
te Prishtines qe eshte antar korrespondent i FNDN, mirepo ne kemi takuar edhe
shume persona tjere pavaresisht nga ky Komitet.

Ne kemi biseduar edhe me Sekretariatin per informata dhe me udheheqes te
Partise komuniste te Kosoves.

1. Te drejtat civile dhe politike te njeriut

Misioni yn ka konstatuar se:

— antagonizmin nderetnik e favorizon shqetesimi dhe presioni policor dhe
administrativ serb kunder popullesise shqiptare.

— nese ka pasur ballafaqime sporadike ne mes shqiptareve dhe serbeve, ato kane
qene si pasoje ne mes individesh ose grupesh te vogla e te isoluara dhe nuk mund
te konsiderohen si rezultat i nje politike te planifikuar nga ana e levizjeve te
opozicionit shqiptar.

— Ne vitin e fundit, nuk ka pasur asnje viktime serbe, ndersa ne mesin
e shqiptareve ka pasur mbi dyzet te vrare nga 1.1. 1990.

— Organizatat e formuara demokratike, te cilat i bashkojne forcat e opzicionit
shqiptar, jo vetem se nuk e kane perdorur kurre forcen ne manifestimet
e shumeta, por perkundrazi, ato kane treguar discipline te rralle ndaj provoki-
meve te perhershme.

— Serbet dhe shqiptaret nuk gezojne te njejten liri shprehjeje, vecancrisht sa
i perket ardhmerise se Kosoves.

— Vetem banoret e popullates shqiptare jane viktima te provokimeve policore,
te perjashtimit nga puna, te margjinalizimit shoqeror, te marrjes se pasaportave,
te arrestimeve arbitrare dhe ilegale, te burgosjes pa gjykim, te procedurave
ekspeditive, te maltretimeve dhe ofendimeve.

— Qendrimi i autoriteteve serbe dhe federative si dhe adoptimi i disa masave sig
eshte per shembull ndarja e nxensve serbe nga nxenesit shqiptare neper shkolla
dhe ne univerzitet, jo vetem se nuk e ndihemon dialogun ne mes banoreve te
pakicave te lartepermendura, por zgjon nje tension i čili as nuk shpie ne pajtim as
nuk i mbron shqiptaret dhe serbet.

Perfundim

Qeveria serbe dhe federative paraqesin gjendjen e ktushme si nje pergjigje ndaj
veprimtarise se forcave nacionaliste dhe separatiste shqiptare, te nxitura nga
jasht, dhe pohon se eshte e domosdoshme mbrojtja e te gjithe qytetaseve
kosovare nga dhuna e shqiptareve ne menyre qe te mos vije deri te nje konflikt
nderetnik.

Duke u nisur nga analiza e konstatimeve tona dhe nga te gjitha masat politike,

188

policore dhe institucionale te cekura me lart, mund te perfundohet se ne realitet,
Serbia ka pretendime territoriale dhe nacionaliste; duke perdorur dhunen, ajo
shkel te drejtat civile, politike, ekonomike, shoqerore dhe kulturore te pakices
me origjine shqiptare.

Duke mbrojtur ne kete menyre pretendimet serbe, qeveria federative e Jugoslla-
vise nuk i rrespekton angazhimet nderkombetare te cilat e ka nenshkruar duke
ratifikuar Paktet ne lidhje me te drejtat civile, politike, ekonomike, shoqerore
dhe kulturore, sikurse edhe marreveshjet e Helsinkut.

2. Aspekti mjeksor dhe spitalet:

Gjate qendrimit te tij, delegacioni yn ka vizituar spitalin e Prishtines (me 15 dhe
28 marš 1990), ate te Djakoves me 26 marš, dhe ate te Podujeves me 27 marš
1990.

Anetaret e delegacionit kane mundur te bisedojne me mjeke, kane kontrolluar
disa paciente te cileve ua kane marre gjakun, urinen, etj. Meqenese neper sallat
e kontrollit kane qene te pranishem police ne uniforme dhe police civile, pothuaj
sistematikisht pas nesh, anetaret e delegacionit kane pasur biseda edhe gjetiu, ne
vende private.

