173Jezikoslovni zapiski 23  2017  1 Paweł JanCzulewiCz akcentuacja tematów na *-ęt- w kOntekście pOlskich danych GwaROwych i histoRyCznyCh Cobiss: 1.01 Naglaševanje praslovanskih *-ęt-osnov v luči poljskih zgodovinskih in narečnih podatkov Prispevek opisuje razporeditev samoglasniške kvalitete nemotiviranih *-ęt-osnov v polj- skih narečjih. Rezultati analize so predstavljeni primerjalno z refleksi praslovanskih ak- centskih paradigem v drugih slovanskih jezikih, še posebej v drugih zahodnih slovanskih jezikih, kjer so skladnosti še posebno trdne. Ključne besede: akcentologija, dialektologija, praslovanske soglasniške osnove, zahodni slovanski jeziki The Accentuation of Proto-Slavic *-ęt Stems in Light of Polish Historical and Dialect Data This article describes the distribution of vowel quality in unmotivated *-ęt stems in Polish dialects. The results of the analysis are compared to the reflexes of the Proto-Slavic accen- tual paradigms in other Slavic languages, in particular the other West Slavic languages, where the correspondences are remarkably consistent. Keywords: accentology, dialectology, Proto-Slavic consonant stems, West Slavic lan- guages Celem artykułu jest konfrontacja danych (głównie dialektalnych) języków za- chodniosłowiańskich z rekonstrukcjami paradygmatów akcentowych tematów na *-ęt-, znanymi z opublikowanych dotychczas prac akcentologicznych. Pod- stawą dla rewizji rekonstrukcji pierwotnego miejsca i charakteru akcentu dla poszczególnych wyrazów w omawianej klasie są przede wszystkim dane dia- lektalne z polskiego obszaru językowego1 ekscerpowane z kartotek Słownika gwar polskich (kartSGP), Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego2 (kartOLA), Małego atlasu gwar polskich (kartMAGP), Atlasu językowego Śląska (kartAJŚ), Atlasu językowego polskiego Podkarpacia (kartAJPP) oraz sygnalizowane we wcześniejszej literaturze zjawiska, które – jak się wydaje – nie znalazły należy- tego odbicia w późniejszych rekonstrukcjach. 1 Odwoływanie się do materiału polskiego w badaniach akcentologicznych nie należy do standar- dowych procedur. 2 Kartoteki w formacie cyfrowym są dostępne w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie. 0 174 Paweł Janczulewicz  AkcentuAcjA temAtów nA *-ęt- w kontekście polskich dAnych ... WpRoWadzenie Większość badaczy akcentu prasłowiańskiego przyjmuje istnienie trzech para- dygmatów akcentowych (dalej: p.a.) w tematach na *-ęt-: barytonicznego (a), ok- sytonicznego (b) oraz ruchomego (c).3 Poważniejszy problem badawczy stanowi rekonstrukcja krzywej akcentowej w paradygmacie ruchomym, gdzie rekonstruuje się ruchomość lateralną (alternacja między sylabą inicjalną a końcową) – Nsg. *pȏr- sę, Gsg. *pȏrsęte, Npl. *porsęt (Stang 1957: 94; Dybo 1981: 142) lub alternację między pierwszą i kolejną sylabą – Nsg. *pors, Gsg. *porste, Asg. *pȏrsę, Npl. *porsta (Sklârenko 1998: 133). Niemniej trudności przysparza przyporządkowanie poszczególnych wyrazów do określonych p.a. (najwięcej wątpliwości budzi wybór między paradygmatem b lub c), a także ustalenie związku między akcentuacją dery- watu i podstawy. O ostatnim zagadnieniu najszerzej traktuje klasyczna praca V. A. Dybo (1981: 141–143), gdzie autor, na podstawie danych z języków południowo- słowiańskich i przekazy z akcentowanych zabytków staroruskich, próbuje udowod- nić całkowitą zgodność między p.a. derywatu a akcentuacją podstawy. Takie ujęcie ogranicza zasób wyrazów z długim wokalizmem rdzennym w typie oksytonicznym tylko do *byč,4 co znacząco komplikuje objaśnienie poświadczonej w językach za- chodniosłowiańskich długości samogłoski rdzennej kontynuantów psł. *dětę, *gǫsę, *zvěrę i in. Brak oksytonów długowokalicznych w koncepcji