ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 prejeto: 2000-11-10 UDK 262.14:929 Fonda J. KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) -NINSKI I TROGIRSKI BISKUP Lovorka ČORALIC Hrvatski institut za povijest, HR-10000 Zagreb, Opatička 10 IZVLEČEK Prispevek je posvečen Jeronimu Fondi (1686-1754), rojenemu Pirančanu, duhovniku koprske škofije in pozneje nosilcu najvišjih cerkvenih dolžnosti v dalmatinskih mestih Ninu in Trogirju. Pričujoče delo sloni na uporabi izvirnega gradiva iz Državnega arhiva v Zadru (fond: Arhiv Trogirja) in Nadškofijskega arhiva v Splitu (fond: Trogirski arhiv), kot tudi na današnjem razumevanju historiografije. Glavni del prispevka obravnava obdobje Fondovega škofijskega delovanja, ki se začenja z letom 1733, ko je bil imenovan za ninskega škofa. V Ninu se je posvečal obnovi škofije, ki so jo hudo prizadele beneško-turške vojne v 17. stoletju, urejevanju cerkvenih prihodkov, krepitvi pastoralnega dela v župnijah ninskega zaledja in obnovi cerkvenih poslopij v mestu. Leta 1738 je bil premeščen v Trogir in imenovan za tamkajšnjega škofa. Opravil je tri vizite župnij in cerkva, prosvetljeval prebivalstvo v mestnem zaledju, na svoje stroške kupoval opremo za bogoslužje ter propagiral šolstvo in prosveto. Umrl je 30. 11. 1754 v Trogirju; pokopan je v grobnici svojih predhodnikov v tamkajšnji stolnici pred oltarjem sv. Ivana Trogirskega. Preučevanje njegove življenjske poti, še posebno pa zadnjega dela njegove bogate cerkvene kariere, je dragocen prispevek v preučevanju istrskega in dalmatinsskega prostora v preteklosti. Ključne besede: duhovniki, Jeronim Fonda, biografije, Istra, Dalmacija 343 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka ČORALIČ: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 IL SACERDOTE CAPODISTRIANO GIROLAMO FONDA (1686-1754) -VESCOVO DI NONA E TRAÙ SINTESI Nella relazione è presentato il piranese Girolamo Fonda (1686-1754), sacerdote della Diocesi di Capodistria ed in seguito alto dignitario ecclesiastico nelle città dalmate di Nona e Traù. La ricerca si basa su fonti originali, conservate presso l'Archivio Statale di Zara (fondo: Archivio Traù) e presso quello di Spalato (fondo: Archivio di Traù) nonchè sulla storiografia già nota. La maggior parte della ricerca è dedicata al periodo vescovile di Fonda, che ha inizio con la sua elezione a vescovo di Nona, nel 1733. Qui si adopero per il rinnovo della diocesi, che aveva subito molte distruzioni nel corso delle guerre fra veneziani e ottomani nel XVII secolo, per disciplinare le rendite ecclesiastiche, per rafforzare l'opera pastorale nelle par-rocchie nell'entroterra di Nona e nel rinnovo di molte chiese della città. Nel 1738 fu nominato vescovo di Traù. In quel periodo compi tre visite pastorali alle parrocchie della sua diocesi, opero per l'emancipazione della popolazione morlacca del retroterra, acquisto, a proprie spese, dei paramenti e promosse il sistema scolastico e l'istruzione. Mori a Traù il 30 novembre 1754 e fu seppellito nella cattedrale, nella tomba dei suoi predecessori, davanti all'altare di San Giovanni Orsini (S. Giovanni da Traù). Lo studio della sua opera, soprattutto delle ultime tappe della sua carriera ecclesiastica, rappresenta un contributo importante per un ulteriore approfondi-mento dei legami esistenti in passato fra l'area istriana e quella dalmata. Parole chiave: sacerdoti, Girolamo Fonda, biografie, Istria, Dalmazia U sklopu proučavanja povijesno-kulturnih, posebice crkvenih veza i prožimanja izmedu gradova diljem istočnoga Jadrana, važno mjesto zasigurno pripada istaknutim duhovnim osobama i zaslužnim pojedincima koji su, djelujuči od Istre do Boke, obnašali najviša crkvena dostojanstva. Predmet istraživanja u ovome radu je životni put Jeronima Fonde, crkvenog dostojanstvenika rodom iz istarskoga Pirana, koji je svojom karijerom i djelovanjem bio vezan za nekoliko istaknutih gradskih središta Istre i Dalmacije. Poradi sačuvanosti i dostupnosti arhivskog gradiva težište rada biti če usmjereno na životne etape Jeronima Fonde koje se odnose na njegovo biskupsko djelovanje u dalmatinskim gradovima Ninu i Trogiru. Pretežit dio izvorne grade o Jeronimu Fondi odnosi se na njegovo trogirsko biskupsko djelovanje. Gradivo je danas pohranjeno u Nadbiskupskom arhivu u Splitu 344 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 (NAS) u sklopu fonda Trogirskog arhiva (T).1 Riječ je o gradi (knjige pod brojevima 28, 34, 43 i 46) u kojima su sadržani uobičajeni podaci vezani za crkveni život i unutarnje ustrojstvo Trogirske biskupije, organizaciju i školovanje klera i sl. (Liber ordinatorum, Liber mandatorum). Posebno zanimljiv dio gradiva odnosi se na