©
Slavistična revija (http://www.srl.si) je ponujena pod licenco Creative Commons, priznanje avtorstva 4.0 international.
UDK 81:1
Stanislaw Gajda Uniwersytet Opolski
J^ZYK LITERACKI W SLOWIANSKIEJ PRZESTRZENI SPOLECZNO-KULTUROWEJ
Poj^cie j^zyk literacki posiada zložon^ semantycznq struktur^ kompozycjonalnq i tem-poralnq. Wykazuje silne wi^zi z takimi poj^ciami w sieci wiedzy jak (po)nowoczesnosc, kapitalizm, narod, medium (pismo, druk i internet). Wspölczesne przemiany postaci swiata rodzq pytanie, czy nie nast^puje proces jego smierci. Rzeczywistosc j^zykowa przybiera dzis ksztalt zlozonej przestrzeni (sieci) dyskursywnej, wypierajqc hierarchiczny system odmian do nast^pnego wiersza dominujqcym j^zykiem literackim.
Pojem knjižni jezik ima sestavljeno kompozicijsko in časovno pomensko strukturo. V mreži znanja je tesno povezan s pojmi, kot so (post)modernizem, kapitalizem, narod, mediji (pisni, tiskani in elektronski). Sodobne spremembe podobe sveta porajajo vprašanje, ali je morda nastopil čas njegovega konca. Jezikovna resničnost danes pridobiva obliko sestavljenega diskurzivnega prostora (mreže), ki izrinja hierarhični sistem jezikovne variantnosti s knjižnim jezikom v dominatni vlogi.
SJowa kluczowe: (po)nowoczesnosc, naröd, przestrzen (siec) dyskursywna, poj^cie on-tyczne i epistemiczne (opisowe i normatywne)
The concept of literary language has a complex compositional and temporal-semantic structure. In the network of knowledge, it is closely connected with notions like (post)mo-dernity, capitalism, nation, and media (written, printed and electronic). Modern changes in the image of the world bring forth the question as to whether the end of literary language is imminent. The linguistic reality of today is acquiring a form of complex discourse space (network) that supplants the hierarchical system of language registers with literary language in the dominant position.
Keywords: (post)modernity, nation, discourse space (network), ontic and epistemological concept (descriptive and normative)
1 Uwagi wst^pne
1.1 Termin przestrzen posiada struktur^ semantyczn^ obszern^ i zložon^, a takže nieostr^, rozmyt^. Trudno wskazac w niej wyrazne zaznaczaj^ce si§ miejsca, czyli okreslone znaczenia. Wspölczesnie možna chyba möwic o trzech typach sensu tego terminu, tj. o przestrzeni fizycznej i mentalnej (ludzkiej, spolecznej) oraz ostatnio takže o posrednicz^cej mi^dzy nimi przestrzeni technologicznej (cybernetycznej).
W sensach pierwszego typu przestrzen stanowi atrybut swiata materialnego. Potocznie ujmuje si§ j^ jako tröjwymiarow^ rozci^glosc, cz^sto ograniczon^ (por. charakterystyczny w kulturze europejskiej horror vacui). Zachodz^ w niej wszystkie
zjawiska fizyczne. Jest ona dana nam w bezposrednim doswiadczeniu, w ktorym an-tropologicznie absolutyzuje si§ relacje: gora - dol, lewa - prawa, przod - tyl, daleko - blisko. Bardziej wysublimowane s^ naukowe uj^cia przestrzeni w filozofii, mate-matyce, fizyce itd. O ile od antyku po wiek XIX bardziej interesowano si§ czasem, traktuj^c przestrzen jako naocznie pewn^ oczywistosc, to w XIX wieku zacz^la si§ wr^cz epoka spacjocentryzmu. Wyznaczaj^ j^ dokonania takich uczonych jak mate-matycy N. Lobaczewski, G. F. B. Riemann i H. Minkowski (on wprowadzil poj^cie czasoprzestrzeh) czy wielki fizyk A. Einstein.
Termin przestrzeh metaforycznie odnosi si§ do r0žnych wymiarow ludzkiej rze-czywistosci spoleczno-kulturowej, por. zestawienia przestrzeh spoieczna, przestrzeh kulturowa, przestrzeh j^zykowa itp. Poj^cie przestrzeni mentalnej može odnosic si§ do konkretnego obszaru, np. do terytorium zamieszkalego przez spolecznosc o okre-slonych cechach lub wytworzonego przez ni^, ktoremu nadala okreslone znaczenie. Lokalizacja dokonuje si§ ze wzgl^du na praktyki produkcyjne, porz^dek spoleczny i symbole. Mentalny obraz przestrzeni jest wi^c ksztaltowany przez obiektywny swiat, wiedz^ 0 nim i bezposredni^ percepcj^ oraz waloryzacj^, a takže przez werbaliza-cj§. Przestrzen ludzk^ možna zatem ujmowac jako przestrzenn^ struktur^ srodowiska czlowieka i jako struktur^ jego dzialania. Przestrzen ta (prywatna i publiczna) stanowi emergentn^ calosc, w ktorej l^cz^ si§ przestrzen zadana, otrzymana i tworzona.