V. A. Dybo utrudnia sformułowanie hipotezy o ewentualnym zmieszaniu się paradygmatów; mobilia z długim wokalizmem rdzennym musiałyby naśladować akcentuację oksytonów krót- kowokalicznych, co nie wydaje się prawdopodobnym scenariuszem. W takim ujęciu jedyną alternatywą wydaje się hipoteza o kształtowaniu się akcentu kategorialnego, której uzasadnienie napotyka poważne przeszkody (zob. niżej). Można podejrzewać, że najlepszym (najbezpieczniejszym) materiałem do ba- dań nad kategorią będą – z jednej strony – kontynuanty psł. *žerbę, *porsę, jako wyrazów pozbawionych motywacji na gruncie słowiańskim,5 z drugiej – derywaty o znaczeniu syngulatywnym od kolektiwów: *dětę, *zvěrę. Wyrazy te charaktery- zują się szerokim zasięgiem w obrębie areału słowiańskiego i zostały ukształtowa- ne w epoce przedhistorycznej, co eliminuje podejrzenia o potencjalnym odnowie- niu formy w ramach produktywnego modelu derywacyjnego. Naturalnie trzeba się liczyć z możliwością ujednolicenia barwy/iloczasu/tonu w obrębie rodziny wyrazowej i ewentualnym formowaniem się akcentuacji kategorialnej na gruncie poszczególnych dialektów. 3 Po szczegóły odsyłam do pracy V. H. Sklarenki (1998: 131–134). Brak wiarygodnych hipo- tez odnośnie formowania się tematów na *-ęt- nie daje możliwości porównania zewnętrzne- go (przegląd dotychczasowych koncepcji ze wskazaniem literatury, np. Arumaa 1985: 33–36; Olander 2015: 86–87). 4 Pomimo lemmatyzowania wyrazu w słownikach zestawiających leksykę słowiańską (SP I: 473; ÈSSÂ 3: 146), jego prasłowiańska metryka nie jest bezsporna. 5 Wyłączam z rozważań psł. *(j)gnę, *(j)gnęte jak i inne wyrazy ze starym akutem rdzennym. Rekonstrukcja krzywej akcentowej i składu p.a. a nie wzbudza kontrowersji. 1 175Jezikoslovni zapiski 23  2017  1 dystRybucja ilOczasu/baRwy samOGłOski Rdzennej w językach zachOdniOsłOwiańskich Materiał czeski i słowacki W czeskim i słowackim języku literackim część wyrazów kontinuujących tematy na *-ęt- charakteryzuje się długim wokalizmem, np. cz. dítě, hříbě, zvíře wobec jehně, kuře,6 prase; sła. dieťa, žriebä, zviera wobec jahňa, kura, prasa. Materiały gwarowe w przeważającej większości jednoznacznie potwierdzają taką dystrybu- cję (dla kontynuantów *žerbę, *(j)agnę, *porsę, *kurę zob. OLA-ls II: 80, 84, 88, 91; *zvěrę – OLA-ls I: 132; *dětę – SSN I: 312). Długość wokalizmu najlepiej interpretować w nawiązaniu do paradygmatu oksytonicznego: utrzymanie długości przed oksytonezą w formie dwusylabowej (*že͞rb), skrót w trójsylabowej przed wewnętrznym starym akutem (*žerbte – paralela w typie *malna) i późniejsze uogólnienie długości nom.-acc. sg. na pozostałe formy paradygmatu (Nonnenmacher-Pribić 1961: 153). Odbiciem pierwotnej dystrybucji może być alternacja d’ífče, d’efčete pojawiająca się w gwarach hanackich, którą – ze względu na geografię – trudno interpretować jako odwzorowanie alternacji, mogącej powstać w oparciu o skrót starego akutu w formach dłuższych niż dwusylabowe w p.a. a7 (Babik 2012: 464p). Relikty pier- wotnych stosunków iloczasowych prawdopodobnie zachowują gwary północ- no-wschodnio-czeskie, zwłaszcza w najbardziej na północ wysuniętej części, skąd pochodzą przekazy z alternacją iloczasową między odmianą sg. i pl.: říbě, říběte : řebata, řebat (Hujer 1926: 123). W tym samym źródle wzmiankowana jest jeszcze alternacja kúře,8 kúřete : kuřata, jednak wygląda ona na ukształ- towaną wtórnie pod wpływem starych oksytonów (na tym obszarze oczekiwa- ną postacią w derywacie od akutowego psł. *kűra byłoby *kouře : *kuřata), a nawet krótkowokaliczne kůťe : kuťata.9 Przypomina to wtórne wprowadzenie długiego wokalizmu w tej kategorii spotykane w sła. rýbä, žiabä, medvieďa (Nonnenmacher-Pribić 1961: 153) i barwy w słowiń. rïb́ą, žωb́ą (zob. niżej), chociaż należy pamiętać, że kúře i kůťe są na gruncie czeskim niemotywowane (podstawy derywacyjne wyparte przez slepice i kočka). 