SRBI u BELOJ KRAJINI uvid u sadašnje stanje1
milina ivanovic-barišic
V članku so predstavljeni podatki in opazovanja iz	This article discusses the state of the affairs related to
štirih srbskih vasi v Beli krajini (Bojanci, Marindol,	the Serbs living in White Carniola, Slovenia in the
Miliči in Paunoviči), zbrani v letih 2007—2009.	villages of Bojanci, Marindol, Miliči, and Paunoviči.
S pomočjo že objavljene literature je bilo mogoče	Original fieldwork carried out from 2007 to 2009,
pripraviti pogled na položaj srbske etnične skupnosti	along with previously published literature, has helped
v času raziskave.	to created a synchronic perspective on the ethnic
Ključne besede: Srbi, Bela krajina, Slovenija.	Serbian community in White Carniola..
Keywords: Serbs, White Carniola, Slovenia.
Prilikom odlučivanja za temu istraživanja prevagnula je činjenica da u jednom delu Slovenije živi autohtono srpsko stanovništvo koje se na ove prostore naselilo u jednom trenutku svoje borbe za biološki opstanak. Ovaj rad nije u potpunosti zaokružena istra-živačka celina, jer vreme koje je provedeno na terenu ne omogucava da se u ovom trenutku sagledaju sva pitanja od značaja za temu identiteta jedne zajednice.2 Stoga tekst treba prihvatiti kao vidjenje trenutnog stanja, ali i kao smernice za eventualna buduca terenska i naučna istraživanja srpske etničke zajednice na ovom prostoru.
Važna komponenta društvene realnosti u svakom društvu, a posebno u našem regionu, gde je ona vrlo izražena, jeste multietničnost. proučavanje etniciteta manjin-skih zajednica, bilo da su one priznate ili nepriznate od strane vecinske zajednice može biti od posebnog značaja i može da ukaže i na značajne pravce promena u jednom društvu. Politička situacija koja je stvorena tokom osamdesetih godina prošlog veka i kasniji raspad nekadašnje zajedničke države nisu značajnije potakli Srbe sa prostora Bele krajine da se organizuju i uključe u akcije čiji bi cilj bio održavanje i očuvanje sopstvenog kulturnog nasleda, čime bi istovremeno postali aktivni učesnici u kreiranju svoje buducnosti, ostvarivši sopstveni društveni uticaj i sigurniji ekonomski i kulturni položaj u nastaloj situaciji.
1	Tekst je rezultat rada na projektima Srbi u Sloveniji - Slovenci u Srbiji (2006-2007) i Kulturni i naučni kontakti. Srbi i Slovenci od 19. do 21. veka (2008-2009), koje su finansirale vlade Republike Srbije i Republike Slovenije, kao i na projektu br. 147020: Srbija izmedu tradicionalizma i modernizacije — etnološka i antropološka proučavanja kulturnih procesa, koji u celini finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.
2	Pet dana, koliko sam ja provela medu stanovnicima srpskih sela, nije dovoljno da se sagleda celokupni život ove zajednice, ali je dovoljno da se stekne opšti uvid u njeno stanje u sadašnjem vremenu.
I DOI: 10.3986/Traditio2010390108	TRADITIONES, 39/1, 2010, 99-110|
Kao što je poznato, svest o pripadnosti svom narodu, odnosno naciji može biti veoma značajna u identitetskom polju kako pojedinca tako i odredene grupe. Etnički identitet jedne zajednice u odnosu na drugu predstavlja skup prepoznatljivih kom-ponenata koje se izdvajaju kao posebni simboli kulture jednog naroda. Najčešce su to teritorija, jezik, folklor, običaji, odeca, hrana (način ishrane), elementi folklornog stvaralaštva, religija, verovanja. Ove komponente se sve manje pojavljuju u svojoj prvobitnosti, jer su u stalnom procesu transformacija.
Identitet je istovremeno individualni i kolektivni fenomen koji uklju-čuje preuzimanje novih elemenata kao i očuvanje starih tako da je psi-hosocijalna diferencijacija uvek moguca; ... [pri čemu] jedni elementi mogu biti značajniji od drugih; ... identitet je istovremeno proces i sistem buduči da je po svojoj prirodi ^inamičan",[ što] znači da identitet ne samo da menja svoje sastavne delove, več i to da opstaje samo zahva-ljujuči toj sposobnosti. (Stojkovic 1993: 24-25) Etnička svest podrazumeva posedovanje sopstvene etničke osnove pomocu koje je mo-gucna identifikacija sa drugima i sposobnost da se u drugima prepoznaju te etničke osnove (Lukic-Krstanovic 1986: 67). Preciznije rečeno, etnička različitost se izražava i percipira putem simbola. Ono što jednu zajednicu razlikuje od druge jesu upravo simboli etničkog identiteta. U daljem tekstu pokušacu da ukažem na neke od njih kroz zapažanja do kojih sam došla u vreme istraživanja Srba u Beloj krajini. Na neke od činilaca trasformacije načina života ove zajednice upozoravano je i u ranije objavljenim radovima (Filipovic 1970; Dražumerič 1988; Terseglav 1989, 1996; Kneževic Hočevar 2004; Petrovič 2006, 2009).