1.2	Lingwistyczne zainteresowania przestrzeni^ id^ w dwu kierunkach. Koncen-truj^, po pierwsze, si§ na postrzeganiu, wyobražaniu, interpretowaniu i werbaliza-cji przestrzeni fizycznej. Zwraca si§ tu uwag^ na gramatyczne i leksykalne srodki j^zykowe wyražaj^ce stosunki przestrzenne. Dominuje orientacja systemocentryczna, a w jej ramach paradygmat strukturalistyczny (por. m.in. Maciejewski 1996, Piper 1997), a w ostatnich dziesi^cioleciach - r0wniež kognitywistyczny (np. Przybylska 2002). Drugi kierunek zajmuje si§ przestrzeniami ludzkimi, spoleczno-kulturowymi. Jego pocz^tki	si§ z romantycznym zakwestionowaniem wiary w niezmienn^ istot^, wiary przyj^tej przez klasyczne j^zykoznawstwo. Z romantyczn^ postaw^ (zob. J. G. Herder, W. von Humboldt) l^czy si§ uznanie nieredukowalnosci rožnic i zmiennosci, co otworzylo drog? do ich badania w czasie i w przestrzeni. W XX w. ten kierunek badan byl intensywnie rozwijany przez rožne dyscypliny nauk humani-stycznych i spolecznych w ramach zwrotu j^zykowego (ang. linguistic turn) i zwrotu kulturowego (zob. m. in. Rewers 1996, Adamowski 2005).
1.3	W niniejszym artykule zajmuj? si§ przestrzeni^ j^zykow^ na obszarze slo-wianskim, koncentruj^c si§ na wspolczesnej sytuacji i na kategorii »j^zyk literacki« (JL). W slawistyce naležy ona do w^skiej grupy kategorii fundamentalnych, ktorymi interesuje si§ nie tylko lingwistyka. Dramatycznie zmieniaj^ca si§ slowianska rze-czywistosc j^zykowa oraz doswiadczenia poznawcze slawistyki otwieraj^ nowe per-spektywy ogledu starych poj^c. Istnieje obawa, že trudnosci z ogarni^ciem chaosu wspolczesnych zmian mog^ sprawic, iž b^dziemy uporczywie trzymali si§ spraw-dzonego narz^dzia, nie dostrzegaj^c jego nieadekwatnosci. Bye može szukaj^e sensu zmian i nowyeh interpretaeji, trzeba rewidowac stare kategorie (rozwijac je, a nawet odrzueac) i wprowadzac nowe.
Jako punkt wyjscia pi^jmuj? pytania: Czy JL - jako kategoria ontyczna - jeszcze egzystuje? Czy zasadna jest teza o »smierci« JL (jako kategorii ontycznej i epistemic-znej)? Jak wygl^da struktura wspolczesnej slowianskiej przestrzeni j^zykowej? Co j^ organizuje? Jak si§ ona zmienia?
Wplyn^ly one na konstrukcj? artykulu. Otwieraj^ go refleksje nad JL jako kategorij ontyczn^ i epistemicznj (2.). Nast^pnie rozwažam wspolczesny kontekst spole-czno--kulturowy JL, wyznaczany przez przejscie od nowoczesnosci do ponowocze-snosci (3.). Koncz^ wst^pnym rozpoznaniem nowej przestrzeni j^zykowej, ksztaltu-jjcej si§ na naszych oczach i przez nas wytwarzanej (4.).
2 JL jako kategoria ontyczna i epistemiczna
2.1 JL - jako kategoria ontyczna - ma niewjtpliwie bardzo odlegle korzenie. Jego zrodel možna doszukiwac si§ w koniecznosciach zaspokojenia dwojakiego rodzaju komunikacyjnoj^zykowych potrzeb ludzkich, ktore pojawily si§ na okreslonym eta-pie rozwoju homo sapiens. Pierwszj zrodzilo pojawienie si§ kultury wyžszej w opo-zycji do kultury codziennej egzystencji, potocznej. Tej nowej kulturze nie wystarczal powszedni j^zyk. Jej poznawczo-nominacyjne i komunikacyjne wymogi wplyn^ly na poszukiwanie nowego j^zyka. Mogl si§ nim stac udoskonalony wlasny j^zyk etniczny lub inny j^zyk zdolny te wymogi zaspokoic. Wažnj rol§ w tym doskonaleniu odegralo pismo, szczegolnie pismo alfabetyczne. Drugj potrzeb? wykreowalo pojawienie si§ zr0žnicowanych pod wieloma wzgl^dami (etnicznym, kulturowym, religijnym itp.) spolecznosci, organizujjcych si? w panstwowe struktury polityczne typu antycznych imperiow. Zarzjdzanie nimi i utrzymanie ich spojnosci wymagalo jednocz^cego koine, zwlaszcza jako srodka komunikacji publicznej. Takj rol? w naszym kr?gu kulturowym pelnila dawniej najpierw klasyczna greka, a nast?pnie w rozleglym imperium rzymskim i w sredniowiecznej Europie - lacina. Warto tež jednak zauwazyc »ekspe-ryment« zwijzany z tzw. j?zykiem starocerkiewnoslowianskim.
Na dziejowej scenie europejskiej z porzymskiego chaosu wylaniajj si? w dru-giej polowie pierwszego tysijclecia naszej ery instytucje feudalne wraz z nowymi panstwami i triumfuj^c^ religij chrzescijanskj. Procesy te obj?ly tež Slowian, choc z mniejszym lub wi?kszym opoznieniem, co mocno zawažylo na ich losach. Wi?kszosc formujjcych si? i mlodych panstw slowianskich padla pod ciosami z Zachodu i/lub Wschodu oraz w wyniku wzajemnej rywalizacji. Obronnj r?kj wyszly ze sredniowiecznej zawieruchy tylko Czechy i Polska. Wraz z powstawaniem i krzepni?ciem nowych panstw potrzeby kultury wyžszej i komunikacji publicznej powoli zaczynajj zaspokajac j?zyki etniczne (scislej ich ksztaltujjce si? odmiany literackie), wchodzjc na teren zajmowany dotjd przez lacin?.