6 W derywacie od podstawy barytonicznej oczekiwaną postacią byłoby *kouře. Wariant z długą samogłoską poświadczony jest w staroczeskim, krótkość w nom.-acc. sg. wynika prawdopo- dobnie z uogólnienia wokalizmu przypadków zależnych. Krótkość jehně niektórzy objaśniają zamkniętą sylabą inicjalną (Verweij 1994: 554). 7 Mimo wszystko niepokoi jednolity kierunek uogólnienia wokalizmu. Można by się spodziewać, że część gwar uogólni wokalizm skrócony. 8 Zasięg takiej postaci nom. sg. zmapowany i opatrzony komentarzem został w ČJA (5: 288– 289). 9 Trudniejsze w interpretacji jest poświadczone na bardzo dużym obszarze czeskim i morawskim kůzle, objaśniane przez autorów ČJA jako rezultat wzdłużenia zastępczego (ČJA 5: 54, 57). 2.1 2 176 Paweł Janczulewicz  AkcentuAcjA temAtów nA *-ęt- w kontekście polskich dAnych ... Materiał polski, kaszubski i słowiński Analogiczne alternacje iloczasowe F. Lorentz podawał z dialektów słowińskich: zdřėb́ą : zdřeb́ica, dřėv́ą : dřev́ica10 (Lorentz GP I: 426); pierwsza z tych alterna- cji notowana była jeszcze na północnych Kaszubach przez eksploratorów Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (Topolińska 1964: 39). Pomi- mo licznych uogólnień wokalizmu (najczęściej w odwołaniu do form nom.-acc. sg.), należałoby założyć, że alternacje w tej kategorii ukształtowały się w p.a. b, ponieważ stary akut i cyrkumfleks skraca się niezależnie od pozycji (Babik 2012: 464). Poniżej postaram się przedstawić możliwie najpełniejszy zasięg i charakter alternacji11 w omawianej kategorii w dialektach polskich i kaszubskich, oraz – w miarę możliwości – w epoce historycznej. Należy jednak pamiętać o wypiera- niu sufiksu -ę przez -ak na rozległym obszarze oraz nieprzystosowaniu kwestio- nariuszy do badań nad kategorią – większość z nich nie zawiera pytań o przy- padki zależne. Najkorzystniej pod tym względem wypada kwestionariusz OLA, gdzie uwzględniono odmianę kontynuantów psł. *žerbę, *porsę, *dětę, chociaż dla *porsę uwzględniono jedynie nom. sg. i nom. pl. Okoliczności te znacząco rzutują na ilość poświadczonych form rzeczowników, które są istotne dla badań akcentologicznych. Psł. *dětę: ʒ́ećąe || ʒ́yićąe : nom. pl. ʒ́ećąeta, gen. pl. ʒ́ećųot, instr. pl. ʒ́ećąetmy – Ba- bice, pow. Garwolin (kartSGP); ʒ́ẹće : gen. sg. ʒ́ećenća, dat. sg. ʒ́ećenću – Golczowice, pow. Olkusz (kartOLA, pkt 300); ʒ́iće : gen. sg. ʒ́ećińća, dat. sg. ʒ́ećińću, nom. pl. ʒ́ećinta, gen. pl. ʒ́ećont, dat. pl. ʒ́ećintom, instr. pl. ʒ́ećintaḿi – Kocierzowy, pow. Radomsko (kartOLA, pkt 292); ʒ́iće : gen. sg. ʒ́ećińća, dat. sg. ʒ́ećińću – Kramsk, pow. Konin (kartOLA, pkt 270); ʒ́iće : gen. sg. ʒ́ećińća, dat. sg. ʒ́ećińću, dat. pl. ʒ́ećintom – Pątnów, pow. Wieluń (kartOLA, pkt 280); ʒ́iće || ʒ́eće : gen. sg. ʒ́ećeća, dat. sg. ʒ́ećeću – Ruski 10 Zwraca również uwagę różnica wokalizmu między nom. sg. ʒėcą (gen. sg. ʒėca [!]) a opartą na innym temacie formą pluralis ʒecə (Lorentz GP III: 913). 11 W poniższym zestawieniu nie uwzględniam quasi-alternacji uchwyconych w materiałach OLA we wschodniej Polsce, ukazujących się w postaci samogłoski jasnej w nom.-acc. sg. i zwężonej w pozostałych formach np.: źv́ˈežẹ : gen. sg. źv́ẹžˈeńća; ćˈeli ‘cielę’, gen. pl. ćˈelunt : gen. sg. ćilˈeńća, dat. sg. ćilˈeńću, nom.-acc. pl. ćilˈenta, dat. pl. ćilˈentam, instr. pl. ćilẹntˈaḿi, loc. pl. ćilˈentax; ʒ́ˈići, ale gen. pl. ʒ́ˈećunt : gen. sg. ʒ́ićˈeńća, dat. sg. ʒ́ićˈeńću, nom.