DOSADAŠNJA ISTRAŽIVANJA
Srbi u Beloj krajini nisu nepoznanica u slovenačkoj naučnoj i stručnoj javnosti (Dra-žumerič i Terseglav 1987; Dražumerič 1988, Terseglav 1996). O ovoj nevelikoj srpskoj autohtonoj zajednici na teritoriji Slovenije mnogo manje se zna u zemlji matici, pošto oni do sada nisu bili predmet značajnijeg interesovanja stručnih i naučnih institucija.
Kada je ova tema u pitanju svakako da treba pomenuti studiju posvecenu stanov-nicima belokranjskih sela koja je rezultat terenskih istraživanja M. Filipovica tokom šezdesetih godina prošlog veka (Filipovic 1970). 3 Najnovija proučavanja srpske etničke zajednice obavila je T. Petrovic sa stanovišta lingvističke struke. Zapažanja koja se iznose u njenim radovima o jezičkim promenama u procesu zamene maternjeg jezika jezikom vecinske zajednice veoma su značajna i za etnološka proučavanja ove zajednice (Petrovic 2006, 2009).
3 Postoji rad manjeg obima koji se odnosi na migracije kojima je teritorija Bele krajine u svom istorij-skom razvoju bila vrlo izložena (BAaxoBHh 1975).
Kako se iz do sada objavljene literature može uočiti, kroz ovaj prostor su usled istorijskih okolnosti realtivno rano krenuli putevi migracija (MaA 1924; Filipovic 1970; Dra-žumerič 1988; Terseglav 1996). Moglo bi se reci, a to potvrduju i izvori, da je područje Bele krajine kroz istoriju bilo često izloženo migracionim kretanjima stanovništva.
Za temu je naročito zanimljivo vreme od XVI veka kao vreme intenzivnih nastoja-nja turske vojske da prodre dublje na sever - naime, prve seobe srpskog stanovništva u slovenačke krajeve (u kojima su oni danas autohtono stanovništvo) povezane su sa tur-skim osvajanjima balkanskih zemalja. Tursko zauzimanje balkanskih zemalja pokrenu-lo je velike seobe stanovništva prema severu i severozapadu, što se odrazilo na kasniju etničku sliku ovog prostora. Sa prostora koji su bili pod turskom okupacijom krenule su migracione struje u pravcu severa, ka mletačkim i habzburškim zemaljama. Jedan krak ove struje usmerio se u pravcu Bele krajine (MaA 1924: 17). Usledile su migracije u kojima su se pokrenuli pravoslavni Srbi sa bosansko-hrvatsko-dalmatinske tromede iz Srba, Unca i Glamoča. Najstariji pisani izvor o prisustvu Srba u Beloj krajini potiče iz 1530. godine (Filipovic 1970: 156-157; Terseglav 1996: 14).
Prema izvorima, naseljavanje Uskoka u Bojancima i Marindolu povezuje se sa njihovim naseljavanjem u Žumberku, oblasti u severozapadnom delu Hrvatske. Bela krajina i Žumberak u vreme ovih seoba bili su jedinstveno područje koje je 1553. godine ušlo u sastav Vojne krajine, predstavljajuci bazu za otpor protiv Turaka. U kasnijem periodu veci deo Bele krajine, zajedno sa Bojancima, izuzet je iz sastava Vojne krajine. Takav status zadržan je sve do njenog ukidanja 1872. godine (Filipovic 1970: 156157). Status „podeljenih" srpskih sela ostao je sve do početka Drugog svetskog rata. Tri sela (Marindol, Milici i Paunovici) bila su u sastavu Hrvatske, a jedno u sastavu Slovenije (Bojanci).
U vreme ratnih četrdesetih godina prošlog veka ova teritorija bila je pod italijanskom upravom, sa granicom izmedu Slovenije i Hrvatske postavljenom na reci Kupi. 1 u prvim posleratnim godinama Marindol, Milici i paunovici bili su u okviru hrvatske teritorije. Stanovnici ova tri sela odlučili su referendumom 1952. godine da se pripoje Sloveniji.
Na osnovu do sada objavljenih radova i studija moguce je sačiniti realnu sliku tra-dicionalnog nasleda pravoslavnog stanovništva ove oblasti. Navešcu samo dva primera: M. Filipovic (1970) u svojoj studiji daje pregled celokupnog tradicionalnog nasleda stanovnika ovih sela, sa osvrtom na jezičko naslede, dok se M. Terseglav (1996) u svojim istraživanjim fokusirao na pevačko naslede stanovnika ovih sela.
Stanovnike belokranjskih pravoslavnih i susednih žumberačkih sela Cvijic je na-zvao „egzotičnim oazama" (^BH)Hh 1966: 171-173) zbog očuvanosti kulturnih elemenata koje mi danas prepoznajemo kao odrednice identiteta jedne zajednice. Po njego-vom mišljenju, u zajednicama ovakvog tipa zadržani su mnogi elementi patrijarhalne kulture koji su u drugim delovima zemlje vec uveliko narušeni.