do-zvole (Licenze) koje je Fonda upučivao redovnicama trogirskih samostana sv. Mihovila, sv. Petra i sv. Nikole, a u sklopu kojih su sadržani, primjerice, brojni do sada nepoznati i neobjavljeni podaci o djelovanju onovremenih umjetnika (primjerice iz klesarskih obitelji Aviani i Macanovič/Raguseo) na barokizaciji trogirskih crkvenih ustanova. No, kako navedena grada nije izravno vezana za djelovanje biskupa Fonde, več se poglavito odnosi na kulturnu i umjetničku povijest grada Trogira sredinom XVIII. stolječa, njezino objavljivanje i raščlamba bit če predmet zasebne istraživačke studije. Osim gradiva pohranjenog u Nadbiskupskom arhivu u Splitu, u ovome je radu uporabljena i grada iz Arhiva Trogira (arhiv stare trogirske opčine), danas pohranjena u Državnom arhivu u Zadru (DAZ). Riječ je o oporukama biskupa Fonde (27. XI. 1754. god.) i njegovog nečaka Franje pok. Apolonija (31. V. 1746. god.). Obje su oporuke napisane u Trogiru i vrijedna su nadopuna ukupnim spoznaj ama o prisutnosti i djelovanju odvjetaka obitelji Fonda na dalmatinskom (trogirskom) području. Podaci o životnom putu i djelovanju biskupa Fonde relativno su slabo zastupljeni u postoječoj literaturi. Sažet i pregledan uvid u Fondin životopis sadržan je u leksikografskoj natuknici (autor Slavko Kovačič), objavljenoj u ediciji Hrvatski biografski leksikon (HBL, 1998, 320-321). Davno nastalo djelo talijanskog crkvenog povjesnika Danijela Farlatija Illyricum sacrum i danas je nezaobilazna literatura za poznavanje djelovanje dalmatinskih biskupa, a podaci o Fondi sadržani su u cjelinama koje se odnose na prošlost Ninske i Trogirske biskupije (Farlati, 1769, 237, 445-447). Od cjelovitih djela, sažet podatak o Fondinom biskupskom djelovanju bilježi i djelo Hierarchia catholica medii et recentioris aevi (Ritzler i Sefrin, 1958, 313, 411). Vrlo kratki podaci o pulskom razdoblju Fondina životopisa bilježe se u pregledu izvješča pulskih biskupa Svetoj Stolici (Grah, 1987, 60), dočim je doba obnašanja časti ninskoga biskupa ukratko spomenuto u nekoliko monografskih djela franjevačkog povjesničara Stanka Bačiča (Bačič, 1989, 32; Bačič, 1995, 82-83; Bačič, 1995a, 264; Bačič, 1998, 37). Na posljetku, osim navedene izvorne grade i Farlatijeve sinteze, najviše podataka o Fondinom djelovanju bilježimo u radovima koji se odnose na povijest grada Trogira i njegove okolice. Ukratko ga spominje Lovre Katič u studiji o vizitacijama Trogirske biskupije u doba biskupa Didaka Manole (Katič, 1958, 275), dočim se Slavko Kovačič osvrče na Fondin rad na unaprije-denju školstva i prosvjete u Trogiru (Kovačič, 1991, 76). Na posljetku, sažeti podaci 0 Fondinom djelovanju u Trogirskoj biskupiji zabilježeni su i u sintezi povijesti 1 Veliku pomoč pri istraživanju gradiva iz navedenog arhiva pružio mi je dr. Slavko Kovačič te mu se ovom prigodom najiskrenije zahvaljujem na strpljenju i ljubaznosti. 345 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 Kaštela Vjeke Omašiča (Omašič, 1986, 271) i pregledu povijesti naselja Kaštel Štafilič autora Janka Pere (Pera, 1997, 182-183). Podaci o najranijoj životnoj dobi Jeronima Fonde relativno su oskudni. Odvjetak je ugledne piranske obitelji, gdje je i roden 26. svibnja 1686. godine. Školovao se u rodnom gradu i na padovanskom sveučilištu, gdje je 1707. godine postigao doktorat obiju prava. Za svečenika Koparske biskupije zareden je 1709. godine. Početak sve-čeničke službe Jeronima Fonde vezan je uz Kopar, gdje je neko vrijeme obnašao dužnost vikara tamošnjeg biskupa. Po odlasku iz matične biskupije Fonda je djelovao u Puli, gdje je imenovan kaptolskim arhidakonom. Prema podacima iz Farlatijeva djela, Fonda je u Pulskoj biskupiji jednom obnašao službu generalnog vikara, dočim se čak tri puta navodi na dužnosti kapitularnog vikara. Rečene je službe, navodi isti autor, Fonda obnašao vrlo uspješno (Farlati, 1768, 445). Poznati su nam tek fragmentarni podaci o pulskoj životnoj etapi Jeronima Fonde. Tako se, primjerice, 1721. godine Fonda spominje u službi kanonika arhidakona i generalnog vikara pulskoga kaptola, a u kontekstu slanja relacije pulskoga biskupa Josipa Bottarija (1695-1729) Svetoj Stolici (Grah, 1987, 60). Zapaženije djelovanje Jeronima Fonde u Dalmaciji započinje 1733. godine, kada je - nakon premještaja njegovog prethodnika Ivana Andrije Balbija (ninski biskup 1728-32) u Pulu - imenovan ninskim biskupom (Farlati, 1769, 237). Djelujuči na području biskupije koja je sve do početka XVIII. stolječa bila učestalo izložena mletačko-turskim ratovima (Kandijski i Morejski rat), razaranjima i stradanjima (raseljavanje) civilnog stanovništva, Fonda se več na samom početku svoje biskupske službe našao pred nimalo jednostavnim