-acc. sg. ʒ́ićˈenta, dat. pl. ʒ́ićˈentam, instr. pl. ʒ́ićintˈaḿi – Wiszniów, pow. Hrubieszów (kart. OLA, pkt 324). Taka realizacja uwarunkowana jest podwyższeniem artykulacji samogłosek średnich w sylabach nieakcentowanych i nie stanowi właściwej alternacji morfonologicznej. Przykład nom. sg. ʒ́ˈići : gen. pl. ʒ́ˈećunt ewentualnie mógłby wskazywać na utrzymywanie się alternacji, której obraz zaciemnia fonetyka gwary, jednak ze względu na wtórność formy pl. ʒ́ićˈenta i duże wątpliwości co do utrzymania różnicy między staropolskim é i e bezpieczniej będzie wyłączyć punkt spod obserwacji (wg. OF II: 121 gwara miałaby rozróżniać kontynuanty é i e, co nie zgadza się z zasięgiem mapowanym przez K. Dejnę (1973: mapa 34), por. też žeka, mlekọ; brak śladów wzdłużenia zastępczego w: śńek, źeš, gen. pl. ḍžef). 2.2 177Jezikoslovni zapiski 23  2017  1 Bród, pow. Przysucha (kartOLA, pkt 293); stosunek form ze zwężeniem do form z samogłoską jasną w słowniku Mączyńskiego: dziecię (19) : dziécię (15), w przypadkach zależnych: dziecięcia (8) : dziécięciem (1) (Gonschior 1973: 206).12 Psł. *zvěrę: zvíy̯že || zv́iže : nom. pl. zv́ie̯žynta – Dąbrówka Wielkopolska, pow. Między- rzecz (kartOLA, pkt 254); zvíẹ̯že : gen. sg. zvíe̯žąńća – Podróżna, pow. Złotów (kartOLA, pkt 249); zv́yže : gen. sg. zv́ežyńća – Hyżne, pow. Rzeszów (kart- SGP); stosunek form z kontynuantem długiej do form z samogłoską jasną w słowniku Mączyńskiego: zwierzę (31) : zwiérzę (14), w przypadkach zależ- nych: zwierzęcia (47) : zwiérzęcia (8) (Gonschior 1973: 206). Psł. *žerbę: źryb́́ąe || žyb́ąe || žeb́ąe : gen. sg. žyb́ąeća || žeb́ąeća, nom. pl. žeb́ęata, gen. pl. že- b́ųot – Stoczek Łukowski (kartSGP); źrẹb́e : gen. sg. źreb́eńća, dat. sg. źreb́eńću, nom.-acc. pl. źreb́enta, gen. pl. źreb́ont, dat. pl. źreb́entom, instr. pl. źreb́enta- my – Trzebieszów, pow. Łuków (kartOLA, pkt 305); źrẹb́e : gen. sg. źreb́eńća, dat. sg. źreb́eńćoju – Rozbity Kamień, pow. Sokołów Podlaski (kartOLA, pkt 297); hžyb́a : dat. sg. hžeb́aću, nom. pl. hžeb́ata, gen. pl. hžyb́at, dat. pl. hžyb́atum acc. pl. hžyb́ata, instr. pl. z hžyb́ataḿi – Krzanowice, pow. Racibórz (kartOLA, pkt 29913); źryb́e : gen. sg. źryb́eńća, nom. pl. źreb́enta – Niebieszczany, pow. Sanok (kartMAGP); źryb́ȯ : gen. sg. źreb́ȯća, nom. pl. źreb́ȯta – Kasinka Mała, pow. Limanowa (kartMAGP); źryb́e : gen. sg. źryb́ę́ńća, nom. pl. źrebięta – Ja- niszów, pow. Kraśnik (kartMAGP); zgžėbi̯ą : nom. pl. zgžebi̯anta – Żukowo, pow. Kartuzy (kartMAGP); stosunek form ze zwężeniem do form z samogłoską jasną w słowniku Mączyńskiego: zrzebię (4) : zrzébię (1), w przypadkach zależ- nych: zrzebięcia (3) : zrzébięcia (0) (Gonschior 1973: 206). Psł. *gǫsę:14 gůįśą : nom. pl. gąsięta – Olszowa, pow. Strzelce Opolskie (kartAJŚ, pkt 27); gśe || gų̊śe : nom. pl. gy̨śynta || gų̊śynta – Komorní Lhotka, okres Mistek, Czechy (kartAJŚ, pkt 53); gų̊śąe || guśąe : nom. pl. guśąeta || gąeśąeta – Goń- czyce, pow. Garwolin (kartSGP); gǫśe : nom. pl. gęśenta – Przysieki pow. Jasło (kartAJPP, pkt 29); gǫśyn || gęśyn : gen. sg. geśėńća – Istebna, pow. Cieszyn (kartAJŚ, pkt. 55); gąśę : nom. pl. gęśęta – Dąbrówka Wielkopolska, pow. Międzyrzecz (Topolińska 1964: 39). 12 Według danych umieszczonych w SPXVI stosunek form ze zwężeniem wynosi 74 (-é-) : 71 (-e-), podany został jednak bez uwzględnienia poszczególnych form przypadkowych. W dem. dzieciątko ten stosunek wynosi już zaledwie 7 (-é-) : 57 (-e-) (SPXVI 6: 335–339). 13 Jest to punkt o czeskim podłożu dialektalnym (zob. OF I: 113–117). 14 Ten materiał należy potraktować z pewną rezerwą; wobec częstych dubletów różnice w wokalizmie mogą być wynikiem nawiązań do wokalizmu podstawy. Nosówka tylna w gąsięciu jednak przeważa w materiale, por. też postaci czeskie i słowackie (OLA-ls II: 92–93). 178 Paweł Janczulewicz  AkcentuAcjA temAtów nA *-ęt- w kontekście polskich dAnych ... 