U sagledavanju sadašnje realnosti srpska sela u Beloj krajini pokazala su se zani-mljivim za proučavanje i zbog mogucnosti primene različitih metodoloških (interdisci-
plinarnih) postupaka. Svakako da je najznačajniji aspekt onaj kojim se mogu povezati proučavanja koja dopuštaju mogucnost pracenja različitih promena u zajednici, kako jezičkih (primetan je odmakao proces asimilacije i akulturacije), tako i ekonomskih, kulturnih i drugih, a sve to kroz prizmu društvenih procesa koji su se odvijali na znatno širem prostoru. Promene koje su se u posleratnim decenijama dogadale morale su se odraziti i na srpsku etničku zajednicu, iako ona predstavlja mikroprostor u odnosu na vecinsku (slovenačku) zajednicu.
Danas Srbi u Beloj krajini žive u sredini koja je u visokom procentu etnički homogena, pa više nije izražena podela mi-^oni (Srbi^Slovenci). Time se izgubio i povečan subjektivni osečaj različitosti kao nasleda iz prošlosti. Osim jezičkih, postojale su i druge, danas znatno teže uočljive razlike, buduči da su ih društveni, religijski, kulturni i drugi procesi u periodu posle Drugog svetskog rata skoro u potpunosti potrli. Danas, kada se ude u bilo koje srpsko selo, teško da če se po izgledu sela i ponašanju njegovih stanovnika uočiti da to nije neko od slovenačkih sela.
TERENSKO ISKUSTVO
u preostala četiri srpska sela (Bojanci, Marindol, Milici i Paunovici) uz reku Kupu, u neposrednoj blizini granice sa Hrvatskom, živi 243 stanovnika. Ovi stanovnici su poslednji ostaci nekada znatno brojnijeg pravoslavnog stanovništva, potomaka Uskoka koji su se na ove prostore naselili u XVI veku. U drugim selima koja su nekada bila pravoslavna, kako u Beloj krajini tako i Žumberku, danas žive uglavnom katolici i grkokatolici (Petrovic 2009: 25).
Doskoro su Srbi u Beloj krajini
smatrani nosiocima 'balkanske patrijarhalne kulture', načina života i sistema vrednosti. Čini se zanimljivo videti kakav stav pripadnici ove zajednice zauz^imaju prema toj balkanskoj tradiciji i na koji način c^nas, u bitno promenjenim društvenim okolnostima, interpretiraju vrednosti vezane za tu tradiciju. (Petrovic 2009: 27) Skoro pet vekova u ovim selima negovao se i čuvao srpski jezik, religija, nošnja, običaji i dr. Na očuvanje pravoslavne veroispovesti i elemenata tradicionalne kulture u ovim selima uticali su, pre svega, način i organizacija života u njima, ali i pripadanje Vojnoj granici. Postojanje strogih običajnih regulativa u okviru zajednice omogucilo je da Srbi u ovim selima opstanu veoma dugo kao homogena zajednica. Višedece-nijski, skoro neizmenjeni uslovi života potpomogli su da se ova zajednica očuva i u jednom periodu posle Drugog svetskog rata. Zahvaljujuci istorijskim preduslovima koji su veoma dugo postojali na ovom prostoru, srpska etnička zajednica u Beloj krajini opstala je i duboko u XX veku, sa prilično očuvanim elementima srpskog pravoslavnog identiteta.
Na ovom mestu osvrnucu se samo na neke od najvažnijih činilaca zahvaljujuci kojima se u značajnoj meri očuvao identitet ove zajednice. Pored razgovora sa sago-vornicima iz srpskih sela, u stvaranju realne slike stanja ove zajednice pomogli su mi i razgovori sa kolegama koji su svojim radom povezani sa ovom temom.4
1.	Mešanje srpskog stanovništva iz ovih sela sa stanovnicima susednih slovenačkih ili hrvatskih sela pre Drugog svetskog rata svodilo se na minimum. Mogucnost izbora neveste koja nije morala biti iz druge etničke grupe bitno je u prošlosti ove zajednice doprinosila očuvanju njenog identiteta.
Naime postojale su dve mogucnosti izbora: a) da se nevesta dovede iz nekog od susednih pravoslavnih belokranjskih sela, pošto je pravoslavno stanovništvo u ovom delu Slovenije bilo znatno brojnije ili b) da se nevesta dovede iz nekog od pravoslavnih sela iz Like i Korduna u susednoj Hrvatskoj. Udaljenost ovih sela nije velika i u prošlosti nije bila smetnja za medusobnu komunikaciju. Prema tome, mogucnost izbora bračnog partnera u drugim krajevima bila je podsticajan faktor održavanja različitosti izmedu slovenačke i srpske zajednice u dugom vremenskom periodu. Poznato je da su žene prenosioci kulture iz jedne sredine u drugu. U sadašnje vreme „mešanje" sa drugima ne prima se kao nešto što je loše za zajednicu, medutim, u vreme stalnih sukoba i ratova i vece upucenosti članova zajednice na medusobno ispomaganje - o posledicama postupaka njenih članova mnogo se više vodilo računa.