problemima. U biskupiji u kojoj su tijekom prošloga stolječa njegovi prethodnici najčešče boravili samo nominalno (stolujuči obično u Zadru), Fonda je gorljivo djelovao na uredenju granica biskupije, obnovi vjerskog života u tamošnjim selima (ustroj župa), sredivanju crkvenih prihoda i posjeda te na obnovi biskupskih zgrada i crkava u samom Ninu. Zadiruči u nimalo jednostavne probleme, koji su nerijetko imali i etničko-vjersku konotaciju, Fonda je nailazio i na brojne protivnike. Prema Farlatiju (koji navodi da je taj podatak izravno saznao od Fonde), prigodom pastirskog pohoda u sela Ninske biskupije, Fondu su (s namjerom da ga ubiju) napali pravoslavni vjernici predvodeni lokalnim parohom. Prema istom izvoru, samo zahvaljujuči sretnim okolnostima, biskup se izvukao bez ozbiljnijih posljedica (Farlati, 1769, 237).2 Sukobe u svezi pripadnosti pojedinih župa u Ninskoj biskupiji Fonda je imao i s ondje otprije prisutnim franjevačkim redovnicima, čije se sjedište nalazilo u glaso-vitom visovačkom samostanu. Godine 1734. u kronici fra Marijana Lekušiča zabilje- 2 Usprkos prethodnom dogadaju, Fonda je tijekom svog biskupovanja u Ninu djelovao na održavanju dobrih odnosa s doseljenim pravoslavnim vjernicima i njihovim klerom. Tako je, primjerice, Simeon Končarevič, pisac "Ljetopisa gradanskih i crkvenih dogadaja", primio 6. XII. 1737. godine iz ruku ninskog biskupa Fonde dekret o imenovanju za benkovačkog paroha (Bačič, 1998, 37). 346 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 žen je dogadaj u sveži sa crkvenom jurisdikcijom nad tamošnjom župom Perušič: "Ove je godine preuzvišeni biskup Jeronim Fonda, ninski biskup, u kanonskoj vizi-taciji, pošto se potajno dogovorio s generalom Dalmacije, župu Perušič silom otrgnuo iz ruku otaca sv. Marije vrlo starog samostana na Visovcu, i pripojio ga ovom samostanu. A prvi kapelan ili župnik o. Josip Banovac državnom je odlukom maknut s kruševacke župe i postavljen u ovoj u Perušiču. Na to je poštovani o. Toma Babič, visovacki gvardijan, zbog toga mnogo potišten, obratio se na samog generala protiv biskupa, ali nije uspio gotovo niš ta, niti je general htio više mijenjati odredbu s obzirom na spomenutu župu, buduči ste, kaže, sinovi jedne provincije i cijela obitelj iz jednog samostana može priječio u drugi" (Bacič, 1995, 82-83). Zupa Perušič pripadala je, naime, od dolaska Osmanlija (1527. god.) do 1734. godine visovackom fTanjevačkom samostanu sv. Marije, kada ju je biskup Fonda, u sporazumu s general nim providurom Dalmacije, tijekom kanonskog pohoda prikljucio franjevackom samostanu u Karinu (Bacič, 1989, 32). Ovime je cinom biskup Fonda nastojao suzbiti prevelik i od ranijeg vremena prisutan utjecaj visovackih fratara na svom podrucju i uspostaviti cvrstu biskupsku vlast na cijelom prostoru oslobodene i obnovljene Ninske biskupije. Godine 1738. godine papa Klement XII. imenovao je Jeronima Fondu trogirskim biskupom, a u recenoj je biskupiji svečano ustoličen 1739. godine. O njegovom dolasku u Trogir zabilježena je kratka napomena u "Knjizi odredbi trogirskih bis kupa" (NAS. T, 28, str. 13): Adi 12 April 1739, giorno di domenica, a'ore 15. Arrivo alla sua residenza l'illustrissimo, e reverendissimo monsignor Girolamo Fonda, traslata dalla sede di Nona, attesa la libera dimisione di questo vescovato dell'il-lustrissimo, e reverendissimo monsignor F. Giuseppe Caccia d'ordine de minori os-servanti; avendo consumato giorni venti nove nel venire da Pirano a Trau. Na osnovi sacuvanih vrela i spoznaja historiografije u mogučnosti smo rekon struirati Fondino višegodišnje djelovanje na mjestu celnika Trogirske biskupije. Prema podacima u Farlatijevom djelu, Fonda je tijekom svog biskupovanja izvršio tri vizitacije župa i crkava na podrucju svoje biskupije. Od njegova cetiri izvješča upučena Svetoj Stolici Farlati prepricava ono iz 1746. godine. Izvješče je dragocjeno saznanje o stanju crkve, stanovništvu, obicajima i opčim prilikama u Trogirskoj biskupiji. Osim uobicajenih podataka o trogirskim crkvama i samostanima, Fonda s posebnim naglaskom upozorava na stanje župa u zaledu (Morlachia), u kojem su glavni problemi manjak svečenstva i opča zapuštenost (duhovna, gospodarska, kulturna) tamošnjeg (morlackog) žiteljstva. Rimsku središnjicu upozorava na izrazite teškoče pri ustroju i organizaciji župa te zbog nedostatka novca (mali prihodi biskupije) moli za dodatnu financijsku potporu (Farlati, 1769, 445-447; Katič, 1958, 275). U svezi s nezadovoljavajučim crkvenim prilikama, zanimljivo je spomenuti i Fondinu okružnicu iz 1744. godine. Okružnica je objavljena u "Liber mandatorum" (NAS. T, 34, 9) i oštrim je rijecima upravljena protiv lokalnog svečenstva koje 347 