2.3 3 Zgromadzony materiał wydaje się potwierdzać utrzymywanie się alternacji wokalicznych między nom.-acc. sg. a pozostałymi przypadkami w dialektach polskich. Alternacje te nie tworzą areałów; ich nierównomierne rozmieszczenie wskazuje raczej na archaizmy niż niezależne innowacje. Wyrazy, w których je odnajdujemy, mają bardzo dobrze poświadczoną długość w rdzeniu w pozosta- łych językach zachodniosłowiańskich, podczas gdy tematy na *-ęt-, dla których rekonstruuje się p.a. a w polskim ukazują się z jasną samogłoską rdzenną i krótką w słowackim (zob. np. kontynuanty psł. *(j)gnę w OLA-ls II: 84–85). Przeprowadzona kwerenda nie ujawniła alternacji kontynuant długiej : konty- nuant krótkiej ani kontynuantu samogłoski długiej w całym paradygmacie odmiany wyrazu prosię. W literaturze wskazuje się zaledwie na kilka przykładów długości w nom. sg.: słowiń. pωrsą, prȯsą obok parsą, prosą (Lorentz GP II: 747); prósę – Główczyce, pow. Słupsk; próśę – Konopiska, pow. Częstochowa (Topolińska 1964: 40). Formy słowińskie i kaszubskie powinny być traktowane z dużą ostrożnością – długość w nom. sg. odnajdujemy również w derywatach od wyrazów należących pierwotnie do paradygmatu barytonicznego, por. słowiń.: ku̯řą : ku̯ura; rïb́ą : rəba; žωb́ą : žaba (Lorentz GP II: 747), gdzie samogłoskę zwężoną w derywacie przekonu- jąco objaśnia się jako dodatkową cechę kategorii, wprowadzoną na drodze morfolo- gicznej (Topolińska 1964: 39). Postać próśę notowana w Konopiskach nie ma opar- cia w materiałach z tego samego punktu zebranych dla OLA (zob. OLA-ls II: 88, pkt 291) ani w materiale szesnastowiecznym, gdzie nie poświadczono ani jednej formy ze zwężeniem (SPXVI 30: 405). Podobnie sytuacja przedstawia się w areale czesko- -słowackim, gdzie nie odnotowuje się postaci z długim wokalizmem (OLA-ls II: 88). Materiał górnołużycki Obserwacja dawnych stosunków prozodycznych w języku górnołużyckim moż- liwa jest na tzw. grupach przestawkowych, gdzie ó i ě pojawia się pod starym i nowym akutem oraz jako refleks długości przedakcentowej. Analiza materiałowa wymaga wyłączenia pozycji, gdzie ó i ě znajduje się w sylabie zamkniętej po zani- ku jeru, a także pozycji, w której o uwikłane jest w prawostronny kontekst labialny lub welarny (ó w tej pozycji nie występuje). Wspomniane restrykcje umożliwiają rozpatrzenie kontynuantów psł. *porsę oraz *žerbę, co w swoim czasie uczynił V. A. Dybo, pokazując, że głuż. žřěbjo na- leży wyprowadzać z oksytonicznego *žerbę̍, natomiast prosjo (< *pȏrsę) musiało pierwotnie należeć do paradygmatu ruchomego (Dybo 1963: 68, 71). Dystrybucja ta całkowicie odpowiada stanowi obserwowanemu w pozostałych językach za- chodniosłowiańskich. kORespOndencje między p.a. b i c w tematach na *-ęt- Materiał zachodniosłowiański wykazuje spójność pod względem odzwierciedle- nia akcentuacji dziedziczonych tematów na *-ęt-. Z dużym prawdopodobieństwem 179Jezikoslovni zapiski 23  2017  1 można podejrzewać, że w dialektach, które legły u podstaw języków zachodnio- słowiańskich, odzwierciedlone są trzy paradygmaty akcentowe dla danej kategorii: *(j)gnę (a); *dět, *zvěr, *žerb (b); *pȏrsę (c).15 Długowokaliczne wyrazy motywowane od podstaw ruchomych16 włączane są do typu kontynuującego dawne oksytona, por. ogpol. gąsię (z wariantem gęsię), cz. house, sła. húsa (zob. OLA-ls II: 92–93) ← *gsь; pol. książę (w SPXVI 11: 371 nie wspomina się o ewentualnych zapisach, które mogłyby wskazywać na no- sówkę przednią), cz. kníže ← *knęʒь; kasz. i wlkp. dřévę (Topolińska 1964: 39), sła. drievä ← *dȇrvo i in. Na uwagę zasługuje różnica między cz. káče, sła. káča (tak też w dialektach, zob. OLA-ls II: 94–95) a pol. dial. kaczę i kåczę, które poza