Tymczasem na Zachodzie feudalizm przeradza si? w kapitalizm, radykalnie zmie-niajjc oblicze ekonomiczne, spoleczne, polityczne i kulturowe krajow zachodnich. Zrodzony w Europie system kapitalistyczny stopniowo opanowuje caly swiat, orga-nizujjc nowy lad, ktorego fundamentem stal si? rynek. Podporzjdkowuje on sobie panstwo, narod i kultur?, wytwarzajjc sukcesywnie rožne struktury i instytucje. Jeste-smy uzaležnieni od zasad i regul tego systemu. Funkcjonujemy w ramach stworzonej
przez niego geokultury, ograniczeni przez jej wzorce i hierarchic (zob. Wallcrstcin 2004). Na przelomie wiekow XV na XVI rodzi si§ wi§c epoka nowoczesnosci i za-czyna wielki proces modemizacji, w ktorym przelomow^ rol^ odegrala doba oswie-cenia i o ktorego kryzysie mowi si§ wspolczesnie, wieszcz^c narodziny nowej epoki lub przynajmniej wyraznie nowej jej fazy - ponowoczesnosci.
Slowianska Europa za nowoczesnymi/modernizacyjnymi procesami wyraznie nie nad^ža, co skazuje j^ na peryferyjnosc i zaležnosc oraz traum^ ci^glego »dogania-nia Europy«. Dotyczy to r0wniež Polski, ktora formalnie zachowala panstwowosc do konca XVIII w. (Czechy utracily j^ jeszcze w XVII w.), jednak ugrz^zla w feudalnej gospodarce folwarczno- -panszczyznianej, w stanowej strukturze spolecznej uprzy-wilewuj^cej stan szlachecki, w strukturach slabego panstwa (z liberum veto i slab^ wladz^ krolewsk^), w mocno tradycyjnych, konserwatywnych formach kulturowych (zob. Sowa 20II). Do dzis trwa w krajach Europy Srodkowej, Wschodniej i Poludnio-wej zmaganie si§ z nowoczesnymi strukturami.
W wielkim procesie rozwojowym nowoczesnosci centralne miejsc zajmuje proces, ktory možna uj^c formul^: panstwo - narod - j^zyk lub narod - panstwo - j^zyk. W slowianskiej Europie dal on o sobie znac, zwlaszcza w I polowie XIX w., po pierw-szej wojnie swiatowej oraz na przelomie wiekow XX na XXI. Okolo I500 r. w Euro-pie istnialo prawie 500 organizmow politycznych (dzis jest 50 panstw), žylo kilkaset grup etnicznych, posluguj^cych si§ ponad I00 autochtonicznymi j^zykami. Zbudo-wany pokojem westfaldzkim (I648 r.) po wojnie trzydziestoletniej lad europejski gwarantowal suwerennosc panstwa (zasada suwerennosci) nie tylko polityczn^, lecz takže kulturow^ i j^zykow^. Kapitalizm potrzebowal dla ochrony i rozwoju swoich interesow silnego, trwalego panstwa, ujednoliconego spoleczenstwa panstwowego, szerokiego rynku oraz wykwalifikowanej sily roboczej. Na tym fundamencie budo-wano panstwow^ polityk^ j^zykow^, ktora wzmacniala j^zyki literackie, dystansuj^c je w stosunku do dialektow (por. m.in. oswieceniowe stanowiska). Do ich rozwoju w decyduj^cej mierze przyczynilo si§ upowszechnieni druku.
Romantyczny przelom, wi^zany m. in. z J. G. Herderem, zmienil w tej formule szyk, wysuwaj^c na pierwsz^ pozycj^ narod (prawo do samostanowienia), co pozwolilo na interpretacj^, iž každy narod može/ powiniem miec swoje panstwo i swoj j^zyk. Nie dziwnego, že wobec sytuacji swiata slowianskiego taka interpretacja zyskala u Slowian powodzenie, stajic si§ ide^ motywuj^c^ do zgodnych z ni^ zacho-wan. W ten sposob j^zyk stal si§ czynnikiem konstytutywnym narodu i panstwa oraz swiadomosci narodowej, scislej stala si§ nim odmiana literacka, obdarzona prestižem politycznym i spoleczno-kulturowym (zob. Gajda 20I0).
Sposrod rožnego typu rožnorodnosci ludzkiej niejednolitosc etniczno-narodo-wa odgrywa w epoce nowoczesnosci (i ponowoczesnosci) szczegoln^ rol§ i zajmuje wyr0žnion^ pozycj^ w strukturze spolecznej. Istnieje znaczna rozmaitosc realnych postaci narodu oraz odnosz^cych si§ do niego koncepcji. S^ wsrod nich koncepcje opowiadaj^ce si§ za jego naturalnosci^ i odwiecznosci^ (prymordialistyczne) oraz przeciwnie uznaj^ce narod za historyczny wytwor (w niektorych uj^ciach za dzielo elit kulturowych). W definicjach narodu na pierwszy plan wysuwa si§ albo zespol czynnikow obiektywnych (obok j^zyka wskazuje si§ pochodzenie etniczne, losy dzie-jowe, kultur^, terytorium, wyznanie itp.), albo czynniki subiektywne (swiadomosc na-
rodow^, wol§, pami^c). Wyr0žnia si§ narody polityczne (panstwowe, obywatelskie) oraz kulturowe (gorice), por. Gellner 1991, Anderson 1993, Renan 2005, Smith 2009, Hobsbawm 2010). Narody slowianski zalicza si§ do tych ostatnich, uznaj^c j^zyk za trwaly i silny czynnik decyduj^cy o ich istnieniu oraz skladnik tožsamosci narodowej.