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 sudjeluje u tamošnjim zabavama u vrijeme karnevala, neobuzdano i raspušteno se priključujuči nemoralnim zabavama lokalnog puka. Prekršiteljima se prijeti suspen zijom i sankcijama svjetovne vlasti, a svečenicima se, nadalje, nareduje da ne smiju niti javno ni privatno voditi okupljanja i kola u kojima sudjeluje običan puk3 Pažnje je vrijedan Fondin rad na unaprijedenju školstva i prosvjete u Trogiru. Status tamošnje katedralne škole pokušao je vratiti na ranije stanje (više razrede), jer je nakon premještanja biskupa Bartula Kačiča (1721-1730) u Split škola bila svedena samo na gramatičke razrede. Fonda je stoga tražio odgovarajuče učitelje i lektore u trogirskim samostanima. Več je 1743. godine pokušao preko Zbora za širenje vjere ishoditi od viših redovničkih poglavara franjevaca konventualaca i opservanata da članovi njihovih redova u Trogiru preuzmu profesorske službe u katedralnoj školi uz odgovarajuču nagradu. S vremenom je uspio u svojim nastojanjima, pa je 1747. godine mogao javiti u Rim da je "u svom vlastitom stanu otvorio javnu školu za školovanje mladeži". Dominikanci su mu dali lektora filozofije, a franjevci s Drida učitelja gregorijanskog pjevanja. Tu je dvojicu plačao iz svojih prihoda. Lektorom moralnog i dogmatskog bogoslovlja imenovao je svečenika koji je nauke završio u Padovi, a učiteljem retorike svečenika koji se obrazovao kod koparskih pijarista. Učitelj gramatike odrekao se plače u korist učitelja retorike, a besplatno je radio i jedan lektor bogoslovnih predmeta. To je novo stanje potrajalo tek nekoliko godina, a zatim je ponovo došlo do problema, zastoja i nazadovanja trogirske katedralne škole (Kovačič, 1991, 76). Zapaženo je i biskupovo djelovanje na području kaštelanskih naselja, gdje su tamošnji seljaci prijetili otvorenom pobunom protiv trogirskih vlasti. Tako je 1747. godine sklopljen sporazum izmedu biskupa Fonde, kanonika Ante Sassa i upravitelja (operario) crkovinarstva katedrale u Trogiru te s druge strane kaštelanskih župnika Ivana Hrelje, Tome Koščine, Jakova Cokarliča i Luke Caletiča da se ubuduče sve desetine od žitarica i sočiva koje budu pristizale od dominikalija zemljo vlasnika i težačkih dohodaka te drugih prihoda moraju dij eliti po pola s jedne i druge strane. Da težaci ne bi varali prilikom podjele, župnici moraju voditi točan popis količine kakvoče, mjesta i osoba koje daju desetinu. Taj če se popis dostaviti biskupiji, Kaptolu i upravitelju crkovinarstva. Za taj posao župnici če dobiti trečinu od ukupne količine desetine, a zatim če se od preostale količine desetine podijeliti na dva jed naka dijela prema sporazumu (Omašič, 1986, 271). Djelujuči na sredivanju crkvenih prilika u trogirskim selima, Fonda je imao spor s težacima na biskupskom posjedu u Bosiljini, ali je - zahvaljujuči pomirljivom nastupu i poboljšicama namijenjenim ta mošnjim seljanima (gradnja nove cisterne za vodu) uspio smiriti težake koji su prijetili nemirima (Farlati, 1769, 446). 3 Nastoječi djelovati na prosvječivanju klera i lokalnog stanovništva, Fonda je pokušao organizirati i dolazak isusovačkih misionara u Trogir 1745. godine (Farlati, 1769, 445-447). 348 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 U samom je Trogiru Fonda djelovao u s vezi nabavljanja crkvene opreme. O svojem je trošku pribavio dvije pontifikalne toge, svečeničku halju za misu i četiri tunike za ministrante. Za njegova je biskupovanja iz Mletaka, posredstvom trogirskog ordinarijata, za župnu crkvu Bezgrešnog začeča Bl. Djevice Marije u Kaštel Stafiliču (podignuuta 1765. godine na mjestu starije posvečene sv. Ivanu Krstitelju) pristigla pošiljka, koja je potjecala iz oporučne ostavštine vojvode Antuna Kumbata. Sadrža-vala je svečeničko obredno ruho od zelene teške svile (kazula, stola, manipul) i jedan zlatni lanac s kolajnom od masivnog zlata, što je možda predstavljalo vojvodino odlikovanje ili vojvodski znak. Biskup Fonda je popratnim pismom izručio dostav-ljenu mu pošiljku prokuratoru štafiličke crkve Boži Azalinu te mu naložio da navedene predmete izruči rečenoj crkvi kao oporučni prilog vojvode Kumbata (Pera, 1997, 182-183). Na kraju, zanimljivo je spomenuti i podatak da je biskup Fonda, kako nije mogao pouzdano utvrditi da li je trogirska stolnica svečano posvečena, sam obavio taj rijetki obred (HBL, 1998, 320). Neizravan, ali zanimljiv dodatni izvor o djelovanju biskupa Fonde zabilježen je u oporuci biskupova nečaka Franje pok. Apolonija. Oporuka je napisana 31. V. 1746. godine u Trogiru (DAZ. AT 59, str. 92-93). Tamo je Franjo neko vrijeme boravio kao štičenik svoga strica, a potom se trebao zaputiti u Rim i ondje primiti svečeničke