Ne saje te anketes qe ka bere, delegacioni nxjerr ne pah keto fakte:

Anketa eshte bere ne nje ambient tensioni, ashtu siq u tha me lart; ne dhjetra
qytete te larguara nga njeri i tjetri, afer 3000 individe, te tjithe shqiptare, dhe
pjesa me e madhe e tyre, gjimnaziste, jane semure duke filluar nga 22 marši dhe
ne ditet e ardhshme; te gjithe te semurit paraqitnin simptome te ngjashme.

Te gjithe keta te semure jane versulur drejt spitaleve me te aferta dhe i kane
tejkaluar mundesit e mjekeve, duke shkaktuar keshtu njefar dezorganizimi
npeper sherbimet e spitaleve.

Pengimi sistematik i forcave te sigurimit, ne uniforme dhe civil, te pranishme ne
hyrje te spitaleve dhe brenda tyre, madje edhe ne sallat e kontrollit, e kane
shtuar edhe me shume paniken.

Ne fakt, pranimi, kontrollimi dhe sherimi i te semureve zhvillohej nen kontrollin
policor i čili shtohej gjithnje e me shume.

Policia ka ndalur shume vetura qe banin te semure; te semurit kane qene te
detyruar te kethehen ne shtepi pa u sheruar, ndersa shoferet e veturave jane
marre ne pyetje dhe jane arrestuar.

Edhe mjeket serbe kane ushtruar presion mbi koleget e tyre shqiptare. Shefat
e sherbimit iu kane kercnuar mjekeve shqiptare duke iu thene se po te sheronin
te semurit, ata do te largoheshin nga puna dhe do te denoheshin penalisht.
Pacientet thonin se kane ndier nje ere te jashtezakonshme, pak a shume te
tharte, pastaj e kane ndier veten keq; disa nga ta kane thene se kane pare dhe
kane prekur nje Hoje pluhuri te bardhe, e shperndare neper klaset e mesimit.
Teza e nje helmosjeje me origjine kriminele serbe eshte perhapur menjehere ne
mesin e te rinjeve, te cilet jane te nenshtruar nen nje presion policor te vegante.
Sa iu perkete autoriteteve te Beogradit, ato pohojne se e gjithe kjo eshte vetem
nje trillim terrorist, i organizuar nga jasht nga ekstremistet separatiste shqiptare
dhe i perhapur brenda permes pergjegjesish qe do zbuluar.

189

Me 25 dhe 26 qershor 1990, ne organizimin e Lidhjes se Shoqatave te
Historianeve te Kosoves, ne Institutin e Historise se Kosoves, u mbjat tubimi
shkencor ne temen kryesore: »KUVENDII PRIZRENIT 1945«, ne te cilen
u paraqiten 38 kumtesa dhe u trajtuan aspekte te ndryshme rreth ndriqimit te
rrethanave te mbajtjes se Kuvendit te Prizrenit, me 8 - 10 korrik 1945.
Nga kumtesat e paraqitura dhe deshmite e pjesemarrseve te Kuvendit te
Prizrenit, si dhe nga diskutimi qe u zhvillua ne lidhje me kumtesat dhe
deshmite, tubimi nxorri keto:

KONKLUZIONE

I.

Ideja e vetevendosjes se popullit shqiptar eshte e vjeter sa edhe Levizja
Kombetare Shqiptare. Traktatet politike duke filluar nga Shen Stefani
(1878), Kongresi i Berlinit (1878), Konferenca e Ambasadroeve te Fuqive te
Mdha ne Londer (1913) dhe Traktati i Versajit (1919), nuk moren parasysh te
drejten per vetevendosje te popullit shqiptar. Pasoje e te gjitha ketyre
traktateve afer gjysema e popullit shqiptar mbeti jasht kufijve te shtetit ame.

II

Ne periudhen midis dy lufterave boterore (1918 - 1941) populli shqiptar ne
mbretrine e SKS, perkatesisht te Jugosllavise nuk gezonte lirite dhe te drejtat
me elementare te njeriut dhe te kolektivitetit kombetar, te garantuara me
konventat nderkombetare. Perkundrazi populli shqiptar ne mbretrine Jugosl-
lave i nenshtrohej represioneve deri ne gjenocid.