2.	Danas je opšteprihvacena činjenica da očuvanju identiteta zajednice doprinosi školovanje na maternjem jeziku. Postojanje škole u mešovitoj sredini omogucava produženo očuvanje identiteta zajednice, jer se podmladak, izmedju ostalog, edukuje u skladu sa takvim interesima manjinske zajednice. U srpskim selima deca su i je-dan kraci period posle Drugog svetskog rata osnovno obrazovanje sticala u školama na srpskom jeziku. Školske institucije postojale su sve do šezdesetih godina XX veka. Najstarija generacija današnjih stanovnika pravoslavnih sela u Beloj krajini nastavu je pohadala na srpskom jeziku. Pošto su im učitelji dolazili iz Srbije, osnovno obrazovanje su sticali na ekavici.
Medju Srbima u Beloj krajini samo najstarija generacija danas ima punu kompe-tenciju pri upotrebi srpskog jezika. Srednja generacija srpski jezik koristi u komunikaciji sa najstarijom, dok u spoljnoj komunikaciji koristi slovenački. Najmlada generacija srpski jezik razume, ali ga uglavnom ne govori ili ga govori vrlo retko. U srpskim selima u Beloj krajini današnja situacija, što se jezika tiče, ukazuje na to da je u toku proces zamene jezika koji je skoro nestao u okviru samo tri generacije. Slična zapažanja odno-
Želim da se zahvalim Icolegi dr. Marku Terseglavu iz Glasbenonarodopisnog inštituta ZRC SAZU na sugestijama i meni veoma korisnim obaveštenjima, koja su mi pomogla da što realnije sagledam položaj Srba u Beloj krajini. Zahvalnost takode dugujem kolegi Našku Križnaru iz Inštituta za slovensko narodopisje ZRC SAZU na pomoci prilikom boravka na terenu i razgovora sa meštanima srspkih sela, potom gospodinu Goranu Šljivicu, svešteniku iz Novog mesta, koji je kao paroh zadužen i za crkvu u Bojancima na razgovoru i pomoci na terenu, kao i prijatelju Momčilu Klašnji na pruženoj tehničkoj pomoci prilikom istraživanja.
se se i na druge oblasti života i stvaranja, u kojima se elementi kulture i svakodnevnog života sve više zamenjuju kulturnim tvorevinama večinske zajednice.
Izgleda pomalo neverovatna sadašnja situacija u kojoj se našla ova zajednica - jezik koji je opstajao skoro pet vekova, što delom pokazuje i njegovu vitalnost u odupira-nju promenama, nestaje u jednom izuzetno kratkom vremenskom periodu. Pomalo nestvarno izgleda rezultat procesa podstaknutog intenzivnim društvenim i socijalnim promenama koje su se dogodile u prve tri decenije posle Drugog svetskog rata, a čiji je sadašnji rezultat ubrzana zamena sopstvenog (manjinskog) jezika i elemenata tradicionalne kulture jezikom i kulturom večinskog naroda.
Inače, sve do šezdesetih godina XX veka, na ovim prostorima živelo je pretežno ka stočarstvu orijentisano stanovništvo. To upučuje na činjenicu da su se potrebe stanov-nika ovih sela uglavnom zadovoljavale u okviru seoskog atara, što bi opet značilo da je bilo prilično statično u pogledu migracija. Izmenjena društvena realnost, čije su se posledice počinjale osečati več pedesetih godina prošlog veka, nije zaobišla nijedan ku-tak nekadašnje države. Čini se da je najznačajnija njena posledica do tada nezapamčena mobilnost stanovnika, odnosno značajnije povečanje zapošljavanja u okolnim večim mestima - Metlika, Črnomelj, Vinica, vremenom Novo mesto i Ljubljana, u porede-nju sa ranijim decenijama. Nova (i drugačija) sredina u odnosu na sredinu odrastanja nameče do tada nepoznata pravila u svakodnevici i medusobnoj komunikaciji.
u novim okolnostima jezik koji je pojedinac poneo iz porodice sve je manje jezik komunikacije u novoj sredini. Slovenački jezik postaje jedini jezik u svakodnevnom i poslovnom razgovoru. Društvena realnost utiče da se maternji jezik sve manje koristi, buduči da je mogučnost njegove upotrebe znatno umanjena.
Nije nepoznato da se „zamene" odredenih ponašanja po pravilu javljaju kao posledice društvenih procesa. Migracije, modernizacija (industrijalizacija i urbanizacija), u značajnoj meri i deagrarizacija, osim što utiču na ekonomski razvoj, u visokom procentu utiču i na akulturaciju i asimilaciju.
Kada se 1991. godine Republika Slovenija osamostalila, srpski jezik kao jedan od standardnih jezika prethodne države postaje idiom koji se više ne upotrebljava u javnoj komunikaciji (Petrovič 2009: 26), što je opet dodatno podstaklo njegovo gubljenje iz javnog govora.