Tak wygl^da ogolna rama ontyczna JL. Losy poszczegolnych narodowych j^zy-kow literackich stanowilyby z punktu widzenia calosciowych dziejow europejskich partykularno-konkretne procesy rozwojowe w dziejach poszczegolnych narodow. Generalnie možna by wydzielic dwa typy j^zykow (bior^c pod uwag^ narodziny i po-cz^tkowe etapy rozwoju): »naturalne« (proces narodzin jest tu rozci^gni^ty w czasie i w dužej mierze anonimowy, por. droga polska) oraz »sztuczne« (w fazie pocz^tkowej rozwoju duž^ rol§ odgrywa swiadoma kreacja i propaganda elit, možna wr^cz wska-zac konkretnych jej przedstawicieli, por. droga slowacka).
2.2 JL jako kategoria epistemiczna (poj^cie), oznaczana takimi terminami jak j^zyk-literacki, dialekt kulturalny, j^zyk ogolny, j^zyk standardowy, spisovny jazyk itp., bywa przewažnie ujmowany zgodnie z potocznym i klasycznofilozoficznym traktowaniem poj^cia. Sprowadza si§ je w nich do uogolnionej idei o klasie obiek-tow (rzeczy, zjawisk, wlasciwosci, wydarzen, procesow), idei, ktora može otrzymac nazw^. Poj^cie reprezentuje i organizuje nasz^ wiedz^, uczestniczy w procesach po-znania i dzialania praktycznego, a przez nazw^ stanowi narz^dzie komunikacji. Od Arystotelesa utožsamia si§ je z definicj^ zawieraj^c^ zbior warunkow koniecznych i wystarczaj^cych (semantycznych cech dystynktywnych), pozwalaj^cych wydzielic i odrožnic jedn^ klas? obiektow od innych.
Wspolczesnie w nauce (zob. filozofia, psychologia, kognitywistyka itd.) rewiduje si? to tradycyjne uj^cie. Wskazuje si?, že wiele poj^c jest nieostrych, posiada rozmyt^ struktur? i nie da si? zbudowac ich definicji klasycznej typu per genus proximum et differentiam specificam. Dotyczy to przede wszystkim poj?c opisowych (v5 poj?-cia formalne i normatywne), a wsrod nich zwlaszcza poj?c teoretycznych (vs poj?cia empiryczne). Przy ich interpretacji si?ga si? do koncepcji podobienstwa rodzinnego, wykorzystuj^c teori? prototypu i teori? prototypowych egzemplarzy, a ostatnio takže podejscie oparte na wiedzy (zob. Bremer 2011). Zwraca si? w nim uwag? na to, iž poj?cia to elementy ludzkiej wiedzy, powi^zane z innymi poj?ciami oraz niepoj?cio-wymi skladnikami wiedzy. L^czy si? w nich wiedza potoczna, naukowa i nienauko-wa (artystyczna, polityczna, religijna). Maj^ one nie tylko charakter odtworczy, lecz r0wniež konstrukcyjny. Cz?sto s^ nadbudowywane nad wieloma poj?ciami teoretycz-nymi nižszego rz?du oraz poj?ciami empirycznymi w miar? adekwatnie reprezentu-j^cymi rzeczywistosc odbieran^ w prostych aktach percepcyjnych. Wykazuj^ zmien-nosc czasow^ i przestrzenn^. Przy takim podejsciu poj?cie stanowi produkt zložonego wnioskowania na podstawie rozleglej wiedzy, to swoista mikroteoria zanurzona w szerszej makroteorii.
Teoretyczne poj?cia opisowe - a do nich naležy poj?cie JL - može wi?c cecho-wac zložonosc, otwartosc, zmiennosc i nieprzejrzystosc (zm^cenie) semantyki. Ich kompozycjonaln^ struktur? semantyczn^ wyznacza siec powi^zan z »wewn?trznymi« skladnikami oraz z wieloma poj?ciami »zewn?trznymi« i z calymi (pod)systemami wiedzy (od naukowej i potocznej po religijn^). Uogolniaj^cy (abstrakcyjny) charakter
tych poj^c, a takže swoista wražliwošč, podatnosc na rožnorodne oddzialywania, pr-zeniesc do nast^pnego wiersza tym na kreatywnosc, inwencj? poznawcz^ podmiotow, pozwala wr^cz mowic o ich pewnej dowolnosci, St^d bior^ si§ bardzo rožne interpre-tacje tych samych poj^c, ich spornosc.
Ze zložonosci^ struktury kompozycjonalnej koresponduje struktura temporalna poj^c, ich zmiennosc rozwojowa. Inspiruj^ce s^ tu koncepcje historykow. Francuska sz-kola »Annales« (m.in. M. Bloch, F. Braudel i L. Febvre) w tzw. metodologii diugiego tr-wania ludzkie dzieje przedstawia jako proces, w ktorym wzajemnie oddzialuj^ na siebie jednorazowe, niepowtarzalne wydarzenia oraz gl^bsze, powtarzalne struktury (tež si§ zmieniaj^, ale znacznie wolniej), czyli systemy spoleczne, formy rozwojowe, instytucje, systemy wiedzy, zbiory regul itd.. Za tak^ struktur^ možna uznac JL. Procesy dziejo-we mog^ byc krotko-, srednio- i dlugookresowe. Zmiana polityczna može dokonac si§ nawet w ci^gu kilku dni, przemiany cywilizacyjne wymagaj^ dziesi^cioleci, zmiany w mentalnosci z trudem mieszcz^ si§ w czasie wyznaczonym przez kilka pokolen. Francu-scy historycy zwracaj^ uwag^ na powoln^ ewolucj? gl^bokich struktur, wykazuj^cych uporczywe dziejowe trwanie (co najmniej kilkusetletnie), por. Braudel 1999.