Kaszubami i Śląskiem pojawia się z samogłoską jasną17 (Topolińska 1964: 39), jednak rekonstrukcja podstawy derywacyjnej napotyka już poważne trudności na poziomie segmentalnym (*kačьka ← *kača – jak mógłoby świadczyć słowiń. kača i dłuż. kaca – SEK III: 1118). Krótkość wokalizmu rdzennego w gwarach słowackich i samogłoska jasna w polskich sugerują, że należałoby unikać podej- rzeń o związek z p.a. b lub c; zwężenie w derywacie na *-ęt- w kaszubskim mogło powstać na drodze morfologicznej, gwary śląskie natomiast nawiązują arealnie do postaci czeskich i słowackich. Największą zgodność między dialektami zachodnio- a południowosłowiański- mi19 w obrębie wyrazów, dla których jako wyjściowy można przyjąć p.a. c, wykazują kontynuanty psł. *pȏrsę. Badacze, którzy rekonstruują dwa wyjściowe paradygma- ty, przeciwstawiając akcent barytoniczy oksytonezie kolumnalnej nie odwołują się do krótkości w zachodniosłowiańskim, objaśniając alternacje typu prȃse, gen. sg. prȁseta analogią do tematów na *-men-: vrȇme, gen. sg. vrȅmena20 (Stankiewicz 1986: 405). Tymczasem w dialektach czakawskich, sztokawskich i kajkawskich for- my kontynuujące psł. *pȏrsę jednoznacznie wskazują na wyjściową ruchomość, w tych ostatnich niekiedy przeciwstawiają się refleksom *žerbę, wskazującym na ok- sytonezę (gwary sztokawskie i czakawskie wskazują raczej na ruchomość): pr:sạ : ži̯:bạ (27 – Domagović), prà:se : žre:ˈbe, ždrie:ˈbạ (28 – Domaslovec), prà:se : 15 Typ a i c w zasadzie nie jest rozróżniany (jednym z niewielu wiarygodnych przykładów, mogą- cym odzwierciedlać p.a. a jest stcz. kúře); paradygmat ruchomy rekonstruuje się ze względu na nieakutowy charakter pierwiastka, por. lit. pašas, i – przede wszystkim – s. i ch. prȃse, gen. sg. prȁseta, z regularnym skrótem cyrkumfleksu w formie trójsylabowej. Głuż. prosjo niestety nie ma wewnątrzłużyckiego porównania. 16 Mało jest w tej kategorii derywatów od oksytonów długowokalicznych: stcz. býčě 〈beycze〉, sła. býča ← *býkъ. 17 Wg kartoteki SGP formy ze zwężeniem pojawiają się również w kilku wsiach w powiecie gar- wolińskim: kocąe (Brzeście, Pogorzel, Domaszew). 18 W haśle powołano się również na cz. káča, ale istnienia tej postaci nie udało się potwierdzić (tylko jako nomen proprium Káča od imienia Kateřina). 19 Celowo nie rozważam nawiązań wschodniosłowiańskich ze względu na (zbyt) silną tendencję do generalizacji akcentu kategorialnego. 20 O trudnościach z ustaleniem wyjściowej akcentuacji *vermę zob. Pronk 2009: 105. 180 Paweł Janczulewicz  AkcentuAcjA temAtów nA *-ęt- w kontekście polskich dAnych ... 4 ždr:bạ (30 – Cubinec)21 (OLA-ls II: 80, 88).22 Trudniejsze w interpretacji są do- brze znane postacie słoweńskie: dẹ́te, gen. sg. detta; téle, telę́ta (Pleteršnik); ale: pras, prasta i prasè, prasta; žrẹb, žrẹbta : žrẹbè, žrẹbta (Stang 1957: 93, cyt. za Valjavcem), gdzie dwa ostatnie wyrazy wskazują na wyjściową ruchomość (z późniejszymi przekształceniami). Wnioski Dane języków zachodniosłowiańskich wydają się potwierdzać słuszność rekon- strukcji trzech paradygmatów akcentowych w ujęciu Chr. Stanga, zakładającą w typie ruchomym alternację między pierwszą a ostatnią sylabą. Pomimo braku prze- kazów pozwalających empirycznie potwierdzić, że akcent spoczywał w formach pluralis na ostatniej sylabie, to ta koncepcja najlepiej tłumaczy krótkość sylaby rdzennej w formach kontynuujących psł. *pȏrsę w językach zachodniosłowiań- skich, alternację znaną z serbskiego i chorwackiego prȃse, prȁseta, częściowo tak- że słe. pras. Niezbyt jasno przedstawia się ewentualny skład tego paradygmatu; wśród wyrazów niemotywowanych mogłoby tu jeszcze wchodzić *žȇrbę, jednak założenie włączenia go w zachodniosłowiańskim do paradygmatu oksytonicznego