Kad strani jezik postane glavno sredstvo saobracanja sa drugima, čak i sa svojim sopstvenim narodom, on se preobrača u sredstvo vladavine ... Jezik na kome smo naučili da se izražavamo čini deo naše ličnosti.... Kad smo prinudeni da koristimo drugi jez^ik ... osiromašujemo svoj reč-nik i... primorani smo dagubimo dodir sa čitavim svetom svoje kulture koja čini baštinu naše zajednice. (Majstorovič 1979: 229) 3. Kada se govori o identitetu jedne zajednice u značajne odrednice spada njen odnos i povezanost sa religijom i crkvom. Religija je, pored jezika, bitan element različitosti u višenacionalnim/višekonfesionalnim zajednicama. Religijska pripadnost i njena izuzet-
no izražena integrativna funkcija važni su psihološki i društveni činioci u životu svake zajednice. Poznato je da verski obredi imaju ulogu čuvara identiteta, prenoseci kroz generacije odredene vrednosti, koje danas posmatramo kao posebnosti jedne zajednice u odnosu na drugu. Čini se da realnost na terenu upucuje da je to znatno više bilo izraženo u prošlosti.
Religija i obredna praksa jedan su od bitnih vidova života zajednice u težnji ka uspostavljanju njenog jedinstva i socijalne stabilnosti. Kada su u pitanju male etničke zajednice, kao što je to srpska zajednica u Beloj krajini, religijske institucije su bile ne samo integrativni faktor, vec i čuvar i promoter identiteta i kulture te iste zajednice. Religija je u prošlosti bila bitan činilac u oblikovanju kulturnog identiteta ne samo grupe vec i pojedinca.
Kada su u pitanju belokranjska srpska sela, značajan doprinos u očuvanju identiteta njihovih stanovnika imala je pravoslavna crkva. Kao bitan faktor očuvanja idetiteta pripadnika manjinske zajednice u mešovitoj sredini, crkva je za ove stanovnike bila izuzetno značajna za očuvanje i podsticanje unutargrupne integracije. Odnos srpske zajednice i pravoslavne crkve može se smatrati zadovoljavajucim sve do Drugog svetskog rata, od kada uticaj crkve značajno slabi. Danas uticaj crkve u ovim selima na integraciju zajednice nije ni približan onome od pre Drugog svetskog rata.
Kada je u toku poodmakli stepen jezičke asimilacije, onda bi religijski činilac tre-balo aktivnije da se uključi u čuvanje identiteta zajednice, podstičuci njenu integraciju okupljanjem i povezivanjem pojedinaca u grupu pojačavajuci uticaj na očuvanje tradi-cionalnog nasleda.
Kad verski činilac postane jedan od najznačajnijih činilaca u čuvanju identiteta, a crkvenu organizacijupersonifikujeparoh, onda se sa sigur-nošču mogu naslutiti procesi medu vernicima koji nemaju sveštenika u mestu. U Beloj krajini su izostala krštenja i venčanja. Krsna slava se napušta, a crkvenapomera u nedelju, akopada na radni dan. Jedino se sahrane obavljaju uzpotpun verski obred. (Ap^ana 1990: 29) 4. Smanjenje broja Srba u Beloj krajini prouzrokovano je, pored ostalog, opštim sma-njenjem prirodnog priraštaja, koje uvek više pogada manje grupe i vremenom vodi ka biološkom iščezavanju. Kod Srba u severozapadnim krajevima u poslednjim dece-nijama nije bilo nadoknadivanja stanovništva putem mehaničkog priliva doseljenika, a smanjen je i prirodni priraštaj zbog povecanog iseljavanja, pre svega iz ekonomskih razloga. Sve to dovodi do opšteg starenja zajednice. Svi činioci zajedno uticali su na vecu proredenost srpskog življa na ovom prostoru. Malobrojnost utiče na slabljenje nacionalnog samopouzdanja, ali i na svest o visokom stepenu medusobne odrodenosti.
Jednu od posledica smanjenja broja Srba u vec ionako maloj zajednici predstavlja nedostatak neposrednih izvršilaca tradicijske prakse, koja je, opet, jedan od neposrednih pokazatelja čuvanja etničkog identiteta. U praksi je teško utvrditi veličinu najma-nje etničke skupine koja bi bila samodovoljna za nesmetano funkcionisanje kompleksa
tradicijske kulture. Medutim, mora se naglasiti da je srpska zajednica u Beloj krajini brojno prilično mala, tako da se i iz tih razloga odriču upražnjavanja nekih običaja (Ap^ana 1990: 22).
5.	Slovenci su Srbe, ali i Srbi Slovence, doživljavali kao druge. Religija, običaji, način života (oblačenje,5 pre svega) značajno su doprineli postojanju „granica" izmedu dva naroda. Na ovakvo stanje medusobnih odnosa uticalo je i to što su do relativno skorašnjeg vremena Srbi na ovom prostoru bili vrlo zatvorena zajednica, a „udaljenost" izmedu ove dve etničke zajednice ogledala se, pored ostalog, i u vrlo malom broju mešovitih brakova.