Dzieje nie wyczerpuj^ si§ wi^c w swej diachronicznej niepowtarzalnosci wyda-rzen, lecz takže trwaj^ w swych možliwych do okreslenia strukturach. Struktury te s^ jednoczesnie wytworem dzialania ludzkiego w okreslonym czasie jak i zakorzenione w przeszlosci. Nie oznacza to, iž wydarzenia možna wystarczaj^co wyjasnic przez hipotetyczne struktury, podobnie jak struktury przez wydarzenia.
Na zložonosc struktury temporalnej teoretycznych poj^c opisowych možna spoj-rzec jeszcze z innej strony. Mianowicie l^czy si§ nich bardzo cz^sto przeszle, czasami przez wieki kumulowane doswiadczenie, teražniejsze, aktualne odniesienia do stanu rzeczy, a takže oczekiwanie na okreslony stan rzeczy w przyszlosci (zob. Koselleck 2009 i 2012). Przeszlosc i przyszlosc krzyžuj^ si§ w teražniejszosci doswiadczenia do nast^pnego wiersza oczekiwania. Do oswiecenia poj^cia rejestrowaly i teoretycz-nie przetwarzaly glownie doswiadczenie. Po Rewolucji Francuskiej dzieje zacz^ly coraz bardziej przyspieszac do nast^pnego wiersza zyskiwac na dramatyzmie, zaska-kuj^c ludzi nieoczekiwanymi zamianami. Rosnie napi^cie mi^dzy doswiadczeniami i oczekiwaniami. Poj^cia nie tylko organizuj^ doswiadczenie, lecz s^ takže czynnikiem sprawczym dzialan poznawczo-praktycznych. To napi^cie wobec oddalania si§ ocze-kiwan od doswiadczen cz^sto paraližuje wol§ dzialania. W odniesieniu do JL odbija si§ to na wychowaniu j^zykowym.
2.3 Rozwažaniami nad JL jako kategorij ontyczn^ i epistemiczn^ wchodz^ w zložony uklad ontologiczno-epistemologiczny. Možna go przedstawic w postaci trojk^ta, ktorego wierzcholki to Rzeczywistosc, Umysl i J^zyk, natomiast boki re-prezentuj^ relacje sprowadzaj^ce si§ do wzajemnego oddzialywania. W ten sposob zast^puje si§ tradycyjne przekonanie o lustrzanym odbiciu rzeczywistosci w umysle oraz 0 rownie lustrzanym wyražaniu poj^c przez j^zyk. Nie miejsce tu na przywoly-wanie r0žnych - czasami skrajnie radykalnych - interpretacji tego trojk^ta, zapocz^t-kowanych »kopernikanska rewolucj^« 1. Kanta, kontynuowanych koncepcjami J.G. Herdera i W. von Humboldta oraz B.L. Whorfa i E. Sapira oraz przez tzw. z^rot j^zykowy w filozofii j^zyka (zob. tu zwlaszcza rola L. Wittgensteina). Nie podejmuj^
tež relacji poj^cie - znaczenie (tendencja do ich utožsamiania pojawila si§ juž u Platona, žywotna jest dziš w kognitywizmie).
W swoich interpretacjach JL jako kategorii ontycznej i epistemicznej wychodz^ od tröjk^ta ontologiczno-epistemologicznego, uznaj^c, že j§zyk žyje w interakcyj-nychpowi^zaniach ze swiatem i poznaj^cym umyslem. St^djego interpretacja wyma-ga uwzgl^dnienia tego, iž procesy j^zykowe przebiegaj^ w silnej zaležnošci od kontekstu spoleczno-kulturowego, jak r0wmež si^gania po teoretyczno-metodologiczne narz^dzia spoza lingwistyki (holizm i inter-/transdyscyplinamošč). Zach^ca do tego wspölczesna aura intelektualna w nauce, w ktorej przypomina si§ o idei integracji wiedzy oraz rozwija nauk§ o zložonošci (por. teorie chaosu, systemöw, sieci).
Dia prowadzonych tu rozwažan nieoboj^tne jest wskazanie idealnych typöw sto-sunku poj^cie - rzeczywistosc:
•	rzeczywistosc i odnosz^ce si§ do niej poj^cie pozostaj^ przez dlužszy czas stabilne;
•	rzeczywistosc i poj^cie harmonijnie ewoluuj^;
•	rzeczywistosc pozostaje bez zmian, natomiast zmienia si§ poj^cie (nowe kon-ceptualizacje);
•	rzeczywistosc zmienia si§, a poj^cie zachowuje stabilnošč.
Jak wygl^dal ten stosunek w rožnych momentach dziejowych? Jak przedstawia si§ wspölczesnie? Czy nadszedl czas rewizji poj^cia JL oraz teorii JL?
2.4. Poj^cie JL jest mniej lub bardziej aktywnie obecne na r0žnych obszarach lingwistyki (w jej subdyscyplinach, w wielu koncepcjach i teoriach) oraz w innych dyscyplinach nauk humanistycznych i spolecznych, a takže w swiadomosci potocz-nej. W lingwistyce konkretnymi j^zykami literackimi interesuje si§ pi^ede wszyst-kim historia j^zyka. Dzieje poszczegölnych j^zyköw etniczno-narodowych cz^sto sprowadzane s^ do losöw JL (por Klemensiewicz 1961-1972), przedstawianychjako ci^g wydarzen. Na tej podstawie pröbuje si§ jednak budowac gl^bsze koncepcje oraz ogölniejsze teorie, z ktoiych najszerszy rezonans miala teoria JL szkoly praskiej (zob. Havränek 1932). Wyrosla ona na gründe strukturalizmu funkcjonalistycznego. Do niej nawi^uj^ požniej m.in. D. Brozovic (1970) i A. Jedlička (1978), a takže ostatnio J. Dolnik (2010). Po latach krytycznie ocenil jcjZ. Staiy (1995).