Levizja punetore, forcat progresive dhe demokratike te ish- Jugosllavise dhe
vete populli shqiptar, megjitheate u angazhuan per fatin aktual dhe aspiratat
e qlirimit kombetar dhe socila te popullit shqiptar ne Jugosllavi, ne baze te
parimit te vetevendosjes si parim elementar demokratik. Kjo e drejte per
vetevendosje e popullit shqiptar ne Jugosllavi eshte percaktuar ne dokumen-
tet programore te organizatave te levizjeve punetore socialiste dhe komuniste
nderkombetare, ballkanike dhe Jugosllave. Mbi baze te parimit per vetven-
dosje te kultivuar vite me radhe, populli shqiptar ne Jugosllavi iu pergjigj
thirrjes dhe u hodh ne LNQ ne krahun e forcave antifashiste dhe gjate kesaj
periudhe krijoji pushtetin politik, ushtarak e shteteror te mevethtesishen si
pjese integrale e frontit antifashist te Jugosllavise, Ballkanit dhe me gjere.

III

Si Rezultat i LNQ te popullit shqiptar bashke me popujte tjere ne Jugosllavi,
eshte formimi i KBQ te Kosoves dhe rrafshit te Dugaxhinit, si pushtet
legjitim i popullit, Konferenca e Bujanit (31 dhjetor 1943 dhe 1-2 janar

190

1944) miratoi dhe shpalli REZOLUTEN nga Konferenca e pare e KNQ te
Kosoves dhe rrafshit te Dugagjinit. Me te cilen percaktohet qarte e drejta
e vetevendosjes deri ne shkeputje dhe garancion per kete eshte: UBQ
e Jugosllavise, UNQ e Shqiperise, me te cilen eshtS ngusht e lidhur, poashtu
edhe garancioni i aleateve tone te mdhenje: Bashkimi sovjetik, Britania
e madhe dhe Amerika (Karta e Atlantikut, Konferenca e Moskes dhe
Teheranit).

Vendimi i KNQ te Kosoves dhe te rrafshit te Dugagjinit i dha fryme akoma
me te madhe zhvillimit dhe masovizimit te LNQ- se te popullit shqiptar ne
Jugosllavi. Rezultat i kesaj eshte pjesemarrja e mbi 53.000 luftareve nega
Kosova ne LNQ te Jugosllavise.

IV

Ne periudhen e luftimeve perfundimtare te LNQ ne Jugosllavi u bene
pregaditje politike dhe organizative per mbajtjen e Kuvendit te dyte te KNQ
te Kosoves dhe rrafshit te Dugagjinit, icili u mbajt ne Prizren me 8, 9 dhe 10
korrik 1945 ne kushte dhe rrethana te administrimit ushtarak ne Kosove
i vendosur me 8 shkurt 1945.

Perkunder vendimit te nxerre, me te cilin »aprovohet tan puna, masat
e marura dhe vendimet e Keshillit Krahinor nga themelimi i tij deri me
9 korrik 1945 inkluziv«, te nesermet me 10 korrik 1945 miratohet: »Rezolluta
per aneksimin e Kosoves e Metohise ne Serbine Federale«.

Ne baze te dokumenteve burimore arkivore dhe deshmive per kushtet dhe
rrethanat e mbajtjes se Konferences u perfundua se nuk eshte shprehur
vullneti plebishitar legjitim dhe relevant i popullit te Kosoves, e veqanerisht
i popullit shqiptar. Mbi baze te fakteve historike dhe rrethanave politike ne te
cilat u hartua dokumenti, konkludojme se Vendimi i Kuvendit te Prizrenit
(1945) nuk e qfuqizoi te drejten per vetevendosje te popullit shqiptar ne
Jugosllavi.

Si pasoj e vendimeve te Kuvendit te Prizrenit, pati lekundje te pozites
kushtetuese te Kosoves deri ne mohimin e vet esences se autonomise se
Kosoves ne propozimet me te reja te Kushtetutes se RSS dhe te RSFJ.