Kako je vec pomenuto, situaciju za Srbe u Beloj krajini „olakšavalo" je srpsko sta-novništvo na prostorima sadašnje Republike Hrvatske, sa kojima su oni bili u stalnim kontaktima, tako da i nisu imali potrebu za vecim zbližavanjem sa slovenačkim susedi-ma. S obzirom na to da nisu bili „prisiljeni" na mešanja sa okolnim stanovništvom, na mešovite brakove do pedesetih godina XX veka gledalo se kao na neprihvatljiv obrazac društvenog ponašanja. S druge strane, društvene promene koje su obeležile razvoj društva u posleratnom periodu uticale su na promenu stava prema mešanju sa slovenačkim susedima. U tom kontekstu mešoviti brakovi više se ne smatraju nepoželjnim ponašanjem članova zajednice.
6.	Brojni su činioci koji utiču na promene u sadržaju svakodnevnog života, a to ima efekte i na mogucnosti održavanja etničkog identiteta. U njih, na primer, ubrajam održavanje čvrstih veza sa istom etničkom grupom u susedstvu, zatim identifikaciju sa drugim pripadnicima istog naroda (doseljenog u kasnijim periodima na prostore Slovenije), religijsku pripadnost. Promene koje su nastale u periodu posle Drugog svetskog rata, a koje su se ticale promena u načinu života, imale su za posledicu slabljenje socijalne organizacije u srpskim selima, ali i promenu u odnosima izmedu manjinske (srpske) i vecinske (slovenačke) zajednice, koja je nastala najpre zbog sklapanja mešo-vitih brakova i zajedničkog školovanja posle ukidanja škola na srpskom jeziku tokom šezdesetih godina XX veka.
Korelacija izmedu industrijalizacije i urbanizacije kao najistaknutijih vidova mo-dernizacijskog procesa u Jugoslaviji u drugoj polovini XX veka značajno je vidljiva i u domenu narodne kulture na prostoru Bele krajine zbog izražene socijalne mobilnosti, odnosno migracije iz mesta odrastanja u druga veca mesta poput Metlike, Črnomelja, Novog mesta, Ljubljane. Na ubrzavanje pomenutih procesa uticali su razvoj saobracaj-nih veza i sredstava masovne komunikacije.
Kada se danas posmatraju sela nastanjena srpskim stanovništvom ne postoje uoč-ljive razlike u odnosu na okolno vecinsko slovenačko stanovništvo niti na ostala slove-načka sela. Ekonomski status ovih sela znatno je poboljšan u poredenju sa predratnim periodom, kada je ovo bio jedan od najsiromašnijih delova slovenačke teritorije. Pravo-
Smatra se da je Bela krajina dobila naziv po odeci u kojoj je preovladavala bela boja (CTaHojeBnh
1924: 147-148).
slavna sela leže na izrazito kraškom terenu, nepogodnom za razvoj zemljoradnje, pa je iz tih razloga stočarstvo bilo i ostalo dominantna grana privredivanja.
Posmatrajuci srpsku zajednicu na današnjoj dosta suženoj teritoriji u odnosu na vreme doseljavanja, čini se da je kompaknost njihovog prostora, kao jedno od bitnih obeležja ove zajednice, skoro nestala. Kompaknost prostora bila je značajan faktor op-stanka srpske zajednice u Beloj krajini, u odnosu na vecinsko stanovništvo.
ZAVRŠNI OSVRT
Prostor sadašnje Bele krajine predstavlja ostatak nekadašnjeg etničkog, pa samim tim i etnografskog šarenila iz vremena burnih dogadaja koji su se odigravali tokom XVI i XVII veka.
Ne samo da se ova regija razlikovala u odnosu na susede, vec su i srpska sela izmedu sebe imala donekle različitu istoriju. Još uvek je visok stepen unutrašnje diferencijacije izmedu stanovnika Bojanaca na jednoj i Marindola, Milica i Paunovica na drugoj strani. U tome su velikog udela imale istorijske okolnosti: Bojanci su uvek administrativno pripadali slovenačkoj teritoriji, dok su Milici, Paunovici i Marindol pripadali Vojnoj krajini, ali su bili prilično izolovani od njenog ostatka. Stanovništvo u Bojanacima če-sto je preko svojih predstavnika aktivno učestvovalo u političkom životu.
Nije nepoznata činjenica da treba provesti mnogo više vremena na terenu da bi se upoznao život jedne zajednice, njen način života, shvatanja i videnje odredenih društvenih pojava koje direktno ili indirektno utiču na nju. Ipak, i nekoliko dana provede-nih medu stanovnicima srpskih sela u Beloj krajini, uz konsultaciju sa vec objavljenom literaturom i razgovore sa kolegama koji su proveli mnogo više vremena medu njima, dovoljno je da se stvori slika (makar i nepotpuna) o stanju ove nevelike srpske populacije u Republici Sloveniji.