Narzuca si§ kwestia, czy nie czas na nowsz^ teorij JL? Možna w zgodzie z post-modemistycznym duchem czasu zaj^c si§ konkretn^ histoiycznosci^, uciekaj^c od te-oretycznych uogölnien. Možna uznač, iž wobec sugerowanej šmierci JL jako kategorii ontycznej poj^cie JL traci racj§ bytu i staje si§ poznawczym histoiyzmem, skazuj^c na taki sam los teorij JL. Czy jednak »pogloski« o šmierci JL nie s^ przedwczesne?
3 J^zyk literacki wobec kryzysu nowoczesnosci
3.1 Wedlug prawie powszechnie pi^jmowanego dziš pi^ekonania ludzki šwiat znajduje si§ w wielkim (globokim i szerokim zakresowo, obejmuj^cym wszystkie sfe-ly žycia) kiyzysie. Interpretuje si§ go jako przejšcie od epoki nowoczesnošci (XVI-
XX w.) do jej nowej fazy lub nawet calkiem odmiennej epoki nazywanej najcz^šciej ponowoczesnosciq. To przejšcie sprowadza do zaburzen ksztaltowanego przez stu-lecia ladu ekonomicznego, spolecznego, kulturowego i komunikacyjnego. W swiecie slowianskim jego dynamik^ wzmocnila przebudowa ustrojowa. W tych wszystkich przemianach aktywnie uczestniczy j^zyk. Wyraznemu wzmožemu ulegaj^ jego fiink-cje: wykonawcza (performatywna), integracyjno-wy/odr0žmaj^ca oraz symboliczna, CO potwierdza, jak wazn^ rol§ odgiywa ona w ksztaltowaniu rzeczywistosci spoleczno-kulturowej oraz ludzkich umyslow.
W chaosie zjawisk i procesöw przejšcia szczegölnie istotne dla JL wydaj^ wza-jemnie powi^ane interakcyjnymi oddzialywaniami nast^puj^ce tendencje i napi^cia (zob. m.in. Beck 2004, Bauman 2006, Giddens 2007):
•	w sferze ekonomicznej - dominacja (neo)liberalnego kapitalizmu lynkowego, absolutyzuj^cego wlasnosc piywatn^ i konkurencj? oraz traktuj^cego jako to-war wszystkie wartosci (w tym j^zyk);
•	w sferze materialno-cywilizacyjnej - wszechwladny wplyw na wszystkie sfeiy ludzkiego žycia wysoko rozwini^tych technologii, l^cz^cych si§ w zintegrowa-ne systemy, m.in. w system informacyjno-komunikacyjny;
•	w sferze spolecznej - rozpad tradycyjnych struktur spolecznych (klas i warstw), fragmentaiyzacja spoleczna, indywidualizacja i erozja scentrowanego JA oraz tworzenie si§ spoleczenstwa sieci (zob. Castells 2007);
•	w sferze politycznej - rozziew miedzy demokratycznym dzialaniem wspölno-towym a neoliberalnym kultem wolnosci indywidualnej, fundamentalizmy;
•	w sferze kulturowej - triumf kultuiy populamej, zderzenie uniwersalizmu z historycznie zakorzenionymi tožsamošciami lokalnymi, a zwlaszcza z tožsa-mosci^ narodow^ (przyjmuj^c^ cz^sto postac nacjonalizmu);
•	w sferze komunikacyjnej - rewolucja medialna, tj. pojawienie si§ obok oral-nosci i pišmieimošci/druku mediöw elektronicznych z intemetem na czele (zob. Ong 1992).
3.2 Wspölczesny czlowiek zostal postawiony wobec zložonego swiata, w ktoiym stare zderza si§ cz^sto dramatycznie z nowym. Znalazl si§ w trudnej sytuacji žyciowej i poznawczej - nie latwo mu w tyglu przemian dostrzec gl^bsz^, logiczn^ i spojn^ struktur^ oraz znaležč sens. Wyrazista linia nowoczesnosci zatarla si§. Zast^puje j^ wiele gier spolecznych, malych i wi^kszych, a pi^ tym niestabilnych i wzgl^dem siebie slabo skoordynowanych. W reguly tych gier, ješh w ogöle da si§ je dostrzec, wkroczylo zm^cenie, czas obowi^zywania každego zbioru regul skrocil si§. Rozmy-waj^ si§ stabilne dot^d wzorce i granice. Dotyczy to r0wmež praktyki j^zykowej. Normatywny status zyskuj^ stany i zachowania uwažane wczesniej za anomalne. Wszystko to wymaga od ludzi szybkiego pozbywania si§ dotychczasowych wzorcow i radzenia sobie w sytuacjach žyciowych bez posiadania odpowiednich nawykow. Stwierdzamy r0wmež nieadekwatnosc wielu kategorii poznawczych. Rodzi si§ po-trzeba/koniecznošč ich modyfikacji, rezygnacji z wielu oraz tworzenia nowych. Co w tej sytuacji z JL?