zavjete. Oporuka je kratka i vrlo jednostavnog sadržaja. Glavni nasljednik svih opo-ručiteljevih dobara je biskup Jeronim Fonda, za kojega njegov nečak izrijekom govori da ga je uzdržavao i školovao (zajedno s ostalom Franjinom bračom). Uko-liko, medutim, biskup Fonda ne bude mogao raspolagati (iz bilo kojih razloga) opo-ručiteljevom ostavštinom, sva Franjina dobra namijenjuju se njegovoj brači Kristo-foru, Jerolimu, Antunu i svečeniku Jurju. Iz navedenih je podataka vidljiva briga biskupa Fonda prema nečacima, sinovima njegovog pokojnog brata Apolonija. Biskup se za njih starao "očinskom ljubavi", pridonio njihovom obrazovanju i vjerojatno imao utjecaj da Franjo i Juraj odaberu svečenički poziv. Ujedno je ovaj dokument zanimljivo svjedočanstvo o prisutnosti (makar i privremenoj) još jednog odvjetka iz obitelji Fonda u Trogirskoj biskupiji. Dne 27. XI. 1754. godine, samo tri dana prije smrti, trogirski biskup Jeronim Fonda dao je načiniti svoju oporuku (DAZ. AT 60, str. 164-165). Oporuka je napisana u trogirskoj biskupskoj palači. Pisar oporuke bio je, na biskupovu zamolbu, trogirski svečenik Franjo Calebotta. U prvim oporučnim odredbama, kako to nalažu običaji i odredbe trogirske komune, biskup ostavlja neveliku svotu od po pet solida za ta-mošnji hospital S. Spirito i za popravak odnosno gradnju gradskih bedema. Odreduje, nadalje, da se nakon njegove smrti, tijekom iduče dvije godine, ima služiti tisuču misa za spas pokojnikove duše. Na dan njegove smrti neka se, prema Fondinoj volji, prodaju dvije bačve vina i deset stara žita iz biskupskog skladišta te prihod utroši za gradske siromahe. Posebna oporučna odredba odnosi se na Margaretu Fini, višego-dišnju služavku (domačicu) u biskupovom sjedištu. Ukoliko želi, Margareta može 349 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIČ: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 ostati obitavati u kuči njegovih nasljednika koji se za nju imaju skrbiti sve do njezine smrti. Ukoliko, medutim, Margareta iz bilo kojega razloga želi živjeti samostalno, nasljednici su joj dužni pomoči pronači odgovarajuče boravište. U posljednjem dijelu oporuke Fonda imenuje glavne nasljednike svoje cjelokupne imovine - nečake (sinove pok. brata Apolonija) Kristofora, Jeronima, Franju i Jurja. Na kraju, izvršiteljem posljednje volje imenuje trogirskog kanonika Petra Metličiča. Kao potpisnici oporuke spominju se sudac-egzekutor trogirske komune Jakov Celio Cega, dočim su u svojstvu svjedoka potpisani svečenik Dominik Gatin i kanonik Ivan Luka Gara-njin.4 Trogirski biskup Jeronim Fonda umro je 30. XI. 1754. godine. Njegova je smrt zabilježena u knjizi "Monache, ed altro. Licenze" (NAS. T, 43, str. 22): Die 30 novembris 1754: Illustrissimus, et reverendissimus dominus Hieronymus Fondda epi-scopus Traguriensi obiit hoc mane, post cuius morte, post varios casus... Fondina je oporuka otvorena u biskupskoj palači istog dana, u prisutnosti trogirskog patricija Ignacija Kažotiča i svečenika Dujma Marislaviča. Dne 2. XII. 1754. godine Jeronim Fonda pokopan je u stolnoj crkvi, u grobnici svojih prethodnika, ispred oltara gradskog zaštinika sv. Ivana Trogirskog (Farlati, 1769, 447). Životopis Jeronima Fonde zasigurno nije iscrpljen ovim kratkim pripčenjem. Osim bolje poznatog i proučavanog ninskog i trogirskog razdoblja njegova živo topisa, pozornost istraživača bez sumnje zavrijeduje i pulska etapa njegove crkvene karijere. Iako su podaci o Fondinom djelovanju relativno oskudni i u dosadašnjoj historiografiji neopravdano zapostavljeni, Jeronima Fondu možemo držati značajnim predstavnikom crkvenih dostojanstvenika koji su djelo vali na širem dalmatinskom području u XVIII. stolječu. Na posljetku, njegovo obnašanje časti ninskog i trogirskog biskupa prilog je više poznavanju razgranatih crkvenih i kulturnih veza izmedu istarskog i dalmatinskog područja tijekom prošlih vjekova. 4 Ivan Luka Garanjin istaknuti je protagonist onodobne crkvene povijesti u Dalmaciji. Odvjetak je ugledne trogirske obitelji. Po povratku sa školovanja u Padovi (doktorirao teologiju 1746. god.) biskup Fonda imenovao ga je crkvenim sucem (auditor et locum tenens generalis) i sinodalnim ispitivačem. Ujedno je pri trogirskoj katedralnoj školi tri godine predavao filozofiju i teologiju (moralno bogoslovlje, spekulativnu dogmatiku i polemičku teologiju). Trogirski je kanonik od 1751. i kao delegat biskupa Fonde u dva je navrata po tri godine upravljao Trogirskom biskupijom. Godine 1756. imenovan je rapskim biskupom, a za splitskog nadbiskupa postavljen je 1765. godine (HBL, 1998, 579-580). 