Samopercepciju i identitet ovakvih grupa neophodno je posmatrati kao dinamičku kategoriju: ukoliko dode do odredenih društvenih i političkih promena, mogu se u velikoj meri promeniti i identitet grupe i njeni 'zahtevi'prema vecinskoj zajednici. Identitet, u svakom slučaju, nije jednoznačna i statična kategorija; zato danas u humanističkim nauka-ma koje se bave ovom problematikom preovladuju koncepti kao što su višestruki identiteti, zamenljivi identiteti. Sve ovo iz^iskuje adekvatnu teorijsku osnovu i metodološki aparat koji bi omogucio pristup identite-tu kao dinamičkom fenomenu. (Petrovič 2009: 18) Srpska etnička zajednica na prostoru Bele krajine brojčano je mala zajednica, čiji pravni status nije u potpunosti rešen u odnosu prema državi u kojoj žive. Za razliku od drugih nacionalnih manjina koje danas žive u republici Sloveniji, status ove zajednice
još uvek je pravno nerešen.6 Ono što je značajno napomenuti jeste da starija generacija Srba ovih sela, sa kojima sam ja pretežno i vodila razgovor, ima još uvek očuvanu svest o svom poreklu i odredenim kulturnim razlikama u odnosu na okolinu. Ali isto tako postoji svest da su nekadašnje razlike sve manje, a identifikacija sa večinskim narodom sve veča. Sadašnje stanje u ovoj zajednici ukazuje na odmakao proces akulturacije, iako je postojao dugovremenski otpor prema nacionalnoj i etničkoj homogenizaciji sa večinskom narodom.
Istorijski posmatrano, srpska zajednica uspela je da sačuva osnovu neophodnu za organizaciju unutrašnje komunikacije, a da pritom ne preuzme model nacionalnog identiteta zajednice u kojoj su živeli vekovima. Nekoliko vekova uspeli su da sačuvaju svoj jezik, religiju i običaje, pri tom nastupajuči kao kulturni, ali ne i politički subjekt. Sopstvena komunikaciona struktura, koju su oni izgradili na unutrašnjem nivou, odrazila se na spoljašnjem nivou kao lojalnost prema državi u kojoj žive.7
Danas Srbi iz ovih sela žive pretežno u izmešanim naseljima. Sa komšijama se sve više uspostavljaju prisni susedski odnosi. Škola se od sedme decenije prošlog veka pohada isključivo na slovenačkom jeziku, zapošljava se u firmama u kojima je domi-nantan slovenački jezik. U promenjenim društvenim i socijalnim prilikama postepeno se menja i tradicionalni kulturni obrazac, koji se prilagodava novim okolnostima, po-primajuči jak uticaj večinske zajednice, i vremenom če najverovatnije biti jedini jezik komunikacije u svakodnevnom životu pojedinca.
Potreba za očuvanjem kolektivnog - etničkog - identiteta, koja se manifestuje i kao iskazivanje potrebe za udruživanjem, i prevazilaženjem zatečenog stanja, jeste specifična ljudska potreba. Medutim, čini se da je ona kod srpske zajednice na ovom prostoru skoro u potpunosti ugašena. To pokazuje da je etnički identitet dinamičan i istoričan fenomen koji može da se menja, a takode i njegov intenzitet može da se menja.
Srbi žive na ovom prostoru več nekoliko vekova. Sam prostor i okruženje, kao i prostorna udaljenost od prvobitnog zavičaja, morali su, po logici stvari, izazvati odre-dene promene ne samo u načinu života, več i u odnosu prema životu, pojavama ali i okruženju.
Ako se prilikom istraživanja ima u vidu vremenska distanca izmedu sadašnjeg vremena i perioda doseljavanja od pre nekoliko storina godina, onda istraživač ne može očekivati da če zateči očuvano stanje zajedinice, u kojoj se ništa nije promenilo u odnosu na vreme naseljavanja. Svako takvo očekivanje bilo bi u najmanju ruku nerealno. Realnost ovog prostora jesu društveni, ekonomski, obrazovni i kulturni tokovi, koji su
Srbi u Beloj Krajini imaju osnova da zatraže status autohtone nacionalne manjine. Koliko sam ja uspela da saznam iz razgovora sa njima, ali i od kolega koji se njima bave u svom profesionalnom radu, oni do sada to nisu (ali i ne žele!) da učine (Komac 2006: 6-69).
Tokom razgovora pripadnici srpske manjine isticali su njihovu lojalnost sadašnjoj slovenačkoj državi. Ovom prilikom se zahvaljujem svim sagovornicima iz srpskih sela koji su mi ukazali pažnju odvojivši vreme za razgovor.
se, svaki na svoj način, odrazili na svakodnevni život stanovnika ovih sela.
Svaki društveni progres ima svoju cenu, a progres se odrazio u značajnom smanje-nju srpskog življa i njegovoj neizvesnoj buducnosti na ovom prostoru.
„Ako naša deca i unuci ne budu govorili naš jezik [i poštovali naše običaje! - M. 1. B.], krivca ne treba tražiti u drugima. Mi cemo biti glavni krivci i ukoliko vec želimo da u nekoga uperimo prst onda ga uperimo u sebe" (David Albahari).