4 J^zyk literacki a wspolczesna przestrzen dyskursywna
4.1 Wraz z przebudow^ ludzkiego swiata zmienia si§ r0wniež rzeczywistosc j^zykowa oraz jej posti^eganie. Generalny kierunek tej zmiany možna by okreslic jako przejscie od systemu odmian j^zyka narodowego, w ktorym pozycj? centraln^ pod wzgl^dem funkcjonalnym i prestižowym zajmuje JL, do »zdemokratyzowanej« przestrzeni dyskursywnej. Przyczynilo si§ do tego wiele czynnikow, m.in. zdegrado-wanie kultury wyžszej i nobilitacja kultury popularnej, oslabienie lub wr^cz zanik warstwy inteligenckiej, zast^pienie tradycyjnej hierarchii wartosci ich ekwipolencj^, zrownaniem, rewolucja nowomedialna wspieraj^ca rozwoj spoleczenstwa sieci.
Przestrzen dyskursywn^ stanowi rozbudowana i dynamiczna siec dyskursow. Obejmuje ona wiele r0žnorodnych i uznawanych za rownoprawne praktyk komuni-kacyjnych, wsrod ktorych dominuj^ce miejsce zajmuj^ dyskursy zwi^zane z nowymi mediami. Rozgrywaj^c^ si§ na naszych oczach rewolucja medialn^ možna porowny-wac co do jej sily i skutkow z rewolucjami, jakimi bylo wprowadzenie w antyku pisma (zwlaszcza alfabetycznego) oraz w czasach nowožytnych druku. Powstaj^ca cyfrowa plaNETa poprzez internet stala si§ czyms wi^cej niž medium, takže nowym srodowiskiem spolecznym. Stwarza r0wniež nowy, internetowy styl žycia.
Nowomedialn^ sytuacj^ komunikacyjn^ možna analizowac, koncentruj^c si§ na stronie technicznej i ekonomicznej oraz psychicznej, spolecznej, kulturowej i komu-nikacyjnej. Generalnie jednak naležy stwierdzic, iž wbrew niektorym pochopnym spekulacjom z lat 90. XX w. nie zanosi si§ na pelny odwrot od naturalnej dla czlowi-eka oralnosci oraz pismiennosci, a takže od slowa. Dzis coraz wyrazniej zarysowuje si§ komplementarna dystrybucja bezposredniej komunikacji ustnej, pismiennosci i druku oraz internetu, a slowo, choc wchodzi z obrazem (ikonicznosci^) w rožnoro-dne uklady w hybrydowych systemach reprezentacji i komunikacji, dalej zachowuje swoj^ moc. Czy post^puj^ca cyborgizacja czlowieka przyniesie w przyszlosci kolejn^ rewolucj^ komunikacyjn^ ograniczaj^c^ lub nawet likwiduj^c^ dotychczasowe technologie na rzecz bezposredniej l^cznosci umyslow?
JL zostal w znacznej mierze uformowany przez pismiennosc i druk. Czy obecna rewolucja nowomedialna (elektroniczna) przyczyni si§ do jego przemiany, czy tež go »usmierci«? Wiele wskazuje na to, že JL egzystuje dzis raczej tylko w funkcji symbolicznej jako znak narodu, jako symboliczny sposob opanowywania przez narod swojej wewn^trznej rožnorodnosci, a wi^c jako abstrakcja reprezentuj^ca j^zyk etni-czno-narodowy. Do tej funkcji cz^sto odwoluj^ si§ rzecznicy ideologii narodowej, takže grup usiluj^cych nadac status literackosci swoim dialektom (por. w Polsce dialek-towi sl^skiemu i gwarze kurpiowskiej). Natomiast w realnej praktyce komunikacyjnej mamy do czynienia z wieloma dyskursami, z wielk^ rožnorodnosci^. S^ one wyrazem tožsamosci i narz^dziem dzialalnosci poznawczo-komunikacyjnej w r0žnych sferach i sytuacjach žyciowych, grach komunikacyjnoj^zykowych. Te dyskursy gry s^ otwar-te, podatne na rožne oddzialywania oraz zmienne. To, co wczesniej bylo okreslane jako mowa literacka, jesli nawet si§ pojawia, to raczej niszowo, bez dawnego pre-stižowego statusu, jako jeden z dyskursow w przestrzeni spolecznej.
Wielkim zadaniem logocentrycznie zorientowanej lingwistyki powinno stac roz-poznanie - we wspolpracy z innymi dyscyplinami - wspolczesnej przestrzeni dyskur-
sywnej. Dotychczasowe typologie odmian, proponowane przez lingwistow, m.in. w stylistyce (zob. ostatnio Malinowska 2013) i w socjolingwistyce nie s^ wystarczaj^-ce i zadowalaj^ce. Wspolistnienie sprzecznych tendencji, ich opozycjonowanie si§, ale i wzajemne nap^dzanie sprawia, iž tradycyjna dwuwartosciowa logika arystote-lesowska (dwa sprzeczne s^dy nie mog^ bye jednoczesnie prawdziwe) nie wystar-cza, otwiera si§ miejsce na logik^ rozmyt^ (por. coincidentia oppositorum Mikolaja z Kuzy). W spolecznej praktyce przeplata si§ struktura sieciowa oraz hierarchiczna. Prowadzi to do wzrostu zložonosci (emergencja) procesow komunikacyjnych. Jak pogodzic jednosc i rožnorodnosc?