V

Duke u nisur nga nevoja e sigurimit te pozites se re kushtetuese te Kosoves ne
Federaten-Konfederaten jugosllave, angazhohemi per shprehjen e lire te
vullnetit te popullit per vendin dhe rolin ne bashkesine shoqerore-politike
Jugosllave duke respektuar ne kete rast, te drejten e popullit per veteven¬
dosje, veqanerisht duke patur parasysh se jugosllavia po percaktohet per nji
rregullim te ri te vendit mbi baza te zhvillimit te pluralizmit politik, demokra-
tik dhe te sistemit shume parijak, icili domosdo duhet te marre ne konsiderim
opcionet e reja.

Ne mbeshtetje te rezultateve dhe kerkimeve shekncore Tubimi shtroi keto
kerkesa:

191

1. Kosoves dhe popullit te saj ti njihet subjektiviteti i barabarte me popujt dhe
pjeset e tjera konstituive ne federaten-konfederaten Jugosllave.

Ne qoftese nuk njihet subjektiviteti i plote i Kosoves dhe i popullit te saj ne
Federaten-Konfederaten Jugosllave shtrojme kerkesen per garancione nder-
kombetare.

2. Kosoves ti njihet sovraniteti i plote ekonomik, politik dhe i pushtetit ne
federaten-konfederaten jugosllave.

3. Pozita e re e Kosoves ne federaten-konfederaten Jugosllave te percaktohet
ne Kushtetuten e Re te Kosoves, ne baze te vullnetit te popullit, te artikulu-
ara ne deklaraten per poziten e re kushtetuese te Kosoves te Akademise se
shkencave dhe Arteve te Kosoves.

Ne kete drejtim kerkojme prej Kuvendit te Kosoves qe ne seancen e vet te
pare te miratoj propozimin per nxerrjen e Kushtetutes se Re.

4. E konsiderojme te pa pranueshem propozimin e Kuvendit te Serbise per
nxerrjen e kushtetutes se Re te Republikes e veqanrisht proceduren kunder-
kushtetuese te pergaditjes se saj.

Njikohesisht e konsiderojm si antikushtetuese edhe referendumin e shpallur
per aprovimin e propozimit per nxerrjen e Kushtetutes se Re te Serbise pa
mendimin e KS A te Kosoves, ne qe rast nuk perfillet fare vullneti i popullit
shqiptar, icili per shkak te kercnimeve dhe shkeljeve kushtetuese do te
kerkoje mbrojtjen juridike nderkombetare.

5. Kerkojme prej delegateve te Kuvendti te KSA te Kosoves qe te qendrojne
kambengules ne realizimin e kerkesave gjitheopoullore e veqanrisht per
nxerrjen e Kushtetutes se Kosoves, ecila do te percaktoj poziten e re te
Kosoves ne Federaten-Konfederaten Jugosllave.

6. Porosisim popullin shqiptar qe te qendroje i urte, i matur dhe dinjitoz dhe
mos te pranoj provokimet e mundshme qe do te sherbenin si shkak per
represalje te reja ndaj tij.

Prishtine, 26 qershor 1990

Nga Tubimi Shkencor i Lidhjes se Shoqatave te

Historijaneve te Kosoves

Konkluzionit u dergohen: Kuvendit te KSA te Kosoves, Kryesise se KSAK, Keshillit Egzekutiv te
Kuvendit te KSAK, Mjeteve te informimit publik.

192

H ALI L MATOS HI

Letra nga burgu

O tto Grumi o une

ose vijme ne Lubjane-o
ju marrim ne telefon
perdite
pernate

jua percjellim apelin e fundit

perdite per here te mbrame
komunikojme me Evropen
harrojme t’u pershendesim
t'u falemnderojme
mirdita t'u themi ditenemire
shprehi bontone jane keto
sa per ta lare gojeen
nga myku i mureve te shpirtit

ecim neper dhe qe te rreshqet
nen kembe e miqe
Kogevji Rog e Jazovka
eshte e tere Kosova zot
falnu edheper eshtrat tane zotri
po nuk u morem ne telefon
perdite po nuk jua transmetuam
S. O.S.  - te mbramen here
nga PARLAMENTI RINOR
mos na kerkoni ne »Zeri...«
as ne »Elida«