350 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVECENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 Prilog 1: Oporuka Franje Fonda pok. Apolonija (DAZ. AT 59, str. 92-93, 31. V. 1746. god.) Supplement 1: The testament of Franjo Fonda, son of the late Apolonio (DAZ. AT 59, pp. 92-93, May 31st 1746) L.D.S. 1746 Adi 31 maggio Traù Dovendo io Francesco Fonda quondam signor Appolonio da Pirano coll'ajuto del Signor Iddio passar a Roma a prender l'abito della venerabile religione de P. P. delle scuole pie, acui dalla divina voce che a me spettano, o che spettar mi potessero al secolo, col presente mio testamento tutto scritto, e sottoscritto di mia mano, quale in-tendo, e voglio e tenga nella più valida, ed officiale maniera, che valer puo o in via di testamento, o in via di codicille o in via di donazione, o in qualunque altra maniera purche sotisca la sua esecuzione, ed effetto, e questo solamente all'ora quando avero fatta la mia sollenne proffessione nella sudetta religione, e non altrimenti. Che perd per validité di questa mia dispositione lascio soldi dieci all'ospital di S. Spirito, ed'altri soldi dieci alla mura di questa città in ordine alle leggi. Nel resto veramente di tutti, e cadauni miei beni, si mobili, che stabili, presenti, e futuri, paterni, materni, e di ogni altra qualité niuno ecetuati onunque posti, ed essistenti, ragioni, ed azzioni a me spet-tanti, e che quovis modo, vel titolo, in qualunque tempo, e per qualunque caso aspettar, e pervenir mi potessero, lascio, ed istituisco mio universal erede l'illustrissimo, ed reverendissimo monsignor Girolamo Fonda vescovo di Traù mio veneratissimo, e benemerito zio, che con paterna carità m'ha racolto, ed educato unitamente con gli altri miei signori fratelliper il debito che conosco verso di lui, e per l'educazione pre-statomi, e per il modo, che mi soministra per effetuar questa mia santa vocazione, e per l'asegnazione di quel congrue livello, che vita mia durante mi sarà dal suo paterno provedimento stabilito, affinchi egli di tutto il mio, come sopra, sia libero, e disponico padrone in vita, ed in morte, e possa in ogni modo, e forma, e tempo liberamente arbitrare, e disponere a suo piacimento, come di cose sue proprie, e speciali. E in caso ch'egli non volesse, o nonpotesse fare alcuna disposizione, all'ora, ed in tal caso solamente subintrino in tutti li sudetti miei beni, ragioni, et azzioni, come sopra li signori Christoforo, Girolamo, ed Antonio miei diletissimi fratelli con i quali non chiamando a queste mie sucessioni il signor abbate Giorgio Fonda altro ugualmente ammatissimo fratello per esser egli già iniziato al sacerdozio, e per esser già sufficientamente pro-veduto con la primogenitura dalla casa. E questo intendo, e voglio, che sia l'ultimo mio testamento, ed ultima volontà, e disposizione, il quale dovrà aver luogo dopo ch'avrà fatta la mia proffessione come sopra mi son spiegato per vigor di testamento, o di codicillo, o donacione non ostante qualunque diffetto, o mancanza di solenità intrinseca ed estrinseca che per aventura fosse occorsa, o occoresse, intendendo, e volendo che questa, e nesuna altra debba sortir il suo effetto, e riportar pienissima esecuzione. Francesco Fonda manu propria cosí volendo affermo. 351 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVECENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 Prilog 2: Oporuka trogirskog biskupa Jeronima Fonde (DAZ. AT 60, str. 164-165, 27. XI. 1754. god.) Supplement 2: The testament of Jeronim Fonda, the Bishop of Trogir (DAZ. AT 60, pp. 164-165, November 27th 1754) In Christi Nomine Amen. L'anno della sua Santissima Natività 1754 adi 27 novembre Testamento o sia codicillo fatto da me reverendo don Francesco Calebotta per comissione ed ordine espresso di Monsignor Illustrissimo e Reverendissimo Giro-lamo Fonda Vescovo di Traù nel luoco della sua solita habitazione, cioè nel Palazzo vescovile, quale trovandosi aggravato del male, giacendo in letto, sano perd di mente, sensi, inteletto, e loquela, e sapendo niuna cosa essere certa della morte, ed incerta della medessima giusta l'evangelio estote parati. Inprimis raccommanda l'anima sua all'Omnipotende Creatore, alla Beate Vergine Maria, a Santi suoi Avvocati, ed a tutta la Corte celeste. Il corpo poi alla madre terra. Item iure legati lascia all'ospedale di Santo Spirito, et alle mura di questa città soldi cinque giusta le leggi. Item iure legati lascia, ordina, e vuole, che siano fatte celebrate per l'anima del testatore in due anni messe mille, e questa celebrazione del nominate messe lascia in libertà degl'eredi in quanto al luoco, e chiesa. Item iure legati lascia, vuole, ed ordina, che nel giorno del suo obito, ovunque morisse subito siano vendutte due botte di vino della sua camera, ed il ritratto del