4.2 Tok moich wywodow zmierza do orzeczenia, iž JL jako kategoria ontyczna wiedzie dzis žywot raczej rachityczny lub wr^cz obumarl. Co kryje si§ wi^c za terminami J^zyk literacki / ogolny, numepamypHuu msmk, spisovny jazyk, standartni jezik itp. Czy tylko historyczne juž epistemiczne poj^cie teoretyczno-opisowe? S^dz^, že za tymi terminami stoi takže poj^cie normatywne. Wlasciwie w epistemicznej katego-rii JL opisowosc i normatywnosc wspolistnialy od dawna. St^d wi^zanie z JL takich poj^c jak norma, poprawnosc, kryteria poprawnosci. Wspolczesnie wraz z uwi^dem opisowosci normatywnosc wysuwa si§ na pierwszy plan lub zajmuje cal^ przestrzen epistemiczno-poj^ciow^ JL. Dzisiejsza nieskutecznosc tradycyjnego duchem wycho-wania j^zykowego (kultura j^zyka) wi^že si§ z tym, iž kieruje si§ ono nieadekwatn^ wiedz^ teoretyczno-opisow^. Czy JL - jako kategoria ontyczna i epistemiczne poj^cie teoretyczno-opisowe - može »zmartwychwstac«?
Literatura
Jan ÄDAMowsKi (red.), 2005, Przestrzen w J^zyku i kulturze. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Benedict Anderson, 1993: Wspolnoty wyobratone: Rozwatania o zrödiach i rozpr-zestrzenianiu si^ nacJonalizmu. Krakow: Znak.
Zygmunt Bäumän, 2006: Piynna nowoczesnosö. Krakow: Wydawnictwo Literackie.
Ulrich Beck, 2004: Spoleczenstwo ryzyka. Warszawa: Scholar.
Fernand Braudel, 1999, Historia i trwanie. Warszawa: Czytelnik.
Jozef Bremer, Adam Chuderski (red.), 2011: PoJ^cia: Jak reprezentuJemy i kategory-zuJemy swiat. Krakow: Universitas.
Dalibor Brozovic, 1970: Standardni Jezik. Zagreb: Matica hrvatska.
Manuel Cästells, 2007, Spoieczenstwo sieci. Warszawa: PWN.
Juraj DoLN^K, 2010: Teöria spisovneho J^zyka so zretel'om na spisovnü slovenčinu. Bratislava: Veda.
Stanislaw Gäjdä, 2010: Prestiž a j^zyk. Nauka 4, 147-62.
Ernest Gellner, 1991: Narody i nacJonalizm. Warszawa: PWN.
Anthony Giddens, 2007: Nowoczesnosö a tožsamošč. Warszawa: PWN.
Bohuslav Havränek, Miloš Weingart (red.), 1932: Spisovnä čeština a jazykovä kultura. Praha: Melantrich.
Eric HoBSBAWM, 2010: Narody i nacjonalizm po 1780 roku: Program, mit, rzeczywi-stošč. Warszawa: Difin.
Alois Jedlicka, 1978: Spisovnyjazyk v současne komunikaci. Praha: Univerzita Karlova.
Zenon Klemensiewicz, 1961-1972: Historia jfzyka polskiego 1-3. Warszawa: PWN.
Reinhart Kosseleck, 2009: Dzieje pojfč. Warszawa: Oficyna Naukowa.
--, 2012: Warstwy czasu. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Ewa Malinowska i in. (red.), 2013: Style wspölczesnej polszczyzny. Krakow: Uni-versitas.
Walter J. Ong, 1992: Oralnošč i pišmiennošč: Slowo poddane technologii. Lublin: KUL.
Renata Przybylska, 2002: Polisemia przyimköw polskich w šwietle semantyki ko-gnitywnej. Krakow: Universitas .
Ernest Renan, 2005: Co to jest narod? Respublica Nowa 1. 135-44.
Ewa Rewers, 1996: J^zyk i przestrzeh w poststrukturalnej filozofii kultury. Poznan: Wydawnictwo UAM.
Anthony D. smith, 2009: Kulturowepodstawy narodöw. Krakow: Wydawnictwo UJ.
Jan Sowa, 2011: Fantomowe cialo kröla: Peryferyjne zmagania z nowoczesnq formq. Krakow: Universitas.
Zdenek Stary, 1995: Ve jmenu funkce a intervence. Praha: Univerzita Karlova.
Immanuel Wallerstein, 2004: Koniec šwiata, jaki znamy. Warszawa: Scholar.
Summary
The term 'literary language' is an ontic category and a theoretical-descriptive epis-temological notion with a complex compositional and temporal semantic structure (micro-theory). The modern transition from modernity (16t^-20*^ cc.) into postmoder-nity, which is characterized by technological/media revolution (Internet), coincides with changes in linguistic reality and its perception. We are witnessing a transition from the hierarchical system of language registers, with literary language in the dominant position, towards a dynamic discourse space (network) with discourses of new media in the center.
It seems that literary language as an ontic category is "dying", and as an episte-mological (theoretical-descriptive) one it is becoming archaic. However, it remains relevant as a normative concept, but it is not well suited for practical use in language education (language culture).
POVZETEK
Termin knjižni jezik je ontična kategorija in teoretičnoopisni epistemološki pojem s sestavljeno kompozicijsko in časovno pomensko strukturo (mikroteorija). Sodoben prehod od modernosti (16.-20. stoletje) v postmodernost, za katerega je značilna tudi tehnološka/medijska revolucija (internet), sovpada s spremembami jezikovne resničnosti in pogleda nanjo. Priča smo prehodu hierarhičnega sistema jezikovne zvrstnosti s knjižnim jezikom v dominantni vlogi v smer dinamičnega diskurzivnega prostora (mreže) z novomedijskimi diskurzi v središču.
Zdi se, da knjižni jezik kot ontična kategorija »umira«, kot epistemološka (teo-retičnoopisna) pa postaja arhaizem. Zato pa ostaja aktualen kot normativni pojem, vendar ne služi dobro praktični jezikovnovzgojni dejavnosti (jezikovni kulturi).