LITERATURA
HEnjUh, JoBaH
1966 Ea^KancKO no^jocmpBO u jjMuoc^oBencKe 3eM^e. Beorpag.
Dražumerič Marinka
1988 Srbi v Beloj krajini. U: Slavec, Ingrid i Tatjana Dolžan (ur.), Zgodovinske vzporednice slovenske in hrvaške etnol^ogije, Dol^enjske topl^ice, 3. -^5. 11. 1987. Ljubljana: SED, 302-318.
Dražumerič, Marinka i Marko Terseglav
1987 Prispevek k preučevanju Srbov v Beli krajini. Traditiones 16: 205-245.
Ap^a^a, Ay™aH
1990 OnmTe u noceSHo y ^yBaay u ry5^eay eTHHHKor ugeHTHTeTa Cp5a y pacejaay. T^acnuK Emnozpa^cKOz uncmumjma CAHy 39: 21-31.
Filipovic, Milenko S.
1970 Srpska naselja u Beloj krajini (u Sloveniji). U: Radovi, knj. 35. Sarajevo: Akademija nauka i umetnosti BiH, 147-238.
Kneževic Hočevar, Duška
2004 Kri ni voda. Potomci Uskokov ob slovensko-hrvaški meji. Razprave in gradivo [Ljubljana: Inštitut za narodnostna vprašanja] 45: 126-143.
Komac, Miran
2006 Percepcije slovenske slovenske integracijske politike. »Uskoško« prebivalstvo v Beli Krajini, etnična diskriminacija v delovnem okolju, izseljevanje in povratništvo Slovencev. Zaključno poročilo. Ljubljana: Inštitut za narodnostna vprašanja.
Libkind, Karmela
1976 Razvitak društvenog identiteta tokom akulturacije. Kultura [Beograd: Zavod za proučavanje kul-turnog razvitka] 35: 63-77.
AyKHh-KpcTaHOBHh, MnpocAaBa
1986 HoBHja npoy^aBaaa eTHOTKor ngeniHTeTa. T^acnuKEmnozpaficKOz uncmumjma CAHy 35: 60-72.
Majstorovic, Stevan
1979 U traganju za identitetom. Beograd: Slovo ljubve, Prosveta.
MaA, JocHH
1924 ycKOHKe ceoSe u cAOBenauKe noKpajune. Beorpag: CpncKa aKageMHja HayKa u y^eTHocTH (CpncKH ETHorpa^cKH 35opHHK; 30; Hace^a cpncKHX 3eMa^a; 18).
Petrovic, Tanja
2006 Ne tu ne tam. Srbi v Beloj krajini in njihova jezikovna ideologija v procesu zamenjave jezika. Ljubljana: Založba ZRC.
2009 Srbi u Beloj Krajini. Jezička ideologija u procesu zamene jezika. Beograd: Balkanološki institut SANU (Posebna izdanja; 109).
CTaHojeBuh, CTaHoje
1924 BeAOKpaa^H. y: Hapodna eH^UK^one^uja: cpncKO-xpBamcKO-c^oBenauKa, kw. 1. 3arpe5: BnBAHorpa^cKH saBOA, 147-149.
Stojkovic, Branimir
2008 Evropski kulturni identitet. Beograd: Službeni glasnik. TepcerAaB, MapKO
1989 npuAor npoy^aeaay eTHHHKor HAeHtHreTa 5eAOKpaacKHX Cp5a. y: 36opHUKpahoBa 20. Beorpag: ETHorpa^cKH HHCTHiyr CAHy, 75-88.
Terseglav Marko
1996 Uskoškapesemska dediščina Bele krajine. Ljubljana: ZRC SAZU. BAaxoBuh, Bpega
1975 Ethhhkh ^po^ecH y BeAoj KpajHHH (CAOBeHHja). T^acHUKEmHozpa^cKoz UHcmumyma CAHy 24: 103-107.
SERBS IN WHITE CARNIOLA: INSIGHT INTO THE CURRENT SITUATION
The region of White Carniola, Slovenia contains an Orthodox Serbian minority in the villages of Bojanci, Marindol, Milici, and Paunovici, near the border with Croatia. They are the remnants of a once numerous Orthodox population, the descendants of the Uskoks, who came to this area in the sixteenth century.
For nearly five centuries the population has managed to maintain the Serbian language, religion, dress, and customs. This was aided by their way of life and social organization. The existence of rigid codes of behavior allowed the Serbs in these villages survive for a very long time as a homogenous community. Their particular living conditions changed slowly, so that the community was able to preserve its tradition, customs, and religion even after the Second World War.
This preservation was also influenced by contact with the same ethnic group in the neighborhood (in what is now independent Croatia) and segregation from the majority (Slovenians); furthermore, it was aided by identification with other members of the same ethnic group (who arrived in later periods) and religion.
However, after the Second World War, changes gradually came to this area and influenced the Serbian community. Social organization has decreased and the relationship with the majority has also changed due to an increase in mixed marriages and attending school with Slovenians (after the termination of schooling in Serbian).
Dr. Milina Ivanovic-Barišic, Etnografski institut SANU, Knez Mihailova 36/IV, 11000 Beograd, Srbija, milina.barisic@ei.sanu.ac.rs