medessimo sia distribuito alli poveri. Item iure legeti lascia, ordina, e vuole, che nel giorno del suo obito subito siano venduti dieci stara di formento, e del ritratto sia subito dispensato parimente alli poveri. Item vuole, e si riporta agli suoi eredi nella spesa si delle cere, come pure del vesto del funerale. Item iure legati lascia, e vuole il sudetto testatore, che morendo li suoi eredi debbano prendere in consegna dalla signora Margareta Fini quella mobilia che dalla sudetta li verra consegnata senza alcuna diffendenza e senza alcun strepito di Giustizia, riguardo a questo caso li miei eredi, quali più tosto saranno dichiarati debbano in tutto, e pertutto dipendere dalla nominata signora Margareta in proposito della mobilia, che in casa si troverà. Item iure legati lascia, ordina, e vuole, che li suoi eredi mantenghino in casa certa ... la signora Margareta Fini per essere tanto benemerita dalla casa, quale per lo spazio di molti gran anni con sodevole puntualità ha servito, con vestirla, e coltarla con proprietà, e da persona civile. Non volendo perd stare la signora Margareta Fini colli miei eredi, prenda quel luoco, dove più s'aggrada per abbitazione, obligando perd li miei eredi di contribuire alla sudetta signora Margareta colla 352 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVECENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 ricompensa delle fatiche sofferte in ogni tempo nel servizio della casa vita sua durante. Item iure legati lascia, et espressamente instituisce eredi universali di tutti li cadauni suoi beni mobili, e stabili, azioni, e ragioni, presenti, e futuri quatro miei nipoti ex fratre, cioè li signori Abbate don Giorgio, Cristoforo, Girolamo, e Francesco, a quali con tutto effetto prego di volersi ricordare dell'anima mia incaricando alli medessimi miei eredi di vivere con timor di Dio, e con amor fraterna. Item iure legati lascia alli poveri schiavi un ducato corente dalmatino. Qual testamento o sia codicillo letto, e riletto in lingua italiana al medessimmo testatore disse star bene, cassando in oltre et annulando qualunque testamento o codicillo, che avere fatto, volendo espressamente che il presente abbia forma e vigore doppo la sua morte. Et Io Reverendo don Francesco Calebotta ho fatto presente testamento per es-presssa convisione del Testatore Illustrissimo et Reverendissimo Monsignor Fonda Vescovo di Traù. Comissario del presente testamento instituisce il signor canonico Metlich. Girolamo Fonda Vescovo di Traù (m. p.) Adi 27 Novembre 1754 indictione seconda Fatto in Traù nel Palazzo di Monsignor Illustrissimo e Reverendissimo Vescovo alla presenza del spetabil signor Giacomo Celio Cega honorando essecutor di com-muna, presenti il reverendissimo signor auditor canonico Don Giovanni Luca Ga-ragnin, ed il reverendo don Domenico Gattin testis. Dove personalmente constituto Monsignor Illustrissimo, e Reverendissimo Ves-covo Girolamo Fonda aggravato d'infermità nel corpo, ma sano di mente, sensi, lo-quela ed intelletto presento a me Canceliere il presente foglio, in cui disse concendosi il suo ultimo testamento, ed ultima volontà sottoscrivere per suo ordine dal reverendo paroco don Francesco Calebotta, sottoscritto di suo proprio pugno da in con le due facciate, volendo, che sia doppo la di lui morte in tutte le sue parti puntualemente, ed intieramente eseguito; presente testamento venendo alla presenza stessa letto a detto Monsignor Testatore disse aver con appunto disporto, ed esser tale la sua volontà, onde in pienamente esequito, volendo, che resti il ponendo sigilato e non aperto, se non doppo la sua morte. Antonio Gavala cancelier civil di Traù ha stipulato il presente foglio. Giacomo Celio Cega essaminatore di commun ho essamminato il sopradetto testamento in rogatis. Io Gioan Luca Garagnin fui presente a quanto di sopra. Io prete Domenico Gattin fui presente alla sudetta disposizione e rogazione. Adi 30 novembre 1754 Pubblicato nel Palazzo pretorio, stante la morte seguita la scarsa notte di Monsignor Testatore, alla presenza del signor molto illustre e reverendo don Doimo Marislavich, e signor Ignacio Casotti testimonii. 353 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALI6 KOPARSKI SVE^ENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 /^f 1 ^ -SO ^uox^ ^c^^Lc Faksimil pocetne stranice oporuke trogirskog biskupa Jeronima Fonde (DAZ). Facsimile of Page 1 oof the testament written by Jeronim Fonda, the Bishop oof Trogir (DAZ). 