kohe nuk kemi

per politike expresso caffe

njerez me durim te sosur gazetare

spiuj dhe police

S. O. S. jemi te rrethuar!

ne burgje as ne izolim
mos na kerkoni
iu doli boja tashme raporteve
te amnesty international-it

do te mbijne eshtrat tane
Fushe Minash ne truallin evropian
eshtrat tane
do pelcasin prandaj
perdite jua dergojme apelin
tone te mbrame

e ju e dini
e ju e dini

veten po e hame ngadale
perdite rishtas ta vendosim paqen
humbur naten qe shkoi
lufte bejme

me dy gishterinj te ngritur
flake eshtrash Maje Olimpi

megjithate gezuar Ervin.

Lina e Tomazh, Ivo, Franci, Miran,
Iztok, Jozhe, Jasha e Mirjam...
lufte bejme

ne flaken e girinjve u kallen
flatrat zogjeve ne Kosove
i shihni: Po fluturojne...
dhe rreshqasim bashke me dheun
ne qiell ngjitemi bashke
me shpellat eshterore

Liri a e Kosoves qenka teper
eshterore

qe ta gelltis terri i thikave
prandaj do te takohemipatjeter
nese jo si rendom
gjithsesi ne trajten tone
eshterore te Lirise

nese eshtrat tane u shfaqen
si ne Kogevje mos u befasoni
kjo eshte ZONA ME E ERRET

zezona e shekullit  Lubjane, korrik 1990

193

ALTERNATIVA

Reviste e Shoqates Kulturore Shqiptare
MIGJENI - Lubjane
Revija Kulturnega društva Albancev
v Ljubljani

Kryeredaktor:

Glavni urednik:

ŠALIH KABASHI

Redaktor pergjegjes:

Odgovorni urednik:

MATJAŽ HANŽEK

Keshilli botues:

Izdajateljski svet:

Prof. Dr. Ali Aliu, Dr. Ibrahim Rugova,
Dr. Zekeria Cana, Prof. Dr. Hivzi Islami

Pergatitja / Oprema: Peter Žebre (baza
/ zasnova), Vilko Novak in Borut Perko
(pergatitja teknike / tehnična izvedba),

Brane Beno in Iča Putrih (trajtimi kompjuterik
/ računalniška obdelava)

Boton ShKSh Migjeni
Izdaja KDA Migjeni

Shtypi

Natisnil:

ČGP DELO Ljubljana

Adresa - Naslov:

Shksh MIGJENI
(Alternativa)

Parmova 43
61000 Ljubljana

Telefoni e telefaksi (061) 326-663

Redaksia:

Uredništvo:

Jaša Zlobec, Bislim Elshani, Shemsi Remica,
Peter Božič, Matjaž Hanžek, Šalih Kabashi
mr. Ukshin Hoti

Anetar nderi:

Častni član:

Adem Dema^i

Lektor: Rexhep Hoti

Parapagimi dhe kontributet
vullnetare:

KD Migjeni

Parmova 43, 61000 Ljubljana
llogaria rrjedhese ne dinare:

LB 50100-620 05 1010115-1664077
llogaria rrjedhese ne deviza:

LB 010-727001-100138/01
£mimi 40 din

Per boten e jashtme 10 DEM ose kundervlera,
ne valutat tj era.

Fotografite dhe karikaturat ne mbeshtjellese: N ga programi muzikor ne Takimin gjitheshqiptar ne
Lubjane, nga 22—23 qershor 1990 (faqja e pare), don Lush Gjergji, bashkebisedues i Altematives
(faqja e dyte), para mikrofonit ne Cankarjev dom ne Lubjane (faqja e trete) dhe nga ekspozita
Salloni i karikatures kosovare ne Prishtine e Lubjane (faqja e fundit)  / Fotografije in karikatura na
ovitku: Z nastopa folklornih skupin ob vsealbanskem srečanju junija v Ljubljani (naslovna stran),
don Lush Gjergji, sogovornik Alternative v tej številki (2. stran), pred mikrofonom na vsealbanskem
srečanju v Ljubljani (3. stran), z razstave karikatur v Prištini in Ljubljani (zadnja stran).

194