jest trudne do uzasadnienia.23 Postulowanie wyodrębnienia się akcentuacji kate- gorialnej lub zmieszania się paradygmatów nie objaśnia, dlaczego *pȏrsę miałoby zostać wyłączone z uogólniania akcentu. Z kolei przyjęcie koncepcji V. A. Dybo o całkowitej zgodności między p.a. derywatu a podstawy jest trudne z powodów przedstawionych powyżej, więc nie można wykluczyć, że obserwowana w nie- których dialektach południowosłowiańskich zgodność p.a. derywatu i podstawy została wprowadzona wtórnie. Zaskakująca jest dobrze udokumentowana konsekwencja włączania do typu oksytonicznego derywatów od tematów na *-i-, w którym oksytoneza jest po- świadczona tylko szczątkowo (zob. Sklârenko 1998: 123, 126). Na południu Sło- wiańszczyzny ślady lub przynależność do p.a. b wykazują: *dět ← *dtь (ch. dijéte, djèteta; słe. dte, detta); *zvěr ← *zvrь (ch. zvijére, zvjèreta, ale w j. lit. zvijȇre, zvjȅreta); *gǫs ← *gsь (por. wyżej materiał kajkawski). Oczywiście całość wymaga dalszych badań, uwzględnienia wyrazów krótkowokalicznych i 21 Gwary te mogą w większym stopniu nawiązywać akcentuacją tematów na *-ęt- do języków zachodniosłowiańskich, por: g:se (27), gu:ˈse (28), gũ:se (30) i staroakutowe ˈjai̯ńe (28), ˈjańe (30), ale niejednoznaczne j:ńe (27) (w tym punkcie też: sl:ma, kr:va, or:ti – FO: 305). 22 Por. też akcentuację w języku J. Križanicia: nom.-acc. sg. prâse : nom.-acc. pl. práseta, ale: vri:mˈe, zvi:rˈe, ždri:bˈe (Boryś 1986: 69, 109). 23 Niewykluczone, że cz. hřebná i sła. žrebná ‘źrebna’ jest śladem po p.a. c. Trudno jednak mieć pewność, że jest to bezpośredni derywat od *žerbę, a nie przekształcenie starszego *sǫžerba(- ja), zob. Boryś 1975: 135–139. Sytuacja w gwarach polskich nie rysuje się jasno; pojawiają się formy źrébna i źrebna, nie tworząc wyraźnych areałów (OLA-ls II: 166), ale możliwe są tu pewne wtórne relacje słowotwórcze. W dialektach Polski północnej należy się liczyć z możli- wością wzdłużenia zastępczego po zaniku jeru. 181Jezikoslovni zapiski 23  2017  1 lepszego rozpoznania sytuacji w dialektach – zwłaszcza słoweńskich i bułgar- skich – niż uczyniono to w niniejszym przyczynku. liteRatuRa Arumaa 1985 = Peeter Arumaa, Urslavische Grammatik III: Formenlehre, Heidelberg: Carl Winter, 1985. Babik 2012 = Zbigniew Babik, Korespondencje akcentowe między słowiańskim i starszymi językami indoeuropejskimi (pierwotne neutra tematyczne): przyczynki do krytyki akcentologii post-Illicz- -Swityczowskiej, Kraków: Lexis, 2012. Boryś 1975 = Wiesław Boryś, Prefiksacja imienna w językach słowiańskich, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1975. Boryś 1986 = Wiesław Boryś, Studia nad dialektem czakawskim Juraja Križanicia. Akcentuacja rze- czowników, Wrocław i in.: Ossolineum, 1986. ČJA 5 = Český jazykový atlas 5, 2., elektronické, opravené a doplněné vydání, Brno: Academia, 2016 〈http://cja.ujc.cas.cz/CJA5/〉 (dostęp: 27.01.2017). Dejna 1973 = Karol Dejna, Dialekty polskie, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973. Dybo 1963 = Владимир А. Дыбо, Об отражении древних количественных и интонационных отношений в верхнелужицком языке, [в:] Сербо-лужицкий лингвистический сборник, отв. ред. Л. Э. Калнынь, Москва, 1963. Dybo 1981 = Владимир А. Дыбо, Славянская акцентология: опыт реконструкции системы акцентных парадигм в праславянском, Москва: Наука, 1981. ÈSSÂ 3 = Этимологический словарь славянских языков: праславянский лексический фонд 3: *bratrьcь – *cьrky, отв. ред. О. Н. Трубачев, Москва: Наука, 1976. FO = Fonološki opisi srpskohrvatskih/hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora obuhvaće- nih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, Sarajevo, 1981. Gonschior 1973 = Hannelore Gonschior, Die