354 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka CORALIC: KOPARSKI SVECENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 THE KOPER PRIEST JERONIM FONDA (1686-1754) -THE BISHOP OF NIN AND TROGIR Lovorka CORALIC The Croatian Institute of Historical Research, HR-10000 Zagreb, Opaticka 10 SUMMARY A very important role in the study of the historical-cultural and particularly ecclesiastical relations between the eastern Adriatic towns is certainly played by some prominent personalities who carried out, during their work in Istria, Dalmatia and Boka, the honours of church dignitaries. The present contribution is dedicated to Jeronim Fonda (1686-1754), a native of Piran in Istria, a priest of the Koper diocese and eventually the carrier of the highest ecclesiastical duties in the Dalmatian towns of Nin and Trogir. The paper is based on the study of the original materials from the National Archives in Zadar (the Trogir archives and testaments) and the Archiepiscopal Archives in Split (the Trogir archives, books of decrees and allowances of the Trogir bishops), as well as on the present knowledge of historiography. The basic part of the paper is dedicated to the period of Fonda's episcopal work, which began in 1733 when he was appointed the Bishop if Nin. There he worked on the restoration of the diocese badly affected by the Venetian-Turkish wars in the 17th century, on a better regulation of the church revenues, on the strengthening of pastoral work in the parishes of the town's hinterland, and on the reconstruction of the town's church buildings. In 1738 he was transferred to the post of the Bishop of Trogir. He carried out three visits of the district's parishes and churches, worked on the enlightenment of the hinterland's population, on the purchase of the equipment necessary for the worship of God, on the promotion of the educational system, and on the improvement of life in the retarded villages of the Trogir diocese. He died on November 30'h 1754 in Trogir and was buried in the sepulchre of his predecessors in the Trogir Cathedral in front of the altar of St. Ivan of Trogir. The study of his life, particularly of the later part of his career as a church dignitary, is a precious contribution to the knowledge of the relations between Istria and Dalmatia in the past. Key words: priests, Jeronim Fonda, biographies, Istria, Dalmatia 355 ACTA HISTRIAE • 9 • 2001 • 2 Lovorka ČORALIČ: KOPARSKI SVEČENIK JERONIM FONDA (1686.-1754.) - NINSKI I TROGIRSKI BISKUP, 343-356 IZVORI I LITERATURA DAZ. AT 59 - Državni arhiv u Zadru (DAZ). Arhiv Trogira (AT)» kutija 59, sv. LIV.1. Oporuke. DAZ. AT 60 - DAZ. AT, kutija 60, sv. LV.2. Oporuke. NAS. T 28 - Nadbiskupski arhiv u Splitu (NAS). Trogirski arhiv (T), sv. 28: Liber ordinatorum ab illustrissimo et reverendissimo domino domino Antonio Kacich epis. Traguriensi nec non ill. et rev. domino F. Josepho Caccia, item ab ill. et rev. dno. Hieronymo Fonda episc. Traguriensi. NAS. T 34 - NAS. T, sv. 34: Liber mandatorum del vescovo Fonda. NAS. T 43 - NAS. T, sv. 43: Monche, ed altro. Licenze. NAS. T 46 - NAS. T, sv. 46: Licenze, pattenti, lettere, ordinationi. Bačic, S. (1989): Perušič: Zupa Marijina Uznesenja u Zadarskoj nadbiskupiji. Split, Knjižnica zbornika "Kačič". Bačic, S. (1995): Franjevački samostan u Karinu. Povijest fTanjevačkog samostana u Karinu u svjetlu protokola ili kronike fra Marijana Lekušiča (1734.-1740.). Šibenik, Opčina Lisičič. Bačic, S. (1995a): Franjevci u Zadarskoj nadbiskupiji i Ninskoj biskupiji. Šibenik, Opčina Lisičič. Bačic, S. (1998): Osvrt na osnovne stavove i tvrdnje u knjizi "Pravoslavna Dalmacija" e. Nikodima Milaša. Zadar, Matica hrvatska. Farlati, D. (1769): Illyricum sacrum, IV., Venetiis, Apud Sebastianum Coleti. Grah, I. (1987): Izvještaji pulskih biskupa Svetoj Stolici (1592-1802). Croatica Christiana periodica. Časopis Instituta za crkvenu povijest Katoličkog bogo-slovnog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, god. XI, br. 20. Zagreb, Krščanska sa-dašnjost, 26-68. HBL (1998): Hrvatski biografski leksikon, 4. Zagreb, Leksikografski zavod "Miroslav Krleža", 320-321. Katic, L. (1958): Povijesni podaci iz vizitacija Trogirske biskupije u XVIII. stolječu. Starine JAZU, 48. Zagreb, JAZU, 274-330. Kovačic, S. (1991): Katedralne škole u Dalmaciji pod mletačkom vlašču od konca 16. do početka 19. stolječa prema biskupskim izvještajima Svetoj Stolici. Croatica Christiana periodica. Časopis Instituta za crkvenu povijest Katoličkog bogo-slovnog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, god. XV, br. 27. Zagreb, Krščanska sadašnjost, 59-87. Omasic, V. (1986): Povijest Kaštela: od početka do kraja XVIII stolječa. Split, Logos. Pera, J. (1997): Povijest Kaštel Štafiliča. Kaštela, Matica Hrvatska, Ogranak Kaštela. Ritzler, R., Sefrin, P. (1958): Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, sv. VI. Patavii. 356