geneigten Vokale als Reflexe altpolnischer Längen im Wörterbuch von Jan Mączyński, München: Otto Sagner, 1973. Hujer 1926 = Oldřich Hujer, Drobnosti gramatické (k české kvantitě), [w:] Listy filologické (Praha) 1926, 123. Lorentz GP = Friedrich Lorentz, Gramatyka pomorska I–III, Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1958–1962. Nonnenmacher‑Pribić 1961 = Elisabeth Nonnenmacher-Pribić, Die baltoslavischen Akzent- und Intonationsverhältnisse und ihr quantitativer Reflex im Slovakischen, Wiesbaden: Otto Harras- sowitz, 1961. OF I = Zuzanna Topolińska, Opisy fonologiczne polskich punktów „Ogólnosłowiańskiego atlasu języ- kowego” I: Kaszuby, Wielkopolska, Śląsk, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982. OF II = Anna Basara – Jan Basara, Opisy fonologiczne polskich punktów „Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego” II: Małopolska, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983. OLA-ls I = Общеславянский лингвистический атлас: серия лексико-словообразовательная 1: животный мир, Москва, 1988. OLA-ls II = Общеславянский лингвистический атлас: серия лексико-словообразовательная 2: животноводство, Warszawa, 1994. Olander 2015 = Thomas Olander, Proto-Slavic Inflectional Morphology: A Comparative Hand book, Leiden – Boston: Brill, 2015. Pleteršnik = Maks Pleteršnik, Slovensko-nemški slovar, Ljubljana, 1894–1895. Pronk 2009 = Tijmen Pronk, The accentuation of the Slavic n-stems, [w:] Stressing the past: papers on Baltic and Slavic accentology, ed. by T. Olander – J. H. Larsson, Amsterdam – New York: Rodopi, 2009. SEK III = Wiesław Boryś – Hanna Popowska-Taborska, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny III, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1999. 182 Paweł Janczulewicz  AkcentuAcjA temAtów nA *-ęt- w kontekście polskich dAnych ... Sklârenko 1998 = Віталій Г. Скляренко, Праслов’янська акцентологія, Київ: Українська книга, 1998. SP = Słownik prasłowiański I, pod red. Franciszka Sławskiego, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974. SPXVI = Słownik polszczyzny XVI wieku I–, pod red. M. Mayenowej [od t. XXXV pod red. K. Mrow- cewicza], Wrocław – Warszawa – Kraków, 1966–. SSN I = Slovník slovenských nárečí 1: A–K, red. I. Ripka, Bratislava: Veda, 1994. Stang 1957 = Christian S. Stang, Slavonic accentuation, Oslo: Universitetsforlaget, 1957. Stankiewicz 1986 = Edward Stankiewicz, The Slavic Languages: Unity in Diversity, Berlin – New York – Amsterdam: de Gruyter, 1986. Topolińska 1964 = Zuzanna Topolińska, Stosunki iloczasowe polsko-pomorskie, Wrocław – War- szawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1964 (Prace językoznawcze 39). Verweij 1994 = Arno Verweij, Quantity patterns of substantives in Czech and Slovak, [w:] Dutch Contributions to the Eleventh International Congress of Slavists: Linguistics, Amsterdam: Rodopi, 1994 (Studies in Slavic and General Linguistics 22), 493–567. povzetek Naglaševanje praslovanskih *-ęt-osnov v luči poljskih zgodovinskih in narečnih podatkov Prispevek predstavlja razporeditev samoglasniške kvalitete nemotiviranih *-ęt-osnov v poljskih narečjih. Primerjava nemotiviranih besed kaže, da zahodni slovanski jeziki izka- zujejo tri naglasne paradigme (a, b in c), nekatera poljska narečja pa še vedno ohranjajo alternacije, ki najbrž izvirajo iz naglasne paradigme b. Nobenega dejanskega dokaza ni za razdelitev, ki jo je predlagal V. A. Dybo in po kateri naj bi naglaševanje *-ęt-osnov sovpadalo z naglaševanjem derivacijske osnove. To stališče onemogoča razlago zahodno- slovanske razporeditve naglasnih paradigem in zveze med nekaterimi mobilnimi *-i-os- novami in izpeljanimi *-ęt-osnovami, naglašenimi na zadnjem zlogu.